versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
versione pdf - Sardegna DigitalLibrary
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
ILIADE<br />
Bortadu in limba sarda dae<br />
Antoninu Rubattu
© Domus de Janas<br />
Iliade<br />
Bortadu in limba sarda dae<br />
Antoninu Rubattu<br />
ISBN 88 88569 19 9<br />
Prima edizione Novembre 2005<br />
Realizzazione editoriale<br />
Domus de Janas<br />
Via Monte Bianco 54<br />
09047 – Su Planu – Selargius<br />
Tel. 070 5435098 Fax. 070 5434105<br />
www.domusdejanaseditore.com<br />
Disegni di Daniele Conti<br />
Realizzazione grafica<br />
Supporti Visivi<br />
Senza il permesso scritto dell’editore,<br />
è vietata la riproduzione, anche parziale,<br />
con qualsiasi mezzo effettuata, compresa la fotocopia,<br />
anche ad uso interno e didattico.<br />
Stampa e allestimento:<br />
Grafiche Ghiani – Monastir (CA)
A mama<br />
E t’ ‘ido... da-e sempre pilicana,<br />
ma frisca ‘e pizu che rosa d’abrile<br />
sétzida a manu in barra in su giannile<br />
poi caladu sole, a gana a gana<br />
sa Mama ringrassiende soberana<br />
pro su pane, sa paghe ‘e su foghile<br />
a movitia ‘e laras, che bisende,<br />
istragos e dolores olvidende.<br />
T’ ‘ido... e che Andròmaca troiana<br />
ti dia cherrer tando immortalare<br />
cun versos de ammiru, pro ti dare<br />
che a issa mentovu in sa mattana<br />
chi tue puru as dévidu affrontare<br />
da’ s’ìsula Ichnusa a sa Grecana,<br />
a sa terra de Scilla... ma sa mia<br />
no est che sa d’Omero lughe ‘ia!<br />
Ma si t’est su matessi aggradessidu<br />
su fruttu ‘e su suore de degh’annos,<br />
acco’ chi ti l’apporro, presumidu,<br />
déndeti a chizu infustu basos mannos!<br />
Galu una ‘olta mi so attrividu<br />
a bestire a Omero in sardos pannos,<br />
tucchende a Ilione a manu tenta<br />
infatt’a Isse... si nde ses cuntenta!<br />
Antoninu Rubattu-Piga
SA CHISTIONE OMÉRICA<br />
S’Ìliade e s’Odissea sunu sas òperas poéticas pius antigas de<br />
sa litteratura grega. Issas nos condùini a sa gherra de Tròia,<br />
cumbàttida, segundu sa tradissione, da-e s’annu 1193 a s’annu<br />
1184 prima de Cristos, in s’època de mazore isplendore de<br />
sa Grècia, època chi ‘enit giamada “micenea”.<br />
“Cun custos duos divinos poemas – narat s’istudiosu Emile<br />
Mireaux in s’òpera Les poèmes homériques et l’histoire grecque”<br />
– cominzat s’istòria vera de sa Grècia, de cudda<br />
Nassione, ossiat, destinada a mudare s’arte e sa tzivilidade de<br />
su Mundu intreu”.<br />
Chie apat iscrittu custos duos immortales poemas est matèria<br />
chi est bistada sempre cajone ‘e chistiones mannas, mancari,<br />
fintzas da-e sos tempos pius antigos, esseren issos attribuidos<br />
a Omero, poeta tzegu de sa Iònia, campadu tra sos<br />
séculos X e VIII prima de Cristos.<br />
Tale credèntzia istesit cunfirmada puru in su segundu séculu<br />
prima de Cristos da-e Aristarco de Samotràcia, su pius<br />
valente e tzèlebre de tottu sos grammàtigos e filòlogos de<br />
s’antighidade.<br />
Versu su 1600 però, séndesi isviluppada sa filologia cun<br />
mètodos iscientificos, si chirchesit de sustènnere e de dimustrare<br />
chi Omero non fit mai esistidu e chi sos poemas àteru<br />
non fini che òperas de maicantos poetas.<br />
Tale cunvintzione ‘enzesit innanti susténnida da-e su crìticu<br />
de Frantza Hedelin D’Aubignac e da-e su filósofu italianu<br />
Giovanni Battista Vico, e, in s’annu 1795, cun mazore autoridade,<br />
da-e F. A. Wolf, su cale, cun s’òpera sua Prolegomena<br />
ad Homerum, attiresit s’attentzione de tottu sos istudiosos de<br />
fainas antigas documentende sas teorias suas cun sèrios argumentos<br />
istóricos e filológicos, a tales chi “sa chistione omerica”<br />
est bistadu su chertu litteràriu pius importante e appassionante<br />
de su Séculu passadu!<br />
5
ANTONINU RUBATTU<br />
Susteniat Wolf chi s’Ìliade non podiat esser bistada cumposta<br />
da’ unu solu poeta; e unu discìpulu sou, isviluppende e<br />
applichende sas teorias de su mastru, pottesit finas affirmare<br />
chi sa bellesa de 16 de sos 24 càntigos chi cumpònene su<br />
Poema istesin iscrittos da-e poetas diversos e in tempos differentes<br />
unu da-e s’àteru.<br />
Puru s’Odissea, pro cantu in veridade si prestet pius pagu a<br />
èssere divisa in argumentos, est bistada motivu de istùdios<br />
appassionados e meda profundos.<br />
Su tedescu Kirchhoff e sos frantzesos Croiset e Berard<br />
avantzesin issos puru teorias vàlidas in matèria, incontrende<br />
su favore de sa crìtica ‘e su tempus.<br />
Da-e chimbant’annos a cust’ala però, própriu pro su progressu<br />
chi an fattu sos istùdios istóricos e estéticos, s’est sempre pius<br />
gittos a crêre chi “s’Ìliade e s’Odissea, pro s’insoro eternu valore<br />
poéticu, pro sa miràbile coerèntzia artìstiga e ispirituale chi los<br />
sustenet, non poden esser fruttu de accostamentos, bene o male<br />
resessidos, de òperas diversas, ma fruttu, chena pare pretziosu,<br />
de una sola fantasia” (Rostagni). E gai, mancari oe non manchet<br />
(e finas in Itàlia) chie ancora creet a sas teorias de Wolf e de<br />
Kirchhoff, s’est torradu a sustènnere chi Omero est esistidu de<br />
abberu e chi est bistadu isse s’ùnicu e veru Poeta chi at bogadu<br />
a lughe sos duos immortales Poemas.<br />
Subr’a un’argumentu sos tantos Crìticos e Istudiosos oméricos<br />
sun de accordu: siat o no bistadu Omero s’autore de sos<br />
duos Poemas, paret tzertu chi chie l’at fattu no apat inventadu<br />
dae perisse e tott’in una sa cumplicada matèria de s’Ìliade<br />
e de s’Odissea.<br />
In su mundu gregu de tando, mascamente poi in sas colònias<br />
gregas de sas costeras de s’Àsia, sas paristòrias fin de<br />
moda e benian cantadas e sonadas da-e poetas e sonadores<br />
meda aggradessidos in sas règgias de res e prìntzipes o da-e<br />
poetas “improvvisadores” (própriu che-i sos poetas de oe in<br />
Sardigna!) in occasione de sas festas de ‘iddas, in sas piattas.<br />
6
SA CHISTIONE OMÉRICA<br />
Sas impresas de sos Eroes de s’antigòria, sas avventuras fantàstigas,<br />
a boltas ispropositadas, de Deos e de mortales aìan<br />
alimentadu sa fantasia e sa passione de su pópulu, a tales chi<br />
“sa poesia épica” fit diventada sa fromma non solu preferida<br />
da-e sa zente, ma pius nóbile de “poesia nassionale”.<br />
Si podet galu affirmare, chena perìgulu de si faddire, chi su<br />
de iscultare tales istòrias (paris cun s’assìstere a sos giogos<br />
atléticos) fit su recreu preferidu siat da-e sas persones riccas e<br />
istruidas, siat da-e chie fit póveru e chena cultura.<br />
In una situassione de su gènere un’ómine geniale, meda<br />
sensìbile, connoschidore profundu de s’ànimu umanu, de<br />
seguru isse puru poeta, seberesit maicantas de cuddas cantones<br />
e paristòrias, las reunesit in un’ùnicu “corpus” poéticu (sa<br />
gherra de Tròia), las cumponzesit cun pius briu drammàticu,<br />
las articulesit in chentu, milli fattos appassionantes, resessinde<br />
a nde fàghere un’òpera monumentale e immortale,<br />
s’Ilìade.<br />
Pustis pagu tempus, unu segundu poeta, o forsis su matessi<br />
de s’Ilìade, leende argumentu da-e sos contados eróicos e<br />
fantasiosos chi aian pro tema printzipale “sa recuida a domo”<br />
(nostòs, in limbazu gregu) de sos tantos eroes chi aian leadu<br />
parte a sa gherra de Tròia (o Ilione), cumponzesit s’àteru<br />
maravizosu e paris immortale poema, s’Odissea.<br />
7<br />
Antoninu Rubattu-Piga
ILIADE<br />
CÀNTIGU PRIMU<br />
SA BRIGA DE ACHILLE CUN AGAMÈNNONE<br />
Sa briga de Achille cun Agamènnone
Càntigu I<br />
Prémiu “Pedru Casu”<br />
XVII Cuncursu de Poesia Sarda<br />
“Tzittade de Othieri” Annu 1978<br />
SUMMÀRIU<br />
S’invocascione Ottavas 1<br />
“D’Achille, o Musa, s’ira furiosa” 2-3<br />
Crise, satzerdote d’Apollo 4-11<br />
Sa vinditta de Apollo 12-14<br />
Achille reunit sos Gregos 15-16<br />
S’indovinu Calcante 17-25<br />
Sa briga d’Achille cun Agamènnone 26-37<br />
S’ira de Achille 38-47<br />
Nèstore tentat de ponner sas paghes 48-57<br />
Agamènnone si leat a Briséide 58-65<br />
Achille s’invocat a sa mama 66-78<br />
Criséide benit da-e Ulisse cunsignada a su babbu 79-81<br />
Sa festa in onore de Apollo 82-89<br />
Teti pedit e ottenit da-e Giove<br />
sa gràscia invocada da-e Achille 90-97<br />
Giunone brigat cun Giove 98-104<br />
Vulcanu, deus toppu, resessit<br />
a pònnere in paghe a sos Deos 105-113<br />
10
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
1 Musa 1 de Logudoro, Lughe ‘ia,<br />
su fiancu susténemi benigna<br />
e si ti paret cust’impresa digna<br />
d’Ilione 2 ammùstrami sa via,<br />
pro ch’intendat d’Omero 3 sa Sardigna<br />
s’épica immortale Poesia.<br />
Aggiúami ti prego, o Dea santa,<br />
s’istòria a la contare tottacanta.<br />
2 D’Achille 4 , o Musa, s’ira furiosa<br />
faghe chi nerza a sos Sardos Lettores,<br />
ira pro sos Acheos 5 ruinosa<br />
chi lis costesit luttos e dolores.<br />
Ira tremenda, sa pius felosa,<br />
ch’a sos bàscios de s’Orcu 6 iscurigores,<br />
prim’ ‘e s’ora, che malos muliones<br />
trazadu at maicantos Campiones.<br />
3 E cantos sa troiana disaura<br />
nde lassesit chen’esser interrados,<br />
de samben e piuer saccarrados<br />
a canes e benturzos in pastura,<br />
da-e su die chi si sun brigados<br />
de Atreu sa primagenitura 7<br />
de sos Gregos supremu cumandante,<br />
cun Achille a sos Deos simizante!<br />
4 (Sa chi Zeus 8 a Teti 9 d’accansare<br />
promittesit durissima sentèntzia<br />
degai si deviat avverare!)<br />
Ma istesit d’Apollo 10 sa potèntzia<br />
a los ponner in chertu ambos umpare,<br />
offesu pro sa mala accuglièntzia<br />
chi fattesit a Crise 11 prim’Atreu<br />
addagh’andesit a su campu acheu.<br />
11<br />
S’invocascione<br />
“D’Achille,<br />
o Musa, s’ira<br />
furiosa...”<br />
Crise,<br />
satzerdote<br />
de Apollo
Càntigu I<br />
5 A iscarmentu tando s’Immortale<br />
una peste mandesit, mai ‘ista,<br />
e sa zente moriat, colpu e ista!<br />
chena poder resister a su male.<br />
Neghe sa de su Re sa pius trista<br />
ch’in paragone non b’est s’uguale!<br />
Lettore, non ti ponzas contr’a Deos<br />
ca prestu o tardu rues in anneos!<br />
6 Si fit Crise, adducas, presentadu<br />
a sas naves acheas in peleu,<br />
cun in sas manos s’iscettru doradu<br />
e-i sas bendas sacras de su Deu,<br />
pedinde chi l’aeret re Atreu<br />
Criséide 12 , sa fiza, liberadu.<br />
De su riscattu su preju ammustresit<br />
e implorende pustis isclamesit<br />
7 –O Atrides 13 , o Gregos valorosos,<br />
sa gràscia chi bos pedo m’accansade<br />
e bos fattat s’Olimpu 14 , ‘ittoriosos,<br />
de Priamu 15 leare sa tzittade.<br />
Sa fiza mi rendide e, generosos,<br />
su chi dare bos potto m’atzettade.<br />
Apollo saettante preferide<br />
e s’ira sua, o frades, la timide!–<br />
8 In su l’intender sa pregadoria<br />
sos d’Argo si mustresin accunsentes.<br />
Agamènnone invece in marrania<br />
cun modos rispondesit differentes:<br />
–Cheret, o betzu, chi non ti presentes<br />
a ojos mios un’àtera ia,<br />
ca si la faghes símile attrivida<br />
Deus non b’at chi ti salvet sa vida!<br />
12
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
9 Bae, ca de la ‘ider liberada<br />
a fiza tua non t’at a resèssere!<br />
In domo la dêt fagher s’imbetzada<br />
a filare cun àteras e tèssere<br />
e cumpagna ‘e lettu m’at a èssere!<br />
Ma tue mezus bae a s’impressada!–<br />
In tempus, su mischinu, arrennegadu<br />
si che fuesit che cane mazadu.<br />
10 In una cala lestru s’appartesit<br />
(sas undas s’intendian sona-sona!)<br />
e a su deus sou s’invochesit:<br />
–O fizu soberanu de Latona 16 ,<br />
mal’offesa s’Atride mi fattesit!<br />
Custa, ti prego, non bi la perdona!<br />
Sminteu 17 sacru, Mere de Tenedo 18 ,<br />
faghemila sa gràscia chi ti pedo.<br />
11 O de Crisa e de Cilla 19 amparadore,<br />
si sos altares de fiores bellos<br />
sempr’adornados t’apo cun amore,<br />
si de crabittos rassos e bitellos<br />
ti dedichei su mezus fiore,<br />
custos disizos m’atzetta noellos:<br />
contr’a s’Atreu, a sas zentes suas,<br />
màndalis prestu sas saettas tuas!–<br />
12 L’iscultesit Apollo su lamentu:<br />
si ponzesit a coddu su turcassu,<br />
lêsit s’arcu de prata e, che bentu<br />
in notte fusca, (faghian fragassu<br />
sas fritzas suas!) in unu momentu<br />
in campu acheu frimmesit su passu.<br />
Daenant’a sas naves si paresit<br />
e-i sos malos trastos imbolesit.<br />
13<br />
Sa vinditta<br />
de Apollo
Achille<br />
reunit sos<br />
Gregos<br />
Càntigu I<br />
13 Da-e sas manos, che malos urùlos,<br />
bessian muidende sas saettas!<br />
Prima ‘occhesit sos caddos, sas acchettas,<br />
annijos, canes, minudàntzia e mulos;<br />
a sos gherreris sas fritzas derettas<br />
boltesit posca e chena piùlos<br />
ruian issos a dogni momentu<br />
che pira fatta cando andat bentu!<br />
14 Noe dies duresit cuss’affogu,<br />
e sa zente curriat in affannos<br />
alimentende fogarones mannos<br />
comente s’usaiat in su logu,<br />
dissipende sos corpos in su fogu<br />
pro bi vittire pius graves dannos.<br />
A sa ‘e deghe, ‘e Peleu su fizu<br />
reunesit sos Cabos a cunsizu.<br />
15 Su de los cunvocare tott’umpare<br />
Giunone 20 bratzinîda l’ispiresit,<br />
piedosa ‘e sos Gregos, cand’ ‘idesit<br />
su bisestru ‘e su deus chena pare.<br />
Comintzesit Achille a boghiare<br />
contra de Agamènnone e li nêsit:<br />
–Cust’est sa ‘olta ‘e che torrare a domo<br />
si pro fortuna l’iscampamos como!<br />
16 A unu satzerdote o indovinu<br />
o de sonnos a calchi intendidore<br />
si preguntet si Apollo divinu<br />
est cun nois in tantu disamore<br />
ca pretziadu non l’amos a puntinu,<br />
e nos nerzat si faghìndeli onore<br />
cun crabas rassas e fiadu ‘onu<br />
podimos isperare in su perdonu!–<br />
14
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
17 Nêsidi; e de Tèstore 21 su fizu<br />
si peseit, Calcante 22 nomenadu,<br />
de sos profetas su pius famadu<br />
ca connoschiat umore e disizu<br />
de ogni deus, ca l’aiat dadu<br />
Apollo in cuss’arte contivizu.<br />
Cun sos Gregos fit dadu a Ilione<br />
e lis nêsit cun sinnu e cun rejone:<br />
18 –O Achille, de Giove lizu caru,<br />
cheres chi nerza ‘e Febo su disdignu?<br />
E siat. Però tue francu e giaru<br />
de mi difender léati s’impignu<br />
e giura in cara a tottu, chen’imbaru,<br />
chi mai bratzu si m’ ‘oltet malignu!<br />
Ca su chi devo narrer e contare<br />
podet chie cumandat infadare.<br />
19 Addaghi s’inchietat su potente<br />
cun chie tenet débile s’ischina,<br />
a boltas frenat s’ira, ma ‘uddente<br />
la mantenet che braja in sa chijina<br />
fintz’a si vindicare, ohi comente!<br />
Adducas, sa promissa determina!–<br />
«Nara su ch’ischis, nàralu, o Calcante!<br />
–Achille rispondesit a s’istante–.<br />
20 Non timas e ilgiàrilu s’arcanu,<br />
de Apollo ispiega su ‘elenu<br />
e fintzas chi mi restat un’alenu<br />
giuro chi si tenterat su fulanu,<br />
si trattet de amigu o de anzenu,<br />
subr’ ‘e a tie d’altzare sa manu<br />
diat connoscher mala lescione,<br />
si puru esserat isse Agamennòne!»<br />
15<br />
S’indovinu<br />
Calcante
Càntigu I<br />
21 S’animesit Calcante e nêsit gai:<br />
–No est Apollo cun nois offesu<br />
pro calchi trascuràntzia, simmai<br />
pro aer prim’Atreu 23 disattesu<br />
de Crise satzerdote s’arguai!<br />
Chena sa fiza, dispididu attesu<br />
ch’istesit su preìderu, a minettas!<br />
Ajalla sa cajone ‘e sas saettas!<br />
22 Cheret chi prima ‘e tottu liberedas<br />
sa giovanedda e chena su riscattu,<br />
depustis chi su Deus onoredas<br />
cun sacrifìtzios de bell’apparattu.<br />
In mezus fintz’a tando non pensedas!–<br />
Ira mala, Agamènnone d’iscattu<br />
si peseit cun ojos che tittones<br />
e cun su coro in milli buliones:<br />
23 –Profeta ‘e disauras, chi ‘essidas<br />
ti sian mai da-e cussa ‘ucca<br />
paràulas a mie aggradessidas!<br />
Che mandrone ti nd’istas a s’accucca<br />
badaciende fàulas bordidas!<br />
Ma bales cantu ‘alet una tzucca!<br />
Duncas Apollo si ch’est annuzadu<br />
c’a Crise no ap’ ‘eo pretziadu!<br />
24 Ma deo ‘e la trattare che segnora<br />
cantu e pius de Crise pensaia,<br />
ca in bellesa, inzegnu e maestria<br />
e in sas artes d’intro ‘e domo ancora<br />
podet cumpeter cun muzere mia 24 !<br />
Ma s’est cussa sa neghe, a sa bon’ora!<br />
Sa paghe ‘eo disizo cun su Deu<br />
e non sa morte ‘e su pópulu meu!<br />
16
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
25 Torret a babbu sou in podestade<br />
Criséide, s’est cussa sa cundanna!<br />
Bois però, in s’ora, ammanizade<br />
pro su chi perdo ricumpensa manna,<br />
ca no est giustu ch’una sola gianna<br />
si tzocchet cando b’at netzessidade!<br />
Si su dannu, o Gregos, bos pretendo<br />
est ca est prenda rara sa chi rendo!–<br />
26 Rispondesit Achille furiosu:<br />
–Cale sienda ti nde dên battire<br />
sos Acheos o prémiu dignitosu?<br />
Ricchesas non nde restan de partire,<br />
ne crêo siat tantu giudisciosu<br />
sas ch’amos a las dever reunire!<br />
Una cosa est ladina solamente:<br />
arrancanadu ses cantu potente!<br />
27 Prîte sa giovanedda non l’imbias<br />
pro chi tzesset Apollo sas mattanas?<br />
E si leamos sas terras troianas<br />
da-e nois as aer regalias<br />
maicantas, a tres e battor bias!<br />
Asi cherfan sas Ghias soberanas!–<br />
Nêsit su Re: –Achille, a mi trampare<br />
non ti cumbenit, mancu a bi proare!<br />
28 Tue, adducas, sa tua ti la tenes,<br />
sa mia invece la cheres libèra!<br />
S’arrejonu est cussu e lu sustenes!<br />
Ma si partit sa bella presonera<br />
e non mi dades cumpensu de benes<br />
faghimos in cust’àtera manera:<br />
una ‘e sas bostras féminas mi leo<br />
pro chi sentza non reste solu deo!<br />
17<br />
Sa briga<br />
d’Achille cun<br />
Agamènnone
Càntigu I<br />
29 Si cunsentes non sezis a la rèndere,<br />
deo matessi b’ando a la leare<br />
e si diat debadas rebellare<br />
chie toccherat a bi la pretèndere!<br />
Lassamos como de chistionare,<br />
ca prus su Deus si podet offèndere.<br />
Una nave in mare che ponide<br />
e a Crise sa fiza li rendide.<br />
30 Puru imbarcadebe-i unu masone<br />
e l’iscannades pro Apollo, intreu.<br />
Siat Ulisse 25 o Idomeneu 26<br />
a lu leare in manos su timone,<br />
o Aiace 27 o tue in persone,<br />
o fizu tremendissimu ‘e Peleu!<br />
Ca s’eroe l’invocat pius mannu<br />
crêo chi Febo lu tzesset su dannu!–<br />
31 Lu miresit Achille a oju tortu<br />
nêndeli: –Isbirgonzadu, coro ingratu,<br />
ello pro custu t’amos postu fattu,<br />
pro nos brivare de ogni cunfortu?<br />
Sos de Prìamu fattu non m’an tortu,<br />
ne mandras m’an furadu e ne recattu,<br />
ne caddos si ch’an giuttu, ne brujadu<br />
sos laores ch’aia semenadu!<br />
32 Lontana da-e Tròia ch’est Fitìa 28<br />
e mare e montes b’at postos in mesu!<br />
Si so inoghe est pro sa bramosia<br />
ch’as tue ‘e t’arricchire e ca offesu 29<br />
t’ana su frade in sa carre ‘ia!<br />
E oe, cara ‘e cane, m’as pretesu<br />
ch’in manos tuas renda su fiore<br />
chi m’est costadu sàmbene e suore?!<br />
18
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
33 It’àteru m’as dadu pro cuss’arte?<br />
O si ruerat sa ‘idda ‘e Priàmu<br />
m’illudo chi mi fattas bona parte?<br />
Su caddu a tie, a mie su camu<br />
e chi mi nd’iste cuntentu a disparte!<br />
Bae chi non b’abbucco a-i cuss’amu!<br />
A mie toccan sos pesos mazores,<br />
a tie sas ricchesas, sos onores!<br />
34 Mezus a domo in presse a recuire<br />
ch’istare inoghe in mes’a ispeazos<br />
unu Re miseràbile a servire<br />
chi ricumpensat cun malos limbazos,<br />
ne cunsiderat fadigas e mazos!<br />
Tando est pro te chi devimos patire?–<br />
«Fue, –isclamesit tando Agamennòne–<br />
si l’aggradessis fue da’ Ilione!<br />
35 A ti lingher non bi penso nemmancu,<br />
ca che a tie eroes coraggiosos<br />
àteros mi sustenen su fiancu<br />
de m’onorare in tottu disizosos<br />
e Zeus prim’ancora! Ma so francu:<br />
de cantos nde connosco ‘e valorosos<br />
ses da-e me su pius abburridu,<br />
ca ses afferradore inferotzidu!<br />
36 Forte ses tue che chentu leones,<br />
ma bantu non nde fattas, ne mentou,<br />
ca no est tzertu pro merìtu tou,<br />
ma pro divinas cunsiderassiones!<br />
Fue a Fitìa, bae...a bonu prou<br />
sighi a esser su Re ‘e sos Mirmidones 30 !<br />
De te m’importat nudda e de sa fua!<br />
Iscas chi la disdigno s’ira tua!<br />
19
S’ira de<br />
Achille<br />
Càntigu I<br />
37 Si bi la rendo sa fiza a Criseu<br />
inte’ sa ricumpensa chi mi leo:<br />
da-e sas tendas tuas, propriu deo,<br />
t’apo a leare su lizu ‘e Briseu 31 ,<br />
pro chi t’abbizes cantu prim’Atreu<br />
podet pius d’Achille, e gai, crêo,<br />
àtere non bi proat che a tie<br />
a ponner cuntierra contr’a mie!»<br />
38 Felosu fit s’affrontu e provocante!<br />
Da-e s’ira a Pelide coro e mente<br />
s’infiamesin che paza a s’istante!<br />
Duas bideas l’ ‘enzesin repente<br />
ambas tremendas, in chertu costante:<br />
giomper deviat a su prepotente<br />
cun s’ispada e su pettus trapassare<br />
o su coro in tempesta asseliare?<br />
39 In cancalleu tra ira e rejone<br />
istesit cun sa mente sol’appena,<br />
ca oramai, che riu in piena,<br />
fit pius forte sa tentassione<br />
d’aer cun isse suddisfassione!<br />
Lêsit s’ispada... ma Minerva Atena 32<br />
che lampu da-e Chelu nde falesit<br />
e s’arma in sa baìna li frimmesit!<br />
40 Da-e Giunone istesit imbiada,<br />
c’a tottos duos teniat amore.<br />
Invisìbile a tottu in s’isplendore<br />
da-e segus a palas s’est bettada.<br />
Nde tremesit Achille a sa girada,<br />
ca da-e ojos framas de lugore<br />
bios che sole e puros che sa luna<br />
l’ ‘essian a sa dea tott’in una!<br />
20
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
41 E nêsit ispantadu: –Dea Santa,<br />
poi ch’as sa limba malaitta intesa<br />
de sa d’Atreu superba pianta,<br />
s’ispada mi trattenes? Ma s’offesa<br />
pagare mi la devet tottacanta!<br />
Isculta, o Mama: s’in cussa pretesa<br />
sigherat isse, giuro chi sa sorte<br />
non li reservat àteru che morte!–<br />
42 «Frènala s’ira ch’est mezus, o fizu,<br />
–s’ojuasulina nêsit in risposta–<br />
Giunone m’at mandada, a bell’apposta,<br />
ca de ambos at issa contivizu.<br />
Ruer la lassa s’insana proposta<br />
e l’accuntenta su divinu Lizu.<br />
Pro su chi ti an fattu tristu abusu<br />
as aer prètzios tres boltas de prusu!»<br />
43 E Achille: –Ite cheres chi ti conte?<br />
Mancari mannu su dispiaghere<br />
a ponner mente est mezus chi m’appronte!<br />
Ubbidire a sos Deos est dovere<br />
e caru a Issos est chie sa fronte<br />
abbàsciat a s’insoro piaghere.–<br />
Nênde gai s’ispada remunesit<br />
e Minerva a s’Olimpu che pighesit.<br />
44 Ma tzessada non fit sa cuntierra,<br />
antzis Achille, partende a s’attaccu:<br />
–Ojos de cane, isbirgonzadu, maccu,<br />
mai corággiu as mustradu in gherra<br />
e faeddas d’eroes? Ma s’afferra<br />
sempre as vittidu che chervu vigliaccu 33 !<br />
Cosa est pro te prus fatzile e segura<br />
su d’istare cun nois fura-fura!<br />
21
Nèstore<br />
tentat de<br />
ponner sas<br />
paghes<br />
Càntigu I<br />
45 Débiles sunu e viles sos Acheos<br />
chi ‘alian su perfidu tirannu!<br />
Si no pagadu l’aias su dannu,<br />
ùltimu tragu de sos tantos feos!<br />
Su chi ti dao avvertimentu mannu<br />
com’isculta, testimonzos sos Deos:<br />
in custa gherra at a benner sa die<br />
ch’imbenujadu t’invocas a mie!<br />
46 T’imbenujas sì, beru comente<br />
rebuddos non dat prus custu bastone,<br />
ne fozas, flore e fruttu in s’istajone<br />
ca l’at mutzadu ‘istrale tagliente<br />
e ch’est signale de devossione<br />
a sa legge ‘e s’Olimpu onnipotente,<br />
cando s’Acheu l’istringhet in manu<br />
rispettosu de Zeus soberanu!<br />
47 Non crêo contr’a Èttore 34 assassinu<br />
chi limba e furas ti dian cunfortos<br />
o sas fortzas, si puru nd’as in sinu!<br />
Cand’as a bider sos cumpagnos mortos<br />
ti l’as a forfigare s’istentinu<br />
pensende a mie, ch’in àteros portos<br />
invece mi l’ispasso in mezus sorte,<br />
ca tue l’offendesti su prus forte.<br />
48 Nêsit; e su bastone, a chìscios d’oro,<br />
furriesit in terra e a si sêre<br />
torresit in disdignu e malu coro.<br />
Atride fit già prontu a rispondère,<br />
biaittu, chena pius decoro,<br />
ma si pesesit de Pilo su mere,<br />
Nèstore 35 , in faeddare sapiente,<br />
de sos Gentiles su pius prudente.<br />
22
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
49 Sende antzianu ‘e tres generassiones<br />
l’aian tottu in bonu cunsideru.<br />
E nêsit: –Deos, custas chistiones<br />
cantos dannos pro Argo e disisperu<br />
an a costare! E si nde lean seru<br />
sas de Priàmu populassiones,<br />
cale cuntentu dên issas proare<br />
in s’ischìrebos como contr’a pare!<br />
50 Si si brigan sos mezus gherradores<br />
comente l’ottenimos sa vittòria?<br />
Sas beffes nd’amos aer, no sa glòria!<br />
Non los fattedas sìmiles errores,<br />
bene bos l’imprimide in sa memòria!<br />
Giagh’in annos de me sezis minores<br />
bos servat custa ‘oghe d’iscièntzia,<br />
ca prus de s’oro ‘alet s’isperièntzia!<br />
51 Cantos eroes mannos connoschei<br />
pius fortes de su prus forte acheu!<br />
Cantas cosas da’ issos imparei,<br />
da-e Driante, Piritò, Ceneu,<br />
da’ Polifemo, Essàdeu, Teseu 36 !<br />
Gherrende cussa ratza la ‘idei<br />
cun sos mostres Centàuros 37 felosos<br />
e bessìrende sempre ‘ittoriosos!<br />
52 Ite cunfortu su los emulare<br />
cando cun issos bi capitaia!<br />
Deo sa parte mia la faghia<br />
pro poder su rispettu meritare<br />
e cuddos lêsin puru a m’istimare<br />
s’a boltas calchi parrer lis daia!<br />
E bois puru in s’ora m’iscultade,<br />
ca nd’amos aer manna utilidade!<br />
23
Càntigu I<br />
53 Apas tue, o Atride, prus prudèntzia;<br />
sa giovanedda non bi la pretendas,<br />
déchidu fruttu de gherras tremendas!<br />
E tue, Achille, cheret ch’in potèntzia<br />
cun re Agamennòne non cuntendas,<br />
ca bi la desit s’Alta Onnipotèntzia,<br />
beru comente Teti soberana<br />
at dadu a tie forza subrumana.<br />
54 Adducas frena s’ira, Agamennòne,<br />
e galu Achille la tzesset luego,<br />
isse ch’in custa gherra, non lu nego,<br />
est de tottu su mezus campione.<br />
O fizos, m’obbedide, bos nde prego,<br />
ca solu goi ruet Ilione!–<br />
«Boghe santa est sa tua, o sapiente!<br />
–Atride rispondesit prontamente–<br />
55 Ma custu at in presumu sutt’a pêse<br />
de nos ponner, che viles presoneris!<br />
Suttamìttere prìntzipes e rese,<br />
fagher isciaos sos mezus gherreris!<br />
Chi deva cumpatire tue crêse?<br />
S’ ‘uccone non che falat volenteris!<br />
Si forte l’ana fattu chena pare,<br />
non pro cussu nos devet molestare!»<br />
56 «Si a tie ancora m’abbasciera,<br />
–Achille abboghinesit in disdignu–<br />
vile e mettanzu ‘e sa peus manera<br />
dia esser, ca tue non ses dignu<br />
de m’esser re! Adducas cudd’impignu<br />
isoltu, o superbu, cunsidera!<br />
Oe mi leas su ch’eris m’as dadu?<br />
Ma lu pianghes che malefadadu!<br />
24
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
57 Lèala a Ilione, proa, tenta!<br />
Su re ses tue e tenes balentia!<br />
Ma non b’intras però in partimenta<br />
de sas ricchesas de sa nave mia.<br />
Manc’una parte leas, una ebbia!<br />
Si la cherferas pustis, t’ausenta<br />
mezus inoghe, si no s’attrivida<br />
la pagas tott’in una cun sa vida!»<br />
58 Tzessada tanta briga, recuesit<br />
a sas tendas cun Pàtroclo 38 Peleu<br />
e cun sos suos, mentres prim’Atreu<br />
fintz’a sa nave che l’accumpagnesit<br />
a Criséide, lizu chena neu.<br />
Ulisse a su timone si ponzesit<br />
e, boes e anzones garrigados,<br />
da-e Crise tucchesin impressados.<br />
59 Chi s’esseren in s’unda de su mare<br />
innettiados da’ ogni bruttura<br />
cumandesit su Re e chi cun cura<br />
seddalittos e crabittas umpare<br />
aeren arrustidu, pr’onorare<br />
a deus Febo tottu in conzuntura,<br />
e chi pigadu a chelu cun su fumu<br />
esserat de s’arrustu su profumu.<br />
60 Frimmu in sa pretesa, intantu Atride<br />
duos imbasciadores, chen’isviu,<br />
mandesit a sas tendas de Pelide<br />
a Eurìbate e a Taltibiu 39 ,<br />
nêndelis: –Bazi como e mi nd’ ‘attide<br />
su de Briseu prus déchidu chiu!<br />
S’a bois la negheret e b’and’ ‘eo<br />
a paràulas solu non m’arreo!–<br />
25<br />
Agamènnone<br />
si leat a<br />
Briséide
Càntigu I<br />
61 Nênde gai, los fattesit partire<br />
e-i cuddos, mancari a discuntentu,<br />
tucchesini, pensende a su momentu<br />
chi li devian s’isclava pedire.<br />
Lêsini costa-costa e a b’arrivire<br />
non bistentesin a s’accampamentu.<br />
Sétzidu fit Achille, in chizos grave,<br />
fora ‘e sa tenda e accurtz’a sa nave.<br />
62 In su los bider si pesesit reu,<br />
mantenzéndesi calmu in apparèntzia,<br />
e issos, cumprendìndeli s’anneu,<br />
cagliésini appenas in presèntzia,<br />
timizosos in prus de s’imponèntzia<br />
de su fizu de Teti e de Peleu!<br />
Ma lis nêsit s’eroe forte-bratzu,<br />
boghendendelos da-e s’imbaratzu:<br />
63 –Saludu! Avantzade, imbasciadores<br />
a Zeus sacros e a sos mortales!<br />
Neghe non nde tenides si dolores<br />
m’annuntziades sos pius fatales.<br />
D’unu solu est sa culpa ‘e tantos males,<br />
de sos d’Atride pérfidos umores!<br />
Tue puru, o Patròclo, los cumpati!<br />
Bae, e sa giovanedda nde lis batti!<br />
64 Ma bois testimonzos mi siedas<br />
daenant’a sos Deos soberanos:<br />
si puru, imbenujados, m’invochedas<br />
in s’ora de s’attaccu ‘e sos Troianos,<br />
mai e poi mai da-e custas manos<br />
aggiudu, o Acheos, isperedas!–<br />
Briséide intantu, cara ‘e rosa,<br />
fit già partinde trista e dolorosa.<br />
26
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
65 E si girait versu su padronu<br />
cun ojos d’anzonedda su fiore,<br />
cherinde narrer: –Mere meu ‘onu,<br />
si mi che mandas non mi as amore!–<br />
Ma de Briseu s’ìnnidu lugore<br />
non lu podiat cumprender a tonu!<br />
E làgrimas, che abba da’ sa ‘ena,<br />
l’ ‘essesin a Pelide pro sa pena.<br />
66 A una cala pustis, solu-solu,<br />
s’incaminesit a Teti invochende.<br />
«O mama cara, –l’istaiat nênde–<br />
chi partoridu m’as cun pena e dolu<br />
pro paga vida 40 , nessi su consolu<br />
d’un’esistèntzia eróica mi rende!<br />
Si fit cussa ‘e sos Deos sa sentèntzia,<br />
prîte mi faghen como prepotèntzia?<br />
67 S’istesit in s’Olimpu decretadu<br />
chi deo vida curtza aère tentu,<br />
pro cunsensu divinu ogni momentu<br />
devia esser in vida onoradu!<br />
Como, invece, unu Re conchiluadu<br />
contr’a mie leadu s’at appentu<br />
e proibidu m’an de mi difèndere,<br />
ca calchi Dea si podet offèndere!»<br />
68 Sétzida cun Nereu 41 fiancu a pare<br />
fit Teti in sas intragnas prus profundas<br />
de s’Oceànu e da-e sas undas<br />
a fora nde saltiesit de su mare,<br />
nênde a su fizu, in lu carignare:<br />
–Fiore istimadu, ello prîte aundas<br />
custas abbas cun làgrimas de fogu?<br />
Sa cajone mi conta ‘e tant’affogu.–<br />
27<br />
Achille<br />
s’invocat<br />
a sa mama
Càntigu I<br />
69 «S’istòria la connosches, mama e Dea!<br />
–li rispondesit Pê-velotze 42 in s’ora–<br />
Cando a Ezione 43 in sa Tebea 44<br />
destruemis sa ‘idda intro e fora,<br />
sa ricchesa li lêmis tott’intrea<br />
e sas piseddas prus bellas ancora.<br />
Ogni cosa ponzemis a cumone<br />
e la partemis cun pretzisione.<br />
70 A Criséide apesit prim’Atreu,<br />
sienda chena pare pretziosa.<br />
Ma, pedinde sa fiza virtuosa,<br />
si presentesit da’ isse Criseu.<br />
Ricumpensa daiat valorosa<br />
e invochesit su pópulu acheu,<br />
ma prus de tottu a re Agamennòne<br />
ch’aeret d’unu babbu affriscione.<br />
71 Ma sos regalos e-i sos pibios<br />
su coro de s’Atride non tocchésini!<br />
Sos Acheos cunsentes si mustrésini<br />
approvende sos argumentos mios,<br />
ma de su Re sos insensados brios<br />
de Apollo sas iras provochésini,<br />
tales chi pro sa mala accuglièntzia<br />
nos mandesit tremenda pestilèntzia.<br />
72 E sa zente moriat notte e die<br />
da-e fruscas saettas trapassada!<br />
Infinis sa faina ispiegada<br />
da-e Calcante ch’istesit gasie:<br />
sa giòvana cheriat liberada<br />
Arcu ‘e Prata e tocchesit a mie<br />
a bi lu narrer! Ma su Re, crebadu,<br />
che cane contr’a mie s’est boltadu!<br />
28
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
73 Sa chi mi fit toccada prella rara,<br />
sa de Briseu prus càndida luna,<br />
como mi leat! Oh, triste fortuna!<br />
Ma tue chi lu podes, mama cara,<br />
da-e Zeus che piga tottu in una<br />
e comente cumbenit bi lu nara<br />
chi vìndichet s’onore a fizu tou,<br />
ca già b’istesis a fiancu sou!<br />
74 E cando cun propósitos insanos<br />
tentesin Giuno, Minerva e Plutone<br />
de lu ligare a Giove, sos marranos!<br />
sola tue giamesti a Egeone 45 ,<br />
zigante Briareu ‘e chentu manos!<br />
E gai li salvesti sa presone!<br />
Su fattu a s’Eternu li ammenta<br />
ch’in dogni gana ti faghet cuntenta.<br />
75 Pédili chi connoscan oras graves<br />
sos d’Argo da’ Ettòrre furiosu,<br />
chi che los catzet finas a sas naves,<br />
chi bisestru nde fattat orrorosu,<br />
chi non gosen pius dies suaves,<br />
pro ch’iscan ch’unu Re malu e felosu<br />
est su chi los cumandat e chi cara<br />
paghen s’offesa chi m’an fattu insara!»<br />
76 «Fizu carrale, prîte t’allevei,<br />
–Teti li rispondesit lagrimende–<br />
si sa vida infelitze chi ti dei<br />
e ch’oramai a finis est benzende,<br />
pibiosa la passas e suffrende?<br />
Mal’istella cando ti cuntzepei<br />
s’istaiat subr’a su lettu meu<br />
si tristu aesti su destinu e reu!<br />
29
Criséide benit<br />
da-e Ulisse<br />
cunsignada a<br />
su babbu<br />
Càntigu I<br />
77 De s’Olimpu a sas chimas beneittas<br />
però bi ando, o fizu disdicciadu,<br />
e sas ch’invocas penas malaittas<br />
las pedo a Giove, resta consoladu!<br />
Ma Isse, cun sos Deos ch’est tuccadu<br />
da-e sos Etiòpes in visìtas<br />
e torrat a s’olìmpica dimora<br />
solu a sa doighésima aurora.<br />
78 In disparte ti nd’ista fintz’a tando<br />
cun sos soldados in sas tendas tuas.<br />
Passièntzia est sa chi ti cumando<br />
e as a bider chi sas gràscias suas<br />
las ottenimos appenas bi ando.<br />
Zeus t’aggiuat si tue t’aggiuas!»<br />
Tucchesit tando, ma sa limba ‘e mele<br />
non l’addulchesit in bucca su fele.<br />
79 In su portu ‘e Crisa 46 d’approdare<br />
Ulisse in cuss’ora fit chirchende:<br />
accurtziesin sa nave, remende,<br />
finas a su molu a s’accostare,<br />
bettésini sas àncoras in mare,<br />
pigiésini sas velas e, sighende,<br />
poi d’aer sos trastos assentados<br />
nd’isbarchesin sos chìbberos fiados.<br />
80 In s’ispiàggia, in turmentosu isettu,<br />
si nd’istaiat Crise solu-solu.<br />
Lu ‘idesit Ulisse e, cumpletu<br />
cumprendinde ‘e su babbu s’oriolu,<br />
de li dare pensesit su consolu.<br />
Falesit da’ sa nave e cun affettu<br />
sa bella giovanedda li porresit<br />
e-i custas paràulas li nêsit:<br />
30
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
81 –Prim’Atreu mi mandat a ti rèndere,<br />
o betzu sapiente, a fiza tua.<br />
Cumandat puru sa potèntzia sua<br />
a Febo d’onorare, pro ch’offèndere<br />
pius non cherfat cun mortale lua<br />
cantos an bistentadu a lu cumprèndere.–<br />
Lêsit sa fiza Crise cun amore<br />
a pettus istringhinde su fiore.<br />
82 Preparesin s’altare, sos fiados,<br />
su farre sacru a sos Soberanos,<br />
pustis si samunésini sas manos.<br />
Cando tottu si fin purificados<br />
nêsit Crise: –O Apollo, giaghi vanos<br />
sos pregos mios non sun resultados,<br />
m’accuntenta in sa gràscia chi ti pedo,<br />
Segnore e Deus de Cilla e Tenedo.<br />
83 Su chi lis imbiesti triste affannu<br />
lis agabba a sos Gregos, sias bonu!<br />
Cunzedibilis lestru su perdonu<br />
pro chi non nd’apan àteru de dannu!–<br />
L’iscultesit Apollo e a tonu<br />
rispondesit, tzessende su malannu.<br />
Cuntentos tando a l’ammanizare<br />
lêsin sa tzerimònia tott’umpare.<br />
84 Prima sos animales iscannésini:<br />
anzones, crabas, tràilas, noeddos.<br />
Lis boghesin su corzu e a bicculeddos<br />
cantu petta b’aiat appetzésini.<br />
Cun arrodados ferros e burteddos<br />
s’ozu de sos trippales nde seghésini,<br />
galu pensende de l’imboligare<br />
a sas còscias pro mezus coghinare.<br />
31<br />
Sa festa<br />
in onore de<br />
Apollo
Càntigu I<br />
85 Cantos de petta, ispidos, ispidones<br />
ponzesin in sas brajas a puntinu.<br />
Ma cumandesit Crise a sos garzones<br />
de bi cóghere innanti su ziminu<br />
e de lu presentare a sas persones<br />
appena cottu. Isse cun su ‘inu<br />
s’arrustu de continu insaboriat<br />
a manu a manu chi lu giraiat.<br />
86 Manighende e buffende in cumpagnia<br />
bistesin totta die, suddisfattos<br />
d’esser torrados in bon’armonia<br />
cun Apollo e cun Crise. Infinis, fattos<br />
pienare pro un’àtera ia<br />
sos tatzones e cantende cumpattos,<br />
onoresin su Deus cun decoro,<br />
chi nde restesit toccadu in su coro.<br />
87 Appenas da-e Crise dispididos,<br />
tucchesin a sa nave a reposare,<br />
ca s’intendian in tottu sonnidos<br />
e ca ischian de dever pesare<br />
chitto s’incras. E cando, cun sos didos<br />
suos de rosa, Eos lumenare<br />
cherfesit su manzanu, s’ischidésini<br />
e a remare, lestros, si ponzésini.<br />
88 No istésini meda a recuire,<br />
ne lis costesit fadiga e suore,<br />
ca lis mandesit Apollo a favore<br />
unu ‘entu, chi faghiat currire<br />
sa nave bola-’ola che astore.<br />
Sas undas s’intendìana tinnire<br />
contr’a sa prua a su sona e tzocca<br />
che cando s’iscuderan a sa rocca!<br />
32
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
89 In crebu e in disdignu peristantu<br />
in s’ispiàggia Achille s’istaiat.<br />
A parlamentu prus no andaiat,<br />
ne a gherrare, ca s’ódiu fit tantu<br />
contr’a s’Atride! Gai passaiat<br />
tristas sas oras, sovente in piantu,<br />
solitàriu, a manos in manu,<br />
da’ su chi bramaiat a lontanu!<br />
90 Cando sa doighesima aurora<br />
s’acceresit in chelu, indeorende<br />
sa terra e-i su mare, tottu in s’ora<br />
acco’ da’ s’Etiòpia recuende<br />
sos Deos a s’olìmpica dimora.<br />
Si nd’abbizesit Teti, ch’isettende<br />
fit pro pòdere a Zeus faeddare<br />
e in presse nd’ ‘essesit da-e mare.<br />
91 A bolu in un’iscutta che pighesit<br />
da-e s’eternu Mere soberanu.<br />
Sétzidu in unu monte l’abbojesit,<br />
a su solu che un’eremitanu.<br />
Sos benujos innanti l’abbratzesit,<br />
li carignesit s’arva cun sa manu,<br />
poi implorende nêsit: –Babbu mannu,<br />
m’isculta e mi sulena cust’affannu!<br />
92 Si mustradu ti apo affriscione<br />
cantu e pius de tantos, como pensa<br />
de mi torrare bona ricumpensa.<br />
Cheret chi dias suddisfassione<br />
a fizu meu, ca offesa immensa<br />
retzidu at da-e re Agamennòne!<br />
Pro sa chi l’est fuinde curtza vida<br />
cuntzédili sa gràscia ch’at pedida!<br />
33<br />
Teti pedit<br />
e ottenit<br />
da-e Giove sa<br />
gràscia<br />
invocada<br />
da-e Achille
Càntigu I<br />
93 Sa fémina prus cara l’at furadu<br />
s’Atride, coro ‘e cane, a fizu meu!<br />
E si la tenet! Ch’ ‘enzat vindicadu<br />
como ti pedo s’onore ‘e Peleu!<br />
Faghe chi siat s’esércitu acheu<br />
da-e sos Dardaneos maselladu,<br />
pro chi torren sos Gregos tott’unidos<br />
a li pedire aggiudu, penentidos!–<br />
94 Gai nêsit sa Dea; e sicomente<br />
chie guvernat su lampu e su tronu<br />
non rispondiat pro male o pro bonu,<br />
ma s’istaiat mudu, indifferente,<br />
che cando esseret isse in attontonu,<br />
aggiunghesit: –O Babbu onnipotente,<br />
non timas a rispòndere! O mi cuas<br />
chi non so paris a sas fizas tuas?–<br />
95 E suspirende Giove, a boghe bàscia:<br />
–Cosa est sa chi mi pedis odiosa,<br />
chi a muzere mia permalosa<br />
su cherveddu li ‘ogat da-e càscia!<br />
No est pro ti negare cussa gràscia,<br />
ma Giunone, a brigas, tirriosa<br />
istat cun megus da’ manzanu a sero,<br />
ca nâchi a sos Troianos los prefero!<br />
96 Bae però in presse da’ inoghe,<br />
ca si s’abbizat de calchi faina<br />
galu tue l’intendes cussa ‘oghe!<br />
Bae cuntenta e cunfida, o divina.<br />
Cómpitu meu est chi mi los gioghe<br />
sos Gregos, pro los ponner in ruina;<br />
e chi custu si devat avverare<br />
ti cherzo cun sa conca 47 cunfirmare!–<br />
34
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
97 Chinnit sa conca in promitter intentu<br />
sa tremenda giustìscia su Deu<br />
e traballat su monte tott’intreu<br />
da-e sas chimas a su fundamentu.<br />
Tétide tando cun coro cuntentu<br />
si che tuffesit in su Mare Egeu,<br />
e s’Eternu, cumprida sa faina,<br />
a sa dimora torresit divina.<br />
98 A su cumparrer, da-e sas cadreas<br />
doradas si pesesin tott’umpare<br />
sos Deos soberanos e sas Deas<br />
e l’andesin incontra a l’onorare.<br />
Ma Giunone sas matessi ideas<br />
non teniat, ca ‘idu arrejonare<br />
l’aiat cun sa ninfa pêibianca 48<br />
e detzisa li nêsit giara e franca:<br />
99 –Cun cale deus, o mastru de trassas,<br />
issara fis bordinde ingannu nou?<br />
Sempre mi cuas su disignu tou<br />
e chena cunfidèntzias mi lassas!<br />
Faghes, disfaghes, andas, ti l’ispassas,<br />
non t’importat de me, mancu a mentou!–<br />
E Zeus: –Non m’est gosu su t’offèndere,<br />
ma dogni cosa non podes cumprèndere!<br />
100 Si deo in giudicare so su mere<br />
tottu sas cosas non podes ischire!<br />
S’iscontzare fainas o cosire<br />
toccat a mie, anzis m’est dovere,<br />
giaghi finas sos Deos in bordire<br />
tramas ingiustas lean piaghere!<br />
Su ch’est lìtzitu ischire l’ischis prima,<br />
ca no est beru chi non t’apo istima!<br />
35<br />
Giunone<br />
brigat cun<br />
Giove
Càntigu I<br />
101 Ma chistiones b’at chi valutare<br />
dev’ ‘eo in segretesa, deo ebbia,<br />
chi non potto a niune cunfidare<br />
mancari siat sa pobidda mia!<br />
Adducas, pensa de nde la tzessare<br />
ch’est a ponner debadas marrania!–<br />
Ma Giunone prus de prima acuta:<br />
–Assiat chi ti das mai de sutta!<br />
102 Agra pius de sempre sa preletta<br />
dimustras oe déndeti rejone!<br />
Da-e tempus mi nd’isto ‘ona e chieta<br />
chena fagher peruna chistione;<br />
non do infadu, cada detzisione<br />
rispetto siat cónchina o deretta!<br />
Ma como in coro, che puntura d’arza,<br />
mi brujat s’imbisita ‘e sa majarza!<br />
103 It’as promissu a Teti? Mi lu nara,<br />
ca promissa bi l’asa calchi cosa!<br />
Inghènias non tentes, ca issara<br />
bidu ti apo umpare a sa dengosa!<br />
Totta carignos, a manos in cara,<br />
pedidu ti at sorte ruinosa<br />
pro sos Acheos (no est forsi isattu?),<br />
pro chi siat Achille suddisfattu!–<br />
104 E Zeus de pius irrechietu:<br />
–Mai las tzessas sas malignidades!<br />
Como bastat però cun su suspettu.<br />
Mezus rispetta custas volontades,<br />
giagh’in cara mi leggis su segretu,<br />
ca sun pro te e tottu veridades!<br />
Duncas càglia e setzi, isculta a mie,<br />
ca si ti leo a tzuffos, coltz’a tie!–<br />
36
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
105 Timìndelu che frea, sa dechida<br />
sos ojos mannos suos abbasciesit<br />
e a si sêre in presse si tucchesit<br />
in s’onore e in s’ànima ferida.<br />
Male dogn’Immortale bi restesit<br />
in su la ‘ider trista e avvilida;<br />
ma Vulcanu, frailarzu ‘e ispantos,<br />
nêsit pro sulenare a tottucantos.<br />
106 –S’istare gai a s’afferra-afferra<br />
indecorosu est pro a nois tottu!<br />
S’istamos die e notte in cuntierra,<br />
pro sos mortales sempre in abbolottu,<br />
finimos nois a nos fagher gherra<br />
e de sas festas perdimos s’annotu!<br />
O giambamos, crêide, sa manera<br />
o adiu a sa paghe pius vera!<br />
107 Léalu a Giove, o mama, cun amore,<br />
sias cun isse sempre cara e bona,<br />
ca si cheret s’olìmpicu Segnore<br />
nos nd’ ‘ettat tottucantos da’ sa trona,<br />
ca nemos che a Zeus nd’at de pôre!<br />
E tue, o babbu santu, la perdona<br />
si a boltas avantzat in faeddos,<br />
ca non punghen memmancu che burteddos!–<br />
108 Poi, torrende ancora a mama sua,<br />
porréndeli una coppa, a boghe lena:<br />
–Si sighis gai a ti dare pena<br />
pius crebu nd’as aer e antua!<br />
Rejone nd’asa, ca non ses anzena;<br />
però comente fatto a s’ala tua,<br />
si ti mazerat, –nâmi– a mi parare,<br />
s’est chi nemos lu podet cuntrastare?<br />
37<br />
Vulcanu, deus<br />
toppu, resessit<br />
a pònnere<br />
in paghe a sos<br />
Deos.
Càntigu I<br />
109 Una ‘olta, già l’ischis, bi proei<br />
a lu contrariare... e fit pro te!<br />
Da-e s’Olimpu, lêndemi a unu pe’,<br />
mi ch’imbolesit lestru e rodulei<br />
totta sa die e solu mi frimmei<br />
a s’ ‘occhida ‘e su sole, ohi de me!<br />
Sos Sìntzios 49 , pius mortu che biu,<br />
piedosos mi nd’ana regogliu!–<br />
110 Nêsit; e toppi-toppi coitende<br />
pienesit de nèttare 50 Vulcanu<br />
sas coppas, da-e destra comintzende.<br />
Una matta de risu beffulanu<br />
si fattesin sos Deos, rimirende<br />
s’arte ‘e su tzilleraju ‘e prima manu!<br />
E, torradas sa paghe e s’allegria,<br />
festesin fintz’a notte in cumpagnia.<br />
111 Su de Febo armónicu istrumentu,<br />
de sas Musas sas raras melodias,<br />
pius dulche sa festa chentu ‘ias<br />
rendesin e dognunu prus cuntentu.<br />
Pustis cando su Sole in ausentu<br />
ponzesit sas fiamas suas bias,<br />
recuesin sos Deos tott’umpare,<br />
ca si dên finas Issos reposare!<br />
112 In palattos de oro e de attarzu<br />
chi lùghene che sole in die bella<br />
viven sos Deos, sempre in gautella!<br />
Òperas de Vulcanu frailarzu<br />
chi sos metallos, che unu majarzu,<br />
modellat in s’intragna ‘e Mongibella 51 .<br />
Palattos che-i cussos pretziosos<br />
solu nd’ana sos Deos gloriosos.<br />
38
113 Bisonzu intantu s’olìmpicu Mere<br />
s’intendiat de si ch’intrare in lettu.<br />
Fit sonnidu e nd’aiat piaghere,<br />
prîte s’istracchidùdine in apprettu<br />
l’aiat postu. Umpare a sa muzere,<br />
torrada che a prima in dulche affettu,<br />
si retiresin tando a domo insoro,<br />
ambos corchéndesi in su lettu ‘e oro.<br />
[Trìulas 1977]<br />
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
39
NOTAS DE SU CÀNTIGU PRIMU<br />
Càntigu I<br />
1 Musa [...]: Su de invocare sa Musa de sa Poesia fit in s’antighidade<br />
un’usàntzia doverosa pro sos poetas.<br />
2 Ilione [...]: Àteru nòmene de Tròia.<br />
3 Omero[...]: S’immortale poeta gregu autore de s’ILÌADE e de<br />
s’ODISSEA. Fit tzegu.<br />
4 Achille [...]: Eroe printzipale de s’Ilìade. Fizu de Peleu e de sa dea<br />
marina Teti.<br />
5 Acheos [...]: S’Acàcia fit sa Grècia ‘e tando. Da-e tale nòmene<br />
derívana “Acheos, Acheas”, est a narrer sos Gregos de sos tempos de<br />
Omero.<br />
6 Orcu [...]: Su logu de sos Mortos. Si naraiat puru Avernu, Ade,<br />
Érebu, Tàrtaru.<br />
7 de Atreu sa primagenitura [...]: Si trattat de Agamènnone, primu<br />
fizu de su re Atreu. Fit su cumandante supremu de tottu sos esércitos<br />
gregos. S’àteru fizu de Atreu fit Menelau, re d’Isparta e maridu<br />
de Elèna.<br />
8 Zeus [...]: Nòmene gregu de Giove, su babbu de tottu sos Deos.<br />
9 Teti [...]: Mama de Achille. Fiza de su deus marinu Nereu. Galu<br />
issa dea marina, fit sa muzere de Peleu.<br />
10 Apollo [...]: O Febo. Fizu de Giove e de Latona. Deus de sa mùsica,<br />
de sa poesia e de sas artes majarzas. Fit saettadore infaddìbile.<br />
11 Crise [...]: Satzerdote de su deus Apollo. Fit su babbu de Criséide.<br />
12 Criséide [...]: Fiza de Crise. Fit s’isclava preferida de Agamènnone.<br />
13 Atrides [...]: Fizos de su re Atreu. Fini duos: Agamènnone e<br />
Menelau.<br />
14 Olimpu [...]: Monte de sa Tessàglia cunsideradu sa dimora de<br />
sos Deos soberanos.<br />
15 Príamu [...]: Re de Tròia. Fit su babbu de Èttore e de Pàride.<br />
16 Latona [...]: Isposa de Giove, prima de Giunone, e mama de<br />
Apollo e de Diana.<br />
17 Sminteu [...]: Appellativu de su deus Apollo. Cheret nárrere<br />
“destruidore de sórighes de campagna”.<br />
18 Tènedo [...]: Isula de su Mare Egeu, posta de fronte a Tròia.<br />
19 Crisa e Cilla [...]: Tzittades de sa Tròade, postas a pês de su<br />
monte Ida.<br />
20 Giunone [...]: Sorre e muzere de Giove.<br />
40
Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />
21 Tèstore [...]: Babbu de su profeta Calcante.<br />
22 Calcante [...]: Mentovadu profeta e indovinu gregu, fizu de<br />
Tèstore.<br />
23 prim’Atreu [...]: Agamènnone, primu fizu de Atreu.<br />
24 muzere mia [...]: Si trattat de Clitennestra, s’infidele muzere de<br />
Agamènnone e amante de Egistu, cun su cale progettesit de ‘occhire<br />
s’infelitze Re a sa recuida da-e sa gherra de Tròia.<br />
25 Ulisse [...]: Eroe gregu abbistu e valorosu. Chie no at mai intesu<br />
su nòmene de Ulisse e sa fama sua? Omero iscriesit un’àteru immortale<br />
Poema dedicadu a Ulisse, s’ODISSEA.<br />
26 Idomeneu [...]: Valorosu eroe gregu.<br />
27 Aiace [...]: Eroe gregu. Sos Aiaces fin duos: Aiace Oileu e Aiace<br />
Telamone. (Cfr. su “DITZIONÀRIU OMÉRICU”)<br />
28 Fitia [...]: O Ftia. Tzittade de sa Tessàglia. Fit su regnu de Achille.<br />
29 offesu t’ana su frade [...]: Si trattat de s’offesa chi Pàride, fizu de<br />
Príamu, fattesit a Menelau addaghi li furesit da’ intro ‘e domo sa<br />
muzere Elèna. Istesit cussa sa cajone de sa gherra de Tròia.<br />
30 Mirmídones [...]: S’ironia de Agamènnone est tremenda!<br />
Mirmidones est paráula chi derivat da-e “myrmex”, chi cheret narrer<br />
“frommigas” (= formiconi). Agamènnone isfruttat s’etimologia<br />
de sa paràula pro offèndere a Pelide e sos valorosos soldados suos.<br />
31 Briseu [...]: Babbu de Briséide, s’isclava de Achille.<br />
32 Minerva Atena [...]: Fiza de Giove, dea de sa sapièntzia e de sa<br />
gherra. Amparadora de sos Gregos e de Ulisse in manera particulare.<br />
Fit onorada in tottue e mascamente in Atene.<br />
33 chervu [...]: Su chervu fit pro sos Gregos su símbulu de sa vilesa.<br />
34 Èttore [...]: Fizu de Príamu. Fit s’eroe pius valorosu de sos<br />
Troianos. Lu ‘occhesit Achille.<br />
35 Nèstore [...]: O Gereneu. Re de Pilo. Su pius betzu e sapiente de<br />
sos eroes gregos.<br />
36 Driante, Piritò, Ceneu, Polifemo, Essàdeu, Teseu [...]: Fin tottu<br />
famosos cumandantes de su pópulu de sos Làpites, sos chi si distinghesin<br />
in sa gherra contr’a sos Centàuros.<br />
37 Centàuros [...]: Mostros da-e sa forma umana da-e su pettus in<br />
subra e de caddu pro sa restante parte. Istesin settesciados tottu dae<br />
Èrcole.<br />
38 Pàtroclo [...]: Fit s’amigu pius caru de Achille.<br />
39 Eurìbate, Taltibiu [...]: Imbasciadores de Agamènnone, chi retze-<br />
41
Càntigu I<br />
sin s’ingratu ingàrrigu de si fagher cunsignare da-e Achille s’isclava<br />
Briséide.<br />
40 paga vida [...]: Su destinu aiat cuntzessu a Achille de seberare tra<br />
una vida longa, ma chena onores, e una vida curtza ma piena de glòria<br />
e de fama. Achille aiat seberadu sa segunda.<br />
41 Nereu [...]: Deus marinu, babbu de chimbanta fizas, giamadas<br />
pro custu “Neréides”.<br />
42 Pê’-velotze [...]: Appellativu de Achille.<br />
43 Ezione [...]: O Eezione, re de Tebe. Fit su babbu de Andròmaca<br />
sa muzere de Èttore troianu.<br />
44 Tebea [...]: O Tebe. Una de sas pius antigas tzittades de s’Egittu.<br />
45 Egeone, zigante Briareu [...]: Zigante orrorosu cun chimbanta<br />
concas e chentu manos. Sos mortales lu giamaian Egeone, sos Deos<br />
invece Briareu.<br />
46 Crisa [...]: Tzittade de sa Tròade. Crisa, Crise, Criséide sunu<br />
lùmenes chi derivan unu da-e s’àteru.<br />
47 cun sa conca [...]: Su giuramentu chi Giove faghiat cun una<br />
chinnida de sa conca fit pro ómines e Deos sentèntzia irrevocàbile.<br />
48 pêibianca [...]: Appellativu de Teti, dea marina, derivadu forsi<br />
da-e sa biancura de sas undas ispumosas de su mare.<br />
49 Sínzios [...]: O Sinti. Abitantes de Lemno.<br />
50 nèttare [...]: Sa bevanda de sos Deos soberanos.<br />
51 Mongibella [...]: O Mongibello. Si trattat de unu vulcanu, s’Etna,<br />
ue, segundu sa mitologia antiga, su deus Vulcanu aiat sos frailes suos.<br />
42
ILIADE<br />
CÀNTIGU SEGUNDU<br />
SU SONNU DE AGAMÈNNONE<br />
E SOS CATÀLOGOS<br />
Su sonnu ingannadore
Càntigu II<br />
SUMMÀRIU<br />
Su Sonnu ingannadore Ottavas 1-17<br />
Su Parlamentu 18-28<br />
Sa fua de sos Acheos 29-31<br />
Minerva falat a sas naves gregas 32-36<br />
Ulisse impidit sa fua 37-42<br />
Tersite 43-49<br />
S’atzottu de Ulisse 50-71<br />
Su discursu de Nèstore 72-79<br />
Sa risposta de Agamènnone 80-84<br />
Trastos de gherra 85-105<br />
Sos Catàlogos (res, prìntzipes,<br />
cumandantes e naves de s’esércitu gregu) 106-134<br />
Iris falat da-e sos Troianos 135-141<br />
Sos Catàlogos troianos 142-150<br />
44
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
1 Chie sa die passat ischidadu<br />
ficchidu in su trabàgliu o istudiende,<br />
mancari puru la passet gioghende<br />
a cand’a notte ch’est già istraccadu<br />
e in su lettu ‘e s’ ‘ider reposende<br />
melmos e mente leat coidadu.<br />
Leze est custa pro dogn’èssere umanu<br />
e finas pro s’Olimpu soberanu.<br />
2 De sa notte profunda fit ancora<br />
gosende ogni mortale e dogni deu,<br />
ma ‘essidu da’ chizos da-e ora<br />
su dulche sonnu che li fit a Zeu.<br />
Comente fagher fit pensende ottora<br />
a cumpiagher su fizu ‘e Peleu 1<br />
e de comente a sos fortes Acheos<br />
dárelis morte, tragos e anneos.<br />
3 Infinis a s’Atride ‘e l’imbiare<br />
detzidesit su Sonnu 2 ingannadore.<br />
Lu giamesit, e: –Deves falare,<br />
–li nêsit– o divinu trampadore,<br />
da’ su Re de sos Gregos e contare<br />
cantu cumandat s’eternu Segnore.<br />
Nàrali, ch’in s’Olimpu, d’Ilione<br />
an decretadu sa distrussione.<br />
4 D’armare sos esercitos s’avvisu<br />
li dês dare a re Agamennòne<br />
e chi manzanu attacchet detzisu<br />
sos inimigos suos d’Ilione.<br />
Bae, adducas, e sias pretzisu!<br />
Pro vittire chistiones cun Giunone,<br />
deos e deas cun Zeus umpare<br />
custa gherra nde cheren agabbare!–<br />
45<br />
Su Sonnu<br />
ingannadore
Càntigu II<br />
5 Che unu lampu su deus ch’ ‘essesit<br />
a inue dromminde fit s’Atride.<br />
In visione si li presentesit<br />
che cand’esserat Nèstore Nelide 3 ,<br />
pro su cale su Re sempre mustresit<br />
rispettu mannu, cunsideru e fide,<br />
e li nêsit: –O Re, a-i cust’ora<br />
ello comente ses corcadu ancora?<br />
6 Pro chie at importanzia che a tie<br />
in sos destinos de tantas persones,<br />
no est prudente, e pro milli rejones,<br />
s’istare in lettu poi fattu die!<br />
Mezus pesa... e, intantu, isculta a mie:<br />
cheret ch’a sos soldados los isprones,<br />
ca pro Tròia manna e disdicciada<br />
giómpida est s’ora d’esser conchistada!<br />
7 Cumanda a sos esércitos acheos<br />
chi tott’unidos attácchene gherra!<br />
Detzisu in s’Olimpu ana sos Deos<br />
de nd’ ‘oltulare sos muros a terra,<br />
chi non bi resten palattos intreos<br />
e nemmancu de giannas una perra!<br />
A Giunone fatta l’an cuntenta<br />
Deos e Deas. Pesa... e ti nd’ammenta!<br />
8 A inoghe de Zeus sa potèntzia<br />
mi at mandadu, ca t’at sempre caru.<br />
Giagh’est irrevocàbile sentèntzia,<br />
appena in chelu s’altzat sole giaru,<br />
sas ch’as autoridade e iscièntzia<br />
mùstralas ambas pare, chen’imbaru!<br />
Sa ‘e oe est die ch’in s’istòria<br />
at a restare a mentovu e glòria!–<br />
46
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
9 Nesit; e che fumatza in su momentu<br />
si dissipesit cussa visione,<br />
lasséndeli in su coro s’illusione<br />
chi oramai esserat un’appentu<br />
s’impresa ‘e nd’irroccare a Ilione!<br />
No ischiat, mischinu, s’iscarmentu<br />
ch’invece fit sestende a sos Acheos<br />
s’olìmpicu Segnore de sos Deos.<br />
10 Mancu in duda l’ ‘enzesit, iscabadu!<br />
chi su sonnu esserat un’ingannu<br />
bordidu a misura pro su dannu<br />
ch’aiat a Pelide ammanizadu,<br />
cando ‘e Briseu su lizu sobradu<br />
cun perricca li lesit de tirannu!<br />
Ma chie podet cumprender s’arcanu<br />
chi ordivinzat chie est Soberanu?<br />
11 Sa nóbile d’Atreu raighina<br />
s’ischidat tando, brincat da-e lettu<br />
(in sas orijas sa ‘oghe divina<br />
li mùidat, creschéndeli s’apprettu!),<br />
si samunat, si ‘estit, chen’isettu<br />
leat s’ispada ‘e prata, sa baìna<br />
de sos Gentiles s’iscettru doradu<br />
e ch’ ‘essit a sas naves, resinnadu!<br />
12 Eos 4 in s’ora de milli lugores<br />
chelu, terra e mare fit bestende<br />
e già cun sas trumbittas cunvochende<br />
a sos Acheos fin sos bandidores...<br />
e cuddos accudian coittende.<br />
Su Cunsizu però de sos Mazores<br />
pensesit prima ‘e reunire Atride<br />
in sas tendas de Nèstore Nelide.<br />
47
Càntigu II<br />
13 E cando be-i fin tottu presentes:<br />
–Amigos caros, –lis nesit detzisu–<br />
nottesta in sonnu sos Onnipotentes<br />
m’an mandadu unu tale, chi pretzisu<br />
fit in tottu a Nestòre, e cust’avvisu<br />
m’at porridu cun boghes insistentes:<br />
–O Atride, in su lettu ses ancora?<br />
E prîte non ti pesas a bon’ora?<br />
14 Oh, it’ ‘irgonza! Coitta a pesare!<br />
Prim’intenda però sa volontade<br />
chi mi nât Zeus de ti relatare:<br />
in prétziu t’at s’Olimpu e piedade<br />
ana de te e, pro t’accuntentare,<br />
chi ruat de Priamu sa tzittade<br />
an detzisu in cuncórdia e unione<br />
tzedinde a sos disizos de Giunone!<br />
15 Duncas chena tardare unu momentu<br />
los arma sos esércitos acheos<br />
e los ghia contr’a sos Dardaneos!–<br />
E si ch’ ‘olesit, lébiu che bentu.<br />
Ite nâdes de cust’avvertimentu?<br />
Verdaderos sos sonnos sun o reos,<br />
custu l’ischides. Dunca, ite pensamos?<br />
Tuccamos contr’a Tròia o rinuntziamos?<br />
16 S’est emmo, pro chi mezus resessire<br />
pottat s’impresa, cunsizo a s’accua<br />
de fagher dogni cosa. A riferire<br />
chi dêt torrare ognunu a domo sua<br />
cumbenit prima, pr’ ‘ider si cumprire<br />
cheret sa gherra o preferit sa fua<br />
sa zente d’Argo! A nois su dovere<br />
de l’arrimare! – E tucchesit a sêre.<br />
48
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
17 Tando ‘e Pilo Nestòrre pilicanu<br />
si pesesit naréndelis detzisu:<br />
–Si sonnu che-i custu unu fulanu<br />
nos aiat contadu, a beffe e risu<br />
fit de cunsiderare! Ma s’avvisu<br />
mandadu est da-e Giove soberanu<br />
a su Re in persone! A parrer meu<br />
sa volontade approvo de s’Atreu!–<br />
18 Bessesit tando a fora e, fattu sou,<br />
galu tucchesin res e cumandantes,<br />
detzisos tottu a ponner in prou<br />
pianos chi parian importantes.<br />
Avvisados da’ unu bandu nou<br />
da-e sas naves fintzas prus distantes,<br />
a s’appretta, de novas curiosos,<br />
accudian sos Gregos valorosos.<br />
19 Che puzones de abes in beranu<br />
ch’ana su bugnu in calchi calanca,<br />
ch’a s’ ‘essida ‘e su sole su manzanu<br />
currin a sos fiores de sa tanca,<br />
bolende chie a destra e chie a manca<br />
su nèttare a sutzare dulche e sanu,<br />
tale de sos Acheos fit sa brama<br />
chi lis poniat in coro sa Fama 5 !<br />
20 Sétzidos, reos, ciarraian tottu<br />
prus fragassu faghinde de su mare,<br />
a preguntas chirchende pare-pare<br />
de su motivu ‘e nde leare annotu.<br />
Pustis cando lis nêsin d’agabbare<br />
noe imbasciadores s’avvolottu,<br />
cagliesit sa zente e de Vulcanu 6<br />
lêsit s’iscettru Agamennòne in manu.<br />
49<br />
Su Parlamentu
Càntigu II<br />
21 (Pro Zeus soberanu lu fattesit<br />
Vulcanu cussu traste de valore;<br />
Zeus posca a Ermète 7 lu tzedesit<br />
d’Argo ‘e chent’ojos su vindicadore 8 .<br />
A Pèlope 9 , de caddos curridore,<br />
Ermes l’at dadu, e Pèlope lu desit<br />
a re Atreu, ch’in s’ora ‘e sa morte<br />
l’at réndidu a Tieste 10 bonu e forte.<br />
22 Tieste a su nebode Agamennòne<br />
in eredu infinis l’at lassadu,<br />
ch’aeret in s’Argólide 11 imperadu<br />
cun sas ìsulas de s’aidattone!).<br />
Nêsit tando su Re: –Attentzione,<br />
eroes mios, chi abbandonadu<br />
azis pàtria e famìlia pro s’arte<br />
ch’in coro, ardente, bos at postu Marte 12 !<br />
23 Che tilingione tzegu in tottu fia<br />
cando Zeus eternu m’at promissu<br />
chi fit rutta Ilione in manu mia!<br />
Cun tale tzou intro ‘e conca fissu<br />
ap’arriscadu! Como própriu Issu<br />
m’at dadu proa ‘e sa traittoria!<br />
Poi de tantos mortos in sa gherra,<br />
chi lasse mi cumandat custa terra!<br />
24 Cale pro nois peus disonore<br />
appoi de noe annos istragosos!<br />
Pro recuire a domo ingloriosos<br />
mezus mortos gherrende cun onore,<br />
ca fizos e nebodes cun rigore<br />
nos an a giudicare, impiedosos!<br />
Una tzàntara est custa, mi nd’abbizo,<br />
e però a partire bos cunsizo!<br />
50
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
25 Degai at in s’Olimpu decretadu<br />
s’onnipotente tzeleste padronu,<br />
isse ch’a gustu sou at atterradu<br />
biddas e zentes cun lampu e cun tronu<br />
e galu nde destruet! Airadu<br />
est contr’a nois... e pariat bonu!<br />
Chi semus sos prus fortes non si negat,<br />
ma Giove nos coglionat e atzegat!<br />
26 Esseran sos Troianos, naro deo,<br />
bistados prus de nois numerosos<br />
o cuntrastende pius valorosos!<br />
A deghe ‘oltas 13 semus, già lu crêo,<br />
ma non nd’ ‘essimos mai ‘ittoriosos!<br />
Oh, it’ ‘irgonza! E pena chi mi leo!<br />
Si non l’aeret s’Eternu aggiuada<br />
a-i como l’aimis settesciada!<br />
27 Noe annos sun colados in debadas<br />
chena poder a Prìamu domare:<br />
velas e funes si sun mugoradas<br />
arressas in su portu e de torrare<br />
cun sas noas da’ sempre disizadas<br />
perdidu amos s’afficcu! Ohi penare<br />
de fizos e muzeres! Oh turmentu,<br />
s’est ch’amos triuladu solu ‘entu!<br />
28 Duncas, Eroes mios, m’obbedide:<br />
a sas naves torrade che a bolu,<br />
sas funes bene presas isolvide,<br />
in domos bostras chircade consolu<br />
e a sos Deos sa fronte chinnide!<br />
Bazi... chi non nde restet unu solu!–<br />
Nêsit; e cun su coro prontu a render<br />
fin cantos non podìana cumprender.<br />
51
Sa fua<br />
de sos Acheos<br />
Minerva<br />
falat a sas<br />
naves gregas<br />
Càntigu II<br />
29 Si pesesit sa ciarra lestra in s’ora<br />
prus alta de sas undas d’Icareu 14 ,<br />
cand’Éuro 15 felosu e Noto 15 ancora<br />
las pisulat che fozas tott’arreu,<br />
su mare trobojende de s’Egeu.<br />
E pare-pare, a ojos a fora,<br />
si preguntain si fit brulla o beru<br />
d’Atride s’improvvisu disisperu.<br />
30 Pustis torrende a sas ganas antigas,<br />
mai mortas in annos d’arrebentu,<br />
movesin tott’umpare cun chimentu<br />
dies de paghe disizende amigas!<br />
E parian, fuinde, sas ispigas<br />
chi finz’a terra grunat malu ‘entu<br />
cun tìrria mattanèndelas costante<br />
a destra, a manca, insegus, daenante!<br />
31 E, currinde a sas naves, de sas bramas<br />
si cunfidain issos de partire<br />
cantu prima, chena si penentire<br />
de lassare ‘e sos Gregos malas famas!<br />
E già s’ ‘idian cun fizos, cun mamas,<br />
cun sas isposas... chena prus patire,<br />
sa famìlia pensende a crescher sana<br />
attesu da’ sa gherra disumana!<br />
32 Resessida lis fit s’intentzione<br />
de recuire a domo tzertamente<br />
si a Minerva, in ojos lutzighente,<br />
non naraiat detzisa Giunone:<br />
–Lizu de Zeus raru, ello comente<br />
tucchende sun sos Gregos da’ Ilione?<br />
Duncas Elèna 16 , poi ‘e tant’affogu,<br />
restat che prima in su troianu logu?<br />
52
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
33 Mezus coitta a falare e los frena<br />
a unu a unu sos fortes Acheos<br />
pro chi lassen sas naves in sa rena 17 ,<br />
c’a partire nd’an aer sol’anneos!–<br />
Nêsit; e da’ su monte de sos Deos<br />
bola-’olende tucchesit Atena.<br />
Lestra arrivesit a sa grega zona<br />
chi fit tott’in bulluzu, introna-introna!<br />
34 A Ulisse, ch’a Zeus poderosu<br />
fit pro sinnu e virtudes simizante,<br />
agattesit luego: dubidosu<br />
in su ‘e fagher in su prim’istante<br />
si nd’staiat e pensamentosu<br />
su d’Ìtaca supremu cumandante,<br />
de s’onore ‘e sos Gregos ascamadu,<br />
ma finas isse cherveddi-luadu!<br />
35 «O de Laerte sèmene nobíle,<br />
–li nêsit tando s’immortale dea–<br />
it’est chi pensas de sa zente achea<br />
appoi ‘e custa fua? Fama ‘e vile<br />
lassades in s’istòria e... in sa sea<br />
troiana a Paris 18 ascamile<br />
a Elèna reina! De Priàmu<br />
duncas, istrintu, píttigat su camu!<br />
36 Mancu sos mortos cumpagnos sentides?<br />
Cosa ‘e nudda poi ‘e tantos annos!<br />
Ne su malu passare, sos ingannos<br />
bos fórfigan su coro e... partides!<br />
Coltzos e cinos! Tragos pius mannos<br />
azis aer però, si lu faghides!<br />
Tue los frimma custos canes, fizu,<br />
e d’un’amiga atzetta su cunsizu!»<br />
53
Ulisse<br />
impidit<br />
sa fua<br />
Càntigu II<br />
37 Sa ‘oghe connoschesit Odisseu 19<br />
de Minerva immortale e, furriadu<br />
da’ palas su gabbanu, chi leadu<br />
nd’at da-e terra Euribàte acheu 20 ,<br />
a passos longos da-e prim’Atreu<br />
che tucchesit e, appen’agattadu,<br />
s’iscettru da’ sas manos nde li lêsit<br />
e a s’ala ‘e su portu s’avviesit.<br />
38 A cantos in caminu abbojaiat,<br />
gherreri esserat isse o Majorale,<br />
cun paràulas calmas naraiat:<br />
–Amigu ‘onu, non discurras male!<br />
(e a tottu sas palas tzoccaiat)<br />
De fuire est chi bramas? Ohi sale<br />
su chi gighes in conca! Pensabe-i...<br />
e si tenes amigos los trobei!<br />
39 Niunu, a su chi paret, at cumpresu<br />
issara de su Re s’intentzione!<br />
Tentados bos at tottu Agamennòne<br />
e b’azis abbuccadu... como offesu<br />
s’est pro sa fua ‘ostra e d’ira atzesu!<br />
Mi’ ch’a penas mazores, cun rejone,<br />
non bos cundennet isse o calchi deus,<br />
ca già l’ischides ch’est parente ‘e Zeus!–<br />
40 Si calicunu invece ‘e sos soldados<br />
li ‘essiat contràriu o rie-rie,<br />
a boghes e a colpos bene dados:<br />
–Ti càglia, –naraiat– coltz’a tie<br />
s’in cunsideros de iscontriados<br />
avantzas galu! E como isculta a mie:<br />
che àinu ses tontu, eppuru crêse<br />
de contare che prìntzipes e rese!<br />
54
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
41 A cumandare, oddeu, bi nd’at tantos<br />
che a tie ‘e puppones... non l’ischia!<br />
Unu dêt guvernare, unu ebbia,<br />
ch’apat de Zeus sos àrchidos santos<br />
e nois l’amos sa suprema ghia!<br />
Ponner mente devimos, tottucantos!–<br />
In su l’intender ladinu s’atzottu<br />
velas e remos lassésini tottu.<br />
42 A ue si fin prima reunidos<br />
recuésini tando abboghinende,<br />
pius solovru ‘e su mare pesende<br />
ch’a sos iscòglios, reos che ispidos 21 ,<br />
s’iscudit furiosu. E fini gridos,<br />
sos insoro, de chie est dubitende<br />
de su ch’aiat crêttidu a innante<br />
da’ ‘ucca de su gregu cumandante!<br />
43 Si cagliesin pustis tott’umpare<br />
pro retzire giara una risposta.<br />
Non finiat però de craccagliare<br />
tales Tersite 22 , chi, a bell’apposta,<br />
sighiat custu o cuddu a inzulzare,<br />
da-e s’isgarzu e cun fàccia tosta<br />
belenu a tragonàia bombitende,<br />
bastat de ‘ider sa zente riende!<br />
44 Fit Tersite ‘e sos gregos cumbattentes<br />
su pius feu de cara e de pizu:<br />
anchifàlchinu e toppu, pariat fizu<br />
burtidu da’ monincas e serpentes!<br />
Zumbosu addaenanti, cun sas dentes<br />
grogas a su molente in assimizu,<br />
pigottosu, ispilidu, ojitortu,<br />
lanzu che’ s’iscarenu d’unu mortu!<br />
55<br />
Tersite
Càntigu II<br />
45 In minisprétziu mannu e in disdignu<br />
l’aian sos eroes d’Ilione<br />
e Achille e Ulisse cun rejone,<br />
ca non fit ómine ‘e rispettu dignu!<br />
Che cane arrajolidu cun impignu<br />
fit appeddende contr’a Agamennòne<br />
e chena timer nudda, irrispettosu,<br />
li naraiat cun tonu felosu:<br />
46 –O Atride, e de ite ti lamentas?<br />
Forsi su brunzu ti mancat o s’oro?<br />
Féminas nd’asa, ma non t’accuntentas...<br />
gai nos surzis meuddos e coro!<br />
Non che los mandas a domos insoro<br />
duncas sos Gregos? Inoghe ausentas?<br />
E ponetilos sutt’a sas munneddas<br />
custos eroes... già sun femineddas 23 !<br />
47 Viles, barrosos e inneuddados<br />
semus tottu, s’a domo non torramos!<br />
Cun pagos maccos cherveddioltados<br />
prît’est ch’inoghe non l’abbandonamos?<br />
Sos aggiudos intantu chi li damos<br />
benin in malu modu cumpensados!<br />
Tue ‘e sa pedde nostra non ti curas<br />
e solu sas ricchesas t’asseguras!<br />
48 A un’eroe d’isse pius forte<br />
l’azis bidu e intesu su ch’at fattu!<br />
Su prémiu ‘e tantas gherras, malasorte,<br />
leadu bi nde l’at a disbarattu!<br />
Pro li torrare caldu su piattu<br />
li fit déghida in s’ora mala morte<br />
e, invece, che legu e imbecille<br />
finas mustradu s’est cun isse Achille!<br />
56
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
49 Si aeret Pelide valutadu<br />
s’affrontu istogamosu ch’at retzidu,<br />
cun s’ispada l’aiat infeltzidu<br />
e-i s’ùltimu abusu fit bistadu!<br />
Ma finas cun s’eroe prus famadu<br />
boltadu s’est che lupu inferotzidu!<br />
Duncas umìles sa fronte, o soldados,<br />
oe e sempre grunade e... cagliados!–<br />
50 Ojincrispidu Ulisse a tanta barra<br />
sa risposta torresit prus detzente:<br />
–Òrrias bene, maccone insolente,<br />
limba de fogu, ma est solu ciarra!<br />
Dogni die nos das pronta cabarra<br />
de su ch’in coro bramas che petzente!<br />
Sos prìntzipes abbuccas e sos rese<br />
e non t’abbizas chi a beffa sese!<br />
51 Terpe ischifosa, intzitas a chie<br />
a recuire a domo che vigliaccos?<br />
Ses maccu tue e nos giamas maccos<br />
e ponner mente devimos a tie?<br />
Sunu sos Gregos de gherras istraccos<br />
naras a tottu, ma isculta a mie:<br />
deo a fuire non bi so pensende!<br />
Ses tue, invece, su chi ses timende!<br />
52 Cando e comente a Tròia la leamos<br />
non presumo, alga de muntonarzu,<br />
e nemmancu isco si nde l’irroccamos!<br />
Ma siat su destinu ‘onu o dannarzu,<br />
bae chi da’ inoghe non tuccamos<br />
che crabolos, cara de carriarzu!<br />
E finas a sa rutta d’Ilione<br />
semus fideles ad Agamennòne!<br />
57<br />
S’atzottu<br />
de Ulisse
Càntigu II<br />
53 Ma como intende su cunsizu meu,<br />
s’ùltimu, ti l’ammenta, abberumia:<br />
si bi tenteras un’àtera ia<br />
a intzitare s’esércitu acheu,<br />
pius non mi giamedas Odisseu,<br />
ne babbu ‘e Telemàcu 24 in finitia,<br />
si non t’ispozo e trazo a su naviu<br />
e pius mortu ti lasso che biu!–<br />
54 Nêsit; e cun s’iscettru a s’arrogante<br />
in palas e in coddos lu mazesit<br />
e marcos biaittos li lassesit!<br />
Pianghinde Tersite, a s’istante,<br />
cagliadu e coibásciu ch’istrisciesit<br />
da-e s’eroe d’Itaca a distante<br />
e in unu chizone, assucconadu,<br />
si ch’est che battu allorumeddadu!<br />
55 Mancari disillusu de partire<br />
riesit dogn’Acheu suddisfattu<br />
e nêsit calicunu: –A l’ammuttire<br />
de sas impresas chi Ulisse at fattu<br />
cust’est sa mezus! E li dêt servire<br />
su ‘anzu ch’at retzidu a su barattu<br />
pro lescione ‘e vida, giaghi sèrios<br />
non sun sos chi nde buttat impropèrios!–<br />
56 Minerva imperistantu ojilughente,<br />
chi a un’ala si fit abbandada,<br />
pensesit tando in mesu a sa zente<br />
de si misciare chen’esser notada,<br />
pro l’imponner d’istàresi cagliada<br />
e d’iscultare prus attentamente<br />
cantu narrer deviat a primore<br />
su de ‘iddas Ulisse atterradore.<br />
58
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
57 E cando ciarra non b’aiat prusu<br />
nêsit s’eroe cun detzisione:<br />
–Duncas a tie, o re Agamennòne,<br />
ghia suprema, fagher mal’abusu<br />
cheren sos Gregos e da’ Ilione<br />
partìresi che bentu, a puntu in susu,<br />
pro chi eterna restet in s’istòria<br />
de sa vilesa tua sa memòria!<br />
58 Promissu ti an tando ‘e non torrare<br />
finas a bider a Tròia in chijina;<br />
ma como a una ‘oghe tott’umpare,<br />
coment’e corimodde piseddina<br />
o giòvanas battias, cancellare<br />
cheren noe annos de vana ruina!<br />
Ma s’est manna sa ‘oza ‘e recuire,<br />
prima devimos s’òpera cumprire!<br />
59 Deo bos los cumprendo sos disizos,<br />
amigos caros, poi ‘e tantos annos,<br />
ca oriolos de muzere e fizos<br />
sun cajone de tragos e affannos!<br />
E l’ischimos ch’in pensamentos mannos<br />
restat chie, pro sorte, sos fastizos<br />
devat suffrire pr’unu mese ebbia<br />
lontanu da-e domo in tribulia!<br />
60 Però s’onore cun su piaghere<br />
non sempre de accordu andan umpare,<br />
mentres poninde mente a su dovere<br />
si podet sempre onore meritare.<br />
Si a sos Dardaneos in podere<br />
dimis in prémiu a Elena lassare,<br />
b’at de timire lis benzat s’idea<br />
de nos fagher offesa pius fea!<br />
59
Càntigu II<br />
61 Da’ noe annos inoghe, m’intendide,<br />
semos a die e notte mattanende<br />
e cando su ‘e deghe est printzipiende<br />
perdimos tott’in una atza e fide!<br />
Forsis ismentigados, so pensende,<br />
bos sezis de sa terpe d’Aulide 25 ?<br />
E de su chi nos nêsit, so seguru,<br />
Calcante s’indovinu finas puru!<br />
62 Si cun sas naves bóidas torramos<br />
pro a nois est tzàntara e disdoro<br />
e pro sa Grècia intrea! Bos imploro,<br />
a gherrare sighide! E, si restamos,<br />
finas sa profetzia controllamos,<br />
mancari siat ladina che oro!<br />
Otto de puzoneddos nd’azis bidu<br />
e noe cun sa mama in unu nidu.<br />
63 Fin noe... che sos annos de sa gherra<br />
chi contr’a Tròia devimis sustènnere!<br />
Simbolizadu da’ su mostre in terra<br />
fit s’annu ‘onu, cuddu chi dêt bènnere...<br />
antzis ch’est comintzadu! A bos rentènnere<br />
siat duncas, giagh’est sa cuntierra<br />
lompende a finitia a bonu proe,<br />
ca su destinu est custu ‘e sos de Troe!<br />
64 Sa de Zeus profética ‘ijone<br />
galu mi leat artùrios e brios!<br />
E mi paret de l’ ‘ider s’iscurtone<br />
a limba a fora e, ancora ‘ios,<br />
sos parabattuleddos, a pibios<br />
intr’ ‘e su nidu a unu muntone!<br />
E-i sa fera avantzende atzuda<br />
in su truncu de s’àrvure fozuda...<br />
60
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
65 E sa mama, mischina, ijantinada<br />
in s’intender sos fizos piu-piu:<br />
issa lis rispondiat ciu-ciu,<br />
ma fit s’attittu ‘e sa disisperada!<br />
E cando, reduinde donzi briu,<br />
contr’a su mostre s’est pustis bettada<br />
s’ùltim’ora ‘e su fadu issa e tottu<br />
paris cun sos minores at connottu!<br />
66 Pariat l’esser donu naturale<br />
catziare puzones in su nidu<br />
e mai fintz’a tando si fit bidu<br />
simizante a-i cussu un’animale!<br />
Ch’esserat de s’Olimpu unu signale<br />
l’amos tottu cumpresu e attuidu:<br />
in màrmaru, infattis, su serpente<br />
s’est, poi attattu, ‘oltadu de repente!<br />
67 Ojimbidrados restemis che chie<br />
ruet ammoddigadu, a bucca abberta!<br />
Ma no istemis a s’intzerta-intzerta,<br />
s’a sos chi fimis presentes su die<br />
sa risposta Calcante pius tzerta<br />
desit in s’ora e finas rie-rie:<br />
sas mattanas fin longas, ohi cantu,<br />
ma eternos pro Argo onore e bantu!<br />
68 Ch’esseret beru, aja’ chi l’ischimos...<br />
e àteru b’at galu ‘e peleare!<br />
Ma est seguru ch’amos a torrare<br />
a domo ‘ittoriosos, ca podimos!<br />
Cantu prus in istragos ispendimos<br />
amos tantu in mentovu ‘e meritare!<br />
E si sa glòria si mesurat gai,<br />
sa fama nostra non barigat mai!<br />
61
Su discursu<br />
de Nèstore<br />
Càntigu II<br />
69 Lompende si nd’est s’ora chi dêt rúere<br />
sa de Prìamu ‘idda valorosa!<br />
Narat, infattis, sa brama orrorosa<br />
de cuddu mostre ch’amos a conclùere<br />
in sos degh’annos sa gherra odiosa<br />
e chi sos muros l’amos a destrùere,<br />
palattos e zenia a Ilione<br />
pro sa d’Atride suddisfassione.<br />
70 Noe annos sun colados... e puzones<br />
noe si nd’at tragadu cudda fera!<br />
E deo bos dimando si manera<br />
de nos mustrare sas intentziones<br />
teniat Giove pius verdadera!<br />
Pro milli e milli generassiones,<br />
si tenen fortza e gana ‘e prosighire<br />
poden sos Gregos glòria meressire!<br />
71 Eventos da-e tando annunziados<br />
avverende si sunu, bi pensade,<br />
Acheos fortes e burtzighinados 26 !<br />
Duncas sa fua mezus la lassade,<br />
ca est approbe a rùere, o soldados,<br />
de Prìamu s’ilìaca tzittade!–<br />
Sas manos tott’umpare li zocchésini<br />
e a chelu sos bantos che pighésini!<br />
72 Si nde pesesit tando Gereneu 27<br />
e lis nêsit: –Adducas che’ su ‘entu<br />
giambades tott’in una pensamentu!<br />
Ti nde ‘irgonza, o pópulu acheu,<br />
si che piseddu de malu cuntentu,<br />
ch’invece ‘e sale in conca at ozu-seu,<br />
in custa gherra ti cumportas tue!<br />
E it’est cust’istare fue-fue?<br />
62
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
73 Forsis ismentigadu bos l’aizis<br />
su giuramentu sacru ‘e s’Aulìde?<br />
Sas istrintas de manu in bona fide<br />
–mi nâde– chi fin faltzas pensaizis?<br />
E nemmancu d’offender a s’Atride<br />
fuinde che vigliaccos timiaizis?<br />
Mancu male ch’a boltas su dovere<br />
punghet in coro cant’e su piaghere!<br />
74 Lassamos como brigas e faeddos<br />
c’àteru b’at de fagher, m’iscultade!<br />
Sas ispadas, sas lantzas nde ‘ogade,<br />
ómines semus ch’an coro e cherveddos!<br />
E tue, o Re, sa ch’as autoridade<br />
mustrabilis a tzertos pintuleddos 28<br />
ch’an presse ‘e recuire e che los manda!<br />
Su de fagher a nois lu cumanda!<br />
75 De su Cronide 29 fit signale ‘onu<br />
su chi retzemis prim’ ‘e sa partèntzia.<br />
Lampizesit, m’ammento, e-i su tronu<br />
tzocchesit da-e destra 30 ! Un’avvertèntzia<br />
fit cussa ‘e gráscias e non d’abbandonu<br />
pro chie de s’allega at iscièntzia!<br />
Nos siat su ch’ ‘idemis de isprone<br />
pro vindicare a Lene 31 in Ilione!<br />
76 Ma s’in tranebbos 32 calicunu esserat,<br />
de recuire a domo in oriolu<br />
chi leet sa nave e, si lu bramerat,<br />
in mare si che ponzat che a bolu.<br />
Però si faddit, si solu penserat<br />
de lòmpere a dies de consolu!<br />
Si at Zeus dispostu ‘e fagher gai,<br />
non bi chertedas contr’a Isse, mai!<br />
63
Sa risposta de<br />
Agamènnone<br />
Càntigu II<br />
77 Duncas, o Re, detzisu e seguru<br />
a sestare t’appronta sos pianos,<br />
ma d’àtere su parrer prètzia puru,<br />
mascamente de chie at pilos canos!<br />
Si valorosos semus o metzanos<br />
cheres ischire? O s’in tempus benturu<br />
non ruat Tròia pro ‘more ‘e sos Deos<br />
o ca sun menguantes sos Acheos?<br />
78 Fàghelos sos gherreris attruppare<br />
a iscuadras, parente cun parente,<br />
s’amigu cun s’amigu ambos umpare,<br />
pro chi tra issos s’aggiuet sa zente.<br />
Gai aunidos los manda a gherrare<br />
e as a bider tando su ‘alente<br />
galu pius balente e finas proes<br />
cantu nd’as de mettanzos e d’eroes!<br />
79 S’a Príamu cunvintos l’attaccamos<br />
de su valore nostru e avantzende<br />
de comente pens’ ‘eo, l’ ‘oltulamos<br />
sa ‘idda custa ‘olta, mi l’est nênde<br />
su coro, abberumia! Ma, gherrende,<br />
finas aggiungo, si nos sintzeramos<br />
chi est Zeus contráriu, d’isettare<br />
bos naro a mezus die e d’isperare!–<br />
80 Li rispondesit lestru Agamennòne:<br />
–De tottu nois ses tue, o Nestòre,<br />
de sinnu e fide mastru e campione!<br />
S’àteros deghe omìnes de valore<br />
m’aeret che a tie in paragone<br />
dadu s’Olimpu, dies de dolore<br />
connottu aiat Tròia, crê’ a mie!<br />
Ma Zeus no at chérfidu ‘asie!<br />
64
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
81 In brigas e chistiones pro ruina<br />
semos invece che zente iscabada!<br />
Mai l’aère fatta s’acconcada<br />
de mi brigare pro una femìna!<br />
Fit approbe a finire sa faina...<br />
ajalla como sa gherra illongada!<br />
Si cun nois Achille fit restadu<br />
pius fàtzile a bincher fit bistadu!<br />
82 Una cosa però la dev’ammìttere:<br />
aunzadu pro primu apo a Pelide!<br />
Ma, cando m’at rispostu, suttamìttere,<br />
mancari esserat isse in bona fide,<br />
pius non mi podia e ne permìttere<br />
beffe prus manna ancora, cumprendide!<br />
S’ira nos at atzesu a s’improvvisu<br />
e nos at sa Discòrdia 33 divisu!<br />
83 S’ammanizet donzunu intr’ ‘e sa tenda<br />
s’ ‘ustare imperistantu, coittade;<br />
sos carros a puntinu controllade<br />
e a sos caddos dade sa proenda;<br />
sas lantzas che istillos acutade,<br />
ca nos isettat battàglia tremenda!<br />
Sos iscudos a postu bos ponide<br />
e de partire s’órdine attendide!<br />
84 Finas ch’in chelu b’est su sole alluttu<br />
pasu non nd’amos aer, o soldados!<br />
Mi paret de bos bider suerados<br />
e cun su corpus de sàmbene bruttu!<br />
Sos caddos cun s’ispuma, accalamados,<br />
e pius d’unu de carros derruttu!<br />
A canes e benturzos dên finire<br />
sos chi tenteran de s’incheremire!–<br />
65
Trastos<br />
de gherra<br />
Càntigu II<br />
85 Cale maretta in die tempestosa<br />
ch’a sas roccas s’attappat cun fragassu<br />
e chi che trazat a unu cummassu<br />
abba cun rena e dogn’àtera cosa,<br />
rendende in prus s’aera ‘e cussu giassu<br />
cun sa moddina sua neulosa,<br />
tale de sos soldados fit sa fua<br />
pro s’approntare ognunu in s’arte sua!<br />
86 A innante su fogu s’an atzesu<br />
pro s’ ‘ustu e, poi cottu, mandighesin;<br />
ne d’invocare a Giove s’olvidesin<br />
pro che los tenner de sa morte attesu<br />
e majias e berbos retzitesin<br />
pensende onzunu ‘e non restare offesu.<br />
De si ‘estire infinis s’armadura<br />
si lêsin issos coidadu e cura.<br />
87 Intantu a su Cronide prim’Atreu<br />
unu ‘oe ‘e chimb’annos destinesit;<br />
a Nèstore pro primu si giamesit<br />
e pustis galu a Idomeneu 34 ,<br />
ambos Aiaces, su fizu ‘e Tideu 35<br />
e nemmancu a Ulisse si lassesit.<br />
Menelau arrivesit solu-solu<br />
ce de su frade ischiat s’oriolu.<br />
88 Purificadu cun s’orzu turradu<br />
e calchi ranza ‘e sale a mísciu appare<br />
da-e s’Atride istesit su fiadu;<br />
posca, che cand’esserat in s’altare,<br />
lêsit su mere d’Argo a invocare<br />
a Zeus mannu, nêndeli: –O biadu,<br />
segnore de su lampu e de su tronu,<br />
cun sos Acheos mústrati prus bonu!<br />
66
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
89 Prima chi calet sole, o babbu santu,<br />
cuntzedi chi mi pottat resessire<br />
cun cust’ispada a Èttore d’ ‘occhire!<br />
Fàghenos bider a Prìamu in piantu,<br />
mortos sos Troianos e fuire<br />
sas féminas insoro e tottucantu!<br />
E ch’unu muru non bi restet reu<br />
pro su tortu ch’an fattu a frade meu!–<br />
90 De s’Atride s’ardente invocascione<br />
no iscultesit Cronide immortale,<br />
ma l’atzettesit solu s’animale<br />
chi l’offeriat cun devossione.<br />
De l’ispojolare Agamennòne<br />
e de che l’iscorzare su signale<br />
desit tando e posca ‘e l’appetzare<br />
e su Deus pro primmu d’onorare.<br />
91 Fattesin gai; e appenas brujadas<br />
sas còscias pro a Zeus, infelchesin<br />
sa petta in sos ispidos, sas coradas,<br />
e in sas brajas rujas las coghesin.<br />
Lêsin tando a bustare e s’attatesin.<br />
Ma sas mentes insoro sempre ‘oltadas<br />
fin a s’impignu grae ‘e su merie,<br />
si nêsit re Nestòrre deasie:<br />
92 –Re de sos res, amigos e cumpanzos,<br />
giaghi Zeus promittit sa vittòria<br />
devimos meritare onore e glòria<br />
pro lograre ‘e sa gherra sos balanzos!<br />
Si a Priàmu dolorosos banzos<br />
chi a mentovu resten in s’istòria<br />
cherimos dare, acco’ su momentu<br />
de gigher sa faina a cumprimentu!<br />
67
Càntigu II<br />
93 Dalis s’órdine a sos bandidores<br />
in presse a sos d’Argo ‘e cunvocare<br />
a boghe giara, nênde a coittare,<br />
ca pro chie bistentat sun dolores!<br />
Pustis tuccamos nois, fiancu a pare,<br />
mustrèndenos fieros de umores<br />
e gai in coro pur’a issos s’arte<br />
pius s’atzendet de su deus Marte!–<br />
94 Nêsit; e prim’Atreu su cunsizu<br />
de Nèstore atzettesit sapiente.<br />
Sos bandidores prestu in contivizu<br />
a boghes mannas giamesin sa zente<br />
e accudesin tottu, prontamente,<br />
che s’anderan a festa pro disizu<br />
sos d’Argo valorosos cumbattentes<br />
cun elmu, iscudu e lantzas lutzighentes.<br />
95 Sas iscuadras formesin innante<br />
de comente d’accordu fin restados;<br />
posca sas armas donzi cumandante<br />
controllesit a tottu sos soldados,<br />
sos caddos e sos carros affilados,<br />
nêndelis su ‘e fagher a s’istante.<br />
E pressosa, cun amorosa pena,<br />
si presentesit in su campu Atena.<br />
96 S’égida 36 chi portait in sa manu<br />
d’iscudu e de coratza li faghiat;<br />
in sos frailes fatta bi l’aiat<br />
de Mongibella su deus Vulcanu<br />
cun s’arte ch’Isse solu connoschiat!<br />
E fit cussu trabàgliu soberanu<br />
da’ chentu fioccos d’oro inghiriadu,<br />
dognunu chentu traos istimadu!<br />
68
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
97 In su mesu ‘e s’iscudu sa Gorgòne 37<br />
be-i fit immortale istoriada:<br />
ojos de fogu, a limba falada<br />
e cun iscàglias betzas de sirvone;<br />
de pìberas sa conca coronada,<br />
si l’aeret in cara una persone<br />
fissada sol’appena, si fit bida<br />
‘oltada in pedra, chena pius vida!<br />
98 Gai, a sos Gregos tucchéndesi in mesu,<br />
cun sa divina sua magestade<br />
Minerva ‘isos de glòria ch’at atzesu<br />
in donzi coro e pro s’eternidade!<br />
A sos parentes chi che fin attesu,<br />
muzere esserat, mama, fizu o frade<br />
nisciunu in cuss’ora fit pensende<br />
a tales fin sa gherra disizende!<br />
99 Che cando a s’improvvisu ‘essit su fogu<br />
in unu monte, poi iscurigadu,<br />
e sas fiamas ilgiarin su logu<br />
a manera chi l’ ‘ides coloradu<br />
a boltas ruju e a boltas grogu,<br />
degai in su chelu illuinadu<br />
a lampizos da’ chentu e prus colores<br />
brillain de sas armas sos lugores.<br />
100 E currinde sos caddos, sos soldados<br />
faghìana sa terra rimbombare<br />
de comente fragassu tott’umpare<br />
cocas, ruas e cignos attrumados<br />
bi faghen in sos padros fentomados<br />
d’Asìu 38 , chi los solet traessare<br />
de su Caistru 38 sa giara currente,<br />
ue accudin sas aes frecuente!<br />
69
Càntigu II<br />
101 De su riu Scamandru 39 in su pianu<br />
si reunesin caddos, gherradores,<br />
carros, a mizas, comente in beranu<br />
tuddin a nou fozas e fiores.<br />
Bramende de nd’ ‘essire ‘inchidores<br />
de sa fiera ratza de Dardànu 40 ,<br />
si nd’istaian tottu a s’anda e torra<br />
su signale isettende de sa corra!<br />
102 Che muscas chi a nues bola-’ola<br />
s’ ‘iden inghiriende sa labia<br />
de s’ ‘ervegarzu, chi cun maestria<br />
sos animales mulghet a sa sola<br />
intro s’istalla, cando noittola<br />
s’accerat s’istajone ‘e s’allegria 41 ,<br />
gai e tottu, ‘e cuntrastos disizosos,<br />
si movian sos d’Argo che nervosos!<br />
103 Pensesit tando donzi cabu acheu<br />
su manìpulu sou ‘e controllare<br />
galu una ‘olta e de l’ammentare<br />
a donzunu s’ingàrrigu e s’impreu;<br />
e fit tale in su los sebestare<br />
sa seguresa in mesu a su curreu<br />
chi pariat pastore in paragone<br />
chi non faddit fiadu in su masone!<br />
104 Innanti be-i fit Agamennòne<br />
(ojos e conca che Zeus tronante,<br />
a Marte pro vigore simizante,<br />
pettus e palas che Poseidone 42<br />
cun sa cara ‘oltada a Ilione<br />
detzisu a la destruer in s’istante!<br />
A unu trau mannu pr’imponèntzia<br />
fit che pare s’Atride e pro potèntzia!<br />
70
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
105 E cantos lu ‘idian che fremende,<br />
cun ojos che tittones allumados,<br />
esseran issos cabos o soldados<br />
su samben s’intendìana ‘uddende;<br />
e-i sos caddos puru apparinende<br />
si nd’istaian tottu, accalamados!<br />
Ma fit s’insoro un’illusione ebbia!<br />
De Zeus santu un’àter’ingannia!<br />
106 Como, o Musas, ch’in s’olìmpicu monte<br />
lumenosa tenides sa dimora,<br />
mustràdebos cun cara amparadora<br />
a chie grunat umìle sa fronte<br />
e cuntzedide chi su nomen conte<br />
de cuddos res e prìntzipes ancora<br />
ch’a Tròia recuesin numerosos<br />
da-e tottue, fortes, valorosos!<br />
107 Prît’a los mentovare a unu a unu<br />
cantos fini sos gregos gherradores<br />
est impresa chi non podet niunu<br />
a sa sola affrontare cun onores.<br />
Pro sas difficultades chi bi sunu<br />
nos limitamos dunca a sos Mazores,<br />
ca deghe ‘uccas non dian bastare<br />
e deghe limbas a los fentomare.<br />
108 Sas de Beòtzia biddas mentovadas<br />
chimbanta nde mandesin de navizos<br />
e in dognuna apesin contivizos<br />
chentuvinti persones, resinnadas<br />
a dare a Ilion morte e marturizos!<br />
Chimbe nd’aian de ghias sobradas:<br />
Peneleu e Léito a primore,<br />
Arcesilau, Clóniu e Protenòre 43 .<br />
71<br />
Sos Catàlogos<br />
(res, prìntzipes<br />
e naves de<br />
s’esércitu<br />
gregu)
Càntigu II<br />
109 Sos ch’istain in Mìniu Orcumenu<br />
e in Asplèdon trinta nd’imbiesin<br />
de naves poderosas e Ialmenu<br />
e su frade Ascalàfu las ghiesin,<br />
fizos de Marte, deus eterrenu.<br />
Baranta sos Focesos nde mandesin<br />
lèbias che bentu invece, in podestade<br />
de Schedìu e d’Epistrófu frade.<br />
110 De sos de Locri Aiace Oileu<br />
fit su cabu, de lanzas campione,<br />
prus istrìzile e bàsciu ‘e Telamone,<br />
s’àteru Aiace de su campu acheu.<br />
Baranta bastimentos tott’arreu<br />
nde ‘attesit Aiace a Ilione<br />
e fini sos Locresos pretziados<br />
che valorosos e fortes soldados.<br />
111 Da-e s’Eubea ‘alu baranta<br />
fini partidas naes de valore<br />
a su cumandu de Elefenore,<br />
d’Ares 44 gherreri nóbile pianta,<br />
prìntzipe ‘e sa zenia tottacanta<br />
de sos Abantes, cuddos chi pr’onore<br />
sos pilos gighen longos fintz’a palas<br />
e chi lantzas e fritzas bettan malas!<br />
112 Da-e sa ch’Eretteu fraigada<br />
aiat bidda manna pro Atena<br />
(e chi pro custu “Atene” fit giamada)<br />
chimbanta naves de bona carena<br />
pro Tròia aian fattu sa tuccada.<br />
Los ghiait a cussa terra anzena<br />
Menesteu, de caddos domadore,<br />
sapiente cantu a re Nestòre!<br />
72
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
113 Dóighi naves da-e Salamina<br />
tucchesin a s’ilìaca tzittade<br />
sutt’a sa d’Aiace podestade,<br />
de Telamone forte raighina.<br />
Da’ Argo e Tirinto ottanta in unidade<br />
nd’imbiesin cun sas biddas d’Egina,<br />
d’Epidàuro, d’Asine, d’Ermione,<br />
de Masete, ‘e Trezene e d’Eione.<br />
114 Aian custas pro suprema ghia<br />
a Diomede, fizu de Tideu,<br />
a Stènelo, miràbile zenia<br />
de s’eroe gloriosu Capaneu<br />
e, tertzu, Euriàlu ‘e Mecisteu,<br />
ma chi tertzu non fit pro balentia!<br />
Siat comente fin suggettos tottu<br />
a Diomede in cuss’abbolottu.<br />
115 Sos de Micene, Corinto e Clerone<br />
cun sas biddas d’affacca ‘e nde mandare<br />
chentu pensesin de naves umpare<br />
ghiadas da’ s’Atride Agamennòne,<br />
su chi deviat contr’a Ilione<br />
s’esércitu ‘e sos d’Argo cumandare,<br />
ca su re prus potente de abberu<br />
fit de sa Grécia e tentu in cunsideru.<br />
116 Sparta gherrera sessanta ‘e navios<br />
nde mandesit e cun zente atzurida,<br />
da-e sos giassos d’accurtzu accudida<br />
cun cantas armas teniat e brios,<br />
d’Elèna a vindicare chen’isvios<br />
e de re Menelau sa ferida,<br />
chi fit pro primu a s’ilìaca terra<br />
partidu cun su coro in cuntierra!<br />
73
Càntigu II<br />
117 Noranta naves bene carenadas<br />
da-e sas biddas de sa Trifilìa<br />
e da-e Pilo istesin mandadas<br />
cun re Nestòre soberana ghia.<br />
Galu sessanta da-e s’Arcadìa,<br />
da-e Agapenòre cumandadas,<br />
nd’aian imbiadu a Ilione,<br />
sas chi lis desit re Agamennòne.<br />
118 Sos Epeos, gherreris d’atza e briu,<br />
benzesin in baranta da’ s’Elide<br />
cun battor cabos de talentu e fide:<br />
Polissenu, Anfìmacu, Talpìu<br />
e su forte Diore Amarincide.<br />
Su própriu Mege da-e Dulichìu<br />
e da-e sas Echìnades nd’ ‘attesit,<br />
ma isse e tottu si las cumandesit.<br />
119 Dóighi Ulisse, abbistu cumandante,<br />
nde ghiesit de naves da’ Itáca<br />
e da’ sas isuleddas de affacca.<br />
Da-e s’Etòlia baranta Toante<br />
cun zente de battàglias mai istracca;<br />
ottanta Idomeneu saettante<br />
da-e Creta umpare a Merione,<br />
tremendu in gherra a Marte in paragone.<br />
120 Da’ Ialisu, Camiro e Lindo ancora,<br />
sas tres biddas de Rodi fentomadas<br />
pro aer gioventude gherradora,<br />
noe naes velotzes fin tuccadas<br />
a dare manu forte, ‘ennida s’ora,<br />
de s’Atride a sas àteras armadas.<br />
Telepolemu fit su cumandante,<br />
re valorosu e de fide costante.<br />
74
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
121 Cun tres naves, dognuna bene fatta,<br />
da-e Sime bi fit solu Nireu,<br />
bellu che s’Aurora e guasi patta<br />
in galania a su fizu ‘e Peleu.<br />
Ma sa sua non fit zenia adatta<br />
a fagher de sas armas bon’impreu,<br />
si li piaghiat de pius su gosu,<br />
su viver chen’affannu e su reposu!<br />
122 Da-e Scàrpanto e Caso tott’umpare<br />
cun Coo, Nisiro e Calino puru,<br />
pro Ilione cun coro seguru<br />
vinti navios ponzesin in mare<br />
carenados pro poder affrontare<br />
in s’ora ‘e su bisonzu arriscu duru.<br />
A los ghiare in tottu fini trese:<br />
Fidippu, Antifu, Euripìlo rese.<br />
123 Chimbanta naves da-e sa Tessàglia<br />
e da’ Fitìa su fizu ‘e Peleu<br />
galu nd’ ‘attesit e de bon’iscàglia!<br />
Ma da-e cando sa fiza ‘e Briseu<br />
nde l’aiat leadu prim’Atreu<br />
a boleu non fit pro sa battàglia,<br />
si, abbandadu cun sos Mirmidones,<br />
s’istaiat da’ gherras e chistiones.<br />
124 Da-e Filàcia, Pirasu e Itona<br />
de naves nde fin bennidas baranta<br />
cun sas de Piteleu e de Antrona.<br />
Da-e Podarce, d’Ificlo pianta,<br />
fit cumandada cussa ratza ‘ona<br />
(d’Ares 44 divinu raighina santa)<br />
da-e cando bi lassesit sa vida<br />
Protesilau frade, a s’arrivida.<br />
75
Càntigu II<br />
125 Protesilau fit su cumandante<br />
cant’est duradu in navigassione;<br />
ma, giómpidu a su portu d’Ilione,<br />
aende fortzas e coro bastante<br />
non supportesit sa tentassione<br />
de saltiare a terra a prim’istante!<br />
Ma fit destinu chi esseret mortu<br />
su primu a ponner pe’ in cussu portu!<br />
126 Da’ Iaolco e Fere Tessalea<br />
ùndighi Eumelu nde ghiesit,<br />
fizu de Admeto, su ch’apesit<br />
pro mama Alceste, déchida che dea.<br />
Galu sette Filòttete nd’ ‘attesit<br />
da’ Olizos, Metone e Melibea<br />
cun treghentoschimbanta remadores,<br />
bonos tottu cun s’arcu gherradores.<br />
127 Ma in Lemno divina turmentadu<br />
si nd’istaiat Filòttete mannu,<br />
a ispàsimos malos, in affannu,<br />
ca pìbera l’aiat mossigadu!<br />
E sicomente durait su dannu,<br />
su cumandu in sa gherra istesit dadu<br />
a Medonte, eroe tessaleu,<br />
fizu burdu de Rena e d’Oileu.<br />
128 Sos de Tricca, de Itome irroccada<br />
e d’Ecàlia, sa ‘idda d’Euritu,<br />
a Ilione che nd’aian gittu<br />
trinta de naves de bona portada.<br />
Duos sa ghia l’aian leada:<br />
Podalìriu, su fruttu beneittu<br />
d’Esculàpiu, e Macaone frade,<br />
méigos che’ su babbu ‘e calidade.<br />
76
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
129 Eurìpilu, fizu d’Evemone,<br />
galu baranta nd’aiat battidu<br />
da’ Orméniu, Titanu canidu 45<br />
e da-e Iperea a Ilione.<br />
E Polipète, rebuddu atzuridu<br />
de Piritò, da’ Elon e Girtone<br />
cun Leonteu e da’ Olessene<br />
àteras tantas e frunidas bene!<br />
130 Vintiduas sos de Cifo e Dodona<br />
umpare a sos Perebos, forte ratza,<br />
nde ghiesit Guneu e tottu d’atza!<br />
Proto, de Tentredone frua ‘ona,<br />
da-e sa de Pelìu àspida zona<br />
ricca de abbas e logu de catza,<br />
baranta, infinis, naves carenadas<br />
aiat missu in mare, ben’armadas.<br />
131 Como, o Musa, o soberanos Deos,<br />
nâdemi: e de totta custa zente,<br />
de tantos res e prìntzipes acheos<br />
su mezus chie fit, su prus potente?<br />
Sutt’a sos muros de sos Dardaneos<br />
chie sos caddos d’ ‘entinnu lughente,<br />
sas mezus ebbas teniat in caru,<br />
seguresa in battàglia ‘e bon’amparu?<br />
132 Sas puddedras d’Eùmelu de Fera<br />
fin de sos Gregos sas prus ammiradas:<br />
altas che pare, bellas, candeladas,<br />
lèbias che puzones in s’aera!<br />
Apollo las aiat allevadas<br />
chi non si podet de mezus manera!<br />
Istinchiddas de fogu catzaian<br />
cando che lampos iscurrizaian!<br />
77
Iris falat<br />
da-e sos<br />
Troianos.<br />
Càntigu II<br />
133 De sos Acheos su prus valorosu<br />
fit Aiace, fizu ‘e Telamone,<br />
foras Achille, eroe poderosu<br />
su pius forte ‘e tottu in Ilione,<br />
chi, da-e cando re Agamennòne<br />
li lêsit a Briséide, a reposu<br />
si nd’istaiat cun sos Mirmidones<br />
in prus amenas occupasciones!<br />
134 Pisti-pisti, cun su coro in affogu,<br />
soldados, carros e caddos umpare<br />
a s’anda e torra sa terra tremare<br />
faghìana, che unu mare ‘e fogu,<br />
gai comente faghet rembombare<br />
Zeus mannu de Arime su logu,<br />
u’est Tifeu malu sepultadu,<br />
poi ‘e l’aer de undas flagelladu.<br />
135 Da-e sas chimas de s’Olimpu in s’ora,<br />
velotze cantu non podet su ‘entu,<br />
d’unu cumandu ‘e Zeus portadora<br />
Iris 46 falesit a s’accampamentu<br />
de s’ilìaca ratza gherradora.<br />
Reunidos fin tottu a parlamentu<br />
sos de Prìamu res e cumandantes<br />
pro detzider fainas importantes.<br />
136 Si che misciesit Iris coittende<br />
in mes’a tanta zente de valore<br />
e, leada ‘e Polite 47 isploradore<br />
sa fromma, a re Priàmu supplichende<br />
nêsit: –O babbu, arrejonadore<br />
ses tue ‘onu! Ma non ses pensende<br />
a comente difender custa terra,<br />
che cand’esserat tzessada sa gherra!<br />
78
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
137 A sas turres t’accera sol’appena:<br />
sos Acheos, lutzighentes de brunzu,<br />
be-i sunu che fozas in s’atunzu<br />
o che in mare raneddos de rena,<br />
detzisos a nos ponner in cadena,<br />
a fagher d’Ilione un’abbaunzu<br />
de samben, de piùere e de morte!<br />
Tue m’isculta, o Ettòre forte!<br />
138 Sos chi sunu cun nois alleados,<br />
ma faeddan limbazu differente,<br />
da-e su cabu insoro solamente<br />
mezus chi sian issos cumandados<br />
e dogni cumandante unicamente<br />
chi penset a sos pròprios soldados!<br />
Tue ebbia sos cabos, cantos sunu,<br />
los cumanda e àtere niunu!<br />
139 S’est chi faghimos goi, crê’ a mie,<br />
non penso chi li pottat resessire<br />
a sos d’Agamennòne in custa die<br />
sa gherra ‘ittoriosos de cumprire!<br />
O frade bonu e forte, prim’a tie<br />
toccat s’impignu ‘e bi lis impidire!<br />
Tue ses chi nos das coràggiu e fide<br />
pro sustenner s’isfida cun s’Atride!–<br />
140 Sa ‘oghe connoschesit de sa Dea<br />
su de Priàmu valorosu fizu<br />
e chene perder tempus su Cunsizu<br />
rinviesit. Sa zente dardanea<br />
tucchesit tando in presse e in pelea<br />
aende de s’armare contivizu.<br />
E da’ sas giannas d’Ilione a fora<br />
ch’ ‘essesin sos Troianos in pag’ora<br />
79
Sos Catálogos<br />
Troianosa<br />
Càntigu II<br />
141 Subr’a unu montiju s’attruppesin,<br />
chi Batiea giaman sos mortales,<br />
ue –si contat– chi sos Immortales<br />
Mirina pê’-lezera sepultesin.<br />
Sos alleados puru s’ischieresin<br />
cun sos de Tròia eroes geniales,<br />
bramosos tottu in bonu d’impittare<br />
caddos e fritzas e lantzas umpare.<br />
142 Èttore mannu fit su cumandante<br />
de cantos difendian a Ilione,<br />
fizu ‘e Priàmu, forte che leone,<br />
terrìbile cun s’elmu illuinante.<br />
De tottu fit su mezus campione<br />
e coltz’a chie paradu a innante<br />
si l’esserat armadu in cussa gherra,<br />
ca chena vida fit restadu in terra.<br />
143 De sos Dardanos Enea divinu<br />
fit su cabu gloriosu e rispettadu,<br />
de Venus fruttu de d’ermosu sinu<br />
e d’Anchise, mortale ‘en’assortadu.<br />
Da-e duos eroes aggiuadu<br />
fit in cuss’abbolottu isse a puntinu:<br />
da’ Acamante, omìne de valore,<br />
e Archelócu, fizos d’Antenòre.<br />
144 Pàndaru, ‘e Licaone forte fruttu,<br />
cumandait sa zente ‘e sa Zelea.<br />
Adrasto e Anfìu ch’aian giuttu<br />
sa mezus gioventura d’Adrastea,<br />
d’Apeso, de Terea e Pitiea,<br />
fizos chi an su babbu postu in luttu,<br />
a Mèrope divinu, chi pregare<br />
los soliat a Tròia ‘e non b’andare!<br />
80
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
145 Sos de Pèrcote, Pràziu, Sestu, Abidu,<br />
sos d’Arisbe gherreris valorosos<br />
Asìu, da-e Ìrtacu naschidu,<br />
los ghiait, cun sos maravizosos<br />
caddos mùrtinos ch’aian battidu.<br />
Sos de Larissa Pelàsgios felosos<br />
los cumandain Ippoto e Pileu,<br />
fizos de Leto Teutamideu.<br />
146 Sos de Tràcia gherreris campiones<br />
recuesin cun Piro e Acamante;<br />
Eufemu fit cabu ‘e sos Cicònes,<br />
fizu ‘e Trezenu, de gherras amante.<br />
Pirème da’ Amìdone distante<br />
fit bénnidu ghiende sos Peones<br />
e Pilèmene aiat s’egemònia<br />
de sos soldados de sa Paflagònia.<br />
147 Da-e sa ‘idda d’Alibe accudidos<br />
sos Alizones fin, in podestade<br />
d’Odìu e d’Epìstrofu atzuridos.<br />
Sutta de sa de Cromi magestade<br />
sos de sa Mìsia nde fin recuidos<br />
e d’Ennomo, profeta ‘e calidade,<br />
ma chi non resessesit a ischire<br />
chi lu deviat su Pelide ‘occhire!<br />
148 Forci e Ascàniu, bellu che deu,<br />
fin de sos Frìgios sas supremas ghias.<br />
Mestle e Antifu, lúghidas zenias<br />
de Talamene, de su Meoneu<br />
fin sos cabos de raras valentias.<br />
Da-e sa Cària s’esércitu intreu<br />
ch’aian giuttu finz’a Ilione<br />
sos fizos coraggiosos de Nomione.<br />
81
Càntigu II<br />
149 Su primu d’issos Naste fit giamadu,<br />
s’àteru Anfimàcu; riccu d’oro<br />
tucchesit custu a Tròia (oh, iscabadu!).<br />
Non ischiat chi Achille su coro<br />
li deviat ferire, disdicciadu,<br />
brivéndelu de vida e de tesoro.<br />
Infinis sos de Lìcia a los ghiare<br />
fin Sarpedòne e Glàuco umpare.<br />
150 Cantos a Tròia Eroes lumenosos<br />
tucchesin cun su coro in cuntierra!<br />
Cantos giòvanos fortes, disizosos<br />
de sàmbene, de luttos e de gherra!<br />
In sas concas, o Paris, mal’atterra<br />
lis as postu a-i cussos valorosos<br />
cand’a Elèna ermosa ti ch’as giuttu!<br />
Cantas pettorras as de ira alluttu!<br />
82
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU SEGUNDU<br />
1 Su fizu ‘e Peleu [...]: Achille, fizu de Peleu.<br />
2 Su Sonnu [...]: Su Sonnu fit su fizu de sa Notte e frade de sa Morte.<br />
Segundu sos antigos sos sonnos fin de duas calidades: verdaderos e<br />
tramposos.<br />
3 Nèstore Nelide [...]: Nèstore (giamadu puru Gereneu), fizu de<br />
Neleu. Re de Pilo, fit su pius antzianu e accabadu de sos eroes<br />
gregos.<br />
4 Eos [...]: O Aurora. Fiza de Iperione e de Eurifessa. Fit s’isposa de<br />
Titone.<br />
5 Sa Fama [...]: Non fit propriu una divinidade, ma sa personificassione<br />
litterale de sas limbas, bonas e malas, chi circulaian in mesu a sa<br />
zente.<br />
6 Vulcanu [...]: O Efesto. Fizu de Giove e de Giunone. Fit su deus<br />
de su fogu e teniat sos frailes suos sutt’a su vulcanu Mongibello<br />
(=Etna). Fit toppu e maridu de sa dea Vènere.<br />
7 Ermète [...] Ermes [...]: Nòmenes gregos de Mercùriu, imbasciadore<br />
de sos Deos. Fit fizu de Giove e de Màia. Fit puru giamadu<br />
Cilleneu, sende nàschidu in su monte ‘e Cillene. Aiat galu s’ingàrrigu<br />
d’accumpanzare sas ànimas de sos Mortos a s’Ade.<br />
8 D’Argo ‘e chent’ojos [...]: Mostre orrorosu cun chent’ojos mortu<br />
da-e Mercùriu pro liberare a Io (o Ino).<br />
9 Pèlope [...]: Fizu de Tàntalo e maridu de Ippodàmia. Fit su<br />
babbu de Atreu e de Tieste.<br />
10 Tieste [...]: Fizu de Pèlope e frade de Atreu. Fit su babbu de<br />
Egisto, su miseràbile assassinu de su re Agamènnone.<br />
11 Argólide [...]: Regione orientale de su Peloponnesu.<br />
12 Marte [...]: O Ares. Fizu de Giove e de Giunone. Fit su deus de<br />
sa gherra.<br />
13 A deghe ‘oltas [...]: Omero, nênde gai, cheret significare chi sos<br />
Acheos fin meda pius numerosos de sos Troianos, ma non deghe<br />
‘oltas de pius in manera pretzisa.<br />
14 Icareu [...]: Parte de su Mare Egeu accurtz’a sas costas de s’Asia<br />
Minore. Teniat tale nòmene da-e s’ìsula Icària (sa Nicària de oe).<br />
15 Éuro [...] Noto [...]: Bentos ambos duos: su primu, Éuro, sulat<br />
da-e sud-est; s’àteru, Noto, da-e sud ebbia.<br />
16 Elèna [...]: Fiza de Tìndaru (o de Giove) e de Leda. Muzere de<br />
83
Càntigu II<br />
Menelau, re d’Isparta. Pàride troianu la furesit a su maridu, cajonende<br />
degai sa gherra de Tròia.<br />
17 In sa rena [...]: In s’ispiàggia.<br />
18 Paris [...]: O Pàride o Alessandru. Fizu de Prìamu e de Écuba.<br />
Furéndesi a Elèna, muzere de Menelau, provochesit sa gherra de<br />
Tròia. Cun s’aggiudu de su deus Apollo bocchesit a Achille.<br />
19 Odisseu [...]: Nòmene gregu de Ulisse, re de Ìtaca.<br />
20 Eurìbate [...]: Non si trattat de sa matessi persone chi aiat mandadu<br />
Agamènnone da-e Achille pro ritirare a Briséide (Càntigu 1^ -<br />
Ott. 60-), ma de un’itacesu, cumpagnu d’Ulisse.<br />
21 reos che ispidos [...]: Derettos e a punta che-i sos ispidos.<br />
22 Tersite [...]: Su pius ascamile, feu e provocadore de cantos tucchesin<br />
a sa gherra de Tròia. Fit gregu.<br />
23 femineddas [...]: Ossiat bonos a nudda, timizosos e birgonzosos.<br />
24 Telémacu [...]: S’unicu fizu chi aiat Ulisse e chi lassesit ancora in<br />
fascas cando partesit pro sa gherra deTròia.<br />
25 Aulide [...]: Portu de sa Beòtzia, da’ ue fin partidas tott’umpare<br />
sas naves gregas pro sa gherra de Tròia.<br />
26 burtzighinados [...]: Sos Gregos de tando solian gigher in pês<br />
un’ispèssia de gambalettos altos fintz’a benuju, de corzu, simizantes<br />
meda a sos burtzighinos sardos.<br />
27 Gereneu [...]: Àteru nòmene de Nèstore, re de Pilo.<br />
28 pintuleddos [...]: Iscadentes, bonos a nudda, male créschidos<br />
che-i su pintuleddu, pane pùrile, ossiat chene madrighe chi lu fattat<br />
pesare, crèschere! Ulisse cheret nàrrere chi chie disizat de recuire a<br />
domo chena prima cumprire s’òpera est zente miseràbile, iscadente,<br />
chi non méritat cunsideru perunu.<br />
29 Cronide [...]: Si trattat de Giove, fizu de Crono.<br />
30 da-e destra [...]: Su lampu, sighidu da-e su tronu, ch’isfuettat<br />
da-e destra fit pro sos Gregos signale de bonas uras.<br />
31 Lene [...]: Elena, sa muzere de Menelau.<br />
32 in tranebbos [...]: Èssere in tranebbos, ossiat esser dubbiosu o<br />
indetzisu in su ‘e fàghere.<br />
33 Discòrdia [...]: O Eris, pro sos Gregos. Fiza de sa Notte, fit ligada<br />
a su cultu de su deus Marte, de su cale fit cunsiderada cumpagna<br />
inseparàbile. In occasione de su coju de Teti cun Peleu, pro si vindicare<br />
de no esser bistada cumbidada, ch’imbolesit in sa sala una mela<br />
d’oro cun s’iscritta “Pro sa pius bella”. Nde naschesit una disputa tra<br />
84
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />
sas deas cun sas cumplicassiones chi cajonesin finas sa longa e orrorosa<br />
gherra de Tròia.<br />
34 Idomeneu [...]: Fizu de Deucalione e nebode de Minosse. Fit su<br />
re de sos Cretesos.<br />
35 Fizu de Tideu [...]: Diomede. Unu de sos pius atzuridos e valorosos<br />
eroes gregos.<br />
36 égida [...]: S’égida fit s’iscudu de Giove chi aiat, própriu in su<br />
mesu, istoriada sa conca de sa terrìbile Gorgòne (o Medusa). Chie<br />
l’aeret mirada sol’appena beniat boltadu in pedra.<br />
37 Gorgòne [...]: O Medusa. Fit una de sas fizas de Forco e de Ceto.<br />
Mostre orrorosu aiat su podere de giambare in pedra chie l’ aeret<br />
mirada in cara! Pro pilos giughiat pìberas.<br />
38 Asìu [...] Caistru [...]: Sos padros de Asìu fin mentovados pro sa<br />
bonidade de su terrinu attraessadu da-e su riu Caistru, chi falaiat<br />
da-e su monte Timolo, de sa Lìdia.<br />
39 Scamandru [...]: Riu chi naschiat da-e su monte Ida, accurtz’a<br />
Tròia, giamadu puru Xantu pro su colore grogu de sas abbas, addaghi<br />
s’aundaiat. Fit puru su deus de cussas abbas.<br />
40 razza ‘e Dardànu [...]: Sos Troianos fin puru giamados<br />
Dardanos o Dardaneos da-e su nòmene de su primu re de Tròia,<br />
Dàrdanu, fizu de Giove e de Elettra.<br />
41 s’istajone ‘e s’allegria [...]: Su ‘eranu.<br />
42 Poseidone [...]: O Posidone. Àteru nòmene de su deus Nettunu.<br />
(Cunfronta su “DITZIONÀRIU OMÉRICU”)<br />
43 Peneleu, Léito, Arcesilau, Clóniu, Protenòre [...]: Cun custos<br />
nòmenes comintzat sa longa fila de res, prìntzipes, cumandantes,<br />
biddas e logos de sos “CATÀLOGOS GREGOS E TROIANOS”. Chie<br />
nde cherferat ischire de piusu abbàidet, boghe pro ‘oghe, su<br />
“DITZIONÀRIU OMÉRICU”.<br />
44 Ares [...]: Nòmene gregu de Marte, deus de sa gherra.<br />
45 Titanu canidu [...]: Monte de sa Tessàglia, guasi sempre niadu.<br />
46 Iris [...]: O Ìride o Iri. Dea de s’arcu ‘e sole, imbasciadora de sos<br />
Deos de s’Olimpu.<br />
47 Polite [...]: Frade de Prìamu, duncas tiu de Èttore e de Pàride.<br />
85
ILIADE<br />
CÀNTIGU TERTZU<br />
SU DUELLU TRA PÀRIDE E MENELAU<br />
Su duellu tra Pàride e Menelau
Càntigu III<br />
SUMMÀRIU<br />
Gregos e Troianos a cara a cara Ottavas 1-4<br />
Paris fuit bidinde a Menelau 5-8<br />
Èttore e Pàride 9-17<br />
Sa proposta de s’isfida 18-27<br />
Iris tuccat da-e Elèna 28-33<br />
Elèna cun sos Majorales de Tròia 34-53<br />
Su pattu giuradu 54-66<br />
Su duellu 67-78<br />
S’aggiudu de Vènere 79-87<br />
Elèna e Pàride 88-92<br />
Su ‘inchidore 93-95<br />
88
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
1 In s’ ‘ider a sos d’Argo a fianc’a pare<br />
detzisos e cumpattos avantzende<br />
lêsin sos Troianos coittende<br />
issos puru a sa gherra a s’approntare,<br />
affannados però, abboghinende,<br />
chena niunu a los contivizare,<br />
currinde chie a destra e chie a manca<br />
che puddedros muscados in sa tanca.<br />
2 E fit cussu chimentu, cuss’affogu<br />
che-i su de sas gruas abbolottu<br />
cand’in s’atunzu, giambende logu,<br />
contr’a sos Pigmeos 1 a fiottu<br />
cun sos biccos si ‘èttana de fogu<br />
e che lambridas bocchèndelos tottu<br />
in giassos de s’Océanu 2 lontanos,<br />
ue viven a mizas cussos nanos.<br />
3 Lómpidos passu-passu fin intantu<br />
sos Danaos de fronte a s’inimigu,<br />
resinnados a chertos de ispantu<br />
pro vindicare s’arrennegu antigu,<br />
e cun s’afficcu ch’una ‘olta tantu<br />
lis si mustrerat Zeus Crono amigu.<br />
Lughian issos che su sole ‘iu<br />
de dies giaras d’ ‘eranu o d’istiu!<br />
4 Che sa néula ispissa e fastizosa<br />
chi carrat Noto subr’a sas alturas,<br />
chi est pro sos pastores istragosa,<br />
ma pro chie est trassende malas furas<br />
paris che-i sa notte bisonzosa,<br />
a tales altu in cussas campuras<br />
su piuer fintz’a chelu pesaian<br />
sos esércitos, mentre avantzaian.<br />
89<br />
Gregos e<br />
Troianos<br />
a cara a cara
Paris fuit<br />
bidinde a<br />
Menelau<br />
Càntigu III<br />
5 Approbe fin a dare su signale<br />
de fagher de sas armas bon’impittu,<br />
cando innante a sos suos, foramale,<br />
acco’ a Paris, cun unu risittu<br />
de beffe in laras, bellu parinale<br />
a unu deu ‘e s’olìmpicu abitu,<br />
cun unu corzu de pantera ‘estidu,<br />
a lantza in manu e d’iscudu frunidu!<br />
6 Giuilesit che mai Menelau<br />
sebesténdelu (tales che leone<br />
chi, famidu, abbojat unu trau,<br />
calchi fiadu àbrinu o murone)<br />
e, intendéndesi alluttu su crau<br />
de sa vinditta pungher che tittone,<br />
gal’isse furriesit a innante<br />
leende a s’ala ‘e s’odiadu amante.<br />
7 Ma cand’ ‘idesit Paris avantzare<br />
a s’Ispartanu cun ojos de fogu,<br />
a s’appreta che chie est in affogu<br />
pensesit a s’insegus de torrare,<br />
a sos cumpagnos misciéndesi umpare,<br />
prît’amorosu non fit disaogu<br />
su dever cun sa lantza e cun s’ispada<br />
fagher contr’a s’Atride un’acconcada!<br />
8 Che cando ti capítat, caminende<br />
peri calchi ‘utturinu, padru o tanca,<br />
de ‘ider una terpe, ch’istrisciende<br />
paret ti cherfat lomper a un’anca,<br />
e tue brinca-brinca ijantinende<br />
fùrrias chena contu a destra e a manca<br />
pro poder su perìgulu vittire,<br />
gai Paris pro si ch’incheremire!<br />
90
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
9 De s’umore ‘e su frade s’abbizesit<br />
però Ettòrre e: –Pàride dannarzu,<br />
nàschidu no esseres! –l’urulesit–<br />
Solu bellu t’at fattu e feminarzu<br />
Zeus eternu, ma coro ‘e attarzu<br />
intro ‘e pettus non ti nde ponzesit!<br />
Como l’ischin sos Gregos chie sese:<br />
unu crabolu, e non rebuddu ‘e rese!<br />
10 Vigliaccu! canta lua as semenadu<br />
cant’ódiu e morte mala in Argo intrea!<br />
T’aère mezus bidu sutterradu<br />
prima de ponner pês in terr’achea 3 !<br />
E appoi ‘e su dannu cajonadu<br />
finas t’intrat in gherra mala frea!<br />
Sa ‘irgonza de s’ilìaca ratza<br />
ses de abberu! A foras sa caratza!<br />
11 Póttidu at comente un’ascamile<br />
resessire in su ch’as fattu tue?<br />
Sende istranzende in domo nobìle<br />
a si furare e gigher aterue<br />
sena riguardu unu flore gentile<br />
e pobidda de re! Ma custa nue<br />
cheret chi l’ispallates traittora,<br />
ca de concluos est lómpida s’ora!<br />
12 Deo crêo chi sàmbene in sas venas<br />
nd’apas invece e finas de meuddos!<br />
S’est chi preferis muzeres anzenas<br />
faghe comente fàghene sos puddos:<br />
pro una puddighina nd’ ‘essin cuddos<br />
cun sas concas de sàmbene pienas!<br />
E giaghi ruttu ses in cuss’isbàgliu<br />
pone sa cogorosta a repentàgliu!<br />
91<br />
Éttore<br />
e Pàride
Càntigu III<br />
13 Si ses ómine, inoghe l’aisetta<br />
a Menelau... cùmprila s’impresa!<br />
E de comente li brujat s’offesa<br />
as a cumprender! Como t’arresetta!<br />
Sa chi Vènere dadu t’at bellesa,<br />
sos pilos longos, sa bona prelletta,<br />
timo ti pottan dare pagu aggiudu<br />
in su duellu cun cuddu fortzudu!<br />
14 Bae... e chi ti fattat bonu proe!<br />
Ma non bi crêo! Antzis ch’as a rùere<br />
presumo isterrijadu in su piùere<br />
de comente in masellu trau o boe!<br />
Nois –nar’ ‘eo–, ma prima de oe,<br />
lu deviamis cun tegus conclùere<br />
s’istragu ch’as a tottu ammanizadu,<br />
si t’aimis a pedra settesciadu!–<br />
15 E Paris in risposta: –Duncas male<br />
pensas de me, o istimadu frade?<br />
Su tortu non ti dao in veridade<br />
s’est chi d’atza non mustro unu signale!<br />
Ma sos donos de Vènere immortale<br />
non mi rinfàccies, no, pro caridade:<br />
pedidos non los apo, ne pensare<br />
podia ‘e bi los poder refudare!<br />
16 Ma si tue ch’atzette as bramosia<br />
de Menelau sa tremenda isfida,<br />
faghe goi: pro chi siat finida<br />
s’insoro e-i sa nostra tribulia,<br />
lassa gherrare a nois ebbia!<br />
Unu solu at a pèrdere sa vida:<br />
su chi ‘alanzat cussa prenda ‘e oro<br />
si che leet pro sempre e su tesoro!<br />
92
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
17 Attesu da-e me e da’ s’Atride<br />
cheret chi resten Gregos e Troianos.<br />
Pare-pare istringhìdebos sas manos<br />
giurende eternas amigàntzia e fide!<br />
Zeus detzidat e sos Soberanos:<br />
bois solu ‘e torrare promittide<br />
a domos bostras, frades Dardaneos,<br />
e a sas terras d’Argo sos Acheos!–<br />
18 S’allegresit Ettòrre in su l’intèndere Sa proposta<br />
e, lassadu su frade, abboghinende<br />
e a manos altzadas, a suspèndere<br />
tucchesit s’avantzada, che bolende.<br />
de s’isfida<br />
Ma sos Gregos, non podinde cumprèndere,<br />
fritzas e pedras in l’ ‘ider benzende<br />
l’imbolesin cun atza a Priamide,<br />
finz’a cando non nêsit prim’Atride:<br />
19 –O Acheos, cuss’ira furiosa<br />
contr’a Ettòrre forte e atzuridu<br />
un’iscutta tzessade! S’azis bidu,<br />
narrer nos cheret isse calchi cosa!–<br />
A sa ‘oghe ‘e su Re imperiosa<br />
s’asseliesin tottu e unu gridu<br />
bettesit, pustis pagu, da’ lontanu<br />
a manu in barra s’Eroe dardanu:<br />
20 –Troianos, e bois zente Achea,<br />
muttide s’abbolottu e, s’iscultades,<br />
de Alessandru 4 bos naro s’idea;<br />
de frade meu, chi cunsiderades<br />
cajone prima de custa pelea!<br />
Tzessen tra nois sas disamistades<br />
e dies giaras de paghe e d’amore<br />
nos logren in su tempus benidore!<br />
93
Càntigu III<br />
21 Lassàmula concluer sa faina<br />
a s’Atride e a Paris troianu!<br />
Faghìmulis corona 5 e manu-manu<br />
chi si gioghen a Elena divina!<br />
Unu d’issos connoscat sa ruina,<br />
s’àteru si la goset biu e sanu!<br />
Nois s’impignu devimos leare<br />
s’accordu noittolu ‘e rispettare!–<br />
22 Li rispondesit Menelau mannu<br />
a boghe alta che mùilu ‘e tronu:<br />
–Como a mie iscultade, ch’in affannu<br />
so prus de tottu. Pensamentu ‘onu<br />
est su de Paris e rispondo a tonu:<br />
Gregos e Troianos chena dannu<br />
chi lu passen su restu de sa vida<br />
appoi chi cumprimos cust’isfida!<br />
23 Torret sa paghe poi ‘e tantas gherras<br />
lìmpia e sintzera che abba de ‘ena!<br />
Pius in vida connoschedas pena,<br />
òdios, attraghentos, cuntierras!<br />
Recuide cun s’anima sulena<br />
a domos bostras, a sas bostras terras!<br />
Unu de nois duos, unu ebbia,<br />
paghet sa neghe ‘e tanta tribulia!<br />
24 A Prìamu firmare los faghide<br />
sos istrummentos de vera amigàntzia,<br />
giaghi sos fizos non meritan fide!<br />
In un’accordu de tant’importàntzia<br />
sos pilos canos suos preferide<br />
a ciarameddos de paga sustàntzia!<br />
Cand’est tant’importante sa chistione<br />
mezus chi cantet sa carta in cannone!<br />
94
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
25 Pustis leade da’ mesu sa chedda<br />
pro su Sole e pro Zeus un’anzone<br />
rassu e biancu e cun devoscione<br />
bi lis sacrificade. Un’anzonedda<br />
galu nd’ ‘attide, ma attentzione:<br />
l’iseberade de lana niedda 6<br />
e pro sa Terra cun amore e fide<br />
invochende sa paghe la ‘occhide!–<br />
26 Crêinde agabbados sos peleos<br />
a boghes, giuilende, si pesesin<br />
tott’umpare Troianos e Acheos!<br />
Falesin da-e caddu, si nd’ ‘oghesin<br />
s’armadura de brunzu e si ponzesin,<br />
che chie bramat bonos ingranzeos,<br />
tott’a corona, aisettende umpare<br />
su chertu detzisivu a comintzare.<br />
27 A giamare a Priámu chen’isviu<br />
e a nd’ ‘attire Ettòrre sos fiados<br />
duos cumpagnos mandesit fidados.<br />
Agamènnone puru a Taltibiu 7<br />
lestru li nêsit da-e su naviu<br />
de sos chi bi teniat immandrados<br />
de nde ‘attire su mezus gerrile,<br />
onore a Zeus pro fagher deghile.<br />
28 Da-e sas chimas de s’Olimpu in s’ora,<br />
a bolu, da’ Elèna bratzinida<br />
Iris falesit, bona imbasciadora,<br />
de Laodice 8 ‘e su corpus bestida.<br />
Fit sa giovana sa pius dechida<br />
de cantas in s’ilìaca dimora<br />
fizas teniat Prìamu potente,<br />
d’Elicaone 9 s’isposa lughente.<br />
95<br />
Iris tuccat<br />
da-e Èlena
Càntigu III<br />
29 In domo l’agattesit recramende<br />
cun filos d’oro unu mantu riccu,<br />
de Gregos e Troianos ordinzende<br />
chertos e gherras. S’amorosu afficcu<br />
de s’ ‘ider in Isparta fit ninnende<br />
e, mancari aeret pistu e siccu<br />
su coro e in sos ojos sa tristura,<br />
fit che dea galana, dulche e pura!<br />
30 L’andesit a fiancu e: –Sorre cara,<br />
–Iris li nêsit– curre a sa ventana:<br />
as a bider sa ratza troiana<br />
non pius cun s’Acheu a cara a cara<br />
cun tìrria gherrende disumana,<br />
ca pro accordos leados issara<br />
duos ebbia affrontan sa morte<br />
isperende donzunu bona sorte!<br />
31 Lómpida est s’ora d’ ‘enner a concluos,<br />
de render memoràbile sa die!<br />
Detzider sa faina la dên duos:<br />
cuddos chi tant’amore an postu a tie!<br />
S’affettu tou, sos possessos tuos<br />
dên esser d’unu, no importat chie!<br />
Paris o Menelau conchistare<br />
t’an a dever chertende a cara a pare!–<br />
32 Nênde gai in su coro che ispidu<br />
ardente li ponzesit passione<br />
de s’abbratzare su primu maridu,<br />
sos parentes, sa déchida Ermione 10 ,<br />
fiza cara chi prus aiat bidu<br />
da’ cando fit fuida a Ilione!<br />
E s’ammentu de sa terra nadia<br />
li creschesit su dolu e s’angustia.<br />
96
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
33 Si cuguddesit tando e, impressada,<br />
cun Climene e cun Etra Pittiea 11<br />
si l’avviesit a sa gianna ‘e Scea 12<br />
Elèna lagrimende isconsolada,<br />
eppuru carignéndesi s’idea<br />
chi l’aeret s’Atride liberada,<br />
gitta a Isparta, digna che a prima<br />
de s’amore ‘e su Re e de s’istima.<br />
34 Sétzidu cun Priàmu in cussu trettu<br />
de Tròia be-i fit su mezus chiu:<br />
Icetaone 13 cun Lampu e Clizìu,<br />
Panto e Timete, omìnes de rispettu,<br />
ma chi, send’antzianos, atza e briu<br />
non tenian pius intro su pettu,<br />
ma cun Ucalegonte e Antenore<br />
parrer daian de raru valore.<br />
35 Che’ sas chígulas ch’in s’istadiale<br />
aundan sa campagna ‘e melodia,<br />
gai de ‘oghes sa troiana via<br />
pienaiat donzi Majorale!<br />
E cando ‘idesin de Lene fatale<br />
s’ispantosa ermosura e galania<br />
abbauccados nêsin: –Maraviza!<br />
De calchi deus custa rosa est fiza!<br />
36 Sa neghe non lis damos de sa gherra<br />
a sos d’Agamennòne, manc’appena!<br />
Che una dea est déchida Elèna,<br />
parinale non b’at fémina in terra!<br />
Nostra est sa culpa de sa cuntierra;<br />
ma pro chi torret sa paghe serena,<br />
partat si de partire est in disizos,<br />
pro bonu nostru, de fizas e fizos!–<br />
97<br />
Elèna cun<br />
sos Majorales<br />
de Tròia
Càntigu III<br />
37 Cun boghe la giamesit carignosa<br />
in su la ‘ider Prìamu sa nura,<br />
de si la sêre affacca aende cura<br />
e de li narrer: –O fiza diosa,<br />
culpa non ti nde do, ista segura,<br />
de custa gherra longa e odiosa!<br />
Ne a Paris nde dao, crê’ a mie,<br />
s’est Zeus chi detzisu at deasie!<br />
38 Da’ inoghe as a bider tzertamente<br />
a Menelau, su maridu antigu,<br />
e àteros amigos o parente.<br />
Ma intantu mi nara chen’ambigu:<br />
e chie est cudd’eroe imponente,<br />
monumentale che unu Lestrigu 14 ?<br />
Si calicunu l’ ‘inchet de misura<br />
no at che isse armónica figura.<br />
39 Si l’assimizas, o sienda cara,<br />
de cuddu maestosu eroe acheu<br />
su gloriosu lùmene mi nara.<br />
Da-e su portamentu est prim’Atreu,<br />
ghia ‘e sos Gregos soberana e clara!–<br />
Rispondesit Elèna chena neu:<br />
–Sogru istimadu e bonu, oh ite sorte!<br />
Pro viver goi prefero sa morte!<br />
40 E morta essera cando detzidei,<br />
mancari a mala ‘oza, ‘e ponner fattu<br />
a fizu tou e solos bi lassei<br />
sa fiza e su maridu in su palattu!<br />
Sos frades, sas cumpagnas traighei!<br />
Prîte sa die non si m’est isfattu<br />
su coro e-i sas ancas marmuradas?<br />
Oe piango, ma est in debadas!<br />
98
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
41 Como rispondo a su ch’as dimandadu.<br />
In su suspettu tenias rejone:<br />
s’eroe mannu chi m’as ammustradu<br />
est propr’isse, s’Atride Agamennòne,<br />
ghia ‘e sos Gregos contr’a Ilione,<br />
frade ‘e maridu meu disdicciadu!–<br />
Nêsit Elèna tottora in peleu,<br />
pustis su sogru mirende a s’Atreu:<br />
42 –Biadu a tie, o grega Majestade,<br />
preferidu da’ ómines e Deos!<br />
Cantos e cantos gherreris acheos<br />
as tue, o Atride, in podestade!<br />
Cand’a sa Frìgia 15 cun sos Dardaneos<br />
(binzas bellas b’at cue in cantidade!)<br />
pro la difender in gherra tucchei,<br />
a mizas de soldados nde ‘idei!<br />
43 Sos d’Otreu e Migdone 16 assaltiados<br />
los aian sas vìrzines famadas<br />
de s’Amatzònia 17 , sas chi fentomadas<br />
sun pro cumbatter che bonos soldados<br />
e ca da’ giovaneddas mutiladas<br />
benin de una titta! Ischierados<br />
fimis a trumas, m’ammento, in cuss’ora,<br />
ma de pius sos d’Argo sun ancora!–<br />
44 E pustis: –Chie est cuddu campione<br />
tra sos Danaos sempre a s’anda e torra?<br />
Pius bàsciu est de Agamennòne,<br />
ma lu ‘inchet in palas e pettorra!<br />
Che unu màsciu in mesu a su masone<br />
cun sos fiados a s’incorra-incorra<br />
tottu pomposu, cun ojos de braja,<br />
paret chirchende sa mezus saccaja!<br />
99
Càntigu III<br />
45 Sas armas fuliadu ch’at in terra<br />
comente chi l’essèrana de pesu<br />
e controllende paret si attesu<br />
fuidu est calicunu da’ sa gherra<br />
o si cuadu s’esserat in mesu<br />
timizosu de tanta cuntierra!<br />
Chie siat mi paret de l’ischire,<br />
ma proa tue a mi lu riferire!–<br />
46 Li rispondesit Elèna: –Su fizu<br />
est su chi naras de Laerte mannu,<br />
re itacesu, su mastru ‘e s’ingannu,<br />
insuperàbile in dare cunsizu!–<br />
Tand’Antenòre: –Emmo, o dulche lizu,<br />
già est Ulisse! A Tròia in affannu<br />
cun Menelau ‘enzesit una die<br />
e a los retzire tocchesit a mie.<br />
47 Altos fin ambos duos, maestosos,<br />
e, mancari inchizados, già s’ ‘idiat<br />
chi nóbiles fin issos, valorosos!<br />
De li torrare a Lene pretendiat<br />
su re d’Isparta e nos lu naraiat<br />
cun discursos detzisos, dignitosos,<br />
ca ómine non fit de fagher barra,<br />
curtzu invece, pretzisu, ‘e paga ciarra!<br />
48 Cand’Odisseu poi a faeddare<br />
cun in manos s’iscettru comintzesit,<br />
s’impressione innante nos desit<br />
d’esser iscassu in s’arrejonare,<br />
ca non faghiat su bastone andare<br />
che-i sa limba! Ma nos ispantesit<br />
s’abbistu, pustis pagu, che matzone<br />
cun limbazos de rara pretzisione!<br />
100
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
49 Ite discursu bellu ch’intendemis<br />
e giaru che simmai in cussa die!<br />
L’ ‘essian sas pàraulas, notemis,<br />
canta in s’ijerru falat abba e nie!<br />
Abbauccados, m’ammento, restemis<br />
e ispantadu no at solu a mie!–<br />
Non lu fattesit Príamu cumprire<br />
c’àteras cosas deviat pedire:<br />
50 –Cuddu ch’a tottu est superiore<br />
pro palas mannas, petza e pro figura,<br />
m’ischis narrer chie est, caru fiore?–<br />
E in risposta luego sa nura:<br />
–Aiace, de ‘iddas destruidore,<br />
de Salamina difesa segura!<br />
Affacc’a isse b’est Idomeneu,<br />
de sos Cretesos re, bellu che deu!<br />
51 In domo nostra pius d’una ia<br />
retzidu l’at che frade Menelao.<br />
S’onore chi merìtat bi lu dao,<br />
ca est campione ‘e rara valentia!<br />
Ma si cheres, o babbu, ti los nâo<br />
a unu a unu ‘e sa grega zenia<br />
sos lùmenes famosos pianu-pianu,<br />
mentres ti los ammustro cun sa manu.<br />
52 Sos de Giove e de Leda coppiolos<br />
Polluce forte e Càstore agasone 18 ,<br />
frades mios carrales, oriolos<br />
no an duncas de me s’in Ilione<br />
presentes non los bido? O solos-solos,<br />
de sa sorre pianghinde s’atzione,<br />
in Isparta si nd’istan abbandados<br />
timinde forsis d’esser inzulzados?–<br />
101
Su pattu<br />
giuradu<br />
Càntigu III<br />
53 No ischiat Elèna chi sos frades<br />
fin mortos da-e ora e sepultados!<br />
Su ‘inu intantu e sos rassos fiados<br />
pro onorare sas Divinidades<br />
aian sos d’Ettòrre già approntados<br />
e pro sizìgliu ‘e sas disamistades<br />
sos càlighes Ideu 19 imbasciadore<br />
finas leadu de raru valore.<br />
54 E nêsit a Priámu própriu Ideu:<br />
–Fizu ‘e Laomedonte, pone fattu!<br />
Èttore troianu e prim’Atreu<br />
ti sun aisettende: unu pattu<br />
b’at de giurare a innanti a Zeu<br />
ch’ambos bos lighet che unu cuntrattu<br />
e ch’in s’istòria restet a fundaghe<br />
d’amigàntzia onorada e santa paghe!<br />
55 Paris e Menelau ‘e nd’agabbare<br />
detzisu an sa gherra in die d’oe<br />
tra issos cuntrastende pare-pare!<br />
Pretendet unu e s’àteru eroe<br />
gai su nomen sou d’onorare<br />
e cun s’ùltimu chertu ‘e fagher proe!<br />
Su ch’ ‘inchet si che leat tottucantu:<br />
su tesoro, sa fémina, su ‘antu!–<br />
56 Si nd’allegresit s’ilìacu Mere<br />
chi sa gherra tzesserat tott’in una;<br />
ma, che babbu, timinde mala luna,<br />
proesit pro su fizu dispiaghere.<br />
«Cumpanza chi li siat sa fortuna!»<br />
–nêsit in suddu mannu e chena crêre<br />
in sa gràscia ‘e s’Olimpu manc’appena–.<br />
E un’ojada ‘ettesit a Elèna.<br />
102
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
57 Su calesse però de nde l’ ‘attire<br />
cumandesit su Re e da-e Scea<br />
cun Antenore, che chie at sa frea,<br />
pensesit coittende de partire.<br />
E cando lu ‘idesin arrivire,<br />
siat Troianos che sa ratza achea,<br />
nde giuilesin tottu a coro unfiadu,<br />
crêinde ogni attraghentu barigadu!<br />
58 Tand’Atride e Ulisse, chi lontanos<br />
non fin da-e cuss’oru, s’accurtziesin<br />
e-i sos animales nde fattesin<br />
lestros truvare pro sos Soberanos.<br />
Sos àteros sos càlighes pienesin<br />
e pro s’innettiare ambas manos<br />
lis battésini s’abba in sos cadinos,<br />
comente cheren sos ritos divinos.<br />
59 A sos fiados pustis de segare<br />
tres tzuffos da-e conca, coittende,<br />
cun s’ ‘urteddu chi soliat portare<br />
presu in sa chintorza e pende-pende,<br />
pensesit Agamènnone, ordinende<br />
a prìntzipes e res de s’accurtziare.<br />
Posc’a manos a chelu, a boghe ‘ia,<br />
proferesit custa pregadoria:<br />
60 –O babbu soberanu, ch’onoradu<br />
ses de s’Ida 20 in sas chimas lumenosas,<br />
e tue, o Sole, chi mai reposas<br />
mancu cando a nois ses cuadu,<br />
Rios perennes, Terra ‘e sacras cosas,<br />
o Deos de s’Avernu 21 anneuladu,<br />
zuighes implacàbiles de chie<br />
giurat in faltzu, iscultade a mie!<br />
103
Càntigu III<br />
61 D’èssere testimonzos bos imploro<br />
in custu giuramentu d’amistade<br />
chi ognunu in piena libertade<br />
a rispettare s’impignat de coro:<br />
si morit s’ispartana Majestade<br />
resten a Tròia fémina e tesoro;<br />
nois sa gherra mala nde muttimos<br />
oe e tottu e a domo recuimos!<br />
62 Ma si nd’ ‘esserat isse ‘inchidore<br />
e Paris mortu, non tzessat sa gherra<br />
sena cumpensu a su manciadu onore!<br />
Torret Elèna a s’ispartana terra<br />
cun cant’issa possedit de valore;<br />
in prus pro sa fatale cuntierra<br />
pagare dên Priàmu e sa tzittade<br />
sa lezìttima ‘iusta indennidade!<br />
63 Custa pretesa, lu nâmos ladinos,<br />
est pro noe annos de morte e turmentos<br />
e restare at a dever in ammentos<br />
de tottu sos istóricos destinos!<br />
Ma si su Re e-i sos tzittadinos<br />
non tenen fide a sos giuramentos,<br />
sa gherra at a durare, naro puru,<br />
finas chi reu in Tròia rezet muru!–<br />
64 Nêsit; e sos anzones cun s’ ‘urteddu<br />
iscannesit s’Atride chen’ ‘istentu<br />
e-i sos res per terra in su momentu<br />
bettesin binu e sámbene nieddu<br />
faghinde umpare custu giuramentu:<br />
–Gai peri su logu su cherveddu<br />
ispramminade, o Deos, de chie<br />
traighet sa promissa in custa die!–<br />
104
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
65 Issos giuresin, ma diversamente<br />
lis fit Zeus sestende su filonzu!<br />
Nêsit pustis Priàmu: –Bona zente,<br />
frades e inimigos, su bisonzu<br />
d’unu babbu iscultade sufferente:<br />
permittide ‘e no esser testimonzu<br />
a s’isfida de Paris cun s’Atreu,<br />
ca triste e betzu est su coro meu!<br />
66 Deo recuo a Ilione ‘entosa,<br />
tantu Zeus eternu at già detzisu<br />
chie connoscher dêt morte orrorosa<br />
o coronare s’amorosu ‘isu!–<br />
Poi ‘e lis aer dadu cust’avvisu<br />
a su calesse, cun cara penosa,<br />
cun su connadu Antènore ch’altzesit<br />
e a sos caddos sas brìglias tiresit.<br />
67 Èttore tando e Ulisse umpare<br />
de s’arena sas làccanas signesin<br />
e in un’elmu de brunzu ch’ ‘ettesin<br />
duos nigheles 22 pro bi decretare<br />
chie pro primu (e los buluzesin)<br />
deveret contr’a s’àteru imbolare<br />
sa lantza acuta chirchende ‘e ‘occhire<br />
s’inimigu mortale o lu ferire.<br />
68 Gregos e Troianos peristantu<br />
faghian votos de pregadoria:<br />
–O Mere de s’Olimpu giustu e santu,<br />
agabbandela custa tribulia!<br />
Chi lu ‘idemos faghe in agonia<br />
a chie at sa neghe e in piantu,<br />
e, si lu cheres da-e penas frànghere,<br />
mancu tempus li dias de piànghere!–<br />
105<br />
Su duellu
Càntigu III<br />
69 Èttore, infinis, da-e s’elmu a fora,<br />
poi missa sa manu, nde ‘oghesit<br />
unu nighele e-i sa sorte in s’ora<br />
a s’eroe dardanu favoresit.<br />
A sa muda dognunu si nd’istesit<br />
e Paris, bellu che-i s’Aurora,<br />
sa chi teniat lughente armadura<br />
de si ‘estire apesit presse e cura.<br />
70 Sos burtzighinos cun tìbbias de prata<br />
in pês caltzesit, poi in sa persone<br />
sa coratza ‘e su frade Licaone 23 ,<br />
a tracolla s’ispada (ch’aiat s’atta<br />
che leppa tagliente a perfessione),<br />
s’iscudu tundu 24 e una lantza addatta<br />
in sas manos, in conca un’elmu finu<br />
cun pubusones de pilu caddinu.<br />
71 Galu d’Isparta su re valorosu<br />
in s’ora si ‘estesit a puntinu,<br />
sempre ‘e piusu remurzende in sinu<br />
pro Alessandru s’ódiu felosu.<br />
Lómpidu esseret s’ùltimu destinu<br />
pr’unu ‘e sos duos! A tales bramosu<br />
fit donzunu ‘e torrare a domo sua,<br />
poi ‘e noe annos d’orrorosa lua!<br />
72 A distàntzia medida sas persones<br />
de s’esércitu gregu e troianu,<br />
ne tropp’affacca, ne troppu lontanu,<br />
s’arrodiesin a sos campiones.<br />
E cando in s’arena che leones<br />
intresin cuddos cun sa lantza in manu,<br />
ambos non tzessaian pare-pare<br />
cun ojadas de fogu ‘e si mirare!<br />
106
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
73 Paris sa lantza imbolesit innante<br />
lênde sa mìria e gridende cun atza!<br />
Pius potente d’unu colpu ‘e matza<br />
in s’iscudu ‘e su gregu cumandante<br />
s’ispuntesit s’arminzu saettante<br />
chena mancu isfiorare sa coratza!<br />
Sa sua altzesit tando s’Ispartanu<br />
nênde a Zeus: –M’aggiua, o Soberanu!<br />
74 Su chi Paris bordidu at malu tortu<br />
faghe chi lu piangat isse solu!<br />
Accansa a mie de lu ‘ider mortu,<br />
a Gregos e Troianos su consolu<br />
d’una paghe ‘iusta e su cunfortu<br />
de recuire a domo, che a bolu!<br />
Su bratzu, o Babbu santu, mi sustene<br />
pro ch’in tottue triunfet su Bene!–<br />
75 Pustis sa lantza cun bultzu fortzudu<br />
detzisu contr’a Pàride imbolesit.<br />
Ira mala, su ferru trapassesit<br />
da’ parte in parte su reale iscudu<br />
e galu sa coratza l’isprendesit<br />
pagu accurtzu a su fiancu nudu!<br />
Ma vittesit sa morte Priameu<br />
a insegus brinchende a unu ‘oleu!<br />
76 Lêsit s’ispada in s’ora Menelau<br />
e subr’a s’elmu cun fogosu apprettu<br />
lu colpesit, a mùilos che trau!<br />
E l’aiat su tuju nettu-nettu<br />
ismutzurradu e sa vida leâu 25<br />
si unu deus, pro calchi dispettu,<br />
non bi l’aeret lestru fragassada!<br />
Tand’iscramesit cun boghe accorada:<br />
107
S’aggiudu<br />
de Vènere<br />
Càntigu III<br />
77 –De cantu sias ingiustu e crudele,<br />
o Zeus eterrenu, non l’ischia!<br />
Ello segare cust’ispada mia<br />
devias tue mentre a s’infidele<br />
sa paga ‘e su dannarzu li rendia?<br />
Fàtzile non che falat tantu fele!–<br />
A pubusones 26 tando ‘e lu leare<br />
pensesit isse pro l’istrasinare!<br />
78 Che lu giuttesit, che cane urulende,<br />
finas a pês de s’esércitu sou<br />
e-i cuddu a morrer fit a prou<br />
istrangugliadu: lu fit attoghende<br />
su suttabula corriattu e nou<br />
de s’elmu, sende gai istrasinende!<br />
E trasinadu l’aiat ancora<br />
fintz’a lu ‘ider mortu, a limba fora!<br />
79 Ma Venus, lizu ‘e Zeus soberanu,<br />
pro Paris preferidu in oriolu,<br />
su arvale ‘e sa pedde a chirriolu<br />
li fattesit, lassende s’Ispartanu<br />
a bucca abberta e cun s’elmu in manu!<br />
A ue fin sos Gregos tando, a bolu,<br />
che lu ‘ettesit cun mala frastima<br />
torrende a s’inimigu che a prima.<br />
80 Isterrijadu fit Paris ancora,<br />
attambainadu che ambidda in lua,<br />
chena pius difesa, ne sa fua<br />
salvare lu podiat in cuss’ora!<br />
Ma da’ s’Olimpu lestra a s’ala sua<br />
falesit Afrodite 27 amparadora:<br />
cun una nue manna lu faschesit<br />
e, a pesu, a Tròia lu portesit!<br />
108
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
81 Posc’a Elèna andesit a chircare<br />
a sa turre 28 sa dea beneitta:<br />
mirende cuss’isfida malaitta<br />
cun sas antzillas che fit issa umpare.<br />
Lêsit su corpus de una ‘etzitta<br />
chi li soliat sa lana filare<br />
cand’in Isparta ancora fit reina<br />
e li naresit cun boghe ladina:<br />
82 –Cheret ch’a domo, ojos de pinnadellu,<br />
ti detzidas in presse a recuire.<br />
Aisettende t’est Pàride bellu<br />
e mandada m’at isse a t’avvertire.<br />
Si lu ‘ideras! Pro nudda suffrire<br />
paret chi l’apat fattu su duellu,<br />
si appenas est solu sueradu<br />
che ballarinu poi ch’at dansadu!–<br />
83 Ogni faeddu fit una ferida!<br />
Ma cand’Elèna a Vènere trassosa<br />
connoschesit da-e s’ojada ermosa,<br />
da-e su tuju bellu ‘e sa dechida<br />
e da-e sa pettorra geniosa,<br />
urulesit cun limba impiberida:<br />
–Prît’est, o Dea, chi ti leas giogu<br />
de una che a mie in mal’affogu?<br />
84 Forsi ‘e sa Frìgia a calchi palattu,<br />
a sa Meònia 29 terra o aterue<br />
de mi che gigher su disignu as fattu,<br />
ca b’at persone chi preferis tue?<br />
Bìnchidu at Menelau su riscattu<br />
e prus motivu non b’at chi mi cue!<br />
A Isparta cun isse mi che torro,<br />
ne a trassas pius su fiancu apporro!<br />
109
Elèna<br />
e Pàride<br />
Càntigu III<br />
85 Tue bi anda! Si nd’as piaghere<br />
lassa ‘e s’Olimpu chimas e chimeras,<br />
suffri cun isse e gosa che muzere<br />
o che isclava, si lu disizeras!<br />
Si da-e me invece pretenderas<br />
galu una ‘olta ‘e cambiare mere,<br />
iscas chi mezus prefero sa morte<br />
a dever baliare tale sorte!–<br />
86 «Lestra ti càglia, o Elena iscabada!<br />
–Venus li rispondesit a minettas–<br />
E non provoches... ca, si m’inchietas,<br />
s’istima manna chi t’apo mustrada<br />
in ódiu la giambo e non crêttas<br />
tando ‘e torrare a domo consolada,<br />
ca si ch’atzendo noa disania<br />
perdes finas sa vida, abberumia!»<br />
87 Timinde Elèna che chie at sa frea<br />
a li torrare muttu non pensesit!<br />
Si cuguddesit sa cara e tucchesit<br />
cun sas antzillas infatt’a sa Dea.<br />
Pustis cando, cun s’ànima in pelea,<br />
a su palattu ‘e Prìamu arrivesit<br />
a malu coro fattesit s’iscala,<br />
disaura isetténdesi prus mala!<br />
88 De fronte a Paris tando unu banchittu<br />
l’ammanizesit Venus ed Elèna,<br />
in su lu ‘ider, de ira piena:<br />
–Bene torradu, eroe, a custu situ!<br />
T’aeret Menelau beneittu<br />
su coro bisestradu e sa carena!<br />
Ma no est gai, ca Giove crudele<br />
tragu non tzessat de mi dare e fele!<br />
110
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
89 Nâchi ‘e s’Atride fisti pius forte?<br />
Ma fit ciarra sa tua, ciarra ebbia!<br />
E tuccabe-i un’àtera ia...<br />
proabe-i, barrosu, chi sa sorte<br />
non ti reservat àteru che morte!–<br />
E, siddéndesi, posca: –Ànima mia,<br />
no, non b’andes... t’assèlia a fiancu meu,<br />
ca si bi torras ti ‘occhit s’Atreu!–<br />
90 E, isfaltadu, Paris: –Che pugnale<br />
sas beffes tuas mi ferin s’onore!<br />
Si custa ‘olta Minerva immortale<br />
at dadu a Menelau su favore,<br />
a s’àtera nd’ ‘ess’ ‘eo ‘inchidore<br />
s’est chi restat s’Olimpu impartziale!<br />
In s’eterrena Sea nois puru<br />
calchi deus bi l’amos de seguru!<br />
91 Ma intantu pensamos a godire<br />
sos fruttos de s’amore ch’apo a tie,<br />
e ch’in custu momentu, dês ischire,<br />
est pius forte de sa prima die,<br />
cando su primu abbratzu as dadu a mie<br />
in s’ìsula ‘e Cranae 30 in su fuire.<br />
Ne pro custu pott’ ‘eo dubitare<br />
chi póttidu ti l’apas olvidare!–<br />
92 Si l’istringhesit, nênde gai, a pettu<br />
cun galania e lusingas bastante,<br />
portendesila in su matessi istante<br />
ben’abbratzada a intro su lettu!<br />
Suspiros e carignos de amante<br />
ch’ispallattesin iras e suspettu<br />
e, imbreagos de intimu gosu,<br />
su Sonnu los faschesit amorosu.<br />
111
Su ‘inchidore<br />
Càntigu III<br />
93 Che cane chi de fera leat tratta<br />
in s’ora s’Ispartanu fit chirchende<br />
s’inimigu mortale, abboghinende,<br />
in mesu a sos Troianos, in suffratta!<br />
Nemos però indicascione isatta<br />
li daiat, mancari disizende<br />
esseren issos de lu ‘ider mortu,<br />
ca che fit Paris in àteru portu!<br />
94 Nêsit tando detzisu prim’Atreu,<br />
versus s’Olimpu altzende sas manos:<br />
–Su ‘inchidore, o nóbiles Troianos,<br />
est unu, unu ebbia: frade meu!<br />
Adducas onorade tott’arreu<br />
sos giuramentos bostros soberanos,<br />
pro chi tzesset pro sempre custa lua<br />
e recuat donzunu a domo sua!<br />
95 A Elèna a insegus nos torrade<br />
e d’issa, o Dardaneos, su tesoro!<br />
Pro su ch’amos suffridu, ‘e bonu coro<br />
sa giusta ricumpensa preparade:<br />
dàdenos brunzu meda, prata e oro,<br />
gai finimos sa disamistade!–<br />
A su cumbidu, cun coro cuntentu,<br />
desit donzunu s’accussentimentu.<br />
112
NOTAS DE SU CÀNTIGU TERTZU<br />
Su duellu tra Pàride e Menelau<br />
1 Pigmeos [...]: Sos Pigmeos, segundu sas paristòrias, fin ómines<br />
meda bàscios (35 centìmetros ebbia!) ch’istaian in una terra impretzisada<br />
tra s’Àfrica e s’Àsia occidentale.<br />
2 in giassos de s’Océanu [...]: Zona impretzisada tra s’Àfrica e s’Àsia<br />
occidentale. Fit logu de passazu (a s’andada e a sa torrada) de sas<br />
gruas durante s’emigrassione. Fit in tale occasione chi sas gruas<br />
faghian bisestru mannu de sos Pigmeos!<br />
3 in terra Achea [...]: In sa ‘idda de Sparta, da’ ue si furesit a Elèna,<br />
muzere de Menelau, cajonende deasi sa gherra de Tròia.<br />
4 Alessandru [...]: Àteru nòmene de Pàride o Paris.<br />
5 Faghìmulis corona [...]: Fagher corona, est a narrer “pónnersi<br />
tottu in tundu, a s’inghíriu, finas a formare unu tzìrculu”.<br />
6 de lana niedda [...]: Su colore de su fiadu de sacrificare in onore<br />
de sa dea Terra deviat esser sempre nieddu, própriu pro significare<br />
s’iscurigore de sa Terra in paragone a sa luminosidade de su Sole,<br />
pro su cale sos fiados devian èssere invece biancos.<br />
7 Taltibiu [...]: Unu de sos capitanos de re Agamènnone. L’amos<br />
già incontradu in su Càntigu Primu - Ottava n. 60.<br />
8 Laodice [...]: Una de sas fizas de Prìamu, re deTròia. Fit cojuada<br />
cun Elicaone.<br />
9 Elicaone [...]: Fizu d’Antènore e bénneru de Prìamu, aende<br />
cojuadu sa fiza Laodice.<br />
10 Ermione [...]: Fiza de Menelau e de Elèna.<br />
11 Climene [...] Etra Pittiea [...]: Duas antzillas de Elèna. Etra fit<br />
fiza de Pitteu, re de Trezene, e mama de Teseu.<br />
12 Scea [...]: Una de sas giannas de Tròia. Sa de Scea fit posta a<br />
manu manca de chie abbaidaiat versu sa palinza ue fin gherrende<br />
Paris e Menelau.<br />
13 Icetaone, Lampu, Cliziu [...]: Majorales de Tròia, frades de<br />
Prìamu. Panto e Timete [...]: Majorales de Tròia, amigos de Prìamu.<br />
Ucalegonte [...]: Majorale de Tròia, antzianu meda. Antènore [...]:<br />
Prìntzipe troianu, connadu de Prìamu. Si mustresit sempre detzisu<br />
in su sustènnere su dovere de sos Troianos de imbiare a Elèna a su<br />
lezìttimu maridu.<br />
14 Lestrigu [...]: Sos Lestrìgones fin unu pópulu leggendàriu, ferotze,<br />
cumandadu da-e Lamo. Ulisse contr’a issos, recuende da-e Tròia,<br />
113
Càntigu III<br />
bi perdesit ùndighi de sas dóighi naves chi haiat. (Cfr. s’ODISSEA<br />
mia a su Càntigu X - Ottavas 10-17).<br />
15 Frìgia [...]: Regione de s’Àsia Minore, a oriente de Tròia.<br />
16 Otreu e Migdone [...]: Fin duos res de sa Frìgia ch’istesin aggiuados<br />
da-e Prìamu in sa gherra chi sustenzesin contr’a sas Amasonas.<br />
17 Amatzònia [...]: Regione nord orientale de s’Àsia Minore, abitada<br />
da’ unu pópulu de féminas gherreras, mutiladas de una titta pro<br />
poder mezus impittare s’arcu.<br />
18 Polluce e Càstore [...]: Frades de Elèna, fizos de Giove e de Leda.<br />
Fin giamados Dióscuros (Dios = Giove; kuroi = rebuddu).<br />
19 Ideu [...]: Imbasciadore de su re Prìamu.<br />
20 Ida [...]: Montagnas de sa Tròade, cunsacradas a Zeus.<br />
21 Avernu [...]: Su logu de sos Mortos. (Cfr. su “DITZIONÀRIU<br />
OMÉRICU”, a sa ‘oghe “Ade”).<br />
22 duos nigheles [...]: Omero non narat cun pretzisione ite ch’apat<br />
bettadu Éttore intr’ ‘e s’elmu pro detzìdere chie deverat imbolare pro<br />
primu sa lantza contr’a s’inimigu. Forsi fin duas taulittas de linna o,<br />
forsi, duas pedrigheddas de diversu colore o cun calchi signale particulare.<br />
23 Licaone [...]: Unu de sos fizos màscios de Prìamu. Lu ‘occhesit<br />
Achille.<br />
24 iscudu tundu [...]: Duos fini sos iscudos ch’impittaìana sos gherreris<br />
de tando: unu mannu, a forma de “ellisse”, giamadu “miceneu”,<br />
chi covaccaiat totta sa persone; s’àteru, invece, fit tundu e pius<br />
minore de su primu.<br />
25 leâu [...]: Sìncope de “leadu”.<br />
26 pubusones [...]: S’elmu de Pàride fit imbellittadu cun diversos<br />
pinnatzos o pubusones de pilu caddinu.<br />
27 Afrodite [...]: Àteru nòmene de Vènere o Venus.<br />
28 a sa turre [...]: Elèna fit andada cun duas antzillas a sa gianna de<br />
Scea e da-e sa turre fit abbaidende in su campu troianu. (Cfr.<br />
s’Ottava n. 33).<br />
29 Meònia [...]: Regione de s’Àsia Minore, giamada pius tardu Lìdia.<br />
30 Cranae [...]: Ìsula non mezus pretzisada ue approdésini Paris e<br />
Elèna durante s’amorosa fua da’ Isparta.<br />
114
ILIADE<br />
CÀNTIGU CUARTU<br />
SU TRAIGHIMENTU DE SOS TROIANOS<br />
Su traighimentu de sos Troianos
Càntigu IV<br />
SUMMÀRIU<br />
Briga e pattu tra Giove e Giunone Ottavas 1-11<br />
Atena e Pàndaru 12-20<br />
Menelau benit feridu da-e Pàndaru 21-23<br />
Su lamentu de Agamènnone 24-31<br />
Su méigu Macaone 32-36<br />
Agamènnone ispronat sos gherreris suos 37-40<br />
Idomeneu 41-42<br />
Sos duos Aiaces 43-45<br />
Nèstore 46-50<br />
Ulisse 51-55<br />
Diomede e Stènelo 56-65<br />
Sos esércitos a cara a pare 66-68<br />
Fora da-e làccanas 69-84<br />
Sos primos cumbattimentos 85-89<br />
Sas impresas de Aiace Telamone e de Ulisse 90-95<br />
Apollo e Minerva isprònana sos cumbattentes 96-98<br />
Epeos contr’a Tracianos 99-102<br />
116
Su traighimentu de sos Troianos<br />
1 In su doradu lùghidu pamentu<br />
fin de s’Olimpu sétzidos sos Deos<br />
buffende in allegria s’alimentu<br />
chi lis serviat Ebe 1 . ‘E sos Acheos<br />
non si leain troppu pensamentu,<br />
ne suddu aian de sos Dardaneos.<br />
Tando lis nêsit su divinu Mere<br />
cherfende provocare sa muzere:<br />
2 –Non sun duas sas deas soberanas<br />
(o mi faddo?) chi favorin sa sorte<br />
de Menelau: Giunone sa forte<br />
e Minerva gherrera? Ma lontanas<br />
si nd’istan da’ s’eroe, che fulanas!<br />
Venus 2 ermosa, invece, da’ sa morte<br />
l’at salvadu su preferidu sou<br />
própriu cando a morrer fit a prou!<br />
3 Però ‘ittoriosa nd’est bessida<br />
sa d’Atreu pianta coraggiosa!<br />
Torret duncas sa paghe lumenosa<br />
decomente est a tottu aggradessida<br />
e torret puru Elèna dechida<br />
a domo sua e Tròia valorosa<br />
a esser che a prima fortilesa<br />
de trabàgliu, onestade e fieresa!–<br />
4 A s’affeu, mancari a malu coro,<br />
si cagliesit Atena beneitta.<br />
Era 3 , invece, baosa e biaitta,<br />
perdinde de reina ogni decoro:<br />
–O Zeus, –urulesit– malaitta<br />
est sa preletta tua e mi nd’accoro,<br />
c’a sas fadigas mias e suore<br />
prétziu non das tue e ne valore!<br />
117<br />
Briga e pattu<br />
tra Giove e<br />
Giunone
Càntigu IV<br />
5 Tue insegus però in custa die<br />
li dias cherrer torrare a Elèna,<br />
pro chi sigat Priàmu chena pena<br />
sempre a regnare, no est deasie?<br />
Faghe... faghe! Mi trattas che anzena,<br />
ma tottu non la pensan che a tie!–<br />
Ojincrispidu Giove in su l’intender<br />
li rispondesit detzisu a l’offender:<br />
6 –Limba de terpe, mala e fogaresa,<br />
ite t’an fattu, nàrami ladina,<br />
sos de Priàmu, si, che sempre atzesa,<br />
bramas pro Tròia sa peus ruina?<br />
Che tittone cuadu in sa chijina<br />
mantenes s’ódiu pro s’antiga offesa,<br />
ne a perdonu paras coro e mente!<br />
Bae, manigatila cussa zente!<br />
7 Tragatichelos chena piedade<br />
cantos sunu, pro chi restes attatta!<br />
Ma t’intret in sa mente che un’atta<br />
su chi ti naro como, in veridade!<br />
Si, primma o poi, deo una tzittade<br />
detzidera de ponner in suffratta<br />
e b’abiterat zente cara a tie,<br />
in debadas t’invocas tando a mie!<br />
8 Prîte si tzedo a su chi bramas tue<br />
lu fatto pro chi tzesset s’abbolottu,<br />
ca da-e re Priàmu apo connottu<br />
fide e onores prus che in aterue!<br />
Ma cust’istare tou punghe e mue<br />
infadu dat a mie che a tottu.<br />
De comente disizas duncas faghe,<br />
ca brigas non disizo, cherzo paghe!–<br />
118
Su traighimentu de sos Troianos<br />
9 De ‘iddas caras, l’ischis, nd’apo trese,<br />
–nêsit Era– Sparta, Argo e Micene.<br />
De las destruer, pro chi mi nd’appene,<br />
non mires cando, faghe su chi crêse!<br />
Ses tue, o Zeus, su Re de sos Rese<br />
e su chi faghes tue est fattu ‘ene!<br />
Ma chena fruttu non siat lassadu<br />
su ch’apo da-e ora ordivinzadu!<br />
10 Un’immortale, tando, non so deo?<br />
Antzis de Crono 4 , deves ammentare,<br />
sa fiza pius manna d’esser crêo<br />
e reina ‘e s’Olimpu! Cuntentare<br />
nos devimos, o Zeus, pare-pare:<br />
una ti dao, una mi nde leo!<br />
S’est goi, pro chi m’ ‘idas prus sulena,<br />
unu cumandu dês dare a Atena.<br />
11 Da-e sos Troianos, che a bentu,<br />
chi falet Issa e lis ponzat s’isprone<br />
de traigher su primmu giuramentu<br />
movinde gherra a sos d’Agamennòne!–<br />
Zeus tando, giamada in su momentu<br />
s’Ojiasulina: –Bae a Ilione,<br />
fiza ‘e su coro, e a sos Dardaneos<br />
ch’attacchen lis cunsiza a sos Acheos!–<br />
12 Cuntenta ‘e s’imbasciada, ‘ola-’olende<br />
tucchesit cudda da’ s’eternu logu<br />
che istella chi, cando s’est giambende,<br />
lassat insegus una coa ‘e fogu.<br />
In su la ‘ider sa zente arrivende<br />
proesit chie gosu e chie affogu<br />
e si dimandaian pare-pare:<br />
–Gherra o paghe nos at a annuntziare!–<br />
119<br />
Atena e<br />
Pàndaru
Càntigu IV<br />
13 Leadu ‘e Laodòco 5 s’assimizu<br />
in mesu a sos esércitos giresit<br />
de sos Troianos, finas ch’agattesit<br />
a Pàndaru 6 , su valorosu fizu<br />
de Licaone, su ch’in contivizu<br />
aiat sos gherreris chi mandesit<br />
sa Lìcia a Ilione, e, che trassera,<br />
li faeddesit de custa manera:<br />
14 –Nóbile cumandante, a su chi nâo<br />
comente mi rispondes? Che atzudu<br />
o che chie est in gherra ‘e pagu giudu?<br />
Una fritza l’imbola a Menelao<br />
chena timire, cun bratzu fortzudu!<br />
Onores su cunsizu chi ti dao<br />
ti at a procurare e in s’istòria<br />
as a restare a mentovu e glòria!<br />
15 Sos Troianos e Paris innante<br />
ricchesas t’an a dare valorosas,<br />
s’a sas terras de s’Ade iscurigosas<br />
che l’imbias su gregu cumandante!<br />
Prim’a Febo t’invoca saettante<br />
e li promitti cheddas geniosas<br />
d’anzoneddas de li sacrificare,<br />
cand’a Zelía 7 sacra as a torrare!–<br />
16 Non resistesit Pàndaru e, cun atza,<br />
s’arcu sou appunzesit fentomadu,<br />
su chi da-e sos corros fit bistadu<br />
fattu de unu beccu ‘e bona ratza,<br />
ch’isse cun una fritza trapassadu<br />
aiat unu die, sende a catza,<br />
mentres da’ una pèlcia, che bolende,<br />
su fiadu areste fit bessende.<br />
120
Su traighimentu de sos Troianos<br />
17 Séighi palmos 8 (paret un’ispantu!)<br />
nde gighiat de corros s’animale!<br />
Da-e sa conca, maestosa tantu,<br />
nde los seghesit cun una ‘istrale<br />
incrédulu s’eroe e, a incantu,<br />
da’ unu torinaju geniale<br />
los fattesit a arcu modellare<br />
e cun s’unchinu d’oro abbellittare.<br />
18 Pro mezus poder cuss’arcu mujare<br />
a terra lu puntesit, ca fit mannu!<br />
Timinde in s’ora ‘e li sutzeder dannu,<br />
pensesin sos cumpagnos tott’umpare<br />
cun sos iscudos de che lu cuare,<br />
ca si tramende sos Gregos s’ingannu<br />
l’aeren bidu cun s’arminzu in manu<br />
l’aiat s’arcu istiradu invanu!<br />
19 Da-e su turcassu in su momentu<br />
sa mezus fritza nd’ ‘oghesit Pandàru;<br />
s’invochesit a Febo e giuramentu<br />
fattesit de l’ ‘occhire tazu raru<br />
d’anzoneddas de latte a bon’ammentu,<br />
appenas giómpidu a su logu caru<br />
de sa Zelìa, si contr’a s’Atreu<br />
favoridu l’aeret cussu deu!<br />
20 Sa saetta depustis collochesit<br />
de su nérviu in su puntu medianu<br />
e, ben’istrinta, forte la tiresit<br />
finas a benner a pettus sa manu.<br />
A mesu chìsciu s’arcu si mujesit<br />
e, muidende, su traste a lontanu<br />
si fuesit de sàmbene bramidu<br />
su bersàgliu chirchende favoridu.<br />
121
Menelau<br />
benit feridu<br />
da-e Pàndaru<br />
Su lamentu de<br />
Agamènnone<br />
Càntigu IV<br />
21 Ma in s’Olimpu ‘e te, fizu d’Atreu,<br />
non si nd’ismentighesin manc’appena<br />
si l’isviesit cuss’arminzu reu<br />
pronta e detzisa sa matessi Atena,<br />
decomente che catzat tott’arreu<br />
musca o babbois da-e sa carena<br />
de su fizu drommidu in su brassolu<br />
sa mama, ch’est bizende in oriolu.<br />
22 Che li ghiesit su colpu dannarzu<br />
a mesu chintu, inue, trabagliada<br />
cun arte, una chintorza russa e lada<br />
bi fit de pedde cun giaos d’attarzu,<br />
chi sa coratza teniat saldada<br />
a sa munnedda ‘e ferru, che ligarzu.<br />
La trapassesit cantu dêt bastare<br />
sa carre cun sa punta a ispizolare.<br />
23 Su samben su matessi a brotadura<br />
da’ sa ferida nd’ ‘essesit bundante,<br />
irrujende ‘e su gregu cumandante<br />
sas còscias biancas e-i s’armadura,<br />
decomente una bona trabagliante<br />
de Lìcia 9 o de Meònia sa purpùra<br />
isparghinde subr’a s’abóliu nîdu<br />
lu giambat de ruju coloridu!<br />
24 In su ‘ider su frade sambenende<br />
proesit mal’assustu Agamennòne:<br />
si l’abbratzesit cun affriscione<br />
e, che chie a su peus est pensende,<br />
miresit sa ferida. E, puru ‘idende<br />
chi sa punta ‘e sa fritza in sa persone<br />
fit appenas aizu penetrada,<br />
iscramesit cun boghe ispasimada:<br />
122
Su traighimentu de sos Troianos<br />
25 –Pro retzire adducas custu tortu,<br />
o frade caru, s’accordu fattemis<br />
cun sos Troianos? Nois l’onoremis<br />
sa paràula nostra e issos mortu<br />
ti cherian invece... e lu ‘idemis!<br />
Però non nde dên aer de cunfortu<br />
sos chi su faltzu giuran in sa vida<br />
finas a esser sa neghe punida!<br />
26 Pro s’ingannu ch’an cherfidu ‘ordire<br />
non merítan peruna cumpassione<br />
cussas limbas de fogu d’Ilione!<br />
Unu ch’est unu no at a fuire<br />
a s’ira nostra: chen’affriscione<br />
amos babbos e fizos a bocchire<br />
e sas féminas, postas in cadenas,<br />
an a connoscher padronas anzenas!<br />
27 Su coro mi lu narat in cust’ora<br />
ch’at a ruer s’ilíaca tzittade<br />
e chi Zeus eternu áter’ancora<br />
no at aer de issa piedade!<br />
Ma si morzeras tue, caru frade,<br />
pro culpa ‘e cussa fritza traittora<br />
mi diat parrer mísera cundanna<br />
finas sa punissione pius manna.<br />
28 Coltz’a mie! Cun cantu disonore<br />
a sas terras torrare mi che dia<br />
de Argo siccaditta! Ite dolore,<br />
ite tzàntara da-e parte mia!<br />
Poi mortu d’Isparta su segnore,<br />
chena gigher sa gherra a finitia<br />
dimis a Lene lassare in sas manos,<br />
pro beffe eterna nostra, ‘e sos Troianos!<br />
123
Su méigu<br />
Macaone<br />
Càntigu IV<br />
29 E calchi dardaneu, che barrosu,<br />
sa losa appeighende ‘e frade meu<br />
at a narrer: –Deasi prim’Atreu<br />
pottat resesser in cantu est bramosu!<br />
Cun sas istivas boidas s’acheu<br />
est recuidu, pistu e lamentosu,<br />
lassèndenos inoghe sutterradu<br />
chie sa gherra at chérfidu e chircadu!–<br />
30 In sa péntuma tando prus fungutta<br />
mi diat parrer de ch’isteremare!<br />
Mezus mortu che a dever baliare<br />
s’ispera nostra de ‘ider derrutta!–<br />
Li nêsit Menelau: –Assucconare,<br />
si sighis gai lamenta e succutta,<br />
si dian poder sos àteros puru<br />
e fuìresi a logu prus seguru!<br />
31 Non disperes, ca sa fritza felchida<br />
si m’est in puntu pagu delicadu<br />
e, pro sorte, su colpu l’at frenadu<br />
sa chintorza de pedde ‘e chimbe dida 10<br />
e sa coratza ‘e ferru trabagliadu!<br />
Perìgulu non timas pro sa vida<br />
de frade tou e chi non tzessat cue<br />
sa gherra troiana pensa tue!–<br />
32 “Asi cherfan sos Deos!” –rispondesit<br />
cuntentu e animadu Agamennòne–<br />
Pustis, giamadu a Taltibiu, nêsit:<br />
–Bae, curre e nde ‘atti a Macaone 11 ,<br />
fizu d’Asclépiu 12 , pro ch’a perfessione<br />
su dannu chi s’arminzu procuresit<br />
curet isse a s’Atride lestru in s’ora<br />
e li sulenet su dolore ancora!–<br />
124
Su traighimentu de sos Troianos<br />
33 Tucchesit Taltibiu che’ su lampu<br />
a chircare su meigu valente<br />
peri sas tendas de su gregu campu.<br />
Umpare l’agattesit a sa zente<br />
ch’isse e tottu a s’ilìacu giampu<br />
da-e sa ‘idda de Tricca potente<br />
nde ‘attesit, detzisa a re Priàmu<br />
a l’istringher in bucca malu camu!<br />
34 E li nêsit: –O pranta beneitta<br />
d’Esculàpiu 12 divinu, a su chi nâo<br />
pone attentzione: a Menelao<br />
an feridu cun fritza malaitta<br />
Lìcios o Troianos! S’imbisita<br />
chi lis dês fagher s’órdine ti dao<br />
de re Agamennòne e coittende,<br />
ca su frade est per terra ispasimende!–<br />
35 A sa notìscia, mancari atturdidu,<br />
pro sa vida ‘e s’Atride in oriolu,<br />
tucchesit Macaone, che a bolu,<br />
che chie est da-e canes persighidu!<br />
Cand’arrivesit da-e su feridu,<br />
inghiriadu, déndeli consolu,<br />
da-e sos cumandantes l’agattesit<br />
e s’arte sua in pràtiga ponzesit.<br />
36 Sa fritza innanti cun inzegnu mannu<br />
nde l’istratzesit da’ sa carre offesa<br />
pensende ‘e non li fagher peus dannu.<br />
Depustis, pro mazore seguresa,<br />
sutzesit sa ferida e cun lestresa,<br />
pro l’alleviare dolore e affannu,<br />
segreta de Chirone 13 una mistura<br />
li passesit in corpu a frigadura.<br />
125
Agamènnone<br />
ispronat sos<br />
gherreris suos<br />
Càntigu IV<br />
37 Imperistantu, armados a dovere,<br />
profettende ‘e s’assustu ‘e sos Acheos,<br />
pensesin sos gherreris dardaneos<br />
d’avantzare cumpattos! Ma su mere<br />
supremu de sos Gregos in impreos<br />
non restesit diversos: cun piaghere<br />
pensende a sa vinditta solamente<br />
a boghes si pesesit prontamente:<br />
38 –Contr’a Priàmu, o Gregos, su valore<br />
pius de prima cheret chi mustredas!<br />
Su giuramentu non bos olvidedas<br />
faltzu de cuss’erèntzia ‘e pagu onore!<br />
Tròia dêt rùere! Adducas siedas<br />
detzisos e crudeles che astore,<br />
ca non merìtat, no!, cumpassione<br />
sa zente malaitta d’Ilione!–<br />
39 E a cantos nd’ ‘idiat incherados,<br />
timinde de sa gherra su fragassu:<br />
–D’aer battidu a-i custu giassu<br />
crabolos non crêia! Isbirgonzados!<br />
S’istades cue, a unu cummassu,<br />
fintzamente a sas naves arrivados<br />
amos a bider sos ‘nimigos nostros!<br />
Chi sian cussos sos disizos bostros?<br />
40 Bazi ch’est mezus, bazi e bos armade!<br />
S’onore e-i sa vida difendide,<br />
si non cherides pro s’eternidade<br />
fama ‘e vigliaccos, bos nde cumbinchide!<br />
Bazi ch’est s’ora e los massacrade!<br />
E tue, Eurimedonte 14 ‘e bona fide,<br />
fattu mi pone cun sos caddos mios,<br />
a boltas non mi fàddana sos brios!–<br />
126
Su traighimentu de sos Troianos<br />
41 Intantu, abboghinende, prim’Atreu<br />
in mesu a sos de Creta s’agattesit<br />
e armados e prontos los bidesit<br />
tottu a fiancu de Idomeneu,<br />
chi s’istaiat, che sirvone, reu<br />
sa gherra disizende, e s’allegresit.<br />
A Merione 15 ‘idesit puru in coa<br />
inganidu de dare bona proa.<br />
42 Nêsit tando sa grega majestade:<br />
–Bae, Idomeneu, a s’abbolottu!<br />
Andabe-i e sa rara abilidade<br />
ammustra a su Re tou che a tottu!–<br />
E-i cuddu in risposta: –Si connottu<br />
e istimadu, o Re, mi as che frade,<br />
iscas chi prus de prima apo in disizos<br />
de dare a Tròia mortales fastizos!–<br />
43 S’avviesit cuntentu Agamennòne<br />
de su coràggiu ‘e sos gherreris suos,<br />
seguru ‘e dever giomper a concluos<br />
cun sos faltzos ‘nimigos d’Ilione.<br />
Tott’in una accollos ambos duos<br />
sos Aiaces: sos de Telamone<br />
e d’Oileu fizos affortidos,<br />
da’ una truma ‘e soldados sighidos!<br />
44 Che cando da’ un’altura su crabarzu<br />
pighende minettosas da’ su mare<br />
bidet nues nieddas avantzare<br />
gàrrigas d’abba e de tempus dannarzu<br />
e, cun su coro in bula, a guvernare<br />
pensat s’ ‘ama intr’ ‘e calchi roccarzu,<br />
a tales sos de Prìamu timende<br />
miresin sos Aiaces avantzende.<br />
127<br />
Idomeneu<br />
Sos duos<br />
Aiaces
Nèstore<br />
Càntigu IV<br />
45 Agamènnone invece suddisfattu<br />
lis nêsit: –A vindicare s’onore<br />
bazi ‘ois puru, o frades, e su piattu<br />
li torrade a Paris traittore,<br />
pro chi piangat su male ch’at fattu!<br />
A zente che a bois de valore<br />
órdines de lis dare non bi nd’ada!<br />
Bazi, ca s’ora nostra est arrivada!–<br />
46 Da-e Nèstore pustis che tucchesit,<br />
de Pilo soberanu cumandante.<br />
Cun Crómio 16 e cun Emone l’agattesit,<br />
cun Pelagonte, Alàstore e Biante<br />
ischierende s’esércitu: a innante<br />
cavaglieris e carros sistemesit,<br />
sos primos a sustenner s’abbolottu,<br />
e sos chi fin a pê’ in coa a tottu.<br />
47 Cuddos ch’invece si fini mustrados<br />
menguantes in sos cumbattimentos<br />
los aiat in mesu collocados<br />
pro ch’aeren, mancari discuntentos,<br />
gherradu issos puru, che obbligados!<br />
E pr’isprone: –Soldados, como attentos<br />
istade a sos cunsizos chi bos dao,<br />
ca prus de s’oro ‘alet su chi nâo:<br />
48 Nemos penset contr’a sos de Priàmu<br />
de fagher e disfagher a sa sola,<br />
ca est che a puzone ‘ettare s’amu!<br />
Non b’istedas, adducas, bola-’ola<br />
fatt’a unu o a s’àteru in s’arzola<br />
de sa gherra! Si cherides s’accamu<br />
ponner in bula a’ cuddos atzuridos,<br />
avantzade gherrende tott’unidos!–<br />
128
Su traighimentu de sos Troianos<br />
49 E galu rie-rie prim’Atreu:<br />
–S’aeres sos benujos, beneittu,<br />
fortes che-i su coro e a boleu!<br />
No, non l’atzettas su d’esser betzittu!–<br />
E torréndeli ‘oghe Gereneu:<br />
–Su tempus, cussu sì chi m’at traittu!<br />
Su briu non b’est prus, Agamennòne,<br />
de cando ‘occhei a Euritalione 17 !<br />
50 Ohi de me, s’edade ‘e s’ ‘ajania<br />
si mi ch’est da-e tempus barigada<br />
e sa ‘etzesa si nd’est accerada!<br />
Ma finas goi, o soberana Ghia,<br />
crêo chi servat sa presèntzia mia<br />
in custa gherra, s’ ‘enit pretziada<br />
sa paràula ancora ‘e s’antzianu,<br />
mascamente da’ chie est prus giovanu!–<br />
51 Pustis d’isse, sighinde, Agamennòne<br />
a Menesteu 18 ‘idesit ateniesu<br />
e a Ulisse, aizu prus attesu:<br />
ambos frimmos, che cando in chistione<br />
no esseren cun cuddos d’Ilione,<br />
a sos gherreris s’istain in mesu,<br />
ne signale d’apprettu mustraian,<br />
ca su chi fit sutzessu no ischian!<br />
52 Abboghinest tando furiosu:<br />
–Miseràbile fizu de Piteu,<br />
cantu fit babbu tou valorosu<br />
ses tue inneuddadu, a parrer meu!<br />
E finas tue, abbramidu Odisseu,<br />
mastru de malas trassas, inzomosu,<br />
prît’est chi accuccadu t’istas cue?<br />
Ello sa gherra timinde ses tue?<br />
129<br />
Ulisse
Diomede<br />
e Stènelo<br />
Càntigu IV<br />
53 Però cando si trattat de pappare<br />
in domo anzena, male si currides!<br />
Emmo ch’a petta e binu lis giompides,<br />
ca s’arte ‘ostra est sa de bos nd’istare<br />
cun sa banca a pettora e de festare!<br />
A bos lu narrer, s’àscamu faghides!<br />
Antzis d’esser d’isprone a sos gherreris,<br />
arresettades cue, che oreris!–<br />
54 Ma Ulisse in risposta ojincrispidu:<br />
–Limba de fogu, non la lassas s’arte<br />
malaitta ‘e nos pungher che ispidu!<br />
Sa gherra appenas che l’atzendet Marte,<br />
l’as a bider si frimmat istasidu<br />
su babbu de Telémacu in disparte!<br />
Ma pro cantu nde fattas de chimentu<br />
ciarra est sa tua, frundida a su ‘entu!–<br />
55 «Fizu ‘e Laerte divinu e prudente,<br />
su Re li rispondesit retrattende–<br />
no, non t’offendas! Su chi fia nênde<br />
non fit da-e su coro, tzertamente!<br />
Amigu mi ses tue e, s’imprudente<br />
custa limba est bistada faeddende,<br />
iscuja ti dimando cun piaghere,<br />
ca già l’isco chi faghes su dovere!»<br />
56 Da-e su forte fizu de Tideu 19<br />
pustis pressosu su Re arrivesit<br />
e umpare a s’amigu l’agattesit,<br />
a Stènelo 20 su fruttu ‘e Capaneu!<br />
Finas a isse, appenas l’abbojesit,<br />
che un’ira urulesit prim’Atreu:<br />
–O Diomede, t’istas cua-cua<br />
che chie solu pensat a sa fua!<br />
130
Su traighimentu de sos Troianos<br />
57 A su chi contan sos betzos antigos<br />
babbu tou deasi non faghiat,<br />
si sempre che leone avantzaiat<br />
a innante contr’a sos inimigos<br />
e maicantos nd’isterrijaiat!<br />
Cando soldados pedinde e abbigos<br />
cun Polinice 21 ‘enzesit a Micene<br />
sos Mannos mios lu trattesin bene.<br />
58 Si est chena gherreris recuidu<br />
est ca Zeus contràriu s’est mustradu!<br />
Pustis cando a Tebe l’an mandadu<br />
da’ Eteòcle 22 sos Gregos e bidu<br />
b’at su pópulu in banca ausentadu<br />
cun su tirannu, non si nd’est siddidu<br />
Tideu imbasciadore, manc’appenas!,<br />
ca non teniat abba intr’ ‘e sas venas!<br />
59 Antzis sende festende in conzuntura<br />
e gioghende, lestru de chertare<br />
cun sa de Tebe mezus gioventura<br />
pensesit isse e de la superare!<br />
E bi ponzesit tale impignu e cura<br />
chi los binchesit cantos fin umpare!<br />
Offesos, cuddos, a sa dispidida<br />
de li leare tentesin sa vida!<br />
60 In chimbanta a s’abboju ben’armados<br />
accudesin sos giovanos in s’ora!<br />
Ma no ischian sos malintragnados<br />
chi a Minerva Atena amparadora<br />
teniat isse e gai a limba fora<br />
ruesin tott’umpare istoccatzados<br />
unu subra de s’àteru, a cumone,<br />
foras tales Emónide Meone 23 .<br />
131
Càntigu IV<br />
61 Si de tales intragnas fit Tideu<br />
paret su fruttu de pagu assimizu,<br />
s’est beru chi at custu in contivizu<br />
pius sa ciarra de su bon’impreu!–<br />
Risposta non torresit a s’affeu<br />
Diomede famadu, mancu aizu,<br />
ca teniat su Re in prétziu mannu<br />
e ca cumpresu l’aiat s’affannu.<br />
62 Ma Stènelo superbu: –Irroccada<br />
chie nde l’at a Tebe, Agamennòne?<br />
Sos Mannos forsi? No! Nois leada<br />
l’amos ebbia! Duncas a rejone<br />
mi cunsidèro mezus campione<br />
de babbu e de s’erèntzia passada!<br />
In pius fimis nois rispettosos<br />
de sos Deos, cant’issos orgogliosos!–<br />
63 Ma Diomede con boghe imperiosa:<br />
–Mezus ti càglia e a su dovere<br />
innanti pensa, ca est mezus cosa!<br />
Deo non m’inchieto si su Mere<br />
nos ispronat a gherra valorosa,<br />
ca nd’apo che a isse piaghere<br />
d’ ‘ider a Ilione in su piùere<br />
e in glòria s’isfida ‘e la conclùere!–<br />
64 Nênde gai a terra saltiesit<br />
da-e su carru s’eroe famadu<br />
e s’armadura ‘e brunzu rembombesit<br />
che tronu fatt’a lampu ch’est faladu!<br />
Cuntentu Agamennòne nde restesit<br />
e Stènelo finas abbauccadu!<br />
Ma intantu, avantzende contr’a pare,<br />
fin sos soldados prontos a gherrare.<br />
132
Su traighimentu de sos Troianos<br />
65 Che cando da-e Zéffiru appretadas<br />
s’attàppana sas undas de su mare,<br />
una fattu a s’àtera, airadas,<br />
contr’a sas roccas, fintz’a che pigare<br />
altas in chelu e, isfarfaruzadas,<br />
cantu b’agattan solen isprutzare,<br />
degai fin beninde sos Acheos<br />
attrumados contr’a sos Dardaneos!<br />
66 Sos ùrulos d’intzitu s’intendian<br />
de res e cumandantes resinnados,<br />
mentres in fila e mudos protzedian<br />
sos gregos cavaglieris e soldados.<br />
Sos Troianos galu ben’armados<br />
invece ciarra-ciarra avantzaian<br />
de comente in sa mandra belidende<br />
milli ‘arveghes, cando las sun mulghende!<br />
67 Pro lis crescher in pettus atza e lua<br />
finas s’Olimpu bi ponzesit parte:<br />
a sos de Tròia bi pensesit Marte,<br />
a sos Gregos Minerva a moda sua!<br />
Benzesin su Terrore e-i sa Fua,<br />
ne si nd’istesit cagliada in disparte<br />
sa Discòrdia 24 , ch’est lestra a ponner fogu<br />
e mala a istudare in dogni logu!<br />
68 Abboghinesit sa Discòrdia, e forte!<br />
creschinde in cada coro a dismisura<br />
bisos de glòria e d’eterna lugura<br />
cun disizos de sámbene e de morte!<br />
Est sa gherra un’antiga disaura,<br />
pro s’ómine sa peus malasorte!<br />
Ma che tzegos, a dispettu ‘e s’Istòria,<br />
la professamos da-e s’Antigòria!<br />
133<br />
Sos esércitos<br />
a cara a pare
Fora da-e<br />
Làccanas<br />
Càntigu IV<br />
69 (Lettores mios bonos, m’iscujade<br />
si ch’ ‘esso da-e làccanas a fora<br />
e mi perdonet puru Omero in s’ora<br />
si m’attrivo, chen’autoridade,<br />
a bi aggiungher calchi versu ancora<br />
a su Poema ‘e sa disamistade<br />
tra Gregos e Troianos! Si lu fatto<br />
est ca in tempos diversos m’agatto!<br />
70 Diversos, cust’est beru, ma non tantu<br />
s’est che a tando su Mundu ‘oltuladu<br />
da-e gherras tremendas, ohi cantu!<br />
chi lassan donzi coro isperasciadu!<br />
E ch’at maridos e fizos in prantu<br />
non pro Elènas chi si ch’an furadu,<br />
ma pro s’istintu ch’amos malaittu<br />
d’istare a chistiones sempr’appittu!<br />
71 S’aimis, frades caros, sol’appenas<br />
isfruttadu s’umana intelligèntzia<br />
no aimis connottu tantas penas,<br />
tanta crudelidade e prepotèntzia!<br />
S’in domos nostras che in sas anzenas<br />
fit regnada ‘e s’Amore sa potèntzia,<br />
sa Paghe e sa Giustìscia fioridas<br />
fin che rosas a tottu aggradessidas!<br />
72 E fit bistada che unu ‘Eranu<br />
sa Terra nostra, lùghida ‘e colores,<br />
de càntigos, de nidos, de fiores!<br />
Fimis campados tottu a coro in manu<br />
cumpartìndeche in gosos e dolores<br />
de gràscias e d’aorros donzi ranu!<br />
Nos fin párfidos tando supportàbiles<br />
sos luttos, sas disgràscias immancàbiles!<br />
134
Su traighimentu de sos Troianos<br />
73 Ma no est gai, no, frades carrales!<br />
No avreschet beranu... ch’est s’ijerru<br />
e cust’arzola nostra est un’inferru<br />
prenu ‘e Cainos cun coros pedrales<br />
e d’Abeles, gittos che animales,<br />
malàidos, famidos, in disterru,<br />
frisciados in galeras orrorosas,<br />
ispojolados in gherras felosas!<br />
74 Malaitta pro sempre e da-e tottu<br />
sias, o gherra, inoghe e in tottue!<br />
Chie sa cara t’at bidu e connottu<br />
su peus mostre narat chi ses tue!<br />
Maganzosa e pìghida che nue<br />
solu bómbitas morte e abbolottu!<br />
Ses istintu ferinu, negascione<br />
de sa paghe ‘e su coro, ‘e sa rejone!<br />
75 De bos intender mi paret, amigos,<br />
nêndemi: –E tue prîte ch’as ficchidu<br />
s’oju in su Poema ch’est tessidu<br />
che niune de gherras e intrigos?<br />
E prît’est chi nos faghes su cumbidu<br />
de legger como sos chertos antigos<br />
ch’an Gregos e Troianos pro degh’annos<br />
susténnidu cun luttos e affannos?<br />
76 S’est ch’abburris sas gherras de abberu<br />
la devias s’ILÌADE lassare<br />
a chelos de ranzolu e affrontare<br />
òperas de contràriu cunsideru!<br />
Omero a su nessi fit sintzeru:<br />
isse sos Mannos suos onorare<br />
cheriat d’Argo e armas e trassas<br />
impittesit pro càbidu ‘e medassas!–<br />
135
Càntigu IV<br />
77 Lettores pascientiles, perdonade<br />
si lìmpia non brotat da’ sa ‘ena<br />
sa Musa mia e finas piena<br />
bos podet parrer d’insintzeridade.<br />
Da-e sende in sa minore edade<br />
m’infiamesi ‘e sa fatale Elèna:<br />
d’amore, che fiore ‘e custa Terra,<br />
d’ódiu, che cajone ‘e cuntierra!<br />
78 Pustis amore e ódiu ilgiaridos<br />
mi los at custa vida differentes:<br />
fruttu su primu de bonos sentidos,<br />
s’àteru invece de luadas mentes!<br />
Brillat s’amore in coros innotzentes,<br />
brujat s’ódiu in sos malattrividos!<br />
In una tanca paschen sos anzones,<br />
in s’àtera sos pérfidos leones!<br />
79 Ma su ch’est orrorosu est ch’in sa Terra<br />
imperen sos leones prus mettanzos,<br />
bramende e semenende cuntierra<br />
pro crèschere in potèntzia e in balanzos<br />
e sos anzones, coltzos, chen’affianzos,<br />
mancari abburran s’insensada gherra,<br />
cun un’iscuja o s’àtera, trazados<br />
benin che a masellu e bisestrados!<br />
80 Chi siat goi, non lu naro deo!<br />
Deris che oe est su Mundu in manu<br />
a su forte, a su riccu, a su metzanu,<br />
mancari (e de lu narrer non m’arreo)<br />
àpana “sos pius” su coro sanu!<br />
E si adducas sas pretesas leo<br />
de chie patit s’arrogante abusu<br />
est prîte mi collòco cun “sos prusu”!<br />
136
Su traighimentu de sos Troianos<br />
81 –E sende poeteddu, bos l’ammitto,<br />
de versos agros e istratzulados<br />
(e finas da-e àteros leados!)<br />
su tempus ch’apo cunvintu l’impitto<br />
a pinna in manu, chirchende siddados<br />
de paghe verdadera e mi permitto<br />
d’istrobbare sos Mortos d’Ilione<br />
no isco si a tortu o cun rejone!<br />
82 S’in donzi versu, in donzi ottava mia<br />
s’intendet de sas armas su chimentu,<br />
s’ùrulu ‘e su feridu in agonia,<br />
d’òrfanos e viudas su lamentu,<br />
ischedas chi su peus iscarmentu<br />
est sa gherra pro s’umana zenia,<br />
ne rejones de una o milli Elènas<br />
pàgana tantos luttos, tantas penas!<br />
83 Chie che Paris troianu ‘etterat<br />
in su sulcu ‘e sa vida malu chiu<br />
e ingranidas ispigas penserat<br />
de bi messare giómpidu s’istiu,<br />
s’abbizet ch’est chimera su ch’isperat,<br />
ca crescher b’at a bider primadiu<br />
su pedrufeghe in mesu a su laore<br />
bratzispartu che rughes de dolore!<br />
84 Como l’ischides prîte a Ilione<br />
ch’est bessida sa Musa ‘e Logudoro:<br />
non pro frunzittas de laru o d’oro,<br />
ma pro glorificare sa Rejone,<br />
sa Paghe, sa Giustìscia e s’Unione!<br />
S’aère cun s’ILÌADE unu coro<br />
d’Amore infiamadu, unu ebbia,<br />
no est debadas sa fadiga mia!<br />
137
Càntigu IV<br />
Sos primos 85 Adducas avantzende contr’a pare,<br />
cumbattimentos<br />
e oramai non pius lontanos,<br />
fin sos soldados gregos e dardanos<br />
detzisos cara a cara a s’affrontare,<br />
chena poder niunu suspettare<br />
sos de Zeus malésigos arcanos!<br />
E appenas accurtzu s’agattésini<br />
che canes ambos duos si giompésini!<br />
86 Fritzas e lantzas cun alas de morte<br />
s’intendian tottue muidende;<br />
s’attappa-attappa ‘e sas ispadas forte<br />
fit che undas de mare baccagliende<br />
in die tempestosa, e, urulende<br />
a frastimas contr’a s’avversa sorte,<br />
isterrijados trumas de feridos<br />
e, altos, de sos àteros sos gridos!<br />
87 Fit su fragassu in s’ilìacu campu<br />
a su de duos rios simizante,<br />
chi da-e venas nàschidos distante<br />
s’aunin in basciura in unu rampu<br />
e sas abbas insoro in un’istrampu<br />
ch’ ‘ettan fungudu in su matessi istante<br />
e sa fùrria ‘e s’abba e-i s’altura<br />
crèschene s’abbolottu a dismisura!<br />
88 Sa lantza sua pro primu imbolesit<br />
Antìlocu 25 , su fizu ‘e Gereneu,<br />
e-i s’elmu e sa fronte trapassesit<br />
a tales Echepòlo Taliseu 26 .<br />
Che unu turre s’iscuru ruesit<br />
ojisbambarriadu, reu-reu!<br />
A trazadura Elefenore Abante 27<br />
pensesit tando ‘e lu gigher distante.<br />
138
Su traighimentu de sos Troianos<br />
89 S’armadura de brunzu valorosa<br />
li cheriat leare Elefenore,<br />
ma li felchesit su forte Agenore 28<br />
una lantza in costazos orrorosa,<br />
paris dannarza, e-i s’iscurigore<br />
connoschesit de s’Ade neulosa!<br />
E pro su corpus sou caldu ancora<br />
che lupos si giompesin tottu in s’ora!<br />
90 Una saetta ‘e ferru malaitta<br />
imbolesit detzisu Telamone<br />
a Simoésiu 29 , frua beneitta<br />
e delicada de Antemione:<br />
a s’ala destra, da’ sutta sa titta<br />
che l’intresit s’arminzu e su pumone<br />
li trapassesit che un’ira mala,<br />
ammustrende sa punta a s’ater’ala!<br />
91 A Ilione fit su giovaneddu<br />
da-e sos montes de s’Ida faladu,<br />
ue aiat che bonu pastoreddu<br />
sas bamas de su babbu pasculadu.<br />
Simoésiu l’aiat giamadu<br />
sa mama da-e sende minoreddu,<br />
ca si fit issa accurtzu a sa currente<br />
illierada de su Simoente 30 .<br />
92 Chena pius alenu, in su piuer,<br />
falesit Simoésiu, che comente<br />
su fustealvu a boltas s’ ‘idet ruer<br />
fozidu in chima, cun truncu imponente,<br />
ismutzurradu a bistrale tagliente<br />
da’ unu mastru ‘e àscia, ch’a produer<br />
rodas de carru lu dêt impittare<br />
appoi ‘e l’aer fattu istajonare.<br />
139<br />
Sas impresas<br />
de Aiace e de<br />
Ulisse
Apollo e<br />
Minerva<br />
isprònana sos<br />
cumbattentes<br />
Càntigu IV<br />
93 Mancu fit ruttu chi de l’isfrunire<br />
pensesit Telamone ‘e s’armamentu;<br />
ma tentesit Antifu 31 in su momentu<br />
cun una lantza de bi l’impidire!<br />
Muidende cuss’ira che a bentu<br />
rea tucchesit a si che felchire<br />
in sas imbenas de Léuco acheu 32 ,<br />
valorosu cumpanzu ‘e s’Odisseu!<br />
94 In su ‘ider s’amigu agonizende,<br />
contr’a sos Troianos si ‘ettesit<br />
de Ìtaca su re, abboghinende,<br />
e bisestru orrorosu bi fattesit!<br />
E cando, a passos mannos avanzende<br />
a s’ala sua su fizu notesit<br />
burdu de re Priàmu, a lu zembrare<br />
istesit lestru e a l’isterrijare!<br />
95 Cun sa conca ispaccada perra-perra<br />
Democoonte 33 ruesit mischinu,<br />
abbaunzende ‘e sàmbene sa terra<br />
chi da’ ucca l’ ‘essiat a trainu!<br />
Da-e sa ‘idda d’Abidu 34 a sa gherra<br />
fit bénnidu, che tantos in pidinu<br />
de glòria e de ‘alanzos, e lassende<br />
sos caddos chi fit cue pasculende.<br />
96 Èttore intantu e-i sos Dardaneos<br />
fin tzedinde, mancari valorosos,<br />
a s’atza ‘ittoriosa ‘e sos Acheos<br />
e, torrende a insegus, coidadosos,<br />
sos chi fin mortos, mancari in anneos,<br />
si che gighian che affriscionosos.<br />
Lis nêsit tando Apollo beneittu<br />
da-e sa rocca ‘e Pérgamu 35 a intzitu:<br />
140
Su traighimentu de sos Troianos<br />
97 –O fortes Troianos, agguantade<br />
de sos d’Argo s’apprettu! O los timides<br />
e pro cussu a boinu los fuides?<br />
Oh, ‘irgonza! Mezus bos sutterrade!<br />
Sa pedde insoro forsi la crêides<br />
de pedra o ferru o d’ite calidade?<br />
Che sa ‘ostra est lestra a si ferire<br />
si cun s’ispada la dizis colpire!<br />
98 Finas de Teti lis mancat su fizu<br />
a sos Gregos de re Agamennòne,<br />
ca, offesu in s’onore, in su navizu<br />
si nd’istat a s’arressa e cun rejone!–<br />
Tucchesit Febo; ma paris cunsizu<br />
a s’àter’ala Minerva Tritone 36<br />
fit dende a sos Acheos, cand’ ‘idiat<br />
chi calicunu in duda abbarraiat!<br />
99 In s’ora crastu mannu suppesesit<br />
Piroe 37 tracianu, chi ‘ennìdu<br />
fit da’ Enos 38 superba, e l’imbolesit<br />
contr’a Diore Epeu 39 chi, colpidu<br />
a su rajolu, per terra ruesit<br />
ossipistu e bettende malu gridu!<br />
S’avventesit Piroe e cun s’ispada<br />
abbertu l’at sa matta e isboidada!<br />
100 Ma che pare una lantza malaitta<br />
retzesit s’Imbraside 37 in cuss’istante<br />
da’ su re ‘e sos Etólicos, Toante 40 !<br />
Che un’àscia ‘e raju fuiditta<br />
rea l’intresit da’ sutta sa titta<br />
bettèndeche su trace cumandante<br />
a palas a s’insegus e restende<br />
felchida in sa pettorra, bantzighende!<br />
141<br />
Epeos<br />
contr’a<br />
Tracianos
Càntigu IV<br />
101 Lestru Toante a istratzadura<br />
nde li lêsit s’arminzu insambenadu<br />
e chena si siddire, isfidiadu,<br />
li desit cun s’ispada morte dura!<br />
De si gigher tentesit s’armadura,<br />
ma sa brama de l’ ‘ider ispozadu<br />
li muttesin, faghinde bonu proe,<br />
sos cumpanzos atzudos de Piroe!<br />
102 Duos cabos degai isterrijados<br />
restesin, ambos duos de valore:<br />
de sos Epeos su forte Diore,<br />
Piroe ‘e sos de Tràcia fentomados!<br />
E cantos... cantos àteros soldados<br />
ruesin fatt’a issos a primore,<br />
ca Gregos e Troianos cussa die<br />
onoresin, o Marte, solu a tie!<br />
142
NOTAS DE SU CÀNTIGU CUARTU<br />
Su traighimentu de sos Troianos<br />
1 Ebe [...]: Fiza de Giove e de Giunone. Dea de s’eterna gioventude,<br />
serviat su “nèttare” a sos Deos de s’Olimpu. Si cojuesit cun Èrcole.<br />
2 Venus [...]: Unu de sos nòmenes de sa dea Vènere.<br />
3 Era [...]: Nòmene gregu de sa dea Giunone<br />
4 Crono [...]: Cronos o Saturnu. Fizu de Uranu e de Gea. Maridu<br />
de Rea e babbu de maicantos deos. Giove fit unu de sos fizos suos.<br />
5 Laodoco [...]: Fizu de Antènore. Gherreri troianu.<br />
6 Pándaru [...]: Fizu de Licaone, re de sa Lìcia. Fit saettadore infaddíbile.<br />
Lu ‘occhesit Diomede.<br />
7 Zelia [...]: Tzittade de sa Tròade posta a pês de su monte Ida.<br />
8 seighi palmos [...]: Unu palmu currrispundiat pro sos antigos a<br />
sa distàntzia de sos ùltimos battor didos de una manu (chena su<br />
póddighe mannu), ossiat a otto centìmetros.<br />
9 Lícia [...]: Regione de sa costa meridionale de s’Asia Minore.<br />
10 de chimbe dida [...]: Unu “didu” fit sa cuarta parte de unu<br />
palmu, ossiat duos centìmetros.<br />
11 Macaone [...]: Famosu méigu de sos Gregos, fizu de Esculàpiu,<br />
bénnidu a Tròia comente gherreri.<br />
12 Asclépiu, Esculàpiu [...]: Si trattat de su matessi deus de sa meighina,<br />
fizu de Apollo e de Corónide. Bistesit allevadu da-e Chirone,<br />
da-e su cale imparesit s’arte meiga.<br />
13 Chirone [...]: Fizu de Crono e de Filira; unu de sos Centàuros.<br />
Fit méigu famosu.<br />
14 Eurimedonte [...]: Fizu de Tolomeu; ghiaiat su carru de su re<br />
Agamènnone. Unu servidore de su re Nèstore aiat su matessi nòmene.<br />
15 Merione [...]: Fizu de Molo; ghiaiat su carru de Idomeneu.<br />
16 Cròmio, Emone, Pelagonte, Alàstore, Biante [...]: Cabos de s’esércitu<br />
de Pilo e amigos de Nèstore, fentomados inoghe ebbia.<br />
17 Euritalione [...]: Campione de sos Arcades, mortu da-e Nèstore<br />
durante sa gherra contr’a Pilo.<br />
18 Menesteu [...]: Fizu de Peteu, ghiesit sos Ateniesos a Tròia.<br />
19 Tideu [...]: Diomede, fizu deTideu, re de Argo. Eroe valorosu de<br />
s’esércitu gregu in sa gherra de Tròia.<br />
20 Stènelo [...]: Prìntzipe d’Argo, fizu de Capaneu; amigu fidele de<br />
Diomede.<br />
21 Polinice [...]: Fizu de Edipo, re de Tebe.<br />
143
Càntigu IV<br />
22 Etèocle [...]: Fizu de Edipo, re de Tebe.<br />
23 Meone [...]: Fit de Tebe. Fizu de Emone, istesit mandadu da’<br />
Etèocle pro ‘occhire a Tideu.<br />
24 Discòrdia [...]: Una de sas tantas personificassiones de sas passiones<br />
e de sos sentimentos de sos ómines in gherra, comente<br />
Terrore - Fua - Briga - Abbolottu e àteros ancora<br />
25 Antìlocu [...]: Fizu de Nèstore, re de Pilo. Fit unu de sos eroes<br />
pius bellos e valorosos accudidos a Tròia. Morzesit gherrende contr’a<br />
Memnone, pro difender su babbu. Sos restos suos bistesin<br />
postos in su matessi sepulcru de Achille.<br />
26 Echèpolo Taliseu [...]: Eroe troianu, fizu de Talìsiu, mortu da-e<br />
Antìlocu.<br />
27 Elefenore Abante [...]: Fizu de Calcodente; cumandante de sos<br />
Abantes de s’Eubea. Lu ‘occhesit Agènore.<br />
28 Agènore [...]: Unu de sos mezus eroes troianos, fizu de Antènore<br />
e de Teano, satzerdotessa de Minerva.<br />
29 Simoésiu [...]: Troianu, fizu de Antemione. Giovaneddu bellu e<br />
delicadu ruesit in Tròia pro manos de Aiace Telamone.<br />
30 Simoente [...]: Riu chi naschiat in su monte Ida e chi s’auniat a<br />
su riu Scamandru, accurtzu a Tròia<br />
31 Antifu [...]: Fizu de Prìamu, mortu da-e Agamènnone.<br />
32 Léuco [...]: Cumpagnu de Ulisse, mortu da-e Antifu.<br />
33 Democoonte [...]: Fizu burdu de su re Prìamu, mortu da-e Ulisse.<br />
34 Abidu [...]: Tzittade de s’Ellesponto.<br />
35 rocca ‘e Pérgamu [...]: Si trattat de Tròia, situada subr’a una<br />
rocca, sa de Pérgamu.<br />
36 Minerva Tritone [...]: OTritonea. Appellativu de Minerva, derivadu<br />
da-e su riu Tritone, a Issa cunsacradu.<br />
37 Piroe [...]: Fizu de Imbrasu, cumandante de sos Tracianos,<br />
mortu da-e Toante.<br />
38 Enos [...]: Tzittade de sa Tràcia, posta accurtzu a sa foghe de su<br />
riu Ebro, alleada de sos Troianos.<br />
39 Diore Epeu [...]: Fizu de Amarince, cumandante de sos Epeos,<br />
mortu da-e Piroe.<br />
40 Toante [...]: Fizu de Andrèmone e de Gorge, re e cumandante de<br />
sos Etólicos.<br />
144
ILIADE<br />
CÀNTIGU CUINTU<br />
SAS IMPRESAS DE DIOMEDE<br />
Sas impresas de Diomede
Càntigu V<br />
SUMMÀRIU<br />
Su primu colpu de Diomede Ottavas 1-8<br />
Sa ritirada de sos Troianos 9-15<br />
Diomede benit feridu da-e Pàndaru 16-28<br />
Enea e Pàndaru 29-40<br />
Diomede ‘occhit a Pàndaru 41-52<br />
Venus salvat a Enea 53-56<br />
Venus benit ferida da-e Diomede 57-75<br />
Diomede contr’a Apollo 76-81<br />
Sarpèdone atzottat a Èttore 82-91<br />
Colpos de campiones 92-106<br />
Telepolemu e Sarpèdone 107-114<br />
Ulisse e Èttore 115-120<br />
Giunone e Minerva s’àrmana issas puru 121-133<br />
Minerva e Diomede 134-141<br />
Marte benit feridu da-e Diomede 142-147<br />
Marte si lamentat cun Giove 148-157<br />
146
Sas impresas de Diomede<br />
1 Gherrende che leones da-e ora<br />
fin Gregos e Troianos ambos duos<br />
chena resesser a niune ancora<br />
vittoriosu d’ ‘enner a concluos.<br />
Tand’Atena cun sos poderes suos<br />
d’una fiara manna, abbivadora,<br />
s’elmu ilgiaresit e s’iscudu<br />
de su Tidide, Diomede atzudu.<br />
2 Brillesit de s’acheu sa persone<br />
che in chelu de Sìrio s’istella 1<br />
cando torrat, d’atunzu in s’istajone,<br />
appoi ‘e s’oceànica girella 2 ,<br />
mudada che a nou e pius bella<br />
a lumenare, arcana visione!<br />
de su pastore sa sólita andera,<br />
de mezus sorte déndeli s’ispera!<br />
3 Ma fit su de su gregu cumandante<br />
lugore ‘e morte a si l’accurtziare...<br />
e Fegeu ‘e Darete in cuss’istante<br />
connoscher lu deviat e proare,<br />
s’est chi pensesit de l’andare innante<br />
cun su frade Ideu a l’affrontare,<br />
che mariposa restende in s’impresa<br />
chi rodiat in su fogu ali-atzesa!<br />
4 Ne s’esser de Vulcanu li servesit<br />
satzerdote su babbu e finas riccu!<br />
Cun atza, appen’accurtzu, l’imbolesit<br />
sa lantza da’ su carru, cun s’afficcu<br />
cravada de la ‘idere a isticcu<br />
in coro a s’inimigu... ma faddesit!<br />
In risposta Tidide chen’isgarru<br />
nde lu ‘ettesit mortu da’ su carru!<br />
147<br />
Su primu<br />
colpu de<br />
Diomede
Càntigu V<br />
5 L’intresit sa saetta in mesu pettu<br />
sos padros insinzéndeli de s’Ade!<br />
Ma cun s’ispada in manos cun apprettu<br />
nde saltiesit a terra su frade...<br />
non pro lomper a obras de profettu,<br />
ma pro fuire, s’est ch’in podestade<br />
de su mortore acheu bi lassesit<br />
frade, caddos e carru... e si tucchesit!<br />
6 Su Mere istesit de s’eternu fogu<br />
a li ponner in pês alas de ‘entu,<br />
pro vittire a Darete àter’affogu<br />
poi ‘e su primu crudele turmentu!<br />
Cun una nue niedda in su momentu<br />
lu faschesit e da-e cussu logu<br />
che lu lêsit pressosu e fintz’in suddu<br />
chi non fatterat a innante cuddu!<br />
7 Caddos e carru su fizu ‘e Tideu<br />
li lêsit tando, nênde a sos cumpanzos<br />
de che los gigher a su campu acheu<br />
che trofeos de gherra e che balanzos.<br />
Pro sos de Diomede malos banzos<br />
si nd’assustesit donzi dardaneu,<br />
bidinde in prus sos fizos de Darete<br />
unu mortu e s’àteru a caghette!<br />
8 «Diamos poder –nêsit tando a Marte<br />
Minerva Atena lêndeli sas manos–<br />
da-e sa gherra nois soberanos<br />
nessi un’iscutta restare in disparte?<br />
Sos Danaos sun mezus in cuss’arte,<br />
pensas tue, oppuru sos Troianos?»<br />
A su Scamandru, depustis, cuntenta<br />
s’avviesit cun Are a manu tenta.<br />
148
Sas impresas de Diomede<br />
9 S’atzendesit degai, e pius biu,<br />
su fogu de sa gherra in Ilione:<br />
cominzesit s’Atride Agamennòne<br />
cun unu colpu bocchende a Odìu,<br />
segnore de su populu Alizone.<br />
Cun sa lanza in s’ischina, chena briu,<br />
nd’istrombulesit da’ su carru a terra<br />
paris cumprinde sa vida e sa gherra!<br />
10 Idomeneu pustis a Faistu<br />
una ‘ertiga ‘e ferru intro su coro<br />
li cravesit pesuda e su de Boro<br />
fizu malassortadu siccu e pistu<br />
si che partesit versus s’Ade, tristu<br />
lassende cue sos bisos de oro<br />
chi aiat de glòria carignadu<br />
da’ cando da-e Tarne fit tuccadu.<br />
11 A su fizu ‘e Strofìu, chi fuende<br />
fit da-e s’abbolottu, s’ammiriesit<br />
in s’ora Menelau e lu colpesit<br />
in s’ischina... e Scamàndriu, ruende,<br />
de Diana immortale s’ammentesit,<br />
cando peri sos buscos catziende<br />
li mustrait sa Dea de comente<br />
sas armas impittare che balente!<br />
12 Cun una lanza Merione sicca<br />
at depustis a Fèreclo sa vida:<br />
l’intresit in sa nàdiga e felchida<br />
li s’est s’aina intro sa buscica,<br />
lassendela in s’innestu che isticca<br />
chi non giompet a s’ ‘ider fozida!<br />
D’Armónide fit fizu, su mischinu,<br />
un’artesanu ‘e talentu divinu.<br />
149<br />
Sa ritirada de<br />
sos Troianos
Diomede<br />
benit feridu<br />
da-e Pàndaru<br />
Càntigu V<br />
13 Che a pagos l’aiat istruidu<br />
in cuss’arte sa Tritonea Atena<br />
e fit isse ch’aiat costruidu<br />
sas naves bellas, de bona carena,<br />
a Paris troianu, sas ch’a Elèna<br />
ch’an giuttu da’ su logu ‘e su maridu,<br />
a Menelau poninde in affannos<br />
e Gregos e Troianos pro degh’annos!<br />
14 Megete a s’eternu iscurigore<br />
pensesit a Pedeu ‘e ch’imbiare:<br />
fruttu burdu fit custu d’Antenore<br />
chi l’aiat da’ primm’ ‘e si cojare<br />
a Teano, chi a bi l’immannare<br />
che a fizu accudesit cun amore<br />
umpare cun sos àteros naschìdos<br />
da-e pustis chi si fin aunidos.<br />
15 Eurìpilo, eroe tessaleu,<br />
su fizu ‘idinde de Dolopione,<br />
Issènore giamadu, ch’a boleu<br />
a s’ala fit fuinde d’Ilione,<br />
si l’avventesit paris a leone<br />
e cun s’ispada acuta intreu-intreu<br />
su bratzu li mutzesit da’ sa pala<br />
faghìndeli connoscher morte mala!<br />
16 Che-i s’unda ‘e su riu, trazadora<br />
de cantu agattat peri su caminu,<br />
poi ch’unfiada l’at Zeus divinu<br />
e da’ su ‘adu ch’est bessida fora<br />
che tragonàia gitténdesi in sinu<br />
binzas, laores e àteru ancora<br />
bóltula-‘óltula e finas a mare,<br />
tales fit Diomede in su gherrare!<br />
150
Sas impresas de Diomede<br />
17 Mancari valorosos sos Troianos<br />
non podian tant’ira ammasettare,<br />
chi sighiat a los iscarmentare<br />
chena pasu cun ambas duas manos!<br />
E-i cuddos ruian, malesanos,<br />
che fozas in s’atunzu fatt’a pare!<br />
Pustis cando Pandaru lu ‘idesit<br />
una saetta in s’arcu collochesit.<br />
18 Istiresit su nérviu de s’arminzu<br />
e-i sa fritza ‘e ferru che a bentu<br />
fuesit muidende, in pistighinzu<br />
de non faddire a s’appuntamentu!<br />
E, che a sempre fidele a s’insinzu<br />
de s’eroe dardanu, in su momentu<br />
a Diomede che un’ura mala<br />
li trapassesit armadura e pala!<br />
19 Abboghinesit da’ sa cuntentesa<br />
su fizu ‘e Licaone e nêsit gai:<br />
–O fortes Troianos, oramai<br />
non nde timedas àtera d’offesa!<br />
Avantzade! Tentádela s’impresa<br />
cun atza noa! Ne oe e ne mai<br />
bos podet prus offender s’atzuridu,<br />
ca l’ap’ ‘eo de brios istasidu!<br />
20 S’est ch’a inoghe Febo saettante<br />
da-e sa Lìcia mi nd’at imbiadu<br />
no est chentza unu significadu!<br />
Custu signale bos siat bastante!–<br />
Gai pomposu; ma in cuss’istante<br />
Diomede, mancari insambenadu<br />
e cun su traste felchidu, a Stenelu<br />
abboghinesit cun tonu ‘e rezelu:<br />
151
Càntigu V<br />
21 –Móveti, frade caru, e mi nd’istratza<br />
da’ sa pala sa rànziga saetta<br />
chi m’at cravadu sa troiana ratza!–<br />
A su cumandu Stènelo a s’appretta,<br />
che cand’esserat méigu, cun atza<br />
bi nde l’ ‘oghesit cun arte perfetta!<br />
Su samben prus de prima a brotadura<br />
l’irrujesit persone e armadura.<br />
22 A cara a chelu su fizu ‘e Tideu<br />
nêsit tando a Minerva: –O immortale,<br />
s’est chi cun megus e cun babbu meu<br />
sempre mustrada ti ses coriale,<br />
m’aggiua ancora; e a su dardaneu<br />
ch’imboladu m’at sa fritza fatale<br />
e chi si ‘antat de mi ch’aer mortu,<br />
cuntzedi chi li torre s’accunortu!–<br />
23 L’iscultesit Atena e lestra in s’ora,<br />
poi de l’aer torradu sos brios:<br />
–Bae –li nêsit– e cumbatti ancora,<br />
già ti los dao sos favores mios!<br />
Chie ch’aeres dadu sos adios<br />
crêìada a sa vida ‘enidora<br />
cun una fritza mala est galu cue!<br />
Ma forte che Tideu sias tue!<br />
24 Però si calchi deus nde falerat<br />
da-e s’Olimpu a ti provocare<br />
e daenanti ti si presenterat,<br />
non t’attrivas cun Isse a bi gherrare!<br />
Si Afrodite invece t’aunzerat<br />
chirca, si podes, de la ferizare!–<br />
Si che partesit, nênde gai, a bolu<br />
lassende a Diomede in oriolu.<br />
152
Sas impresas de Diomede<br />
25 Che leone deunu e atzuridu<br />
ch’a su masone si ‘ettat in mesu<br />
e chi, mancari l’ ‘idat costoidu<br />
da’ su pastore e benzat offesu,<br />
da’ nudda e da’ niune intimoridu<br />
sighit a catziare, che s’intesu<br />
no aeret sos colpos, gai e tottu<br />
torresit Diomede a s’abbolottu!<br />
26 A Astinu pro primu fulminesit<br />
felchìndeli una lantza intro sa titta;<br />
a Iperione infattu ‘occhesit<br />
bisestréndelu, tra pala e cabitta,<br />
cun s’ispada che ira malaitta!<br />
Pustis d’issos ancora isterrijesit<br />
a Polide e a su frade Abante,<br />
fizos de s’indovinu Euridamante.<br />
27 Tocchesit posc’a Xantu e a Toone<br />
a connoscher sa pius mala offesa,<br />
fizos ch’apesit Fènope a betzesa<br />
e chi pro isse s’ùnica rejone<br />
fin de sa vida, s’ùnica ricchesa!<br />
Ma Diomede, chen’affriscione,<br />
brivesit su ‘etzittu ‘e sos disizos<br />
de si poder gosare cussos fizos!<br />
28 A Echemmone poi e a Cromìu,<br />
sas fruas de Priàmu dardaneu,<br />
da-e su carru nd’ ‘ettesit Tideu<br />
ambos pare, trunchéndelis su briu!<br />
Sos caddos e sas armas chen’isviu<br />
nde lis lêsit e a su campu acheu<br />
de che los gigher nêsit apprettadu<br />
a sos cumpagnos, tott’insambenadu!<br />
153
Enea e<br />
Pàndaru<br />
Càntigu V<br />
29 In s’abbizare Enea ‘e su masellu<br />
chi de sos de Priàmu fit fattende<br />
s’eroe ‘e sos Danaos, chentz’ammellu<br />
a chircare tucchesit che bolende<br />
a Pàndaru. A fora ‘e su duellu<br />
l’ ‘idesit, a sa sola arrejonende<br />
che ómine ispantadu o fora ‘e tinu,<br />
e li nêsit: –Iscùltami, o divinu!<br />
30 Prîte sas fritzas tuas boladoras<br />
chi fama eterna t’an dadu in tottue,<br />
de feridas mortales carradoras,<br />
contr’a Tidide no impittas tue?<br />
Mattanende nos est e da-e oras!<br />
Mortos nd’at meda; atèros, fue-fue<br />
che baddinosos, chircan d’ ‘ardiare<br />
sa vida insoro! Ohi, ite penare!<br />
31 A su chelu a innante altza sas manos<br />
e t’invoca, o Pandàru beneittu,<br />
a su Mere de s’olìmpicu situ<br />
pro glòria tua e de sos Troianos.<br />
Pustis faghe de s’arcu bon’impittu<br />
e gai ischimos si sos Soberanos<br />
nos dan calch’affianzu o, s’airados,<br />
a s’ala ‘e sos ‘nimigos si sun dados!–<br />
32 E Pàndaru in risposta: –O sapiente<br />
fruttu d’Anchise, Enea valorosu,<br />
nemos –crêo– su bisestru orrorosu<br />
podet frimmare de cussu balente!<br />
Própriu gai! Cun isse amorosu<br />
b’at oe calchi deu onnipotente,<br />
s’est chi mancu sas fritzas de attarzu<br />
muttin s’ardore ‘e simile dannarzu!<br />
154
Sas impresas de Diomede<br />
33 Una saetta issara, dês ischire,<br />
tra coddu e pala destra li cravei!<br />
De l’aer mortu mi nde cumbinchei<br />
o in manera grae ‘e lu ferire!<br />
Si cun sos ojos mios lu ‘idei<br />
pienu ‘e samben, m’ischis ilgiarire<br />
prîte cussu sirvone est galu reu?<br />
Non fit de canna, crê’, su traste meu!<br />
34 S’est unu deus, comente pens’ ‘eo,<br />
chie resessit a l’ammasettare?<br />
Mezus est pro a mie si m’arreo,<br />
ca est debadas donzi cuntrastare!<br />
Ma ponimos chi lu cherza affrontare:<br />
su carru, nâmi tue, ue lu leo?<br />
A pensare ch’in domo, bene fattos,<br />
ùndighi nd’apo pro sa gherra adattos!<br />
35 E mi lu naraiat babbu meu<br />
de m’ ‘attire su carru a Ilione<br />
cun sos caddos chi tenzo ‘e bon’impreu!<br />
Mente non li ponzei a Licaone<br />
e como mi nd’impudo si a Tideu<br />
noa non potto dare lescione!<br />
Pasculende in sas tancas los lassei<br />
e deo, invece, a pe’ mi l’avviei!<br />
36 In custas manos, in cust’arcu ebbia<br />
dogn’afficcu ponzesi e dogni fide!<br />
Oh, iscabadu! Illusu mi che fia!<br />
Ma torro a narrer: si ap’a s’Atride<br />
lantadu issara e posc’a Tidide,<br />
prîte sun cue ancora in marrania<br />
che si patidu no aeren male?<br />
Contr’a nois est Zeus immortale!<br />
155
Càntigu V<br />
37 Die signada a malu de seguru<br />
fit sa chi detzidei a coro in manu<br />
de nd’ispiccare s’arcu da’ su muru<br />
pro difender su pópulu troianu!<br />
Ma si a domo Febo soberanu<br />
cheret chi torre ‘iu e sanu puru,<br />
ischitzare mi pottan sos cherveddos<br />
si non fatto cust’arcu a bicculeddos!–<br />
38 «Chi ti fattat s’arminzu bonu proe<br />
non disperes, –li nêsit tando Enea–<br />
e m’assegunda in custa idea:<br />
si domare cherimos cudd’eroe,<br />
piga a su carru meu e sos de Troe 3<br />
caddos de ratza a una tenea<br />
umpare deo e tue los ghiamos<br />
contr’a isse, a bider s’ ‘alanzamos!<br />
39 E si Zeus eternu dare ancora<br />
cherferat a Tidide sos favores,<br />
caddos sun custos mios curridores<br />
chi nos che gighen a bidda in pag’ora<br />
sanos e salvos, da’ sa gherra a fora!<br />
Ma pro chi nde torremus binchidores<br />
detzidimos però chie pensare<br />
dêt a sa ghia e chie a l’affrontare!»<br />
40 E Pàndaru detzisu: –Tue innante<br />
la ghia sa parìglia a s’ala sua,<br />
ca si b’aperet bisonzu de fua<br />
sos caddos ti risponden a s’istante,<br />
ca la connoschen sa manuza tua!<br />
Deo invece a su gregu cumandante<br />
appen’accurtzu, e chena lu timire,<br />
chirco cun custa lantza ‘e lu muttire!–<br />
156
Sas impresas de Diomede<br />
41 A su carru depustis ambos pare<br />
che pighesin, tucchende che a bentu<br />
versus s’eroe, frimmos in s’intentu<br />
de lu poder in s’ora isterrijare!<br />
Ma los bidesit Stènelo avantzare<br />
e nêsit a Tidide in attraghentu:<br />
–Frade ‘e su coro, mira chi ‘enzende<br />
sun duos contr’a tie, che bolende!<br />
42 Unu est Pàndaru, mastru de saettas,<br />
s’àteru Enea, fizu valorosu<br />
de Venus e d’Anchise gloriosu!<br />
Fue ch’est mezus! Bae, it’aisettas?<br />
O pensas de nd’ ‘essire ‘ittoriosu<br />
si puru cuss’isfida lis atzettas?<br />
Su carru pro tuccare est prontu cue;<br />
mi’ chi sa vida non bi lasses tue!–<br />
43 Ma sa frua ‘e Tideu a boghe ‘ia:<br />
–In debadas m’intzitas a fuire,<br />
ca no est dignu de s’erèntzia mia!<br />
Una cosa però la dês ischire:<br />
dimustrare non podet valentia<br />
chie penserat in gherra a timire!<br />
Mancari solu e-i cuddos in duos<br />
non los isculto sos cunsizos tuos!<br />
44 Ne a su carru pigo, manc’appena!<br />
ma inoghe a pê’ frimmu los isetto!<br />
Unu assumancus giuro chi nde l’ ‘etto<br />
cun sa lantza in su corpus e, si Atena<br />
amparadora, chi onoro e rispetto,<br />
mi cunzederat vittòria piena,<br />
tue, o Stènelo, in s’ora dês pensare<br />
a Enea sos caddos de leare!<br />
157<br />
Diomede<br />
‘occhit a<br />
Pándaru
Càntigu V<br />
45 Animales sun cussos pretziosos<br />
tales che sos chi Zeus regalesit<br />
pro Ganimede 4 cando lu furesit<br />
a Troe, pro servire sos gloriosos<br />
deos de s’Olimpu. E bi los desit<br />
pro sos modos ch’aiat geniosos<br />
de l’approntare s’augusta mesa<br />
e ca fit giovànu ‘e rara bellesa!<br />
46 Ma resessesit Anchise, a s’accua<br />
de re Laomedonte 5 , in Ilione,<br />
a sas ebbas de propriedade sua<br />
a lis bettare ‘e cuddos s’istallone!<br />
Ses puddedros, giompìda s’istajone,<br />
naschesin bellos da-e cudda frua:<br />
battor Anchise si nde mantenzesit,<br />
a Enea sos àteros los desit.<br />
47 Contr’a nois beninde ‘ola-’olende<br />
milla cussa parìglia de valore!<br />
Si resessimos in su chi so nênde<br />
tando sì meritamos mannu onore!–<br />
Nêsit Tidide; e cuddos, suppesende<br />
piuer altu e faghinde rumore,<br />
lis accurtziesin, ghiados da’ chie<br />
gloriosa isperait cussa die!<br />
48 Abboghinesit pro primu Pandàru<br />
nêndeli a Diomede: –O coro forte,<br />
si ses fuidu issara a sa morte<br />
est ca dadu unu deus t’at s’amparu!<br />
Como ch’innanti ti m’ ‘attit sa sorte<br />
torra ‘e nou, si t’at Zeus caru<br />
bidimos galu o s’est a murrunzu!–<br />
E l’imbolesit sa lantza de brunzu.<br />
158
Sas impresas de Diomede<br />
49 Sa punta de s’arminzu mue-mue<br />
li trapassesit s’iscudu a ses pizos 6<br />
e sa coratza, abbarrende igue<br />
chena prodùere àteros fastizos.<br />
Ma riende Pandàru: –E nâmi tue<br />
si piagheres t’est dende o impizos<br />
cussu traste in costazos imprimidu!<br />
Oh, glòria sa ch’ap’oe meressidu!–<br />
50 Ma Diomede chena si chinnire:<br />
–Non giùiles, barrosu, primm’ ‘e s’ora,<br />
ca ne mortu, ne pótidu ferire<br />
m’at sa saetta tua ‘oladora!<br />
E s’a gherrare sighides ancora<br />
assumanc’unu giuro ‘e nde ‘occhire<br />
de ‘ois duos in onore a Marte,<br />
su Mere soberanu de cust’arte!–<br />
51 Sa lantza, nênde gai, persuasu<br />
l’avviesit Tidide e rea-rea,<br />
da’ Minerva ghiada Tritonea,<br />
l’intresit che un’atta da’ su nasu,<br />
sa ‘ucca traessende e, chena pasu 7 ,<br />
seghéndeli sa limba intrea-intrea,<br />
finas a si frimmare lestra in s’ora<br />
tra tuju e barra, cun sa punta a fora!<br />
52 Da’ su carru s’iscuru nde falesit<br />
che pira fatta chen’unu lamentu<br />
catzende samben, faghinde chimentu<br />
cun s’armadura sua, e si partesit<br />
versus s’Ade oji-bàsciu a passu lentu!<br />
A su tzócchidu si suberiesit<br />
sa parìglia, che cando un’upa mala<br />
aeret bidu, iscartende a un’ala.<br />
159
Venus<br />
salvat a Enea<br />
Càntigu V<br />
53 Pensesit tando Enea a lantza in manu<br />
da-e su carru de si nde brincare<br />
pro impidire de si che leare<br />
su corpus de s’amigu troianu.<br />
E mulinende iscudu e arma umpare<br />
tenzesit sos Acheos a lontanu,<br />
abboghinende in prus che tentassione<br />
seguru e resinnadu che leone.<br />
54 Ma de Tideu s’atzurida vena<br />
marrarzu mannu lêsit e pesante<br />
chi mancari sian fortes bastante<br />
non moven duos ómines appena,<br />
e bi che l’imbolesit a innante:<br />
ispasimende che ànima in pena<br />
che falesit Enea dismajadu<br />
cun s’ossu ‘e su codone 8 iscannitzadu!<br />
55 Cue lassadu sa vida b’aiat<br />
si a l’imboligare Venus bella,<br />
che mama affriscionosa, in sa mantella<br />
sua pretziosa non coittaiat<br />
e da-e s’abbolottu non fuiat<br />
paris velotze che lughente istella<br />
ch’a de notte in su chelu giambat logu<br />
lassende insegus una coa ‘e fogu.<br />
56 Stènelo in s’ora sos bonos cunsizos<br />
non s’olvidesit de s’amigu caru<br />
e sos caddos de raros assimizos<br />
li lêsit a Enea chen’imbaru,<br />
nêndeli a Deipìlo 9 in sos navizos<br />
de lis chircare seguru reparu;<br />
pustis, torradu a su carru sou,<br />
a Diomede chirchesit de nou.<br />
160
Sas impresas de Diomede<br />
57 Ma cuddu persighinde che a bolu<br />
fit sa Dea chi l’aiat brivadu<br />
in s’ùltimu duellu ‘e su consolu<br />
de ‘ider s’inimigu isterrijadu!<br />
E si fit puru Tidide abbizadu<br />
chi non teniat Issa s’oriolu<br />
che Eniò 10 de gherras o Atena,<br />
ma chi fit de timòrias piena!<br />
58 Appena accurtzu, de l’ispuntzonare<br />
tentesit cun sa lantza a sa dechida,<br />
resessinde fintz’a li procurare<br />
in sa palma ‘e sa manu una ferida,<br />
tales chi da’ sas venas a brotare<br />
lêsit una sustàntzia isvanessida 11 ,<br />
ca sàmbene non gighet chie est divinu,<br />
ca non si nutrit cun pane e cun binu.<br />
59 Ma lu dêt aer su dolore intesu<br />
s’est chi Venus un’ùrulu ‘ettesit<br />
e da-e manos su fizu perdesit<br />
in s’abbolottu lasséndelu in mesu!<br />
Mancu male ch’in s’ora lu faschesit<br />
Febo cun una nue, prît’offesu<br />
l’aian custa ‘olta mortalmente<br />
sos de Agamennòne, tzertamente!<br />
60 Tand’a sa dea su fizu ‘e Tideu<br />
abboghinesit: –Da’ sa cuntierra<br />
mezus ti ch’anda, o fiza de Zeu!<br />
Non ti bastat sas féminas in Terra<br />
de che las isvoltare a mal’impreu?<br />
Ma l’as a odiare custa gherra<br />
s’ ‘alu sigheras a bi minter biccu,<br />
ca ti nde lu catz’ ‘eo cuss’alliccu!<br />
161<br />
Venus benit<br />
ferida da-e<br />
Diomede
Càntigu V<br />
61 S’abbizesit degai ch’in cuss’arte<br />
non fit Venus abberu valorosa!<br />
Iris tando, che sorre affriscionosa,<br />
a bolu che la lêsit a disparte<br />
a dólimas, biaitta e pibiosa!<br />
E, sicomente abbojesit a Marte<br />
accurtza’a su Scamandru reposende,<br />
che madrigosa li nêsit pianghende:<br />
62 –Dami sos caddos, o frade potente,<br />
pro chi torre a s’olìmpica dimora,<br />
ca in sa manu mi brujat ancora<br />
sa ferida ‘e Tidide prepotente!<br />
Coràggiu diat aer cussu in s’ora<br />
cun Giove de gherrare onnipotente!–<br />
Caddos e carru li desit su frade<br />
in l’intender pro ‘more e piedade.<br />
63 Lêsit Iris sas brìglias e s’ischina<br />
tocchesit a sos caddos sol’appena<br />
e-i cuddos, prus lèbios d’una frina,<br />
a sa domo arrivésini eterrena.<br />
Si nde falesit Afrodite in pena<br />
e a Dione 12 chirchesit divina;<br />
sa parìglia invece a pasturare<br />
pensesit Iris bella ‘e ch’iscappare.<br />
64 Che pisedda in su l’ ‘ider succuttende<br />
si l’istringhesit a pettus Dione<br />
naréndeli cun dulche affriscione:<br />
–Coro meu, e prîte ses pianghende?<br />
Sa cara tua ‘e rosa in paragone<br />
est che-i cuddas chi s’ ‘iden suffrende!<br />
Postu t’at cale deus in affannu<br />
che cand’aeres cumbinadu dannu?–<br />
162
Sas impresas de Diomede<br />
65 «Diomede –rispondesit sa Dea–<br />
m’at cun sa lantza sa manu lantadu,<br />
ca da’ innanti nde li lêsi a Enea<br />
pustis chi mi l’aiat ferizadu!<br />
Ohi mama, s’ ‘ideras sa pelea:<br />
contr’a Priàmu no est airadu<br />
pius Tidide, ma cun fele e atza<br />
gherrende est contr’a sa divina ratza!»<br />
66 E Dione a sa fiza: –O dulche lizu,<br />
a baliare ti cunsizat mama,<br />
ca su d’atzender s’ilìaca frama<br />
finas a nois est dende fastizu!<br />
Su chi Marte patesit marturizu<br />
m’ammentas como, pro sa mala brama<br />
ch’apesin Oto e Efialte 13 umpare<br />
d’arriscare a s’Olimpu ‘e che pigare!<br />
67 Ares proesit de lis impidire<br />
a sos fizos d’Aloeu zigantes<br />
chi potterat s’impresa resessire,<br />
ma cun cadenas russas e pesantes<br />
lu lighésini cuddos intrigantes,<br />
prus d’un’annu faghìndelu patire<br />
abbarradu, mischinu, e a deunzu<br />
intro de una giorra manna ‘e brunzu!<br />
68 E fit approbe a render s’alenu<br />
si sa ‘ìdriga ‘e sos malattrividos,<br />
dulch’Eribea 14 de bonos sentidos,<br />
non l’aeret a Ermes 15 eterrenu<br />
iscobiadu su trassonzu anzenu!<br />
Da’ sos presorzos de sos atzuridos<br />
nde l’isfranchesit su deu a s’accua<br />
torrendechelu sanu a domo sua!<br />
163
Càntigu V<br />
69 E finas Giunone beneitta<br />
suffridu at sas penas de s’inferru<br />
su die chi l’at Èrcole in sa titta<br />
a tres puntas felchidu fritza ‘e ferru!<br />
E cando a Pilo Ade 16 un’imbisita<br />
fattesit da’ su logu de s’interru 17<br />
no istesit da-e cuss’ira mala<br />
ferizadu isse puru a una pala?!<br />
70 Ticchirriende da-e su dolore<br />
che unu mortu ruesit su deu<br />
e li duresin su dolu e s’anneu<br />
finas a cando Peone 18 a primore<br />
non li frighesit in su corpu intreu<br />
una pumada de raru valore!<br />
A morrer, lizu ‘e mama, non morimos,<br />
ma su dolore, cussu l’intendimos!<br />
71 Ma s’ascamile cane tirriosu<br />
ch’at chérfidu una dea ferizare<br />
non l’ischit chi li restat de campare<br />
paga vida e de su ch’est bramosu<br />
non s’at a bider sa gràscia accansare!<br />
D’asséliu in domo no at aer gosu,<br />
ne avrescher li dêt s’ispera noa<br />
de gioghittare sos fizos in coa.<br />
72 Ch’istet Tidide adducas attentu<br />
chi de te unu deus pius forte<br />
non falet a s’ilìacu chimentu<br />
e li sestet contrària sa sorte,<br />
a tales chi si peset su lamentu<br />
d’Egialea 19 , pranghende sa morte<br />
de su maridu, altu in su palattu<br />
malaighende su destinu ingratu.<br />
164
Sas impresas de Diomede<br />
73 Nêsit Dione; e lestra a frigadura<br />
a sa fiza passesit in sa manu<br />
arcana de Paone una mistura<br />
e donzi briu li torresit sanu!<br />
Cun Cronide in s’ora soberanu<br />
fit Atena e cun Giuno in conzuntura<br />
e, cherfende su babbu divertire,<br />
pensesit punghe e mue ‘e l’avvertire:<br />
74 –Pro su chi naro como, o Zeus santu,<br />
non mi brighes e ne t’altzes in ira!<br />
Sa manaredda ‘e Venus bella, mira:<br />
bi l’an punta e li dolet... ohi cantu!<br />
A tales madrigosa non fit tantu<br />
cando peri sa Grècia gira-gira<br />
las boltait a malu sas femínas<br />
cun carignos, promissas e istrinas!–<br />
75 Riesit s’Eterrenu divertidu<br />
cumprendinde ‘e sa fiza s’ironia.<br />
Pustis, giamada a Venus: –Prenda mia,<br />
a lu ‘ides ch’in gherra t’an feridu!<br />
Chi fémina non restet bagadia<br />
s’impreu est pro a tie preferidu!<br />
De chertos e cuntrastos lassa s’arte<br />
a deos che Minerva e che a Marte!–<br />
76 Intantu Diomede, tronu ‘e gherra,<br />
de la cumprire tentesit s’impresa<br />
contr’a Enea, chi, chena difesa,<br />
cun sos ossos pistados fit per terra.<br />
Su coro li cheriat perra-perra<br />
cun s’ispada ispaccare e-i s’offesa<br />
de li fagher, a mortu, ‘e l’ispozare<br />
e s’armadura ‘e brunzu ‘e li leare!<br />
165<br />
Diomede<br />
contr’a<br />
Apollo
Càntigu V<br />
77 Pro tres bias a pês de l’arrivire<br />
fattesit prou, ma chena l’offender:<br />
istesit Febo a bi l’impidire,<br />
a Enea detzisu a lu difender!<br />
Ma Diomede, chena lu timire,<br />
non pro cussu pensesit de s’arrender:<br />
atzudu che a prima e affeladu<br />
finas s’ ‘oltesit contr’a su Biadu!<br />
78 Tando cun boghe potente che tronu<br />
li nêsit Arcu ‘e Prata: –T’arresetta,<br />
o Diomede, s’intender su tronu<br />
oe non cheres de calchi saetta!<br />
S’istare contr’a Deos a s’appretta<br />
est pro a bois a gherrare in donu!–<br />
Cumprendinde Tidide s’avvertèntzia<br />
de su consizu fattesit iscièntzia.<br />
79 Degai a sa rocca d’Ilione<br />
a Enea feridu che portesit<br />
su deus poderosu e lu sanesit<br />
cun Diana e Latona a perfessione.<br />
Pustis pretzisa un’umbra modellesit<br />
a su fizu d’Anchise e in bijone<br />
la mandesit a Gregos e Troianos<br />
chi si lompesin che lupos montanos!<br />
80 A Marte nêsit posca abboghinende:<br />
–O de ‘iddas e zente atterradore,<br />
adducas t’istas cue reposende<br />
e non l’affrontas cuddu gherradore<br />
chi fin’a Zeus paret isfidende?<br />
Chena rispettu Tidide o timore<br />
prim’a Ciprigna 20 bella at ferizadu,<br />
depustis contr’a mie s’est boltadu!–<br />
166
Sas impresas de Diomede<br />
81 A sa rocca de Pèrgamo a s’istante<br />
tucchesit Febo a si che sêre, e Marte,<br />
cuadu in sa persone d’Acamante 21 ,<br />
nêsit: –O Troianos, a cuss’arte<br />
duncas non bi leades pius parte,<br />
s’est ch’avantzende sempre est a innante<br />
s’esércitu de re Agamennòne<br />
e già sas giannas tzoccat d’Ilione!<br />
82 Fintzamente a Enea malu ‘anzu<br />
an dadu sos terrìbiles Acheos!<br />
Miràdelu feridu e chen’affianzu!<br />
Non lu lassedas suffrinde in peleos,<br />
coittade a nd’ ‘ardiare su cumpanzu,<br />
bantu e glòria de sos Dardaneos!–<br />
Coràggiu noittolu lis ponzesit<br />
si Sarpèdone 22 a Ettore urulesit:<br />
83 –O de Priàmu ispantosu fizu,<br />
unu die m’as nâdu in cunfidèntzia<br />
chi pro parare su gregu fastizu<br />
fis abbastante tue e-i s’erèntzia<br />
chi ch’as in Tròia. Assiat potèntzia!<br />
Àteru dezis aer contivizu,<br />
s’est chi gherrende non si nd’ ‘idet unu!<br />
Impelciados inue si che sunu?<br />
84 Che catteddos si dên esser cuados<br />
ch’abbojan su leone in sa foresta,<br />
lassende a nois, zente prus modesta,<br />
de lis catzare istragos e infados!<br />
Unu so deo de sos alleados<br />
a custa gherra ‘ennidos funesta:<br />
pro a bois in Lìcia, ue so nâdu,<br />
pobidda, fizu e bene apo lassadu!<br />
167<br />
Sarpèdone<br />
atzottat a<br />
Èttore
Càntigu V<br />
85 Deo a sos mios los isto ispronende<br />
e finas apo in mente ‘e cuntrastare<br />
s’ira mala chi nos est bisestrende,<br />
e tue arressu t’istas, chena dare<br />
a sos tuos s’esémpiu! Isettende<br />
ses chi sas retzas bos pottan bettare<br />
pro bos leare, chena mover chizos,<br />
sa vida, sas muzeres e sos fizos?<br />
86 Tue bi dês pensare primm’ ‘e tottu,<br />
o troiana atzuda fortilesa!<br />
Tue, o Ettòrre, ch’in cust’abbolottu<br />
ses pro a nois fide e seguresa!<br />
Coitta e ammaniza sa difesa,<br />
pro ch’onoradu sias e connottu<br />
che’ s’eroe prus mannu d’Ilione<br />
e non leadu pro vile o mandrone!–<br />
87 Nêsit su fizu de Laodamìa,<br />
e in pettus a Èttore che fogu<br />
si l’atzendesit noa bramosia<br />
de nd’ ‘ogare sa pàtria da’ s’affogu!<br />
Gai tucchesit peri donzi logu<br />
sos suos intzitende a boghe ‘ia;<br />
e cuddos, animados, a gherrare<br />
torresin cun prus atza tott’umpare.<br />
88 Che cando sos massajos in s’arzola,<br />
appena s’altzat unu ‘entu amigu,<br />
a paliadas béntulan su trigu<br />
e-i sa paza s’ ‘idet bola-’ola<br />
che una nue in su chelu aprigu<br />
attesu ammuntonàresi a sa sola,<br />
a tales sos Troianos avantzende<br />
altu fin su piuer suppesende!<br />
168
Sas impresas de Diomede<br />
89 Ammenténdesi Marte su chi nâdu<br />
l’aiat Febo cun ira e disdignu,<br />
da’ sos d’Ettòrre tucchesit unfiadu<br />
pro lis crèschere s’atza in cuss’impignu,<br />
abboghinende a dogni soldadu<br />
d’esser contr’a sos d’Argo prus malignu!<br />
Febo intantu in mes’a sa pelea<br />
indatta che torresit a Enea!<br />
90 In su lu ‘ider torra a lantza in manu<br />
a fiancu insoro si nde cuntentesin,<br />
ma pregunta peruna li fattesin,<br />
ca presu aian Marte soberanu<br />
e Febo donzi coro troianu.<br />
Degai tott’unidos avantzesin;<br />
ma prontu a s’àter’ala a los retzire<br />
bi fit s’Acheu, chena si chinnire!<br />
91 Gai comente in dies chena ‘entu<br />
a sa punta ‘e su monte inghiriadas<br />
s’istan sas nues arremiarzadas<br />
istròscias minettende ogni momentu,<br />
e puru frimmas las bides, pasadas,<br />
tales pare, isettende su chimentu,<br />
fin frimmos e cumpattos sos Acheos<br />
de fronte a sos ‘nimigos dardaneos!<br />
92 Animèndelos be-i fin in s’ora<br />
ambos Aiaces, Ulisse e Tidide<br />
e contr’a tottu, abboghinende, Atride:<br />
–Amigos caros, siedas ancora<br />
fortes che sempre e finas cumprendide<br />
chi s’atza non mustramos gherradora<br />
forsi sa vida podimos salvare,<br />
ma ne glòria e ne fama meritare!–<br />
169<br />
Colpos de<br />
campiones
Càntigu V<br />
93 Sa lantza, nênde gai, persuasu,<br />
ch’imbolesit in mesu a sa pelea.<br />
A Deiconte, su fizu ‘e Pergàsu,<br />
su pius caru cumpanzu d’Enea,<br />
zembresit cuss’aìna a bolu rasu<br />
trapassende s’iscudu e rea-rea<br />
in s’imbena resténdeli felchida,<br />
brivéndelu in s’istante de sa vida!<br />
94 Orsilócu tando e a Cretone<br />
Enea desit mannu dispiaghere:<br />
fizos fin issos de Diocle ‘e Fere 23 ,<br />
de sa d’Alfeu generassione 24 ,<br />
chi ‘énnidos pro fagher piaghere<br />
a sos d’Atride fini a Ilione.<br />
Fin coppiolos e, pro dura sorte,<br />
galu fedales in connoscher morte!<br />
95 Finas a tando in Tròia mustrados<br />
ambos si fin che bonos gherradores,<br />
simìles a leones catziadores<br />
ch’in sos cuiles ch’intran e sos fiados<br />
divoran sian mannos che minores,<br />
ma chi finin depustis settesciados<br />
cun una lantza in corpu, iscalcanzende,<br />
da’ sos pastores chi los fin tentende.<br />
96 Timinde Menelau chi furare<br />
si che potteran sos mortos giovànos,<br />
pensesit a innante d’avantzare<br />
pro bi lis impidire a sos troianos!<br />
Istesit deus Marte a l’intzitare,<br />
bramosu de sestare sos pianos<br />
decomente in s’ora resessire<br />
potterat a Enea ‘e lu ‘occhire.<br />
170
Sas impresas de Diomede<br />
97 De Nèstore su fizu pius mannu,<br />
Antìlocu, l’ ‘idesit avantzende<br />
e, timinde potterat calchi dannu<br />
sutzèdere a s’amigu, che bolende<br />
si li ponzesit a fiancu gherrende<br />
pro nde lu ‘ardiare da’ s’affannu.<br />
In s’abbizare Enea d’ambos duos<br />
si nd’istesit masedu in pannos suos!<br />
98 Lestros sos d’Argo tando a s’ala insoro<br />
sos mortos che trazesin a s’istante<br />
e Menelau sa pala e’ su coro<br />
cun una lantza, da’ meda distante,<br />
franghesit a s’atzudu cumandante<br />
Pilemene 25 , chi paris pro decoro<br />
fit a Marte in sa lua d’Ilione,<br />
ghia de su popùlu Paflagone!<br />
99 A Midone, su fizu d’Atimnìu,<br />
colpesit tando Antìlocu famadu:<br />
mentres fuinde da’ su disaffiu<br />
fit cun su carru ‘e s’amigu, imboladu<br />
nde l’at cun d’una pedra, ancora ‘iu,<br />
cun su cuidu in parte fragassadu.<br />
Si l’avventesit posca e cun s’ispada<br />
l’at perra-perra sa conca immesada!<br />
100 Cun unu brincu deviat conclùere<br />
sa vida sua su malancinidu!<br />
A conca in giosso restesit felchidu<br />
bratzispartu, in mesu a su piùere,<br />
reu-reu Midone che ispidu!<br />
Nde lu fattesin pustis pagu rùere<br />
a cumaradas sos caddos ch’aiat,<br />
mentr’Antilócu si che los gighiat!<br />
171
Càntigu V<br />
101 Èttore in s’ora, ‘e brunzu lutzighente,<br />
intresit isse puru in s’abbolottu<br />
cun Ares a fiancu, non connottu,<br />
e cun Eniò terríbile e potente.<br />
In su lu ‘ider su cabu presente<br />
sos de Priàmu s’animesin tottu;<br />
sos Acheos, invece, in lu mirare<br />
s’intendesin sas ancas cadreddare!<br />
102 E finas Diomede, coro ‘e ferru,<br />
bidéndelu avantzare s’assustesit<br />
e a s’insegus su passu torresit<br />
che cando ‘idu aeret s’inferru,<br />
s’est che-i su ‘iazante chi fattesit<br />
chi aundadu agattat in s’ijerru<br />
su trainu chi deviat giampare<br />
e detzidit persegus de furriare.<br />
103 Nêsit tando a sos suos su Tidide:<br />
–Amigos mios caros, valorosu<br />
est de abberu Ettòrre e maestosu!<br />
E finas unu deus, m’intendide,<br />
tenet isse a costazu e poderosu!<br />
A passu insegus mezus protzedide,<br />
chena mai però boltare palas,<br />
si no dare nos poden munzas malas!–<br />
104 Mancu aiat cumpridu ‘e faeddare<br />
chi li ‘occhesit Èttore troianu<br />
duos cumpagnos: Meneste galanu<br />
e Anchìalu atzudu; ambos pare<br />
faghindendelos, da’ meda lontanu,<br />
da-e su carru a terra istrombulare!<br />
Da-e su dolu e da-e s’affriscione<br />
si nde chittesit lestru Telamone.<br />
172
Sas impresas de Diomede<br />
105 Sa lantza sua fúrria che saetta<br />
contr’a Anfíu imbolesit, che offesu,<br />
in sa ‘entre felchindebila ‘eretta<br />
e lasséndelu mortu cue in mesu!<br />
De Sélagu fit fizu e da-e Pesu<br />
lómpidu fit a Tròia cun s’appretta<br />
glòria sonniende a coro alluttu,<br />
chen’ischire ch’invece bi fit ruttu!<br />
106 De li leare armas e coratza<br />
tentesit Telamone a s’inimigu,<br />
ma difendende su corpu ‘e s’amigu<br />
s’ ‘oltesin sos Troianos cun prus atza,<br />
a tales chi s’istare a tir’istratza<br />
duresit solamente azigu-azigu,<br />
ca timinde Aiace d’arriscare<br />
preferesit su mortu ‘e lis lassare!<br />
107 Cara a cara ponzesit su destinu<br />
tand’a Telepolemu e a Sarpedòne 26 :<br />
fizu su primu d’Èrcole divinu,<br />
atzuridu e forte che leone,<br />
s’àteru de su pópulu Licinu 27<br />
su prìntzipe e su mezus campione.<br />
Unu fit su nebode ‘e Zeus santu,<br />
fizu s’àteru, déchidu a ispantu.<br />
108 Telepolemu, ‘idendesilu innante,<br />
nêsit pro primu: –Sorte, chi timias<br />
non pensao, o troianu cumandante!<br />
Faularzu est chie nât chi sias<br />
fizu de Zeus, ca su prus menguante<br />
ses de cantos da-e cuddas zenias<br />
sun nàschidos e viven in sa Terra!<br />
Chiza non tenes tue ‘e fagher gherra!<br />
173<br />
Telepolemu<br />
e Sarpèdone
Càntigu V<br />
109 Èrcole, babbu meu, inneuddadu<br />
che a tie non fit e ne petzente<br />
e l’ischit bene sa troiana zente<br />
s’est chi sa ‘idda lis at irroccadu!<br />
Neghe ‘e Laomedonte prepotente<br />
chi sos caddos de Troe l’at negadu,<br />
poi promissos, si a Esione 28<br />
l’aeret isfrancadu in Ilione!<br />
110 Posidone, cherféndelu punire<br />
pro aer coglionadu primm’a issu,<br />
unu mostre marinu da’ s’abissu<br />
li mandesit detzisu a ch’ingullire<br />
sa giovana Esione! ‘E lu ‘occhire<br />
dimandesit a Èrcole e promissu,<br />
si resessidu esserat in s’impresa,<br />
l’at sa parìglia de rara bellesa!<br />
111 Ma fit Laomedonte ‘e pagu giudu<br />
s’est chi poi negadu l’at su pannu;<br />
preju però paghesit pius mannu<br />
a babbu meu cussu Re limbudu!<br />
Ne as a poder tue calchi aggiudu<br />
dare a sos Troianos, s’in affannu<br />
ses che crabolu primm’ ‘e comintzare!<br />
A s’Avernu coitta a che colare!–<br />
112 Li rispondesit curtzu Sarpedone:<br />
–Non cun sa limba ch’as a fagher prou,<br />
s’est chi ‘ales comente a babbu tou!<br />
Isse derrutta nde l’at cun rejone<br />
pro culpa d’unu Re de malu tzou<br />
sa ‘idda valorosa d’Ilione;<br />
tue invece a mòrrere t’appronta<br />
e cun Èrcole pustis ti cunfronta!–<br />
174
Sas impresas de Diomede<br />
113 Appenas ambos duos s’abbucchesin<br />
sas lantzas fatt’a pare abboghinende<br />
cun cant’aian fele s’imbolesin<br />
in sa sorte a favore cunfidende!<br />
Sas mèrias fin pretzisas, si ruesin<br />
lantadu Sarpedone ispasimende,<br />
Telepolemu invece chena vida<br />
cun s’aìna in su tuju ‘en’imprimida!<br />
114 Da’ mesu a s’abbolottu sos Troianos<br />
lestros nde lêsin s’amigu feridu,<br />
in sa còscia lasséndeli felchidu<br />
s’arminzu, chi dolores disumanos<br />
li procurait a dogni appalpìdu!<br />
A s’àter’ala cun piedosas manos<br />
su corpus de s’eroe appena ruttu<br />
nde regogliesit Argo a coro alluttu.<br />
115 Dispiàghidu Ulisse in su momentu<br />
su de fagher pretzisu no ischiat:<br />
bocchire a Sarpedone cumbeniat<br />
o fagher de sos Lìcios iscarmentu?<br />
S’abbizesit chi su primu cuntentu<br />
da-e Zeus debadas pretendiat,<br />
degai a sos soldados si ‘oltesit,<br />
ca fintz’Atena a tales l’isvoltesit.<br />
116 Prima a Ciranu trunchesit su briu,<br />
a Cròmio e Alastòre fattu-fattu,<br />
pustis ancora a Noemone, Alìu,<br />
a Pràtanu e Alcandro a disbarattu!<br />
E non fit galu de samben attattu,<br />
cando ‘idesit, che su tilibriu<br />
bola-‘olende, a Èttore avantzare<br />
e detzidesit de nde l’agabbare.<br />
175<br />
Ulisse<br />
e Èttore
Càntigu V<br />
117 In su lu ‘ider, da’ sa cuntentesa,<br />
li nêsit Sarpedòne: –Èttore forte,<br />
in podere ‘e s’achea malasorte<br />
non m’abbandones chena una difesa!<br />
In vida no ap’àtera pretesa!<br />
E, si dêt benner, chi ‘enzat sa morte<br />
pustis a mi leare e s’est destinu<br />
attesu ‘e morrer da’ su pàtriu sinu!–<br />
118 Risposta a sa pregunta non torresit<br />
su de Priàmu fizu valorosu<br />
e a innante lestru si tucchesit<br />
de cumbatter ebbia disizosu!<br />
Sutt’a un’ozastru imperistantu umbrosu<br />
sa lantza manna ‘e frassu nde l’ ‘oghesit<br />
da-e s’anca a su forte Sarpedòne<br />
s’amigu pius caru, Pelagone.<br />
119 Da-e sa sufferèntzia dismajadu<br />
si ch’est, mancari atzudu, su troianu,<br />
ma l’at Borea 29 in sensos torradu<br />
pustis pagu cun carignosa manu.<br />
D’Agamènnone in s’ora ogni soldadu<br />
a Marte resistende soberanu<br />
fit cun affannu e a Ettòrre forte,<br />
cun s’upa fissa in ojos de sa morte!<br />
120 A chie est chi ‘occhesin a innante<br />
Èttore e Marte? A chie in finitia?<br />
Primu a rùere istesit Teutrante,<br />
a unu deus patta in galania,<br />
poi Oreste, basone ‘e valentia,<br />
Trecu d’Eòlia, ómine importante,<br />
Enomau, Elenu e Oresbìu,<br />
ch’in Beòtzia istaiat sende ‘iu!<br />
176
Sas impresas de Diomede<br />
121 Bidinde s’iscarmentu ‘e sos Acheos<br />
nêsit tando Giunone bratzinîda<br />
a Minerva: –O fiza preferida<br />
de Zeus nostru, adducas sos Deos<br />
debadas sa vittória impromittida<br />
l’an a s’Atride 30 ! S’a sos Dardaneos<br />
sigherat Marte a preferire gai<br />
cussa promissa non s’avverat mai!<br />
122 Cheret chi bi falemos ambas duas<br />
pro bi pattare fortzas e affianzos.<br />
O tzessat Ares sas malesas suas,<br />
ch’a Prìamu sun dende sos balanzos,<br />
o li torramos nois malos banzos ,<br />
o deo sola, s’est chi non m’aggiuas!–<br />
Si li mustresit luego accunsente<br />
sa dea ‘e sa mirada lutzighente.<br />
123 Tucchesit tando Era 31 a s’attaccare<br />
sos caddos a su carru pretziosu;<br />
carru che niune àteru ispantosu<br />
ch’ischian solu sos deos ghiare:<br />
sas rodas fin de brunzu valorosu,<br />
fusos, iscala e brìglias umpare<br />
tottu de prata cun su frunimentu,<br />
d’oro costanas e isterrimentu!<br />
124 Da-e palas in s’ora sa mantella<br />
che fuliesit Atena de bottu,<br />
(pignu raru, lughente che istella,<br />
chi tessidu s’aiat issa e tottu<br />
in momentos de pasu e gautella)<br />
e, pensende a s’ilìacu abbolottu,<br />
una tùniga ‘e pannu si ponzesit<br />
e de su babbu sas armas si lêsit.<br />
177<br />
Giunone e<br />
Minerva<br />
s’àrmana<br />
issas puru
Càntigu V<br />
125 A su bratzu s’egida portentosa<br />
s’istringhesit sa dea beneitta<br />
cun sa Gorgone in mesu malaitta<br />
ch’in pedra ‘oltat calesiat cosa!<br />
Un’elmu d’oro pustis in cabitta<br />
si ponzesit, inue s’ispantosa<br />
e miràbile vida fit contada<br />
de chentu eroes, ben’istoriada.<br />
126 Pighesit posc’a su carru ‘e Giunone<br />
cun sa longa e pesuda lantza in manu<br />
e ambas duas deas, che bulione,<br />
a su campu tucchesin troianu.<br />
Sas giannas de s’Olimpu soberanu<br />
(ch’ana sas Oras 32 in possessione)<br />
in las bider currinde bola-’ola<br />
si ch’isbambarriesin a sa sola!<br />
127 De passare innanti detzidesin<br />
da-e Zeus però, pro li pedire<br />
s’accunsentimentu, e l’agattesin<br />
sétzidu in unu monte, chen’ischire<br />
su ch’issas de accordu meledesin<br />
contr’a Marte gherreri de ‘ordire.<br />
E li nêsit Giunone sempr’acuta:<br />
–Mira, o Mere santu, cue sutta!<br />
128 Chen’affriscione Marte bisestrende<br />
est a sos d’Argo, e non cumprendo prîte!<br />
A calicunu servit o a ite<br />
s’iscarmentu orrorosu ch’est fattende?<br />
Giuilat Febo, cuntenta Afrodite,<br />
e deo inoghe invece arrebentende!<br />
Como non ti la lês s’a l’ischeddare<br />
fal’ ‘eo a giosso pro che l’istorrare!–<br />
178
Sas impresas de Diomede<br />
129 E Zeus: –Non bi proes manc’appena<br />
a sa sola a chertare contr’a Marte,<br />
ca de te pius forte est in cuss’arte!<br />
Mezus bi manda a s’immortale Atena,<br />
si bramas tue de t’ ‘ider sulena<br />
e masedu su deus in disparte!–<br />
E Giunone, cun coro cuntentu,<br />
tzocchesit su fuette in su momentu.<br />
130 Tra chelu e terra, lèbia che frina,<br />
tucchesit sa parìglia in conzuntura,<br />
fùrria cant’imbattit da’ un’altura<br />
in un’iscutta s’oju a sa marina!<br />
Pustis cando a s’ilìaca basciura<br />
arrivesit sa coppia divina,<br />
distacchesin su carru e a pasturare<br />
sos caddos ch’avviesin ambos pare.<br />
131 Da’ ue curren a mare aunidas<br />
sas abbas de Scamandru e Simoente 33<br />
(iscappa in cussas tancas ervoridas<br />
l’aian sa parìglia valente)<br />
lezeras che columbas prontamente<br />
tucchésini sas deas atzuridas<br />
a s’ala ‘e sos Acheos, in disizu<br />
de lis alleviare ogni fastizu.<br />
132 Accurtz’a Diomede gherradore<br />
pensesin de s’arrere, ue attrumados,<br />
gherrende che leones de valore<br />
o che porcrabos, sos mezus soldados<br />
bi fin fianc’a pare, resinnados;<br />
e Giunone, leadas de Stentòre 34<br />
sa fromma e-i sa ‘oghe portentosa<br />
abboghinesit lestra, tirriosa:<br />
179
Minerva<br />
e Diomede<br />
Càntigu V<br />
133 –Ti nde ‘irgonza, o pópulu acheu!<br />
Ello comente sas abilidades<br />
non mustras d’una ia? Oddeu, oddeu!<br />
Su biccu da-e Tròia, s’ammentades,<br />
cando che fit su fizu de Peleu<br />
non bogait Priàmu! Oe gherrades<br />
chen’atza invece, a tales chi lontanos<br />
non sun da-e sas naves sos Dardanos.–<br />
134 A s’atzottu in su coro lis torresit,<br />
che frama abbivadora, bia-‘ia<br />
sa brama de s’antiga valentia!<br />
A costazu a Tidide che ‘olesit<br />
tand’Atena oriolada e l’agattesit<br />
réndidu e sueradu, in tribulia<br />
da’ sa pala frobbéndesi istasida<br />
su sàmbene nieddu ‘e sa ferida!<br />
135 E li nêsit pressosa: – Ahi, ahi!<br />
Nâchi che-i su babbu fit su fizu!<br />
Ma in chertos chinnidu manc’aizu,<br />
mancari bàsciu, s’est Tideu, mai!<br />
Ma Diomede no, chi no est gai!<br />
Cand’a Tebe tucchesit 35 , in disizu<br />
de ponner paghes che imbasciadore,<br />
nde mustresit Tideu de valore!<br />
136 Mancari solu, su coro a toccheddu<br />
non si l’est fattu cando a l’isfidare<br />
pensesin in sas garas tott’umpare<br />
sos giòvanos, che canes a s’appeddu!<br />
Bene impittende brios e cherveddu<br />
non bistentesit isse a los domare!<br />
Fortza nd’aiat, emmo, e assistidu<br />
fit finas da-e me cuss’atzuridu!<br />
180
Sas impresas de Diomede<br />
137 Com’a tie, tales ch’a babbu tou,<br />
amparu cherzo dare e seguresa,<br />
pro chi tzessen sos d’Argo sa difesa<br />
e a s’attaccu si ‘etten de nou.<br />
Tue los dês ghiare in cust’impresa,<br />
o istimadu, si glòria e mentou<br />
bramas de meressire che Tideu<br />
e s’istasidu non t’at cust’impreu!–<br />
138 E Diomede: –O amorosa Dea,<br />
cun boghe ti rispondo verdadera,<br />
giaghi istada, in gosu o in pelea,<br />
sempre ses tue cun nois sintzera.<br />
Siccada non si m’est s’atza gherrera,<br />
ne timende so deo, ma s’idea<br />
de non gherrare contr’a unu deu<br />
ses tue chi l’as posta in coro meu!<br />
139 Cun Venus solu nâchi a m’attrivire<br />
si contra si m’esseret presentada;<br />
antzis m’as nâdu, cun boghe accorada,<br />
finas de bi tentare a la ferire!<br />
Si torro insegus como a s’impressada,<br />
est prîte a Marte non potto impidire<br />
de fagher su bisestru ch’est fattende!<br />
E tue l’ischis chi non so faddende!–<br />
140 «Non lu timas –li nêsit tand’Atena–<br />
a Ares iscabadu e girellone,<br />
o Diomede, ca protessione<br />
as aer da-e me cumpleta e piena!<br />
Invece ‘e sale bi dêt aer rena<br />
Marte in cabitta, s’insara a Giunone<br />
e a mie promissu at d’aggiuare<br />
a sos d’Atride cun nois umpare!<br />
181
Marte benit<br />
feridu da-e<br />
Diomede<br />
Càntigu V<br />
141 Como invece giradu s’est che bentu<br />
contr’a chie bramait de difender!<br />
Ma su d’aer giambadu pensamentu,<br />
bae chi pagu o nudda l’at a render!<br />
Tue piga a su carru in su momentu<br />
e pensa cun sa lantza de l’offender!<br />
Deo sas brìglias las leo detzisa,<br />
apas tue sa mèria pretzisa!»<br />
142 Cun d’un’iscuidada s’Asulina<br />
da-e su carru tando che catzesit<br />
a Stènelo e, bramende ruina,<br />
in sas manos sas brìglias istringhesit.<br />
A susu su Tidide che pighesit<br />
e a sos caddos Minerva s’ischina<br />
cun su fuette tocchesit, partende<br />
contr’a Marte a un’ira, ‘ola-’olende!<br />
143 A su fizu d’Ochésiu, Perifante 36 ,<br />
de sos d’Etòlia su prus forte ‘e tottu,<br />
fit ispozende, in mesu a s’abbolottu,<br />
su deus, bruttu ‘e samben, in s’istante.<br />
Ma cando a Diomede b’at connottu<br />
e si l’ ‘idesit benìndeli innante,<br />
lu lassesit su mortu isterrijadu,<br />
contr’a cuddu bolténdesi airadu!<br />
144 Appen’accurtzu, cun sa lantza in punzu,<br />
pro primu s’avventesit Tronu ‘e Gherra 37 ,<br />
tales che cane mantesu a deunzu<br />
cando calch’ossu che l’ ‘ettan per terra!<br />
Degai, in mes’a tanta cuntierra,<br />
su traste l’imbolésidi de brunzu<br />
bramende ‘e li mustrare ch’in cuss’arte<br />
niune pius forte fit de Marte!<br />
182
Sas impresas de Diomede<br />
145 Ma Minerva, chi si che fit cuada<br />
assegus de s’iscudu ‘e deus Ade<br />
pro no esser per tempus iscobiada,<br />
s’arminzu l’isviesit a su frade!<br />
A Diomede pustis un’ojada<br />
desit sa dea de cumplitzidade,<br />
che a li narrer: –Acco’ su momentu<br />
de ch’istorrare a Marte discuntentu!–<br />
146 Chena bistentu contr’a s’Immortale<br />
tand’imbolesit su fruttu ‘e Tideu<br />
s’arminzu sou mannu, fùrriu e reu,<br />
e Atena, che sempre puntuale,<br />
bi lu ghiesit, che ira ‘e deu,<br />
sutt’a sa ‘entre su colpu fatale!<br />
Sa carre l’abberzesit bia-’ia,<br />
che frùttura calpida da’ ‘iddia!<br />
147 Un’ùrulu ‘ettesit de dolore<br />
tando su deus pro sa sufferèntzia,<br />
paris patta assumancus in potèntzia<br />
a deghemiza eroes de valore<br />
e, a bolu, a s’eterna residèntzia<br />
tucchesit, suppesende iscurigore<br />
che nues in s’istiu barriadas<br />
da’ unu bulione trobojadas!<br />
148 A bucca abberta che pisches luados<br />
e chen’alenu Gregos e Troianos<br />
restesin cantos fini, assucconados,<br />
crêìndelos signales soberanos!<br />
Marte intantu, cun ojos inchizados,<br />
a Zeus sa ferida cun sas manos<br />
ammustresit e cun tonu felosu<br />
pustis li nêsit, finas lamentosu:<br />
183<br />
Marte si<br />
lamentat<br />
cun Giove
Càntigu V<br />
149 –Duncas, o babbu, tzàntaras degai<br />
baliare in s’Olimpu las devimos?<br />
Pro culpa de s’ilìaca arguai<br />
(e sa neghe l’as tue, già l’ischimos!)<br />
unu contràriu a s’àteru parimos<br />
canes d’isterzu, chi non tzessan mai<br />
de lingher custu o cuddu ‘e sos mortales,<br />
pro nd’aer pr’ingranzeu solu males!<br />
150 Aeres assumancus, naro deo,<br />
lassadu ‘e generare a Tritonea!<br />
De mi faddire affirmende non crêo<br />
ch’est sa peus de totta sa cungrea,<br />
brigajola e mala che sa frea!<br />
Cun tegus, non cun issa, mi la leo,<br />
ca mentre inoghe tottu t’obbedimos,<br />
cudda est a conca sua... e già l’ ‘idimos!<br />
151 Mira custa ferida! A l’ischis chie<br />
in sa ‘entre felchidu m’at s’arminzu?<br />
Diomede! E boltadu contr’a mie<br />
l’at Minerva felosa, in pistighinzu<br />
pro sos d’Argo! Ma ch’istat notte e die,<br />
ratta-ratta che chie at s’isgraffinzu,<br />
brigas chirchende noas e ‘bolottu,<br />
t’est ladinu... ma li perdonas tottu!<br />
152 E su Tidide ite no est fattende!<br />
Che cand’aeret sa sorte in cunsigna<br />
de cussa gherra, cun atza maligna,<br />
cantos Dardanos no est bisestrende!<br />
Fin’a sos Deos como est mattanende,<br />
s’est chi feridu insara at a Ciprigna<br />
chena rispettu o timer fastizu,<br />
ca difendinde fit Issa su fizu!<br />
184
Sas impresas de Diomede<br />
153 Depustis contr’a mie, no attattu,<br />
che porcrabu ‘oltadu s’est feridu<br />
e già lu ‘ides it’est chi m’at fattu!<br />
E mancu male chi lestru fuidu<br />
mi che so a s’olìmpicu palattu,<br />
si no cuddu m’aiat istasidu<br />
àter’ancora e cun pius ardore<br />
in cara a tottu! Assiat orrore!–<br />
154 Li rispondesit Zeus a un’ira:<br />
–Limba de fogu, bae e pibiosu<br />
non ti mustres e mezus ti retira!<br />
De sos Deos su pius odiosu<br />
ses pro a mie, malu, maganzosu,<br />
tottora che oreri gira-gira!<br />
De gherras e cuntrastos sempre as brama<br />
e s’ ‘idet cue chi ses fizu ‘e mama 38 !<br />
155 Chie la domat –nara– a Giunone<br />
si mala e fastizosa est che’ s’atterra?<br />
Da’ issa dogni mala intentzione<br />
as suttu e-i s’amore pro sa gherra!<br />
Ma mi ses fizu, in mente ti l’inserra,<br />
e curare ti fatto da’ Paone;<br />
prîte si fizu non mi fis bistadu<br />
ti ch’aia in s’Avernu ispentumadu!–<br />
156 Nênde gai, Cronide li giamesit<br />
su méigu ‘e sos deos immortales<br />
e Peone luego lu sanesit<br />
da’ sos ch’aiat fastizosos males!<br />
In un’iscutta finas li torresit<br />
sos brios che a prima naturales,<br />
de comente su latte ‘enit rappresu<br />
cando su giagu che l’ ‘ettan in mesu!<br />
185
Càntigu V<br />
157 Sa persone cun manos premurosas<br />
li rinfrischesit Ebe santa in s’ora,<br />
mudéndelu cun bestes decorosas.<br />
Accurtz’a Zeus a si sêre ancora<br />
torresit in s’olìmpica dimora<br />
Marte gloriosu; e sas donosas<br />
Giunone e Minerva, a cosas fattas,<br />
da’Ìlion recuesin suddisfattas!<br />
186
NOTAS DE SU CÀNTIGU CUINTU<br />
Sas impresas de Diomede<br />
1 Sìrio [...]: S’isteddu pius lumenosu de sa Costellasione de su<br />
Cane.<br />
2 oceànica girella [...]: S’Océanu fit pro sos Gregos unu riu mannu<br />
ch’inghiriaiat sa Terra: in custu riu s’immerghian, da-e occidente,<br />
sas istellas pro nd’ ‘essire pius lúghidas da-e s’oriente.<br />
3 Troe [...]: Fizu de Erittóniu, nebode de Dárdanu, babbu de Ilo,<br />
de Assàracu e de Ganimede. Pro lu ricumpensare de su fattu chi<br />
Giove nde l’aiat furadu su pius bellu de sos fizos, Ganimede, apesit<br />
da-e su matessi deus in regalu una còppia de caddos divinos!<br />
4 Ganimede [...]: Fizu ispantosu pro bellesa e galania de su re Troe.<br />
Zeus lu furesit a su babbu pro ch’ aeret servidu a bustu e a chena sos<br />
Deos de s’Olimpu.<br />
5 Laomedonte [...]: Fizu de Ilo e babbu de Príamu.<br />
6 iscudu a ses pizos [...]: Sos iscudos de sos gherreris de tando fin<br />
fattos cun corzos de animales, a pizos, unu cosidu a s’àteru.<br />
7 chena pasu [...]: Ossiat chena si frimmare durante sa cursa.<br />
8 ossu de codone [...]: Est boghe sennaresa. In Logudoresu si narat<br />
“ossu de su codigone o cudone” (osso coccige, in limba terramannesa).<br />
9 Deìpilo [...]: Amigu de Stènelo, non mentovadu in aterue.<br />
10 Eniò [...]: Dea de sa gherra, tirriosa e isfidiada.<br />
11 sustàntzia isvanessida [...]: In sas venas de sos Soberanos non<br />
b’aiat sàmbene, ma una sustàntzia fàtzile a s’isvanessire giamada<br />
“icòre”.<br />
12 Dione [...]: Fiza de Océanu e de Tétide o, segundu àteros, de<br />
Uranu e de Gea. Fit sa mama de Vènere (o Afrodite), chi apesit dae<br />
Giove.<br />
13 Oto e Efialte [...]: Fizos zigantes de Ifimedea e de Aloeu.<br />
14 Eribea [...]: O Eeribea. Segunda muzere de Aloeu e bìdriga de<br />
sos zigantes Oto e Efialte.<br />
15 Ermes [...]: O Mercùriu, o Ermete o Cilleneu. Si trattat sempre<br />
de su matessi deus.(Cfr. su “DITZIONÀRIU OMÉRICU”)<br />
16 Ade [...]: O Plutone, deus de sos Mortos.<br />
17 logu de s’interru [...]: Da-e su mundu de sos Mortos, giamadu<br />
puru Ade, Avernu, Érebu, Tàrtaru, Orcu.<br />
18 Peone [...]: Su méigu de sos Deos soberanos.<br />
187
Càntigu V<br />
19 Egialea [...]: Muzere de Diomede. Fit sa fiza de Adrasto, re de<br />
Argo.<br />
20 Ciprigna [...]:Àteru nòmene de Vènere, derivadu da-e Cipro,<br />
ìsula ue sa dea fit venerada in manera particulare.<br />
21 Acamante [...]: Cumandante de su pópulu de sa Tràcia. Fit fizu<br />
de Eussoro. Istesit mortu da-e Aiace Telamone.<br />
22 Sarpèdone [...]: Fizu de Giove e de Laodàmia. Prìntzipe de sos<br />
Lícios.<br />
23 Fere [...]: Tzittade de sa Messènia, regione de su Peloponnesu,<br />
posta accurtzu a su riu Nedone.<br />
24 Alfeu [...]: Su riu pius mannu de su Peloponnesu e deus de cussas<br />
abbas.<br />
25 Pilemene [...]:Cumandante de s’esércitu de sa Paflagònia, regione<br />
de su Nord de s’Àsia Minore, accurtz’a su Mare Nieddu. A<br />
Pilemene l’ amos a bider biu (!) in su Càntigu XIII.<br />
26 Telepolemu [...]: Fizu de Èrcole e de Astíocle. Lu ‘occhesit<br />
Sarpèdone.<br />
27 populu Licinu [...]: Ossiat de s’esércitu de sa Lìcia.<br />
28 Esione [...]: Fiza de Laomedonte chi Èrcole liberesit da’ unu<br />
mostre marinu.<br />
29 Borea [...]: Bentu chi sulat da-e Nord.<br />
30 a s’Atride [...]: A Menelau.<br />
31 Era [...]: Nòmene gregu de sa dea Giunone.<br />
32 Oras [...]: Fin sas deas de s’ órdine, de sa natura e de sas istajones.<br />
Segundu Omero fin sas antzillas de Zeus, sas chi abberian e tancaian<br />
sas giannas de su Chelu.<br />
33 Scamandru e Simoente [...]: Su Scamandru fit unu riu chi<br />
naschiat in su monte de s’Ida e fit giamadu puru Xantu pro su colore<br />
grogu de sas abbas suas. Accurtz’a Tròia s’auniat a s’àteru riu de<br />
s’Ida, su Simoente.<br />
34 Stèntore [...]: Bandidore gregu da-e sa ‘oghe potente e russa.<br />
35 Cand’a Tebe tucchesit[...]: Cunfronta cun sas ottavas 56-60 de su<br />
‘e battor Càntigos<br />
36 Perifante [...]: Fizu de Ochésiu, gherreri meda valorosu de<br />
s’Etòlia. Mortu da-e Marte.<br />
37 Tronu ‘e gherra [...]: Appellativu de su deus Marte.<br />
38 fizu ‘e mama [...]: Marte fit fizu de Giunone, sa muzere de Giove.<br />
188
ILIADE<br />
CÀNTIGU SESTU<br />
DIOMEDE E GLÀUCO<br />
ÈTTORE E ANDRÒMACA<br />
Èttore e Andròmaca
Càntigu VI<br />
SUMMÀRIU<br />
Sos Acheos a s’attaccu Ottavas 1-13<br />
Elénu 14-19<br />
Èttore ánimat sos Troianos 20-22<br />
Glàuco e Diomede 23-45<br />
Èttore e-i sa mama 46-59<br />
Èttore e Pàride 60-64<br />
Elèna 65-69<br />
Èttore e Andròmaca 70-90<br />
Èttore e-i su fizu 91-98<br />
Èttore e Pàride recuin a gherrare 99-102<br />
190
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
1 Appenas chi sos Deos soberanos<br />
sa cuntierra lassesin felosa,<br />
prus de prima torresit furiosa<br />
a s’atzender tra Gregos e Dardanos<br />
de s’abbolottu sa fiara orrorosa!<br />
E sas boghes, sos gridos disumanos,<br />
tra su Scamandru e-i su Simoentu<br />
fin cun sas armas tottu unu chimentu.<br />
2 Comintzesit Aiace Telamone,<br />
de sos Danaos rocca e cumandante,<br />
a fàghere, tucchendesi a innante,<br />
bisestru mannu de sos d’Ilione,<br />
finas bocchinde a su forte Acamante,<br />
de sos Traces su mezus campione!<br />
Atza noa sos d’Argo intr’ ‘e su coro<br />
s’intendesin cun cuddu a fiancu insoro.<br />
3 Ad Axilu, su fizu ‘e Teutranu,<br />
ch’in sa ‘idda d’Arisba ch’istaiat<br />
e chi sa fama d’èssere teniat<br />
cun sos istranzos sempre a coro in manu,<br />
e a Calésiu, chi li ghiaiat<br />
su carru in su solovru troianu,<br />
tand’allizesit Tidide sa frua<br />
cun mèria atterradora, a moda sua!<br />
4 E, fattu-fattu, a s’Ade ch’imbiesit<br />
Eurìalu 1 a Dresu e a Ofeltìu<br />
e, cun sa tìrria d’unu tilibriu,<br />
posc’a Esepu e a Pédasu s’ ‘oltesit<br />
lêndelis paris armadura e briu!<br />
Fizos fin custos duos chi apesit<br />
da-e Abarbarea 2 Bucolione 3 ,<br />
frua ‘e Laomedonte d’Ilione.<br />
191<br />
Sos Acheos<br />
a s’attaccu
Càntigu VI<br />
5 Pro manos de Polìpete atzuridu<br />
frantu ruesit pustis Astiálu<br />
e da’ sa lantza ‘e s’Odisseu galu<br />
tales Pidite, in Pèrcote 4 naschìdu.<br />
Connoschésini puru fadu malu<br />
Aretaone, che deus dechidu,<br />
da’ su bratzu ‘e Teucro 5 gherradore,<br />
e Ablero da’ Antìlocu ‘e Nestòre!<br />
6 In s’ora Agamènnone a Elàtu,<br />
chi recuidu fit da-e Pedasu 6 ,<br />
una lantza felchesit in su nasu;<br />
e Léito 7 a Filàcu a disbarattu,<br />
in su l’ ‘ider fuende chena pasu,<br />
coro e ancas muttesit. E isfattu<br />
a Melàntziu, sighinde, isterrijesit<br />
Eurìpilo forte e l’ispozesit.<br />
7 Che cane fatt’a fera fit appittu<br />
da’ ora Menelau oji-acutadu<br />
a tales Adrasto e, giagh’ ‘oltuladu<br />
a s’inimigu in unu tamarittu<br />
su carru si li fit e istrombuladu<br />
nde fit a cara a terra, poverittu,<br />
che astore pettaju, a unu ‘oleu,<br />
si l’avventesit su fizu ‘e s’Atreu!<br />
8 Li nêsit tando Adrasto pibiosu,<br />
lêndeli sos benujos: –Menelao,<br />
biu mi lassa... sias generosu<br />
e preju raru giuro chi ti dao!<br />
No est fàula, no, sa chi ti nâo:<br />
appenas babbu meu affriscionosu<br />
ischit su fattu, de comente est riccu,<br />
ti tattat de ricchesas dogn’afficcu!–<br />
192
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
9 A sas naves l’aiat de seguru<br />
che presoneri fattu accumpanzare<br />
si pensadu su frade a l’atzottare<br />
no aeret e cun limbazu duru:<br />
–Coro ‘e pudda e maccu, abbindulare<br />
fàgheti ancora! E portatila puru<br />
a intro ‘e domo sa zente ‘e Priàmu,<br />
tantu a tie non pìttigat su camu!<br />
10 Buccallottu! Cun tegus cumportados<br />
che pare sos Troianos non si sunu,<br />
si lassadu de Lene t’an deunu!<br />
Bider los cherzo tottu massacrados!<br />
Finas minores non nde campet unu,<br />
ne sos illieronzos disizados<br />
battan a cumprimentu sas femìnas,<br />
pro chi mancu che resten raighinas!–<br />
11 A s’ammentu de s’arrennegu antigu<br />
si l’est su coro che sa paza atzesu<br />
e, remurzende fele, lestru attesu<br />
da-e pês ch’iscatzesit s’inimigu!<br />
Ma chena si chinnire manc’azigu,<br />
e primma d’isse, a sa ‘entre in mesu<br />
una lantza de frassu li cravesit<br />
su frade ojos de lupu e lu franghesit!<br />
12 A palas a insegus , reu-reu,<br />
che ruesit Adrasto, a ojos fora,<br />
e s’arma chen’ ‘istentu atterradora<br />
a pê’ in matta li lêsit s’Atreu!<br />
Detzisu a sos Danaos própriu in s’ora<br />
abboghinesit tando Gereneu 8 :<br />
–O eroes, a pustis lu lassade<br />
sos mortos d’ispozare e avantzade!<br />
193
Elènu<br />
Càntigu VI<br />
13 Pro cantu ancora podides, o frades,<br />
a s’Ade nd’imbiade iscurigosa<br />
de Dardaneos! D’àteru bramosa<br />
non siat sa manu ‘ostra! Bos portades<br />
sol’appoi a sas naves dogni cosa,<br />
cantende sa ‘ittòria chi bramades!–<br />
Nêsit de Pilo su Mere ‘arvicanu<br />
e protzedesit Argo, a lantza in manu.<br />
14 E fit rutta sa ‘idda de Priàmu<br />
pro s’atza ‘e sos de re Agamennone<br />
(che s’intenderan s’apprettu ‘e s’isprone<br />
a s’inserrare in sa rocca ‘e Pergàmu<br />
chirchende amparu fin sos d’Ilione!)<br />
cand’Elénu 9 , indovinu ‘e bonu cramu,<br />
da’ Èttore, su frade, che tucchesit<br />
e da’ Enea, a bémidas, e nêsit:<br />
15 –Frade caru, chi pro a nois tottu<br />
ses lumera ‘e virtude e nobilesa,<br />
e tue, Enea, amadu e connottu<br />
che campione ‘e rara fieresa,<br />
toccat a bois in cust’abbolottu<br />
d’ammanizare a Tròia una difesa!<br />
Grae est s’ora... che mai! E sos soldados<br />
prus non rezen s’attaccu, isperesciados!<br />
16 Miràdelos tzedinde passu-passu<br />
cantos sunu, a innante che in coa!<br />
Ura mala! In s’ilìacu giassu<br />
a ponner pês sos Gregos sun a proa!<br />
Bois in coro... bois... atza noa<br />
nos torrade, pro ch’a unu cummassu<br />
non ruemus de piuer e de morte!<br />
Bardiàdenos! Siedas bona norte!<br />
194
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
17 S’ispera intr’ ‘e su coro ‘e sa vittòria<br />
nos abbivade, o frades, ambos pare!<br />
E, si detzisu de nos settesciare<br />
aeret Zeus, siat nessi in glòria!<br />
Tue intantu, o Ettòrre, in sa memòria<br />
su chi ti naro pensa a t’inserrare:<br />
cheret ch’a Tròia tucches che a bolu<br />
pro faeddare a mama 10 e solu-solu!<br />
18 Chi andet cun sas féminas li nara,<br />
gràscias dimandende a coro in manu<br />
pro su bonu ‘e s’esércitu dardanu,<br />
a su témpiu ‘e Minerva s’ojigiara.<br />
Sa tùniga –cunsìzali– pius rara<br />
chi l’offerzat; su pignu prus galanu<br />
chi tenet arribbadu chi li portet,<br />
pro chi ‘e s’amparu sou nos cunfortet!<br />
19 Chi li promittat puru de un’annu<br />
dóighi tràilas de primu impittu,<br />
si nos sulenat Issa da’ s’affannu<br />
chi su bratzu atzuridu e malaittu<br />
nos est dende de Diomede mannu!<br />
Cando che fit su fizu beneittu<br />
de Peleu gherrende, crê’ a mie,<br />
no amos peleadu deasie!–<br />
20 Nêsit Elénu; e da’ su carru a terra<br />
Èttore che un’ira nde saltiesit<br />
e, cun sa lantza in manu, che tucchesit<br />
própriu in su mesu de sa cuntierra!<br />
Coràggiu e fide noa s’agattesit<br />
donzi troianu e-i sa gherra<br />
s’infiamesit in s’istante, e mala<br />
prus de prima, da’ una a s’àter’ala!<br />
195<br />
Èttore<br />
ánimat sos<br />
Troianos
Glàuco<br />
e Diomede<br />
Càntigu VI<br />
21 In su los bider de nou accanidos,<br />
a s’insegus torresin sos Acheos<br />
crêinde chi esseran assistidos<br />
sos de Priámu da’ deas e deos!<br />
Èttore tando, resinnadu, a gridos:<br />
–M’iscultade, o fortes Dardaneos,<br />
e puru ‘ois m’intendide, o frades,<br />
ch’in sa pelea nos accostazades!<br />
22 A bidda cheret ch’ande solu appena<br />
pro dare a mama su bonu consizu<br />
ch’apat cun sas femìnas contivizu<br />
de pretziare a Minerva Atena.<br />
De trattenner non penso manc’aizu;<br />
bois mustrade intantu in dogni vena<br />
de gigher sàmbene ‘e sa mezus ratza,<br />
su passu cuntrasténdelis cun atza!–<br />
23 Tucchesit nênde gai a s’impressada<br />
Èttore, coro forte, a Ilione<br />
affianzéndesi in parte sa persone<br />
cun s’iscudu ‘e pedde ‘ene contzada.<br />
Fit Glàuco in su mentre, che leone,<br />
teninde in manu sa lantza appunzada,<br />
in mesu a sos Troianos avantzende<br />
a s’ala ‘e Diomede, che bolende!<br />
24 Bidendesilu innante tott’in una<br />
li nêsit su Tidide curiosu:<br />
–Nàrami chie ses, o coraggiosu!<br />
S’isfidas gai e tottu sa fortuna<br />
o est ca ti crês tue valorosu<br />
o ca nàschidu ses in bona luna!<br />
Cantadu –ti nar’ ‘eo– l’at s’istria<br />
a chie abbojat a’ cust’ala mia!<br />
196
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
25 S’esseras tue invece calchi deus,<br />
da-e chelu faladu in marrania,<br />
tando mi nd’isto in làccana mia<br />
pro non nd’ ‘essire a su male e peus!<br />
Sa ch’a Licurgo 11 mala tribulia<br />
desit in Tràcia s’immortale Zeus<br />
no est debadas a si l’ammentare!<br />
Mezus s’Olimpu a lu rispettare!<br />
26 In sas montagnas de Nisa 12 buscosas<br />
aiat s’imprudente ispuntorzadu<br />
de Diónisu 13 sas Ninfas donosas<br />
chi l’aian che mamas allevadu!<br />
E sicomente, fuinde, ‘oltuladu<br />
sas tedas sacras e àteras cosas<br />
aian cuddas, su deus a mare<br />
fit fuidu, timinde, a si ch’ ‘ettare!<br />
27 Cumprendéndeli Teti 14 s’arrennegu<br />
si l’istringhesit treme-treme a sinu<br />
s’ómine mannu, su Mere ‘e su ‘inu,<br />
torréndeli ‘e su coro s’assussegu!<br />
Pro tant’offesa lu fattesit tzegu<br />
a Licurgo però Zeus divinu,<br />
ne campare sos deos lu lassesin<br />
tempus meda, a tales l’odiesin!<br />
28 S’adducas de s’Olimpu esseras tue<br />
sas armas ti las rendo, o Immortale!<br />
S’invece che a mie ses mortale,<br />
forte, onoradu, non importat d’ue,<br />
t’annùntzio chi non b’isto fue-fue<br />
e ch’est custa pro te s’ora fatale!<br />
Ma innanti de lomper a concluos<br />
narami: e chie fin sos Mannos tuos?–<br />
197
Càntigu VI<br />
29 E Glàuco in risposta: –Ite t’importat<br />
d’ischire ‘e cales so? It’est sa vida?<br />
E sas erèntzias? Che foza ingroghida<br />
sun issas, chi su ‘entu si che portat<br />
pustis rutta, ma ch’in terra ficchida<br />
d’umore noittolu lu cunfortat<br />
su terriminzu... e no est un’arcanu<br />
si àteras nde brotan a beranu!<br />
30 Ma s’est ch’abberu bramas de l’intèndere,<br />
o frua valorosa de Tideu,<br />
una cosa luego dês cumprèndere:<br />
antigu meda e nóbile est s’ereu<br />
de chie avantzat detzisu a t’offèndere!<br />
Da-e Sisìfu 15 su bisaju meu<br />
in sa tzittade d’Éfira 16 fit nâdu<br />
e a lumen fit Glàuco 17 giamadu!<br />
31 Bellerofonte, bellu e atzuridu,<br />
depustis da-e Glàuco naschesit,<br />
su ch’in Lìcia (poi d’aer bocchidu<br />
a Bèllero 18 ) re Pretu 19 ch’imbiesit<br />
pr’attuare su ch’aiat bordidu<br />
contr’a Giòbate 20 . E custu lu retzesit<br />
cun onores a giaju, chen’ischire<br />
chi fit lómpidu cue a lu ‘occhire!<br />
32 Ma cando de su ‘énnaru mettanzu<br />
iscobiesit, iscritta in sa chera<br />
de duas taulittas, sa filera,<br />
non settesciesit Giòbate s’istranzu,<br />
ne trassesit pro Pretu paris banzu:<br />
ischinde de sa fortza, a sa Chimera 21<br />
l’imponzesit d’ ‘occhire... cosa ‘e pagu,<br />
si fit cudda leone, craba e dragu!<br />
198
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
33 Proa tremenda! Mostre disumanu!<br />
Eppuru giaju meu ‘ittoriosu<br />
nd’ ‘essesit e mancari che vulcanu<br />
framas butterat de fogu orrorosu<br />
cudda da’ ‘ucca! Zeus soberanu<br />
mustradu s’est sa die affriscionosu<br />
cun isse... e decomente! Si ‘oltesit<br />
contr’a Solima 22 poi e la domesit!<br />
34 Lìcios e Solimeos 22 a s’afferra<br />
fin da-e medas annos e atzesa<br />
a tales mai si fit bida in terra<br />
una pelea de tanta mannesa!<br />
Muttire nde deviat cussa gherra...<br />
e lu fattesit! Posca sa fieresa<br />
franghesit (e fit su tertz’oriolu!)<br />
de sas Amasonas... 23 e a su solu!<br />
35 Ma sa proa prus manna de abberu<br />
la deviat prus tardu superare,<br />
cando isterrijesit tott’umpare<br />
sos Lìcios de pagu cunsideru<br />
chi tentesin sa vida ‘e li leare<br />
da’ sas impresas recuinde alteru!<br />
Solu tando Giobate in su palattu<br />
l’atzettesit, in coro suddisfattu!<br />
36 Antzis fruttu crêìndelu ‘e s’amore<br />
de calicunu de sos Immortales,<br />
pustis de tantas proas de valore,<br />
li cojuesit sa fiza e fruttales<br />
li desit bellos, binzas, animales,<br />
ortos e tancas de bonu laore!<br />
E finas mesu Rennu l’intreghesit<br />
e re, a paris sou, lu fattesit!<br />
199
Càntigu VI<br />
37 Da-e Bellerofonte est sa zenia<br />
de tres fizos ancora aumentada:<br />
d’una fémina, e fit Laodamia,<br />
chi da-e Zeus istesit amada<br />
e s’est de Sarpedone illierada;<br />
màscios invece ‘e rara valentia<br />
fin sos àteros duos mentovados,<br />
Isandru e Ippolócu lumenados!<br />
38 Ma cando palas l’ ‘oltesit sa sorte<br />
derruttos si li sunu domo e coro:<br />
Marte a innante a Isandru forte<br />
li ‘occhesit e Diana brìglias d’oro 24<br />
desit posca a sa fiza mala morte!<br />
Gai sa vida de raru decoro<br />
finas isse agabbesit che mischinu<br />
tzegu, a sa sola, arrennegadu e cinu!<br />
39 Deo so de sa generassione<br />
de Ippolócu, o fizu de Tideu,<br />
Glàuco ‘e nomen, che bisaju meu!<br />
Babbu mi at mandadu a Ilione<br />
e d’ammustrare ap’ ‘eo intentzione<br />
de esser dignu de s’antigu ereu!<br />
Ma chi perda o chi nd’ ‘essa ‘inchidore,<br />
gherrare contr’a tie est già onore!–<br />
40 Nêsit; e Diomede in su momentu,<br />
pustis d’aer felchidu in su terrinu<br />
sa lantza sua, cun coro cuntentu<br />
abboghinesit: –Duncas su destinu<br />
contr’a pare in s’ilìacu chimentu<br />
nos fit ponzende! D’Eneu 25 divinu<br />
Bellerofonte istranzu est bistadu<br />
in Calidone, cando b’est tuccadu!<br />
200
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
41 Vinti dies b’istesit e che frade<br />
Eneu a giaju tou lu trattesit:<br />
una chintorza ‘e pùrpura li desit<br />
primm’ ‘e partire in pignu d’amistade!<br />
Cun una coppa ‘e rara calidade<br />
Bellerofonte lu ricambiesit<br />
e cussu pensu ancora l’apo in domo<br />
e acco’ prîte est chi ti lu fentomo!<br />
42 A babbu invece non l’apo connottu,<br />
ca Tideu, bon’ànima, lassadu<br />
m’at orfaneddu, poi ch’est tuccadu<br />
contr’a Tebe a minter abbolottu!<br />
Eneu, donnumannu, prus de tottu<br />
créschidu m’at che fizu e allevadu.<br />
Ma si sos Mannos nostros fin amigos,<br />
podimos nois esser inimigos?<br />
43 Accabadu mi paret chi lassemus<br />
de nos dever sas fortzas mesurare<br />
e chi s’arma contr’àtere ‘oltemus<br />
giaghi nos toccat de las impittare!<br />
Mezus cosa est –nar’ ‘eo– ch’onoremus<br />
s’abboju ‘e oe, ambos pare-pare<br />
giambèndenos sos trastes de su chertu,<br />
abbratzèndenos posca a coro abbertu!<br />
44 E finas, istringhèndenos sa manu,<br />
unu in domo de s’àteru devimos<br />
promitter d’istranzare, si nd’ ‘essimos<br />
bios da’ s’abbolottu troianu!<br />
Asi cuntzedat Zeus soberanu,<br />
mirende a comente nois faghimos,<br />
sa paghe a cantos sunu in cuntierra,<br />
ca dannu non b’at peus de sa gherra!–<br />
201
Èttore<br />
e-i sa mama<br />
Càntigu VI<br />
45 Narende gai, Glàuco e Tidide<br />
da-e su carru insoro nde brinchesin:<br />
a innante sa manu s’istringhesin,<br />
pustis sas armas, in pignu de fide,<br />
cun ojos de ispantu si giambesin!<br />
Ma li dêt aer su sinnu Cronide<br />
a Glàuco leadu, s’at rendìdu<br />
armas d’oro pro brunzu ch’at retzidu!<br />
46 A sa gianna de Scea imperistantu<br />
arrivesit Ettòrre che a bolu<br />
e a pês de su fau ‘e Zeus 26 santu<br />
agattesit sas féminas in dolu<br />
chie preghende e chie in piantu!<br />
L’inghiriesin tottu in oriolu<br />
d’ischire novas de custu e de cuddu,<br />
che chie est mattanadu da’ su suddu!<br />
47 Non rispondesit a perunu apprettu,<br />
ma lis nêsit ch’aian sos Troianos<br />
bisonzu de sos Deos soberanos,<br />
de los pregare adducas chen’isettu!<br />
A sos palattos pustis non lontanos<br />
tucchesit de su babbu ‘erettu-‘erettu<br />
pro b’agattare a Écuba reina<br />
e dàreli in cunsigna sa faina.<br />
48 (Fit sa règgia ‘e Priàmu tottacanta<br />
cun màrmaros lughentes costruida,<br />
de lollas e de arcos abbellida,<br />
de giardinos cun milli e una pianta!<br />
Sicomente sos fizos fin chimbanta,<br />
bi lis aiat tales cumpartida<br />
ch’a dogni fizu e fiza fit toccada<br />
un’istàntzia frunida e abbandada!)<br />
202
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
49 Cun Laodice 27 ‘idesit sa mama<br />
in su giardinu Ettòrre passizende.<br />
Si l’accurtziesit, e cudda, tremende<br />
e lêndeli sas manos: –Cale brama<br />
ti nde ‘attit, o fizu? Apprettende<br />
sos Acheos nos sunu? O già sa frama<br />
si pesat subra nostru de s’Atreu?<br />
Cheres pro cussu chi m’invoche a Zeu?<br />
50 S’est su bisonzu chi nos lu pretendet<br />
cun sas féminas b’ando in cumpagnia<br />
a pregare ‘e s’Olimpu s’alta Ghia,<br />
ca mama su ch’est giustu lu cumprendet!<br />
Ma tue frìmmati un’iscutta ebbia<br />
pro chi ti ‘atta su ‘inu, chi rendet<br />
forte su coro e su bratzu atzuridu,<br />
dulche de coment’est e saboridu!<br />
51 Tratténeti... e cun nois los onora<br />
sos immortales olìmpicos Deos<br />
pro chi nos tuden luttos e anneos!<br />
Beni, o sienda nostra amparadora,<br />
pustis recuis da’ sos Dardaneos!–<br />
E su fizu in risposta: –A mezus ora<br />
dia narrer su ‘inu de lassare,<br />
ca mi podet sa mente anneulare!<br />
52 De onorare a Giove onnipotente,<br />
bruttu comente so in sa persone,<br />
créemi, o mama, chi non m’est detzente!<br />
Tue lu faghe. A Minerva Tritone<br />
galu prètzia e onora dignamente<br />
cun sas féminas tottu d’Ilione!<br />
Sa tùniga prus bella e valorosa<br />
ch’as in domo li gighe a sa Diosa!<br />
203
Càntigu VI<br />
53 In sos benujos, cando la visìtas,<br />
bi la collòca cun manu bonigna<br />
dimandéndeli gràscias beneittas<br />
e chi nd’agabbet sa gherra maligna.<br />
Pustis dóighi rassas seddalittas<br />
de li sacrificare ti nd’impigna,<br />
si da-e Tròia sa Dea a lontanu<br />
tenzerat a Tidide disumanu!<br />
54 Deo invece a Paris facci-tortu<br />
cheret ch’ande a chircare a domo sua<br />
o aterue, giagh’est sempre in fua<br />
bramende da’ sas féminas cunfortu!<br />
Sa neghe l’at sol’isse ‘e tanta lua<br />
e, si l’ ‘idera, o mama, finas mortu<br />
su coro sulenare si mi diat,<br />
mancari frade ‘e sàmbene mi siat!–<br />
55 Manc’aiat cumpridu ‘e faeddare<br />
ch’a sas isclavas Écuba giamesit,<br />
fizas e nuras e las reunesit<br />
intro sa lolla, prontas a tuccare.<br />
A s’istàntzia sua posc’andesit<br />
sa tùniga prus bella a seberare<br />
de sas ch’aiat riccas, recramadas<br />
da-e sas Sidoneas 28 fentomadas.<br />
56 (Nde las aiat Paris da’ Sidone<br />
sas tessidoras battidas a bantu,<br />
da-e Sparta torrende a Ilione<br />
cun Elèna reina, àter’ispantu!)<br />
Lêsit su pignu e in pultescione<br />
tucchesin lestras a su témpiu santu<br />
de Minerva, in su puntu collocadu<br />
de sa ‘idda prus altu e bentuladu.<br />
204
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
57 Lómpidos cue, sas giannas Teanu 29<br />
innante isbambarriesit e, cantende<br />
laudes d’alabàntzia, pianu-pianu<br />
ch’intresin tottu a intro. Suspirende<br />
Écuba tando su pignu galanu<br />
a sa pobidda desit coittende<br />
de Antenore, ch’a lu collocare<br />
lestra tucchesit a pês de s’altare.<br />
58 «O mama, –nêsit posca– nos l’atzetta<br />
da-e su coro custu ‘estire raru<br />
cun sa devossione prus cumpleta<br />
e cun s’affettu meu pius caru!<br />
A pês tuos, cun s’ànima inchieta,<br />
benimos gramessende bon’amparu<br />
pro custa ‘idda nostra valorosa,<br />
pro donzi fizu sou e donz’isposa!<br />
59 Si de nos sulenare detzideras,<br />
su fizu mutti innanti de Tideu,<br />
chi da-e ora, che un’ira ‘e deu,<br />
nos est faghinde, o Reina, a biseras!<br />
Dóighi seddalittas chena neu<br />
ti promittimos e intzensu e cheras;<br />
ma tue isparghi subr’a Ilione<br />
sas alas tuas in s’occasione!»<br />
60 Non l’iscultesit sa Divinidade<br />
de sa satzerdotessa su lamentu.<br />
Èttore intantu a s’appartamentu<br />
fit dadu a passos mannos de su frade.<br />
Palattu bellu, de raru ornamentu,<br />
chi Pàride, in tempos d’amistade,<br />
s’aiat isse e tottu fraigadu<br />
da-e sos mezus mastros aggiuadu.<br />
205<br />
Èttore<br />
e Pàride
Càntigu VI<br />
61 Ch’intresit, cun su coro in pistighinzu,<br />
poi arrumbada sa lantza a su muru<br />
(nâchi fit de ses passos cuss’arminzu!),<br />
e in su pê-pianu azig’iscuru<br />
l’agattesit e ...armizende puru!<br />
«Oddeu, calchi tacca de ruinzu<br />
–li nêsit beffulanu– b’est pontzende<br />
in cussos trastes! E los ses lustrende!<br />
62 De torrare as forsi intentzione<br />
a nos accostazare in su dovere?<br />
Mezus s’istat inoghe, nd’as rejone,<br />
finas cun s’affianzu ‘e sa muzere!<br />
O t’amos dadu calchi istranguglione<br />
in s’isfida cun s’ispartanu mere?<br />
S’as cabu, crê’ a mie, pones fattu,<br />
a boltas non ti brujen su palattu!»<br />
63 «Cun rejone m’abbeffas e m’atzottas!<br />
–li rispondesit Paris oji-bellu–<br />
Però non crêo chi pensare pottas<br />
chi sia offesu pro cuddu duellu!<br />
Sas neghes, frade caru... emmo... tottas<br />
las ap’ ‘eo ‘e s’ilìacu masellu!<br />
E finas pianghende so sa sorte<br />
chi ‘alu non m’at gittu a dura morte!<br />
64 Ma non lu so vigliaccu, manc’appena!<br />
Ne inoghe apo in mente ‘e mi ficchire!<br />
Ne at tentadu de mi l’impidire<br />
cun carignos o àteru Elèna,<br />
ch’antzis cun boghe detzisa e serena<br />
m’ispronat a sa gherra a recuire!<br />
De mi ‘estire su tempus mi dae<br />
ca tuccamos umpare; si no, bae!»<br />
206
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
65 Risposta non retzesit da’ su frade.<br />
Tand’Elèna fatale: –O connadu,<br />
m’aeret unu lampu settesciadu<br />
o unu ‘entu chena piedade<br />
da-e mare a monte pisuladu<br />
fintz’a sos padros a lomper de s’Ade,<br />
sa die chi m’at mama partorida!<br />
Cane mala sa ‘olta ch’est naschìda!<br />
66 M’esserat assumancus, si fit sorte<br />
ch’aère semenadu tant’orrore,<br />
un’ómine toccadu pius forte<br />
chi s’ ‘irgonzerat de su disonore!<br />
Ma Paris non nde mustrat de valore,<br />
ne at aer frimmesa fintz’a morte,<br />
a tales chi non crêo chi campare<br />
pottat a longu pro si nde lograre!<br />
67 Ma tue avantza, setzi e ti reposa<br />
solu un’iscutta, tue ch’in sas palas<br />
sas obbligasciones pius malas<br />
de custa gherra rezes odiosa!<br />
Cun Paris, s’aisettas, ti che falas;<br />
bùffati imperistantu calchi cosa!<br />
A tottu nos at Zeus cundennados<br />
a esser pro s’eternu mentovados!–<br />
68 E in risposta Ettòrre cun rispettu:<br />
–Trattenner non mi potto manc’aizu,<br />
Elèna cara e dulche, ca s’apprettu<br />
est pius forte de ogni disizu!<br />
Cumpréndami, ti prego, ma s’affettu<br />
sa muzere mi narat e su fizu<br />
de lomper un’iscutta a saludare,<br />
prima de recuire a battagliare!<br />
207<br />
Elèna
Èttore<br />
e Andròmaca<br />
Càntigu VI<br />
69 E chie l’ischit si Zeus ancora<br />
m’accansat de los bídere sa gana?<br />
E si esserat custa s’ùltim’ora<br />
chi mi restat de vida, sorte arcana?<br />
Siat comente, tue a sa mattana<br />
nâli chi tucchet e ch’appena fora<br />
de sa ‘idda, si est coidadosu,<br />
nos bidimos. Salude e adiosu!–<br />
70 A domo sua pustis s’avviesit<br />
Èttore coro forte a s’impressada;<br />
ma sa muzere, addaghi b’arrivesit,<br />
non be-i fidi, ca che fit tuccada<br />
cun fizu e un’isclava, assucconada,<br />
a sa turre prus alta. S’aumbresit<br />
Tronu de gherra in non los bider cue<br />
che sole ch’est cuadu da-e nue!<br />
71 Nêsit tando cun su coro a toccheddu<br />
a sas féminas suas: –Ch’est bessida<br />
a inue Andròmaca 30 dechida?<br />
E gittu prîte s’at su fizareddu?<br />
Coittade, torràdemi faeddu,<br />
ca b’at netzessidade chi los bida!<br />
A pregare a su témpiu sun andados?<br />
O a domo ‘e connadas o connados?–<br />
72 E in risposta sa pius antziana:<br />
–Frade istimadu, accolla e ladina<br />
sa veridade: Andròmaca galana<br />
a pregare a Minerva ojiasulina<br />
no est tuccada, pro tenner lontana<br />
da-e sa ‘idda nostra ogni ruina,<br />
e ne de visitare su disizu<br />
l’ ‘enzesit sos parentes cun su fizu.<br />
208
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
73 A sa turre prus alta d’Ilione<br />
est pigada cun su coro a boleu,<br />
ca intesu at chi sos d’Agamennone<br />
bos fini bisestrende tott’arreu!<br />
Finas su fizu si ch’at gittu, oddeu,<br />
e non cumprendo pro cale rejone,<br />
si mezus –naro deo– fit bistadu<br />
ch’intro de domo l’aeret lassadu!–<br />
74 Manc’aiat cumpridu sa rellatta<br />
ch’a foras ch’istuppesit chen’ ‘istentu<br />
s’Eroe ‘e chentu chertos, in suffratta,<br />
sa ‘idda attraessende che a bentu,<br />
o a bértiga ‘e lampu paris patta<br />
cand’isfuettat in notte ‘e tramentu!<br />
L’ ‘idesit da-e Scea sa donosa<br />
e a s’incontra l’andesit pressosa!<br />
75 (A Etìone Èttore l’aiat<br />
dimandada sa fémina a isposa<br />
e portada cun doda valorosa<br />
da-e Tebe Ipoplàcia 31 , ue istaiat,<br />
a Ilione che prenda dicciosa!<br />
In cunsideru mannu la teniat,<br />
ca fit pobidda ‘e valentia rara,<br />
sàbia, onesta, affriscionosa e cara!<br />
76 Unu fizu aian minoreddu,<br />
Scamàndriu che’ su riu nomenadu,<br />
pil’arritzadu, bellu, oji-nieddu,<br />
ma chi fit da’ sa zente lumenadu<br />
Astianatte, ch’in cussu faeddu<br />
cheret narrer “segnore appoderadu”,<br />
e un’ura fit cussa ‘e bonasorte<br />
d’esser a mannu che su babbu forte!)<br />
209
Càntigu VI<br />
77 Finas s’antzilla, chi s’aiat gittu<br />
Andròmaca dechida a cussu trettu<br />
pro li leare in bratzos su puppittu,<br />
de sa padrona bidinde s’apprettu,<br />
fatt’a issa tucchesit cun affettu<br />
s’amore cumprendende beneittu!<br />
Si nd’allegresit s’Eroe e de gosu<br />
si l’aundesit su coro astraosu!<br />
78 S’abbratzesin; ma, lêndeli sa manu,<br />
li nêsit sa pobidda: –Prenda ‘e oro,<br />
non t’istes da-e nois a lontanu!<br />
Pro su ddaddeddu nostru est chi t’imploro,<br />
su sole bellu nostru ‘e su manzanu<br />
e pustis pro a mie! Custu coro<br />
toccheddende mi nât chi s’andas cue<br />
a domo ‘iu non nde torras tue!<br />
79 Adducas ti trattene, coro meu,<br />
ca contr’a tie, chi ses su prus forte,<br />
s’at a allurpire s’esércitu acheu<br />
bramosu de ti dare mala morte!<br />
E cale pro a nois peus sorte:<br />
órfanu fizu tou, oddeu-oddeu,<br />
deo viuda, istrinta in cadena,<br />
obbligada a servire in domo anzena!<br />
80 Mezus morta ch’a bider cussa die!<br />
Babbu non nd’apo a ue recuire,<br />
ne mama affriscionosa a mi retzire<br />
e ne frades restados sun a mie!<br />
E chie nos nde ‘àrdiat? Chie, chie?<br />
Tottu pensesit a mi los bocchire<br />
Achille, coro ‘e ferru, in bidda mia,<br />
foras de mama, morta in angustia!<br />
210
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
81 –A Etìone, chi si fit mustradu<br />
difendinde sa ‘idda valorosu,<br />
non li lêsit Pelide oji-acutadu<br />
s’armadura sa die, e, timizosu<br />
de sa repicca ‘e s’Olimpu sobradu,<br />
finas sa tumba ‘e s’ùltimu reposu<br />
li fattesit deghile fraigare<br />
e de piantas altas inghiriare.<br />
82 In sa matessi antua, ohi dolore!<br />
galu m’ ‘occhesit chena piedade<br />
sos sette frades mios de valore,<br />
che gerriles a s’intrada ‘e s’istade!<br />
E mama, da’ reale autoridade,<br />
puru connottu at su disonore<br />
che teracca ‘e servire in su palattu<br />
finas a si pagare su riscattu!<br />
83 E cand’a Tebe líera torresit<br />
su patire ‘e sa sorte isfidiada<br />
a tales che l’aiat imbetzada,<br />
chi pustis pagu sa vida li lêsit<br />
Diana, pro la ‘ider sulenada!<br />
Ahi destinu su chi nos tocchesit!<br />
E tue, Èttore caru, Èttore mannu,<br />
sola mi lassas como in tant’affannu?<br />
84 Tue ses pro a mie babbu e mama,<br />
frade ‘onu ses tue, isposu, amigu!<br />
Tue ‘e sa vida mia ses fiama,<br />
su sole ‘e fizu tou, ùnicu abbigu!<br />
Faghe goi: s’esércitu lu giama<br />
e lu reuni u’est su crabufigu,<br />
ca da-e ora est Argo in cussu giassu<br />
chirchende de s’abberrer unu passu!<br />
211
Càntigu VI<br />
85 Pro tres bias tentadu at s’impresa<br />
in cussu trettu e cun atza s’Acheu:<br />
cun sos Aiaces e Idomeneu,<br />
cun sos Atrides e, cun prus pretesa,<br />
issara cun su fizu de Tideu!<br />
Cheret ch’approntes cue sa difesa,<br />
ca dên ischire sos ‘nimigos puru<br />
ch’est cue pius débile su muru!–<br />
86 E in risposta Ettòrre suspirende:<br />
–Lughe ‘e sos ojos mios, prenda rara,<br />
cantu m’affritzat su chi mi ses nênde!<br />
Ma pro cantu mi sias tue cara<br />
e su coro m’intenda sambenende<br />
pro sa d’Astianatte dulche cara,<br />
non potto, crê’ a mie, recusare<br />
pro Tròia su dovere de gherrare!<br />
87 Su disonore timo prus de tottu<br />
de chie che vigliaccu si cumportat<br />
e in s’istòria su nomen chi portat<br />
lassat pro malu iscrittu e connottu!<br />
Vittire non lu cherzo s’abbolottu:<br />
solu a bi pensare si mi ‘ortat<br />
che cane a ladru su coro, de glòria<br />
che sos Mannos bramosu e de vittòria!<br />
88 Eppuru ch’at a ruer Ilione<br />
su coro m’est narende, ohi comente!<br />
e cun Priàmu e sa troiana zente<br />
sa mama e-i sos frades, a muntone!<br />
Ma sa peus pro me afflissione<br />
est su pensare appenas solamente<br />
chi che pottedas tue e fizu meu<br />
in manos capitare ‘e calchi acheu!<br />
212
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
89 A boltas ti m’immàgino vivinde<br />
in una ‘idda d’Argo a malagana,<br />
che teracca trattada o che fulana<br />
sutt’a padrona laênde o tessinde<br />
o carrende abba, andende e beninde,<br />
a brocca in conca da-e sa funtana!<br />
E sa zente, bidéndeti in piantu,<br />
nàrrerti, ammustréndeti a ispantu:<br />
90 –D’Èttore troianu fit muzere,<br />
de s’eroe prus forte e atzuridu<br />
chi mai in Tròia siat esistidu!–<br />
Tando prus fùrriu su dispiaghere,<br />
cun su disizu de su primu mere,<br />
su coro t’at a render istasidu!<br />
Mezus mortu ch’a bider cussa die!<br />
Mezus mortu che a perder a tie!–<br />
91 Nêsit; e-i sos bratzos illonghesit<br />
mannos e fortes versus su bambinu<br />
cun ojos de accisu! Ticchirriesit<br />
sa criaduredda e in su sinu<br />
de sa teracca si ch’affianzesit!<br />
S’elmu ‘e su babbu de pilu caddinu<br />
e sas armas de brunzu temperadu<br />
l’aian, coro ‘e mama, assucconadu!<br />
92 Riesin babbu e mama fatt’a pare<br />
de su fizu intendinde su lamentu<br />
e s’elmu da-e conca in su momentu<br />
pensesit Èttore a si nde ‘ogare.<br />
Pustis in bratzos lu lêsit cuntentu<br />
a s’altza e fala faghìndelu andare,<br />
si lu ‘asesit maicantas bias,<br />
pustis preghende sas tzelestes Ghias:<br />
213<br />
Èttore<br />
e-i su fizu
Càntigu VI<br />
93 –O Zeus santu, o Deos soberanos,<br />
crèschere sanu e forte la faghide<br />
custa fruedda mia e cuntzedide<br />
chi siat che a mie ‘e sos Troianos<br />
onore e bantu, fortilesa e fide!<br />
S’ojada ‘ostra li tenzat lontanos<br />
de sa vida, pro cantu campat annos,<br />
sas penas, sos istragos, sos ingannos!<br />
94 E chi nerzan cun boghes ispantadas,<br />
bidìndelu torrare ‘ittoriosu<br />
da-e sa gherra, bellu e maestosu,<br />
cun sas armas ancora insambenadas:<br />
–Non fit su babbu a tales valorosu!–<br />
E chi sas penas s’ ‘idat sulenadas<br />
sa mama in su l’intèndere su ‘antu<br />
pro ch’in risu si l’ ‘oltet su piantu!–<br />
95 Nênde gai, a sos bratzos de s’isposa<br />
che torresit sa dulche criadura<br />
e-i sa mama a pettus cun ternura<br />
s’affianzesit cussa cara ‘e rosa.<br />
Cun un’ojada, infinis, de dultzura<br />
e carignendesila, a sa diosa<br />
naresit, a sulenu ‘e tant’apprettu,<br />
cun boghe frimma e prena de affettu:<br />
96 –Non istes, o Andròmaca, in pidinu<br />
pius de cantu bastat pro a mie!<br />
A fizu nostru pensa e galu a tie!<br />
Como a domo recui e a puntinu<br />
de sas antzillas sighi, notte e die,<br />
sos trabàglios e a Zeus divinu<br />
t’invoca, dimandende protessione<br />
pro a nois e pro sos d’Ilione!<br />
214
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
97 Bae, donosa, bae e sias forte!<br />
Su filonzu ‘e sa vida l’an in manos<br />
sos de s’Olimpu deos soberanos.<br />
De nois tottu sun issos sa sorte<br />
ch’ordinzan e istraman e sun vanos<br />
sos arrabattos nostros! E sa morte...<br />
sa morte ‘enit pro tottu primm’o poi!<br />
Ma semus galu ‘ios... no est goi?–<br />
98 Nde regogliesit s’elmu nênde gai<br />
Èttore da-e terra e’ sa pobidda<br />
si ch’avviesit coittende a bidda,<br />
bolténdesi onzi tantu, in arguai,<br />
da-e coro catzende che ‘stinchidda<br />
amore e affriscione che simmai!<br />
Lómpida a domo, da-e s’iscunfortu,<br />
su maridu pranghesit che a mortu!<br />
99 Paris intantu da-e domo sua<br />
a s’abboju ‘e su frade fit currinde,<br />
lébiu che caddu chi ch’ ‘essit fuinde<br />
da’ s’inserru ‘e s’istalla a totta fua,<br />
da’ pês catzende fogu e cun sa giua<br />
a su ‘entu isparta, preferinde<br />
a s’orzu o a s’avena ‘e sa proenda<br />
de currer a s’iscappu sa sienda!<br />
100 Cand’a su giassu depustis che desit<br />
chi Elèna l’aiat ammentadu,<br />
bidendebe-i a Èttore arrivadu<br />
prima d’isse, abbémidu, li nêsit:<br />
–Su mi ‘estire su tempus mi lêsit,<br />
pro cussu ebbia est ch’apo bistentadu!<br />
A su malu non penses, frade caru!<br />
Bae como, chi sigo chen’imbaru!–<br />
215<br />
Èttore e Paris<br />
recuin a<br />
gherrare
Càntigu VI<br />
101 Li rispondesit Èttore atzuridu:<br />
–Chie est giustu, o Paris, manc’appenas<br />
podet negare ch’apas in sas venas<br />
sàmbene ‘onu o nàrrerti istasidu!<br />
Ma cand’a boltas che un’isganidu<br />
t’ ‘ido gherrende, su coro mi prenas<br />
de fele e de tristesa in su pensare<br />
chi ses tue a nos fagher peleare!<br />
102 Ma sa neghe de tanta cuntierra<br />
l’as tue, o frade, ‘e tanta tribulia!<br />
Custu assumancus in mente t’inserra,<br />
ca no est cosa chi nar’ ‘eo ebbia!<br />
Si però l’ ‘alanzamos custa gherra,<br />
in domos nostras sa tzeleste Ghia<br />
sighinde s’arrejonu l’onoramos<br />
a tatza in manu; ma como tuccamos!–<br />
216
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU SESTU<br />
1 Eurìalu [...]: Fizu de Mecisteu, lêsit parte cun Adrasto a sa segunda<br />
ispidissione contr’a Tebe. Fit bon’amigu de Diomede.<br />
2 Abarbarea [...]: Fit una de sas Nàiades (sas deas de sas abbas) e<br />
mama de Esepu e de Pédasu.<br />
3 Bucolione [...]: Fizu de Laomedonte, re de Tròia. Su nòmene cheret<br />
nárrere “pastore”.<br />
4 Pèrcote [...]: Tzittade situada in sa costa meridionale de<br />
s’Ellesponto.<br />
5 Téucro [...]: Fizu de Telamone e frade de Aiace.<br />
6 Pedàsu [...]: Tzittade de sa Mìsia. Pédasu si naraiat puru su fizu<br />
de Bucolione e de sa ninfa Abarbarea.<br />
7 Léito [...]: Fizu de Alettrione, cumandante de s’esércitu de sa<br />
Beòtzia.<br />
8 Gereneu[...]: Appellativu de Nèstore, re de Pilo, derivadu da-e<br />
esser bistadu allevadu a Gerenia, tzittade de sa Messènia.<br />
9 Elenu [...]: Unu de sos tantos fizos de Príamu. Fit un’indovinu.<br />
10 mama [...]: Écuba, muzere de Prìamu<br />
11 Licurgo [...]: Fizu de Driante.<br />
12 Nisa [...]: Localidade fantasiosa de sa Tràcia.<br />
13 Diónisu [...]: Fizu de Zeus e de Semele, giamadu puru “Bacco”.<br />
Fit su deus de sa ‘ide e de su ‘inu. Si cojuesit cun Arianna, sa fiza de<br />
Minosse, cando Teseu l’abbandonesit in s’ìsula de Nesso.<br />
14 Teti [...]: O Tétide. Fiza de Nereu, deus marinu. Ninfa marina,<br />
muzere de Peleu e mama de Achille.<br />
15 Sìsifu [...]: Fizu de Eolo. Re abbistu e perversu, istesit da-e Giove<br />
cundennadu a che pigare unu crastu mannu subr’a unu montiju;<br />
ma, pro beffe e turmentu, appenas arrivait a sa punta, su marrarzu<br />
nde li rodulaiat a bàsciu! E gai a donzi ‘olta, pro s’eternu, chena mai<br />
bi poder resessire!<br />
16 Efira [...]: Segundu sos antigos istudiosos de s’Ilìade, diat esser<br />
sa tzittade, de Corinto.<br />
17 Glàuco [...]: Si trattat de su bisaju de su Glàuco chi est faeddende.<br />
18 Bèllero [...]: Nòmene mentovadu inoghe ebbia; istaiat in sa tzittade<br />
de Corinto.<br />
19 Pretu [...]: Fizu de Abante e re de Argo, maridu de Antea.<br />
20 Giòbate [...]: Re de sa Lìcia, babbu d’Antea e sogru de Pretu.<br />
217
Càntigu VI<br />
21 Chimera [...]: Mostre fantasiosu chi buttaiat fogu. Aiat sa conca<br />
de leone, su corpus de craba e-i sa coa de dragu.<br />
22 Solima [...] Solimeos [...]: Antigos abitadores de sas montagnas<br />
de su Tàuro, in Lìcia, in continua gherra cun sos Lìcios, chi che los<br />
cherian iscatzare da-e cussas terras.<br />
23 Amasonas [...]: Gherreras de s’Amatzónia, regione nord-orientale<br />
de s’Asia Minore; fini mutiladas de una titta, pro mezus poder<br />
impittare arcu e fritzas.<br />
24 brìglias d’oro [...]: Appellativu de Diana o Artémide, in veridade<br />
pagu impittadu in aterue da-e Omero.<br />
25 Eneu [...]: Babbu de Tideu e donnumannu de Diomede. Fit su<br />
re de Calidone.<br />
26 su fau de Zeus [...]: Pianta maestosa, posta in s’altura de Scea,<br />
cunsacrada a Zeus soberanu.<br />
27 Laódice [...]: Fiza de Prìamu e muzere de Elicaone, fizu de<br />
Antènore.<br />
28 Sidoneas [...]: Sas féminas de Sidone, sa ‘idda pius famosa de sa<br />
Fenìcia, fin mentovadas pro èssere bonas tessidoras.<br />
29 Teanu [...]: Satzerdotessa de sa dea Atena. Fit fiza de Cisseu e<br />
muzere de Antènore.<br />
30 Andròmaca [...]: Fiza de Etíone e muzere de Èttore.<br />
31 Tebe Ipoplàcia [...]: Tzittade de sa Mìsia, regnu de Etíone, su<br />
babbu de Andròmaca. Ipoplàcia cheret nàrrere “posta a pês de su<br />
monte Placo”.<br />
218
ILIADE<br />
CÀNTIGU SÉTTIMU<br />
SU DUELLU TRA ÈTTORE E AIACE TELAMONE<br />
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone
Càntigu VII<br />
SUMMÀRIU<br />
Èttore e Paris Ottavas 1-2<br />
Minerva e Apollo 3-7<br />
S’isfida de Èttore 8-19<br />
Menelau atzettat s’isfida 20-25<br />
S’atzottu de Nèstore 26-31<br />
Sos noe campiones acheos 32-39<br />
Aiace Telamone contr’a Èttore 40-46<br />
Su duellu 47-64<br />
Su cunsizu de Nèstore 65-69<br />
Antènore e Paris 70-76<br />
Sa proposta troiana 77-82<br />
Sas onoràntzias 83-87<br />
Su monumentu de sos Acheos<br />
e s’annuzu de Posidone 88-93<br />
Festas e minettas divinas 94-97<br />
220
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
1 Da-e sa gianna ‘e Scea in su momentu<br />
ch’ ‘essesin ambos frades 1 , disizende<br />
de sa gherra felosa su chimentu.<br />
S’animesin, bidèndelos benzende,<br />
sos d’Ilione, comente cuntentu<br />
restat su marineri chi gherrende<br />
est contr’a s’unda avversa da-e ora<br />
cando si pesat frina aggiuadora!<br />
2 A s’imbuccada, Paris briu e vida<br />
lêsit cun una fritza a Menesteu 2 ;<br />
ruesit posca su forte Ioneu<br />
cun sa frua ‘e su samben istasida<br />
pro méritu d’Ettòrre; e Ifineu<br />
da-e Glàuco in palas felchida<br />
sa lantza s’agattesit chen’isgarru,<br />
si mortu nde falesit da’ su carru!<br />
3 Ma ch’esserat sighidu su masellu<br />
non baliesit Minerva Asulina<br />
e da’ sa chima ‘e s’Olimpu divina<br />
ch’ ‘olesit a s’ilìacu duellu.<br />
Si nd’abbizesit Febo 3 ‘e sa faina<br />
e, pro a Tròia timinde tranellu,<br />
fattu sou tucchesit bola-‘ola<br />
resolutu a nde ‘ogare atzola.<br />
4 Sutt’a su fau ‘e Zeus l’abbojesit<br />
e: –Si non as intentziones malas,<br />
mi deves ilgiarire –li naresit–<br />
prît’est, o Dea, ch’a inoghe falas<br />
che una tentassione! Ello sas alas<br />
t’at postu in pêse su chi lis tocchesit<br />
a sos Gregos issara malu dannu<br />
e bogare los cheres da’ s’affannu?<br />
221<br />
Èttore e Paris<br />
Minerva e<br />
Apollo
S’isfida de<br />
Èttore<br />
Càntigu VII<br />
5 Adducas non nde sentis d’affriscione<br />
pro su bisestru ‘e sa troiana zente!<br />
Mancari apedas tue e Giunone<br />
da’ tempus meda e cuncordemente<br />
detzisu ‘e nd’irroccare a Ilione,<br />
inte’ su chi pens’ ‘eo e pone mente:<br />
assumancus pro oe ‘e nd’agabbare<br />
procuramos sa gherra ambos umpare!–<br />
6 «Cun su matessi pensu, o frade santu,<br />
–rispondesit Minerva Tritonea–<br />
so lómpida a inoghe e soletantu<br />
pro ponner a su chertu una trobea.<br />
Ite meledas tue peristantu<br />
pro chi ‘enzat a bonu tal’idea?»<br />
E su de Zeus fizu saettante<br />
su faeddu torréndeli a s’istante:<br />
7 –Diamos dever s’ànimu intzitare<br />
d’Èttore, gagliardu gherradore,<br />
pro chi lompat sol’isse a isfidare<br />
de sos Acheos s’eroe mazore<br />
e a-i custos, pustis, ammentare<br />
lis devimos sa régula ‘e s’onore,<br />
pro chi unu o s’àteru campione<br />
non nde fattan diversa chistione.–<br />
8 Nêsit su Mere ‘e s’arcu; e su cunsizu<br />
fattesit a Minerva piaghere.<br />
E gai Elénu, ‘e Prìamu su fizu,<br />
s’intendesit comente e in dovere<br />
(segundu su divinu contivizu)<br />
d’andare da’ Ettòrre e in podere<br />
de li narrer: –O frade valorosu,<br />
che a Zeus sàbiu e virtudosu!<br />
222
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
9 Su cumandu, ch’in bucca un’Immortale<br />
de tzertu m’est poninde, riferire<br />
ti dev’ ‘eo e che frade carrale<br />
tue m’isculta, prontu a m’obbeire!<br />
Giómpida no est s’ora fatale<br />
pro a tie e ne pro reduire<br />
in piuer sas roccas d’Ilione:<br />
de s’Olimpu cust’est s’intentzione!<br />
10 Pro nde muttire però s’abbolottu<br />
e pro chi nos pasemus nessi oe,<br />
de sos Danaos 4 su mezus eroe<br />
isfidare dês tue in cara a tottu!<br />
Adducas bi lis betta, che atzottu,<br />
sa marrania, ca sulenu e proe<br />
nd’an aer sos gherreris dardaneos 5<br />
pius de cantu nd’apan sos Acheos!–<br />
11 De cumprire su tempus non li desit<br />
chi, giuilende, Ettòrre a lantza in manu<br />
a innante a s’esércitu troianu<br />
a lu frimmare detzisu tucchesit.<br />
E prim’Atride, appenas da’ lontanu<br />
sa brama ‘e s’inimigu cumprendesit,<br />
isse puru a sos d’Argo de tzessare<br />
cumandesit s’attaccu e d’isettare.<br />
12 Tando Apollo e Minerva, suddisfattos<br />
de lis esser sos pianos resessende,<br />
che s’esseran benturzos, in sos rattos<br />
de s’àrvure ‘e Cronide ‘ola-‘olende<br />
si che calésini, ambos ammirende<br />
unu de fronte a s’àteru, cumpattos,<br />
de Gregos e Dardanos sos potentes<br />
esércitos, de brunzos lutzighentes.<br />
223
Càntigu VII<br />
13 Gai comente una frina d’ ‘entu<br />
sa leada incrispat de su mare<br />
pàsidu e-i su sole ischindittare<br />
faghet su pizu ‘e s’abba in movimentu,<br />
mentres diventat in su fundamentu<br />
pius iscurigosa tott’umpare,<br />
a tale, in s’attruppare, sos soldados<br />
sos brùnzeos lampizos ch’an tudados!<br />
14 Abboghinesit tando Ettòre mannu:<br />
–Frades de Troe, Gregos, m’intendide!<br />
Si agabbadu non nd’amos su dannu<br />
cun s’isfida de Paris cun s’Atride<br />
cheret narrer chi a Zeus Cronide<br />
galu non bastat de nos dare affannu<br />
e chi detzisu at de nos mattanare<br />
fin’a perder sa gherra o a l’ ‘alanzare!<br />
15 Cale siat però s’intentzione<br />
nemos de nois lu podet ischire!<br />
At a toccare a bois a godire<br />
bidèndela derrutta a Ilione<br />
o nostra invece sa suddisfassione<br />
coibàscios mirèndebos partire?<br />
Una cosa l’ischimos... e ladina:<br />
sa gherra est pro a tottu una ruina!<br />
16 Adducas assunessi in custa die<br />
d’abbilandrare bos pedo sa morte!<br />
Unu de ‘ois... unu, su prus forte,<br />
si fattat a innante contr’a mie!<br />
e siat unu a morrer deasie<br />
e non chentu o pius! Sa malasorte<br />
chi si nde traghet unu, unu ebbia!<br />
Acco’ sa chi bos betto marrania!<br />
224
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
17 Finas bos naro (e Zeus chi m’intendet<br />
distimonzu mi siat in cust’ora!):<br />
si sa lantza ‘e s’Acheu atterradora<br />
su filu mi truncherat chi mi prendet<br />
a custu mundu e si cuddu pretendet<br />
de m’ispozare ‘e sas armas ancora,<br />
fattat comente cheret, ma torrare<br />
dêt su corpus a Tròia a l’onorare!<br />
18 Si Apollo, invece, sa vittòria<br />
cuntzederat a custu bratzu meu,<br />
giuro chi de su mortu glòria-glòria<br />
sas armas gitto a su témpiu ‘e su deu,<br />
ma chi finas lu lasso a sos d’Atreu<br />
pro ch’una losa fettan a memòria<br />
de tant’eroe, mortu cun s’idea<br />
de ponner a sa morte una trobea!<br />
19 E cantos in su tempus benidore<br />
a s’Ellesponto 6 , a pês de cussa losa,<br />
an a lomper, chi cun boghe ispantosa<br />
nerzan a cara a chelu: –It’onore<br />
ch’at meressidu e fama dignitosa<br />
cuss’Eroe antigu e de valore<br />
si mortu l’at Ettòrre!– E nênde gai<br />
sa fama d’Ìlion non bárigat mai!–<br />
20 Nêsit; e sicomente a sa proposta<br />
niune de sos Gregos li torresit<br />
pronta che pare e giara una risposta,<br />
a boghes airadas si pesesit<br />
Menelau e a tottu abboghinesit<br />
pro los offender própriu a bell’apposta:<br />
–Coltz’a mie, ch’illusu a s’ala mia<br />
d’aer màscios, non féminas, mi fia!<br />
225<br />
Menelau<br />
atzettat<br />
s’isfida
Càntigu VII<br />
21 Barra già nd’azis sende fianc’a pare!<br />
Ma si sa soga bos bettat calcunu<br />
bos remunides e non nd’ ‘essit unu<br />
ch’apat fortzas e coro a cuntrastare!<br />
Sos Acheos famados ue sunu?<br />
Chi bos pottedas in lotzu ‘oltare<br />
cantos sezis inoghe inneuddados!<br />
Mezus sa morte che atzantarados!<br />
22 Ma non bi restat Èttore atzuridu<br />
chena agattare aggantzu parinale,<br />
ca bi l’atzetto deo su cumbidu,<br />
deo... deo!... e s’Olimpu immortale<br />
detzidat pro su bene o pro su male!–<br />
S’armadura, depustis, avvilidu<br />
e puru resolutu, nde ‘oghesit<br />
e a si la ‘estire comintzesit.<br />
23 Connottu aias tue in cussa die<br />
da’ s’ispada d’Ettòrre dura sorte,<br />
o Menelau, ca meda pius forte<br />
fit su fizu ‘e Priàmu de a tie!<br />
Non ti fis bardiadu da’ sa morte<br />
si cantos fini prìntzipes inie<br />
non t’aeren trattesu e frade tou<br />
abboghinadu cun su pôre sou:<br />
24 –O Menelau, nadia de Zeus,<br />
atza nde mustras, ma un’acconcada<br />
mi paret custa de zente iscabada!<br />
Si non nos cheres bider male e peus<br />
cun sa mente ti nd’ista assussegada!<br />
Pro cantu siat forte che unu deus,<br />
finas Achille a ponner marranias<br />
bi pensat contr’a cussu medas bias!<br />
226
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
25 In ragas tuas resta e t’ausenta<br />
mezus cun sos soldados in disparte,<br />
ca già non b’istat Èttore a s’appenta<br />
cun chie l’agattamos pro cuss’arte!<br />
Ma féminas non semus, ti nd’ammenta!<br />
Antzis ch’onore at a fagher a Marte<br />
s’eroe nostru a tales so seguru<br />
chi fintz’a tie at a piagher puru!–<br />
26 A sos bonos cunsizos s’Ispartanu<br />
coittesit cunvintu a ponner mente,<br />
ca già l’ischiat chi non fit prudente<br />
cun Èttore a gherrare manu-manu.<br />
Ma nêsit Gereneu prontamente<br />
cun sa sabidoria ‘e s’antzianu:<br />
–Ohi, Pàtria amada, cale sorte!<br />
Una nue t’inghìriat de morte!<br />
27 Si l’ischerat Peleu 7 , ite tristesa!<br />
chi sos eroes chi li fentomei<br />
cand’a Fitia cun Ulisse andei<br />
pro cuncordare cust’épica impresa<br />
e de nos dare su fizu li nêi...<br />
si l’ischerat ch’appenas l’an intesa<br />
s’isfida d’Ilione l’an timida,<br />
tétteru diat ruer, chena vida!<br />
28 Cherferan Zeus, Apollo e Atena 8<br />
torràreli a-i custu pilibiancu<br />
sas fortzas d’unu tempus assumancu!...<br />
de cando cun sa lantza apo sa vena<br />
d’Euritalione 9 ‘attidu a mancu!<br />
Che a como, m’ammento, a boghe piena<br />
nos isfidesit su Re atzuridu<br />
e cantos l’intendesin l’an timidu!<br />
227
Sos noe<br />
campiones<br />
acheos<br />
Càntigu VII<br />
29 S’arminzu, che un’upa de s’inferru,<br />
d’Euritalione fin timende<br />
prus che a isse: una matza ‘e ferru<br />
chi li lassesit Licurgo 10 morzende<br />
(traste chi nd’ ‘ettaiat donz’abberru!)<br />
e chi custu s’aiat battagliende<br />
contr’a Aritò 11 divinu procuradu<br />
cando in un’istrintorzu l’at tentadu!<br />
30 Su prus gióvanu fia in cussa gherra,<br />
ma de coràggiu nd’aia bastante<br />
si non timesi a ponner cuntierra<br />
e contr’a isse a benner a innante!<br />
E lu ‘idesin tottu su zigante,<br />
su timìdu!, bratzispartu per terra<br />
chena pius alenu, a limba fora,<br />
gràscias fintz’a Minerva amparadora!<br />
31 Broterat assunessi noittolu<br />
da’ custu bratzu su vigore antigu<br />
pro bos mustrare si cun oriolu<br />
affrontadu l’aia s’inimigu!<br />
Ma càglian tottu inoghe! Ite consolu!<br />
Unu non ch’est adducas... un’amigu<br />
de sa Pàtria nostra, unu valente<br />
ch’a Èttore rispondat dignamente?–<br />
32 Noe si nde pesesin a s’affeu<br />
de campiones: pro primu s’Atride,<br />
re de sos res; infattu su Tidide,<br />
ambos Aiaces e Idomeneu;<br />
pustis Merione cun s’Evemonide 12 ,<br />
Toante e-i s’ìtacu Odisseu!<br />
Tottu cherian cun s’ispada in manu<br />
s’eroe cuntrastare troianu!<br />
228
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
33 Tand’isclamesit Nèstore cuntentu:<br />
–Sa sorte, issa ebbia lu detzidat<br />
a chie accansàreli s’intentu!<br />
E chi torrare donzunu lu ‘idat<br />
vittoriosu a s’accampamentu!<br />
Argo in sa fortza sua est chi cunfidat!–<br />
Nêsidi; e in s’elmu de Nestòre<br />
ch’ ‘ettesin cuddos sa busca ‘e s’onore 13 .<br />
34 Ojos altzesin a chelu in s’istante<br />
sos d’Argo gherradores tott’umpare<br />
sa gràscia ‘e sa vittòria pr’invocare;<br />
e nêsit pius d’unu a su Tronante:<br />
–O Mere santu, póneli a innante<br />
chie paris la pottat cuntrastare<br />
sa rocca ‘e Troe! Siat Telamome<br />
cuss’eroe, Tidide o Agamennòne!–<br />
35 Intantu Gereneu buluzende<br />
s’elmu cun sos nigheles s’istaiat:<br />
lu ‘oltulait, l’isbattulaiat,<br />
tenìndelu continu altza e falende;<br />
e sa zente, sempre ‘e pius ciarrende,<br />
de connoscher sa sorte isettaiat.<br />
D’iscattu, infinis, mintesit sa manu<br />
cunfidende in Cronide soberanu!<br />
36 E Zeus, regoglinde s’intentzione,<br />
su signale in sas manos li ponzesit<br />
d’Aiace, su fizu ‘e Telamone!<br />
In su lu ‘ider si nde cuntentesit<br />
su re de Pilo e cun suddisfassione<br />
a cantos fin affacca l’ammustresit,<br />
isettende chi l’aeret connottu<br />
s’eroe ‘e Salamina 14 primm’ ‘e tottu.<br />
229
Aiace<br />
Telamone<br />
e Èttore<br />
Càntigu VII<br />
37 E Aiace, appoi de aer bidu<br />
in manos de Nestòrre su signale,<br />
nêsit che giuilende: –O Immortale,<br />
ti ringràtzio pro m’aer preferidu!<br />
Como m’accansa d’ ‘ider istasidu<br />
su de Tròia eroe geniale!<br />
Deo cunfido in sas gràscias tuas!<br />
Die nódida est custa si m’aggiuas!<br />
38 E galu ‘ois, Gregos, supplicade<br />
a Zeus mannu, ma cun boghe bàscia,<br />
pro chi non pedan sa matessi gràscia<br />
sos d’Ilione a sa divinidade.<br />
Antzis, comente cherides pregade!<br />
A niune tim’ ‘eo e in disgràscia<br />
non crêo chi mi ponzat su dannarzu,<br />
ca sun sos bratzos mios de attarzu!–<br />
39 Si ‘estesit depustis s’armadura,<br />
mentr’a Zeus sos d’Argo nêsin gai:<br />
–O Segnore de s’Ida, che simmai<br />
aggiùanos in custa conzuntura!<br />
Si non cherferas, ca nd’as dolu e cura,<br />
ponner posc’a Ettòrre in arguai,<br />
dalis paris s’amparu e-i sos brios<br />
pro ch’ ‘essire nde pottan ambos bios!–<br />
40 Appenas agabbesit de s’ ‘estire<br />
cun unu risu ‘e suddisfassione<br />
avantzesit contr’a su d’Ilione<br />
Aiace, seguru ‘e non faddire,<br />
a passos longos, chena si chinnire,<br />
a lampizos de brunzu, in paragone<br />
in majestade a Marte soberanu<br />
cando si mustrat cun sa lantza in manu!<br />
230
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
41 Bidìndelu avantzare s’animesit<br />
donzi gherreri, donzi re acheu;<br />
mentr’a sos de Priàmu, frittu, arreu<br />
su suore in s’ischina lis curresit<br />
e finas a s’eroe dardaneu<br />
su coro a toccheddare si ponzesit!<br />
Ma ‘ettada oramai fit s’isfida<br />
de ‘alanzare o de perder sa vida!<br />
42 E cando cun Ettòrre troianu<br />
s’agattesit Aiace a cara a pare<br />
(s’iscudu mannu gighiat in manu<br />
chi fattu in Ila 15 s’aiat contzare<br />
da-e Tichiu 16 , valente artesanu,<br />
cun sette corzos ‘ulos e forrare<br />
cun unu pizu ‘e brunzu lumenosu!)<br />
li nêsit resolutu e rispettosu:<br />
43 –O de Priàmu nóbile nadia,<br />
accomi prontu, inoghe, in cara a tie<br />
detzisu a t’ammustrare in custa die<br />
ch’anzena non timimos marrania!<br />
Iscas galu chi eroes che a mie<br />
medas bi nd’amos in sa pàtria mia!<br />
Sol’Achille si nd’istat abbandadu<br />
contr’a s’Atride offesu e airadu!<br />
44 Ma pro cantu pesosa e importante<br />
siat sa mancàntzia ‘e cussu forte,<br />
non t’illudas de poder in s’istante<br />
mezorare de Ìlion sa sorte!<br />
Adducas incomintza tue innante!<br />
Proabe-i a mi dare sa morte!–<br />
Nêsit; e sa troiana fortilesa<br />
rispondesit cun paris nobilesa:<br />
231
Su duellu<br />
Càntigu VII<br />
45 –O Telamone, zenia de Zeus,<br />
non crêttas, si mi pones a su prou,<br />
ch’at a retzire su cumbidu tou<br />
risposta ‘e piseddina o male e peus!<br />
Forte ses tue cant’a unu deus,<br />
ma su bratzu d’Ettòrre no est nou<br />
a marranias cun eroes mannos,<br />
ne timet de sa gherra sos affannos!<br />
46 A caddu, a pê’, cun lantza o cun ispada,<br />
sa dansa ‘e deus Marte isco ballare;<br />
in s’abbolottu prefero a istare<br />
in primma fila e a cara parada!<br />
Ma non penses chi a s’iscunfidada<br />
o cun s’ingannu ti cherfa affrontare!<br />
Adducas comintzamos cust’impreu:<br />
ti nde ‘àrdia, acco’ su traste meu!–<br />
47 Cun un’ùrulu ‘e morte muidende<br />
da-e manos s’arminzu li fuesit<br />
de sàmbene lambridu e, che tronende,<br />
a s’iscudu inimigu s’attappesit:<br />
ses pizos fatt’a pare trapassesit<br />
in su ‘e sette sa fùrria agabbende,<br />
chena dare a s’Eroe d’Ilione<br />
sa chi bramait suddisfassione!<br />
48 S’animesit pro su colpu faddidu<br />
su gregu cumandante e a s’appretta,<br />
paris bettende un’orrorosu gridu,<br />
su traste li torresit che saetta!<br />
Ma pro cantu sa mìria fit perfetta,<br />
in s’iscudu de Èttore intzecchidu<br />
s’est finas cussu raju portentosu<br />
chena dare a su Mere mezus gosu!<br />
232
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
49 Sas lantzas ambos duos campiones<br />
da’ sos iscudos tando nd’istratzésini<br />
e unu contr’a s’àteru s’ ‘ettésini<br />
che porcrabos feridos o leones!<br />
Colpos malos, tremendos s’addobbésini<br />
chena però s’offender sas persones!<br />
Gai istesin med’ora afferra-afferra<br />
suppesende piuer da-e terra!<br />
50 E solu cando a Èttore segadu<br />
si l’est s’arminzu in duos, e s’Acheu<br />
l’at cun sa lantza de nou apprettadu,<br />
àpidu s’est s’eroe dardaneu<br />
che in attogu in cussu peleu<br />
e finas cun su tuju ispizoladu<br />
da-e sa punta ‘e su brunzu inimigu<br />
pro bona sorte sua sol’azigu!<br />
51 S’irrujesit de samben s’armadura!<br />
Ma su Troianu chena si chinnire<br />
cun unu crastu, a imboladura,<br />
tentesit su matessi ‘e lu colpire!<br />
Cun s’iscudu ‘ettadu a covaccura<br />
bi lu paresit Aiace e faddire<br />
li fattesit a Èttore s’afficcu<br />
de lomper a lu ‘ider pistu e siccu!<br />
52 Unu marrarzu prus pesudu ancora<br />
da’ terra lêsit tando Telamone<br />
e, cun fortza ‘e zigante, a Ilione<br />
torresit sa risposta lestru in s’ora!<br />
A s’insegus Ettòrre, a ojos fora,<br />
che rodulesit, a unu muntone<br />
cun s’iscudu ispantosu fragassadu,<br />
mùcculu in sos benujos, ispossadu!<br />
233
Càntigu VII<br />
53 Ma Febo, piedosu, atza e briu<br />
luego ‘e li torrare meledesit;<br />
e gai appenas si nde suppesesit<br />
che a prima su fogu biu-’iu<br />
de s’eróicu chertu s’allumesit!<br />
Acco’ tando a Ideu e Taltibiu<br />
ambos pare avantzare, a iscettru in manu,<br />
pro nde muttire gregu e troianu.<br />
54 E lis nêsit Ideu d’Ilione:<br />
–Sas armas, frades caros, deponide!<br />
Unu e s’àteru de Zeus Cronide<br />
s’amorosa tenides protessione!<br />
Su chi bos nâmos adducas faghide,<br />
ca est sa pius sàbia detzisione:<br />
giaghi approbe su sole est a s’occasu<br />
chircade in su retiru gosu e pasu!–<br />
55 Li rispondesit Aiace: –O Ideu,<br />
a chie at s’isfida meledada<br />
andat custa proposta, a parrer meu,<br />
innante de a mie presentada!<br />
S’est Èttore a la fagher a s’Acheu<br />
non crêo chi li ‘enzat refudada.<br />
Duncas l’avantzet isse sa proposta<br />
si bramat de retzire una risposta!–<br />
56 «O re de Salamina valorosu,<br />
–nêsit tando s’ilìaca fortesa–<br />
non solu ses pro Argo una difesa,<br />
ma finas in faeddos virtudosu!<br />
Lezìttima mi paret sa pretesa<br />
e deo ti dimando, rispettosu,<br />
a un’àtera ‘olta ‘e rimandare<br />
sa marrania e de nos reposare.<br />
234
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
57 Giagh’est leende a interighinare<br />
d’Ideu rispettamos sos cunsizos<br />
e gai a sos gherreris sos disizos<br />
podimos fintzamente accunortare<br />
de s’ ‘ider, poi de tantos fastizos,<br />
chen’arminzos in manu a peleare.<br />
Duncas tzessamundela, o Telamone,<br />
pro bonu de sos d’Argo e d’Ilione!<br />
58 Però innante faghìmunos galu<br />
pare-pare in signale d’amistade<br />
cun un’istrinta ‘e manu unu regalu,<br />
pro chi nerzan in sa posteridade:<br />
Issos cun atza e cun ìmpitu malu<br />
si sun gherrados, posca in bonidade<br />
nde l’an muttida e si sun dispididos<br />
che amigos, simmai si nd’at bidos!»<br />
59 Nênde gai, s’ispada poderosa<br />
cun sas asas de prata li porresit<br />
paris cun sa baina lumenosa<br />
e Aiace puru si nd’ ‘oghesit<br />
da’ chintu sa chintorza valorosa<br />
de pùrpura e bi la cunsignesit.<br />
S’istringhesin sa manu ‘e bonu coro<br />
ambos torrendesiche a logu insoro.<br />
60 Si nd’allegresit donzi troianu<br />
in s’ ‘ider a Ettòrre recuire<br />
in mes’a issos galu biu e sanu!<br />
Non crêian, infattis, chi fuire<br />
potterat a su bratzu subrumanu<br />
d’Aiace Telamone e de patire<br />
fin timinde sa rutta d’Ilione,<br />
poi mortu s’insoro campione!<br />
235
Càntigu VII<br />
61 Sos d’Argo, invece, cabos de valore<br />
a l’abbojare cuntentos tucchesin<br />
a s’eroe danau e li tzocchesin<br />
sas manos che a unu ‘inchidore!<br />
Da-e s’Atride pustis lu gittesin<br />
chi, pro li render pius mannu onore,<br />
unu trau nde fattesit battire,<br />
a Zeus intregadu, a l’arrustire.<br />
62 A su cumandu, lestros, s’animale<br />
nde li trazesin paritzos soldados<br />
chi, poi ‘e s’esser bene innettiados,<br />
l’ispojolesin cun unu pugnale.<br />
Cun sos burteddos pustis arrodados<br />
l’iscorzesin e a colpos d’ ‘istrale<br />
l’appetzesin, mentr’àteros, bundante,<br />
su fogu ammanizesin a s’istante!<br />
63 A sa falada ‘e sa brajas cun cura<br />
ponzesin sas cadrijas a irrujare,<br />
lênde pustis sa petta a b’assentare<br />
a cantos mannos subr’a sa calura.<br />
E appenas giompesit a cottura<br />
allegros comintzesin tott’umpare<br />
a Zeus a ondrare s’immortale<br />
e a s’Eroe insoro geniale.<br />
64 Altzende ojos a sa Ghia divina<br />
si nde pesesit tando Agamennòne:<br />
lêsit su mezus bìcculu ‘e s’ischina<br />
e in signale ‘e cunsiderassione<br />
lu desit a su Re de Salamina.<br />
Si nd’allegresit meda Telamone<br />
de su prétziu mannu e de sighire<br />
nêsit a tottu in su divertire.<br />
236
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
65 Istesin oras medas rebottende<br />
olvidende ‘e sa gherra onz’impeleu;<br />
pustis cando, attattu donz’acheu<br />
e sonnidu, ‘e pius fit disizende<br />
d’agattare in su lettu su recreu,<br />
acco’ su mere ‘e Pilo avantzende<br />
in mes’a rese, prìntzipes, soldados<br />
e nàrrerlis cun tonos accorados:<br />
66 –Fizu d’Atreu, amigos, m’iscultade!<br />
Maicantos cumpanzos valorosos<br />
oe ch’at Marte imbiadu a s’Ade,<br />
eroes mannos, caros, generosos!<br />
Chi rètzana onores dignitosos<br />
cunsizan affriscione e piedade.<br />
Duncas, o Re, cumbenit cras manzanu<br />
su bisestru ‘e suspender disumanu!<br />
67 A sos chentales cussos disdicciados<br />
de los regòglier naro tott’umpare<br />
e linna meda d’arremiarzare<br />
pro chi bi ‘enzan susu collocados<br />
e pustis in su fogu dissipados<br />
cun sas armas e tottu, a cara a mare!<br />
A fizos e parentes pr’accunortu<br />
s’arribbet sa relìchia ‘e donzi mortu.<br />
68 Dia narrer ancora, pro ammentu<br />
de chie cun su tempus custu logu<br />
at a cherrer cun bonu sentimentu<br />
visitare o cun coro in affogu,<br />
de che lassare sinzu ‘e monumentu,<br />
chi a mentovu restet e attrogu<br />
de s’acheu valore e siat frama<br />
chi brujet de sa gherra dogni brama!–<br />
237<br />
Su cunsizu de<br />
Nèstore
Antènore<br />
e Paris<br />
Càntigu VII<br />
69 Accunsentes, tzocchéndeli sas manos,<br />
prìntzipes e gherreris si mustresin<br />
e àteros de conca li fattesin<br />
pretziéndeli sos cunsizos sanos.<br />
Mancu tranchillos fin sos Troianos,<br />
s’est ch’a s’ispèria-ispèria si nd’istesin<br />
finas a notte manna, ‘e malumore.<br />
Ma galu incue nêsit Antenòre:<br />
70 –M’intendide, o frades d’Ilione,<br />
e bois puru, amigos, chi sa pena<br />
baliades de tantu bulione<br />
pro a nois gherrende in terra anzena!<br />
Pro nd’agabbare custa chistione<br />
b’at solu una manera: a Elèna<br />
cheret chi li torremos a s’isposu<br />
paris cun su tresoro valorosu!<br />
71 Chi nde pottemos bessire in balanzu<br />
deo non crêo, s’est ch’amos traittu 17<br />
su giuramentu ‘e paghe beneittu,<br />
ne chi nos diat Zeus s’affianzu!<br />
S’istare a cust’afficu ancora appittu<br />
est chimera, est sónniu mettanzu!<br />
Torret Elèna da’ su mere sou<br />
e su sole ‘e sa paghe ‘essat de nou!–<br />
72 «Mezus cunsizos dês dare, Antenòre,<br />
–li rispondesit Paris a s’istante–<br />
si d’ ‘ardiare sa vida e s’onore<br />
bramas a tottu e si ses amante<br />
de sa cuncòrdia e de su veru amore!<br />
Isperièntzia e limba nd’as bastante,<br />
ma si penseras comente faeddas<br />
tando in debadas ti naro ch’appeddas!<br />
238
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
73 De rèndere a Elèna non bi penso!<br />
Prima sa vida cheret chi mi lêdas!<br />
S’invece b’at de dare oros, sedas,<br />
pratas e chentu benes, non mi chenso 18 ;<br />
antzis ricchesas nde l’aggiungo medas...<br />
cun cant’apo e possedo lu cumpenso!<br />
Ma chi restet Elèna cun a mie<br />
ch’est s’ària chi respiro notte e die!»<br />
74 Nêsit; e re Priàmu fattu sou:<br />
–Troianos, Dardaneos, m’intendide:<br />
lassàdebi in sa rocca su custou,<br />
posc’a bos reposare recuide.<br />
Cando su sole s’accherat de nou<br />
de ch’imbiare penso da’ s’Atride<br />
a Ideu, pr’ischire ite nde pensat<br />
si Paris cun ricchesas lu cumpensat.<br />
75 A re Agamennòne preguntare<br />
dêt puru s’est d’accordu cras manzanu<br />
su fragassu ‘e sa gherra a nde sessare<br />
pro permitter a gregu e troianu<br />
sos tantos mortos cun piedosa manu<br />
de poder dignamente sepultare.<br />
Pustis torramos a su mal’impreu<br />
finas a cando non detzidit Zeu!–<br />
76 Istraccu, nênde gai, a si drommire<br />
tucchesit re Priàmu e-i sos fizos,<br />
appenas attuados sos cunsizos,<br />
cumandesin a tottu ‘e recuire.<br />
E Ideu, s’incrasa, a riferire<br />
decomente retzidu in contivizos<br />
ch’andesit da-e re Agamennòne<br />
chena si fagher manna illusione.<br />
239
Sa proposta<br />
troiana<br />
Càntigu VII<br />
77 Affacc’a su naviu ‘e prim’Atreu<br />
fin sos Gregos in s’ora reunidos.<br />
«Majestade, –naresit tando Ideu–<br />
prìntzipes e gherreris atzuridos,<br />
Priàmu e su popùlu dardaneu<br />
chi bos rifera cheren sos sentidos<br />
ch’at Paris deris notte nâdu a nois<br />
pro ‘ider s’aggradessin galu a bois!<br />
78 S’intentzione sua est custa ebbia:<br />
su chi si ch’at leadu in terra anzena<br />
(esserat mezus mortu cussa ia!)<br />
a bos render est prontu e, pro sa pena<br />
ch’at dadu e manna a s’ispartana Ghia,<br />
ricchesas pro cumpensu a manu prena<br />
cheret aggiungher, cantas nde possedit!<br />
A Elèna però non bos la tzedit!<br />
79 De bos narrer m’an puru ingarrigadu<br />
s’atzettades, assunessi pro oe,<br />
chi tzesset s’abbolottu e ch’onoradu<br />
siat e sepultadu donz’eroe.<br />
Ch’ ‘entzat posca in s’Olimpu decretadu<br />
chie dêt bider bonu o malu proe!»<br />
Nêsit s’imbasciadore; ma, detzisu,<br />
lis desit Diomede cust’avvisu:<br />
80 –Nemos chi tzedat! Nemos! ca sa sorte<br />
signada est oramai d’Ilione!<br />
Siat donzunu resinnadu e forte!<br />
Chie de custa gherra est sa cajone,<br />
si puru los ponzerat a cumone<br />
sos siddados chi tenet, da’ sa morte<br />
diat debadas fuire a boleu,<br />
mancu si Lene torrat a s’Atreu!–<br />
240
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
81 Si nd’allegresin prìntzipes e rese<br />
de sa risposta de s’eroe insoro<br />
e prim’Atreu, ritzéndesi in pêse:<br />
–O Ideu, –li nêsit– no est s’oro<br />
su chi bramamos, A intr’ ‘e su coro<br />
(como chi l’as intesu già lu crêse!)<br />
b’amos s’ispera ‘e meressire glòria<br />
chi mentovada restet in s’istòria!<br />
82 Sa segunda proposta ti l’atzetto,<br />
ca su render onore a chie est mortu<br />
dovere est pro donzunu e dat cunfortu.<br />
Sa peràula ‘ettada la rispetto!<br />
Adducas bae e non timedas tortu!<br />
Innante a Zeus santu ti ripeto<br />
chi oe non nd’appretto de soldados,<br />
pro chi sian sos mortos sepultados!<br />
83 A s’ala d’Ilione furriesit<br />
poi ‘e l’aer intesu, cun apprettu,<br />
s’imbasciadore e, cando b’arrivesit,<br />
a sos cumpanzos suos in isettu<br />
ladina donzi cosa lis contesit.<br />
A sos mortos eroes cun affettu<br />
lêsin posca detzisos a pensare<br />
gregos e dardaneos ambos pare.<br />
84 A los regòglier, a los seberare,<br />
pro comente fin issos bisetrados,<br />
de sàmbene e de piuer imbruttados,<br />
tètteros, a muntone subr’a pare,<br />
bistadu est pro tottu sos soldados<br />
s’ingàrrigu prus feu ‘e supportare,<br />
a tales chi gherreri non s’ ‘idiat<br />
chi làgrimas in ojos non gighiat!<br />
241<br />
Sas<br />
onoràntzias
Su<br />
monumentu<br />
de sos Acheos<br />
e ‘annuzu de<br />
Posidone<br />
Càntigu VII<br />
85 Truncos mannos de linna peristantu<br />
fin àteros tottue ammuntonende<br />
e sidas e chimuzas dogni tantu<br />
sutta sos remiarzos collochende,<br />
issos puru a succuttos de piantu,<br />
sa sorte ‘e sos cumpagnos lastimende.<br />
Àteros susu los collocain<br />
a manu-manu chi bi lis battian.<br />
86 Cando posca ambas partes acchippesin<br />
a cumprire su piedosu impreu<br />
e a sos pròprios mortos s’inghiriesin<br />
pro lis isterrer déghile su teu,<br />
lestros su fogu, invochende a Zeu,<br />
de s’ùltimu dissipu b’atzendesin.<br />
Ma ne Priàmu, ne Agamennone<br />
cherfesin boghes de disperascione.<br />
87 Approbe fit su sole a su ponente,<br />
addaghi, reduidas sas chijinas<br />
e sas relìchias, lêsit cussa zente<br />
a si che ritirare, a sas ruinas<br />
pensende de sa gherra e cun sa mente<br />
galu ‘oltada a tantas caras cinas<br />
frittas e biaittas, bisestradas<br />
e da-e sas fiaras mandigadas!<br />
88 E pro ammentu ‘e sos malefadados<br />
una losa, s’incras, ‘e fraigare<br />
pensesin sos d’Atreu tott’umpare<br />
própriu inue aian dissipados<br />
sos eroes insoro. ‘E culunnados<br />
l’inghiriesin e turres, ch’ispantare<br />
devian cantos, pro glòria e affettu,<br />
aeren visitadu cussu trettu!<br />
242
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
89 Unu sulcu, depustis, pro difesa<br />
b’iscavesin ancora tott’in tundu<br />
largu ses passos e battor profundu.<br />
Monumentu ‘e miràbile bellesa<br />
chi paris non s’agattat in su mundu<br />
e chi finas s’imbìdia ch’at atzesa<br />
de Posidone, deus eterrenu,<br />
s’est chi nêsit a Zeus cun belenu:<br />
90 –Frade istimadu, olìmpicu Mere,<br />
a parte ‘e giosso mira e pustis nara<br />
de sa Terra cal’ómine in dovere<br />
s’at a intender prus d’altzare cara<br />
a nois prega-prega, s’est ch’insara<br />
una losa, e chena mancu crêre<br />
de nos dever innante pretziare,<br />
s’an chérfidu sos Gregos fraigare!<br />
91 Bette de monumentu chi s’an fattu!<br />
Como est seguru chi sa fama insoro<br />
in tottue at a fagher bon’imbattu!<br />
Gai ‘e su muru (pro custu m’accoro!)<br />
s’isméntigan ch’a Tròia pr’apparatu<br />
apo postu cun Febo. Oh, crebacoro!–<br />
«O Mere de sas undas, it’as nâdu?<br />
–Zeus li nêsit che maravizadu–<br />
92 L’aeret fattu cussu pensamentu<br />
un’àter’Immortale –naro deo–!<br />
De suddu manc’appenas mi nde lêo!<br />
E ses timende chi finas s’ammentu<br />
diat poder su gregu monumentu<br />
de ‘ois cantzellare? Ma non crêo<br />
chi non resessas tue a impidire<br />
chi lis pottat sa proa resessire!<br />
243
Festas<br />
e minettas<br />
divinas<br />
Càntigu VII<br />
93 Ma, si t’appenat, inte’ su consizu<br />
chi ti dao che frade a coro in manu:<br />
appenas da’ su logu troianu<br />
tuccadu si ch’est s’ùltimu navizu<br />
de re Agamennòne, in contivizu<br />
apas d’abbolottare s’oceànu<br />
finas chi s’unda, da’ làccana ‘essida,<br />
cuss’òpera non apat destruida»<br />
94 Si nd’allegresit meda Posidone.<br />
Su sole intantu fit ruende in mare<br />
e sos Gregos cumpridu ‘e fraigare<br />
aian cuss’ispantu a perfessione.<br />
Própriu in s’ora agabbende a isgarrigare<br />
fit Euneu 19 , su fizu ‘e Giasone 20 ,<br />
da’ sa nave su ‘inu chi ‘attidu<br />
aiat da-e Lemno 21 saboridu.<br />
95 Deghe cossos de su mezus ch’aiat<br />
a sos fizos d’Atreu los donesit;<br />
s’àteru, invece, a chie nde cheriat<br />
a boghes che mercante lu ‘endesit.<br />
E-i sa zente bi lu comparesit<br />
déndeli in giambu su chi possediat:<br />
peddes, fiados, brunzu e fintzamente<br />
bonos isciaos pro cussu nepente.<br />
96 A totta notte istesin festende<br />
che s’esseran in paghe sos Acheos<br />
e galu a s’àter’ala rebottende<br />
s’intendesin sos fieros Dardaneos!<br />
Ma Zeus mannu, minettende anneos,<br />
intender a lampizos e tronende<br />
si fattesit da’ cantos, iscabados,<br />
si fini de s’Olimpu ismentigados!<br />
244
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
97 Ma tzócchidos e bértigas de fogu<br />
lis torresin repente limba e tinu<br />
si ch’imbolesin per terra su ‘inu<br />
incherados, cun su coro in affogu,<br />
e, lassada onzi festa e disaogu,<br />
ojos altzesin a Zeus divinu<br />
pedìndeli ‘e los cherrer perdonare.<br />
Pustis tucchesin tottu a si corcare.<br />
245
NOTAS DE SU CÀNTIGU SÉTTIMU<br />
Càntigu VII<br />
1 ambos frades [...]: Èttore e Paris. (Cfr. sas ùltimas ottavas de su<br />
Càntigu VI)<br />
2 Menesteu [...]: Fizu de Aritò o Aritoe. In su Càntigu IV - Ottava<br />
n. 51- amos incontradu un’àteru Menesteu, ma non si trattat de sa<br />
matessi persone. Cuddu fit su fizu de Peteu e ghiesit s’esércitu<br />
d’Atene a Tròia.<br />
3 Febo [...]: Àteru nòmene de su deus Apollo.<br />
4 Danaos [...]: Àteru nòmene de sos cumbattentes gregos in sa<br />
gherra de Tròia.<br />
5 Dardaneos [...]: O Dardanos. Àteru nòmene de sos Troianos, de<br />
s’erèntzia de Dàrdanu, fizu de Giove e de Elettra.<br />
6 Ellesponto [...]: Sos “Dardanelli” de oe.<br />
7 Peleu [...]: Su babbu de Achille e maridu de sa dea Teti.<br />
8 Atena [...]: Àteru nòmene de Minerva, pretziada in Atene.<br />
9 Euritalione [...]: Nd’amos già faeddadu in su Càntigu IV - Ottava<br />
n. 49 - (Cfr. cun sa nota n. 17 de su matessi Càntigu).<br />
10 Licurgo [...]: Prìntzipe de s’Arcàdia, su ch’at mortu a Aritò. Non<br />
si trattat de sa matessi persone chi amos bidu in s’ottava n.25 de su<br />
Càntigu VI^.<br />
11 Aritò [...]: O Aritoo. Prìntzipe de sa Beòtzia. Fit forsis su babbu<br />
de cuddu Menesteu, mortu da-e Paris. (Cfr. cun sa 2 a ottava de custu<br />
Càntigu)<br />
12 Evemonide [...]: Eurìpilo, fizu de Evèmone, prìntzipe de sos<br />
Tessaleos.<br />
13 Sa busca de s’onore [...]: Unu signale particulare, forsis una taulitta<br />
o una pedrischéddula.<br />
14 Salamina [...]: Ìsula accurtz’a s’Àttica, pàtria de Aiace<br />
Telamone.<br />
15 Ila [...]: Tzittade de sa Beòtzia, accurtzu a su lagu de Copàide.<br />
16 Tichìu [...]: Su valente artesanu chi at contzadu s’iscudu poderosu<br />
de Aiace Telamone.<br />
17 s’est ch’amos traittu su giuramentu [...]: Cfr. cun sas ottavas n.<br />
54-66 de su ‘e tres Càntigos.<br />
18 non mi chenso [...]: Istat pro “non mi chènscio”, ossiat “non mi<br />
lamento”.<br />
19 Euneu [...]: Fizu de Giasone de Issìpile, prìntzipe de Lemno.<br />
246
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />
20 Giasone [...]: Fizu de Esone, re de Iolco, fit su cumandante de<br />
s’ispidissione de sos Argonàutas (= marineris de sa nave Argo), sos<br />
chi tucchesin a sa Cólchide pro si furare su “vello d’oro”, ossiat una<br />
pedde lanuda de másciu.<br />
21 Lemno [...]: Isula vulcànica de s’Egeu, situada accurtzu a sas<br />
costas de sa Tròade. Sos abitantes suos si naraian Sìntzios o Sintos<br />
(in italianu: Sinzi o Sinti)<br />
247
ILIADE<br />
CÀNTIGU OTTAVU<br />
SA BATTÀGLIA ACCURTZU A SAS NAVES<br />
Èttore a s’attaccu
Càntigu VIII<br />
SUMMÀRIU<br />
Zeus proibit a sos Deos<br />
de leare parte a sa gherra Ottavas 1-7<br />
Zeus tuccat a su monte ‘e s’Ida 8-10<br />
Sa battàglia noa 11-15<br />
Nèstore benit salvadu da-e Diomede 16-21<br />
Diomede e Nèstore contr’a Èttore 22-25<br />
Su lampu de Zeus 26-30<br />
Èttore a s’attaccu 31-39<br />
Giunone e Nettunu 40-42<br />
Oras graes 43-48<br />
Sa rivíntzita de sos Acheos 49-51<br />
Sas impresas de Téucro 52-60<br />
Téucro benit feridu 61-68<br />
Minerva e Giunone meledan<br />
de comente aggiuare a sos Acheos 69-76<br />
S’ira de Zeus 77-79<br />
S’imbasciada de Iris 80-82<br />
Giunone e Minerva 83-85<br />
Zeus recuit da-e s’Ida 86-87<br />
Zeus e Giunone 88-94<br />
Èttore inzerrat a sos Troianos 95-111<br />
250
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
1 Isparghinde in tottue ‘e su manzanu<br />
fit sos primos lugores s’Aurora<br />
cun sa mirada sua ‘e tanfaranu<br />
e cun boghes detzisas, própriu in s’ora,<br />
a sos Deos fit Zeus soberanu<br />
nêndelis in s’olìmpica dimora:<br />
–O Eterrenos, orijas parade<br />
a su chi naro e lu rispettade!<br />
2 Chi niune, ne deus e ne dea,<br />
s’attrivat a falare a Ilione,<br />
chi non s’ammìsciet cherzo in sa pelea<br />
ne pro Priàmu e ne pr’Agamennòne!<br />
Pro chi s’avveret su ch’apo in bidea 1<br />
leze est pro tottu sa detzisione!<br />
Si su contràriu calcunu fatterat,<br />
coltz’a isse appenas bi proerat!<br />
3 Ue su Tàrtaru est pius bujosu,<br />
pius frittu, cun sas giannas de ferru,<br />
galu prus sutta ‘e su matessi inferru 2<br />
che l’ispéntumo cuss’ingolumosu<br />
cun custas manos mias e s’inserru<br />
d’inie dêt connoscher orrorosu!<br />
Arriscàdela, adducas, tanta proa<br />
si bramades abitu in domo noa!<br />
4 Proadebe-i cun una cadena<br />
a porfia tirende tott’umpare<br />
si bos resessit de lu trasinare<br />
a Zeus da’ s’Olimpu sol’appena!<br />
S’invece a mie de bos settesciare<br />
m’ ‘enzerat sa zibbiga, mala pena<br />
connòschere diazis e affogu,<br />
ca su Mere so deo ‘e custu logu!–<br />
251<br />
Zeus proibit<br />
a sos Deos de<br />
leare parte a<br />
sa gherra
Zeus tuccat<br />
a su monte<br />
‘e s’Ida<br />
Càntigu VIII<br />
5 Si cagliesit Zeus; ma s’isfida<br />
nemos a li regòglier s’attrivesit,<br />
si oji-bàsciu onzunu si nd’istesit<br />
siccu e cagliadu, a mente atturdida,<br />
finas a cando Atena bratzinîda:<br />
–O Babbu nostru mannu, –li naresit<br />
cun gràscia e cun malìscias simuladas–<br />
chertare contr’a tie est in debadas!<br />
6 Che a Zeus niune est sàbiu e forte!<br />
Perdònanos però si ti naramos<br />
ch’in pistighinzu semus pro sa sorte<br />
de sos Danaos e chi dubitamos<br />
finas ch’iscàmpiet calcunu a sa morte!<br />
A su cumandu tou non mancamos,<br />
ma, pro ch’issos non morzan tott’umpare,<br />
calchi cunsizu làssalunos dare!–<br />
7 E Cronide cun ojos de ternura:<br />
–Fiza ‘e su coro, Tritonea cara,<br />
non mi lees a limba, e s’insara<br />
prelletta apo mustradu rude e dura<br />
iscas chi pro a tie, o prella rara,<br />
dia sa morte ‘oltare in bona ura!<br />
S’as cunsizos de dare falabe-i,<br />
ma s’órdine rispetta chi bos dei!–<br />
8 Sos caddos curridores nênde gai<br />
giunghesit a su carru Zeus santu<br />
(animales chi bidu non s’at mai<br />
cun pês de brunzu e, àter’ispantu,<br />
cun sas giuas de oro e che simmai<br />
velotzes e seguros, cun su mantu<br />
che sole lutzighente a mesudie,<br />
ojos de fogu, sas coas che nie!).<br />
252
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
9 E cando s’Eterrenu ‘e lis toccare<br />
cun su fuette pensesit s’ischina,<br />
tra chelu e terra, lèbios che frina,<br />
si pesesin sos caddos a bolare<br />
finas a lomper de s’Ida divina<br />
in chima a su Gargáru 3 , ue s’altare<br />
bi fit a isse e tottu cunsacradu,<br />
semper da-e s’intzensu profumadu!<br />
10 Falesit da’ su carru e, chen’ ‘istentu,<br />
poi d’aer sos caddos distaccados<br />
e de néula ispissa inghiriados,<br />
a si che sêre tucchesit cuntentu<br />
in una rocca manna, sos soldados<br />
pr’osservare ‘e su gregu accampamentu<br />
e cuddos d’Ilione, a mente fritta,<br />
innante ‘e comintzare sa vinditta.<br />
11 De ismurzare fin lênde a cumprire<br />
gregos e dardaneos própriu in s’ora<br />
e-i sas armaduras de si ‘estire<br />
ambos pensende a sa gherra ancora.<br />
Da-e sas gennas d’Ilione a fora<br />
intantu comintzesin a nd’ ‘essire<br />
sos de Priàmu gherreris famados<br />
un’a costazu a s’àteru attrumados.<br />
12 Da’ s’àter’ala, in unu lutzigore<br />
de brùnzeos arminzos, aunidos,<br />
galu avantzesin cuddos atzuridos<br />
de re Agamennòne. Unu rumore<br />
s’intendiat tottue ‘e passos, gridos,<br />
che minettas de tronu atterradore;<br />
e nues, che pantàsimas biancas,<br />
faschesin de piuer cussas tancas!<br />
253<br />
Sa battàglia<br />
noa
Nèstore benit<br />
salvadu da-e<br />
Diomede<br />
Càntigu VIII<br />
13 E cando a cara a cara s’agattesin<br />
unu cun s’àteru, a si bisestrare<br />
cun ùrulos de pighe comintzesin<br />
e-i su samben, che unda de mare,<br />
cùrrere sutt’a pês si lu ‘idesin<br />
da’ ambas partes misciéndesi appare,<br />
tra solovru de fritzas e ispadas,<br />
concas mutzas, pettorras fragassadas!<br />
14 A ora ‘e mesudie, send’atzesu<br />
in su chelu su sole che tittone,<br />
lêsit s’Eternu sa detzisione<br />
de ponner in sos piattos de su pesu<br />
sa sorte de sos d’Argo e d’Ilione<br />
e, in manos tenìndelu suspesu,<br />
de ‘ider si pendiat pro s’Atreu<br />
o a s’ala ‘e Priàmu dardaneu.<br />
15 E appenas notesit su piattu<br />
de sos Gregos falàreche pesosu,<br />
tronesit da-e s’Ida suddisfattu<br />
e una ‘értiga ‘e fogu orrorosu<br />
cun fortza lis bettesit fattu-fattu!<br />
Mùcculu, atturdidu, timizosu<br />
restesit donz’Acheu, abbauccadu,<br />
in s’ ‘ider da’ s’Olimpu settesciadu!<br />
16 Fuesin tando che caddos muscados,<br />
cun sas ancas però a tremuleu...<br />
e si tucchesin galu prim’Atreu,<br />
ambos duos Aiaces, fentomados<br />
pro s’arte d’Ares, e Idomeneu<br />
e cantos res b’aiat e soldados!<br />
Insegus solu Nèstore restesit,<br />
ca Paris unu caddu li ‘occhesit!<br />
254
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
17 Ligadu a sa costana s’animale<br />
fit de su carru, cando una saetta<br />
in s’istella ‘e sa fronte eretta-eretta<br />
che li cravesit Paris geniale!<br />
Lestru Nestòrre cun unu pugnale<br />
sa fune chi prendiat cuss’acchetta<br />
tentesit de segare, ca frimmada<br />
si li fit sa parìglia e suberiada!<br />
18 Ma sos fiados pérdidu b’aiat<br />
su Mere ‘e Pilo paris cun sa vida,<br />
si de Tideu sa frua atzurida<br />
chi fit beninde non s’abbizaiat<br />
Èttore in s’ora, che fera abbramida,<br />
da’ parte ‘e segus e non giamaiat,<br />
bidìndelu passare innant’a isse,<br />
a ùrulos e tzinnos a Ulisse:<br />
19 –O fizu de Laerte, ello fuinde<br />
che chervu inneuddadu ‘e meressire<br />
crês tue fama eterna? Ses faddinde!<br />
Mira chi non ti devas penentire<br />
a balanzu ‘e chie t’est persighinde!<br />
Arréati e m’aggiua, ca ‘occhire<br />
cheret a Gereneu Ettòrre forte!<br />
Cun megus nde lu ‘àrdia da’ sa morte!–<br />
20 Nemmancu l’intendesit s’Odisseu<br />
pro neghe soletantu ‘e su chimentu<br />
e finas a sas naves de s’Acheu<br />
derettu si tucchesit che a bentu!<br />
A s’ala ‘e su Nelide chen’ ‘istentu<br />
tando cun atza furriesit Tideu<br />
pro nde lu liberare, a lantza in manu,<br />
primma chi bi lomperat su troianu!<br />
255
Diomede<br />
e Nèstore<br />
contr’a<br />
Èttore<br />
Càntigu VIII<br />
21 E b’arrivesit primu... e a Nestòre:<br />
–O Gereneu, –nêsit– mezus fue,<br />
prîte s’ancora ti bistentas cue<br />
non t’ ‘àrdiat sa vida su valore!<br />
Cunsidèra chi sèneghe ses tue<br />
e giovaneddos cussos in buddore?<br />
Si bramas biu de restare ancora<br />
piga a su carru meu lestru in s’ora!<br />
22 Móveti... move e cussu filu lea!<br />
Sàltia, coitta, ca t’as a abbizare<br />
cantu sos caddos chi lêsi a Enea 4<br />
(e chi fini de Troe) iscurrizare<br />
ischin issos in mesu a sa pelea!<br />
Piga... e sas brìglias pensa ‘e guvernare<br />
gai a Ettòrre bider li faghimos<br />
si meda o pagu in gherra est chi ‘alimos!–<br />
23 Ponzesit mente Nèstore canidu<br />
e a susu impressadu che brinchesit,<br />
ma innanti s’ingàrrigu lassesit<br />
chi l’aeren difesu e costoidu<br />
carru e caddos a Stènelo attrividu<br />
e a Eurimedonte. Pustis lêsit<br />
sas brìglias, decomente cunsizadu,<br />
furriende a s’ala d’Èttore famadu.<br />
24 Benìndelis incontra fit in s’ora<br />
su d’Ilione, che un’ira ‘e deu!<br />
Si nd’abbizesit su fizu ‘e Tideu<br />
e lu lassesit avantzare ancora;<br />
pustis sa lantza sua atterradora<br />
l’imbolesit detzisu. A Enopeu 5 ,<br />
chi sos caddos d’Ettòrre fit ghiende,<br />
però zembresit s’arminzu ‘olende!<br />
256
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
25 L’intresit in pettorra che puntzone<br />
su malu traste e, ojimbidradu,<br />
ruesit da’ su carru, isalenadu,<br />
lassende in su piuer d’Ilione<br />
de meressire fama s’illusione.<br />
Si nd’attristesit Èttore sobradu,<br />
ma sas brìglias, chena bistentare,<br />
nêsit a s’Ifitide 6 ‘e guvernare!<br />
26 E s’allumesit che paza in su fogu<br />
galu una ‘olta s’orrorosa gherra,<br />
isterrijados lassende per terra<br />
mortos e ferizados in affogu!<br />
Cun unu lampu de sùlfaru grogu<br />
Zeus, bidinde in s’afferra-afferra<br />
sos de Prìamu tando in mal’affannu,<br />
de nd’agabbare pensesit su dannu.<br />
27 In pês bi la fattesit rodulare<br />
a Diomede sa ‘értiga ardente,<br />
ammonesténdelu ‘e s’ammasettare<br />
a sa ‘oza ‘e su Mere onnipotente!<br />
Gai s’ ‘idesit Nèstore repente<br />
alluinados sos caddos corcare<br />
e, cumprendinde ‘e Zeus sa minetta,<br />
a Tidide urulesit a s’appretta:<br />
28 –O valorosu, sos caddos nde pesa<br />
e da’ inoghe prestu ti l’avvia!<br />
Non t’abbizas chi postu at simpatia<br />
oe a Ettòrre s’olìmpica Altesa?<br />
A ponner contr’a Isse marrania<br />
est peccadu e, in prus, vana pretesa,<br />
ca niune podère at che a Zeus,<br />
mortale siat isse o siat deus!–<br />
257<br />
Su lampu<br />
de Zeus
Èttore<br />
a s’attaccu<br />
Càntigu VIII<br />
29 E Tideu torréndeli faeddu:<br />
–Emmo ch’est gai, o betzu virtudosu!<br />
Finas lu ‘idet unu pitzinneddu<br />
e deo so de Zeus rispettosu!<br />
Ma su chi mi ‘errinat su cherveddu<br />
est ch’unu die Ettòrre, che barrosu,<br />
non nerzat a sos suos chi fuidu<br />
est Diomede appenas l’at bidu!–<br />
30 «Oddeu, oddeu! –li nêsit s’amigu<br />
sas laras iscanzende rie-rie–<br />
Duncas fuinde an bidu unu die<br />
a Diomede innante a s’inimigu!<br />
Ne Gregos, ne Troianos, crê’ a mie,<br />
s’allega si ch’imbùscian, mancu azigu!<br />
Ne sas chentu muzeres l’an a crêre<br />
chi siccas as lassadu, chena mere!»<br />
31 Nêsit; e sos fiados Gereneu<br />
furriesit a s’insegus che a bentu<br />
chen’isettare s’accussentimentu<br />
de sa nóbile frua de Tideu.<br />
Fritzas e lantzas tando a iscarmentu<br />
contr’a issos Ettòrre Priameu<br />
e sos gherreris suos ch’imbolésini<br />
e ‘nimigos e caddos bi ‘occhésini.<br />
32 Pustis contr’a Tidide abboghinende<br />
nêsit superbu Èttore atzuridu:<br />
–O Diomede, e prîte ses fuende<br />
che lèppere da’ canes persighidu?<br />
Si sempre sos Danaos t’an, bustende,<br />
cun tatzas e piattos favoridu<br />
ca fis in gherra omìne de valore,<br />
da’ oe non dês aer cuss’onore!<br />
258
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
33 E faghen bene... emmo... nd’an rejone,<br />
ca ses che piseddina... una puppia!<br />
E decomente l’alzas su garrone<br />
appenas ch’ ‘ides custa lantza mia!<br />
Non nde l’ ‘óltulas tue a Ilione,<br />
ne sas féminas nostras, ‘berumia,<br />
a sas naves ti gighes cautivas!<br />
A bider cussa die non b’arrivas!–<br />
34 In s’intender s’affeu ‘e Priamide,<br />
pro tres bias li ‘enzesit sa gana<br />
de si ‘oltare a s’ala troiana<br />
pro l’ammustrare chi d’atza Tidide<br />
pius d’isse nd’aiat! Ma Cronide<br />
da-e sas chimas de s’Ida lontana,<br />
sempre prontu, tronesit a minetta,<br />
fatténdeli cumprender sa prenetta.<br />
35 Èttore intantu sempre prus detzisu:<br />
–O Lìcios 7 , o Dardanos, m’iscultade!<br />
Su ch’amos carignadu dulche ‘isu<br />
de dies chen’accamu, ‘e libertade,<br />
aja’ ch’est avreschende! Valutade<br />
su chi Zeus nos mandat bonu avvisu<br />
tronende chena nues in s’aera,<br />
mentre a sos d’Argo faghet a bisera!<br />
36 De ‘ittòria est cussu unu signale!<br />
Adducas l’ammustrade in s’abbolottu<br />
sa gràscia ‘e meressire ‘e s’Immortale!<br />
Tottu los masellade... tottu... tottu!<br />
Cun sa cuadrìglia mia geniale<br />
deo a sas naes che lompo de bottu<br />
e bi che las allumo cantas sunu,<br />
pro chi d’Acheos non nd’iscàmpiet unu!–<br />
259
Giunone<br />
e Nettunu<br />
Càntigu VIII<br />
37 Posc’a sos caddos: –O mùrtinu Etone 8 ,<br />
Xantu baju, Podargu pê’-albinu,<br />
o Lampu isteddadu a lepperinu,<br />
sa chi bos pedo suddisfassione<br />
bos prego accansàdemi a puntinu,<br />
pro ‘more de sa fiza d’Etiòne 9 ,<br />
d’Andròmaca reina, s’est abberu<br />
chi bos tenet in mannu cunsideru!<br />
38 Su pensamentu sou, notte e die,<br />
est s’abba pro a bois, sa proenda,<br />
a tales chi sa nóbile sienda<br />
prima servit sos caddos che a mie!<br />
Pro s’iscudu ‘e Nelide a coghe e frie<br />
gitto su coro, e si tanta prenda<br />
a bi nde la pijare resessera<br />
est che toccare sa luna in s’aera!<br />
39 De oro est s’arminzu, tott’intreu,<br />
traste raru, massitzu, fattu a manu<br />
da’ calchi valentissimu artesanu!<br />
Sa coratza, depustis, a Tideu<br />
dia cherrer leare: d’unu deu<br />
òpera est cussa d’arte, de Vulcanu!<br />
Adducas bazi...’olade, caddos mios,<br />
e chi de Gregos non nde resten bios!–<br />
40 Intendinde Giunone cussu ‘antu<br />
s’istripitzesit da-e su disdignu<br />
s’Olimpu trinnighende tottucantu<br />
e nêsit: –O Nettunu, no est dignu<br />
negare aggiudu a chie cun impignu<br />
e cun fide onoradu ti at tantu<br />
in sa ‘idda d’Elice e in sa d’Ega 10 ,<br />
si ti los lassas mazare che tega!<br />
260
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
41 Los aggiua a sos d’Argo, o Posidone;<br />
sa vittòria chi méritan lis dae,<br />
ca braman in s’Olimpu pr’Ilione<br />
sos pius chi connoscat sorte grae!<br />
Non lu timas a Zeus! Sa rejone<br />
cheret chi lêt su Mere... curre... bae!<br />
Si pustis s’anniccherat, pe’ pro Issu!<br />
Imperistantu... chie at bissu at bissu!–<br />
42 E airadu Nettunu in risposta:<br />
–Tue lu faghe su ch’as cunsizadu,<br />
limba attrivida, giaghi ses disposta<br />
a bider su Tronante 11 umiliadu!<br />
Deo non ti l’atzetto sa proposta,<br />
ne m’as a bider contr’a Isse ‘oltadu<br />
ne a sa sola, ne cun tottu ‘ois,<br />
ca est prus forte ‘e tottucantos nois!–<br />
43 In s’ora ch’in s’Olimpu arrejonende<br />
si nd’istain sas deas cun sos deos,<br />
fintz’a sas naes los fit appretende<br />
Priamide a un’ira a sos Acheos<br />
(a Marte in assimizu cumbattende!)<br />
paris cun sos cumpagnos dardaneos.<br />
E fin approbe a lis ponner fogu,<br />
cando falesit Era a cussu logu.<br />
44 Chena si fagher bider, ne notare,<br />
da’ prim’Atride che desit a bolu,<br />
nêndeli da-e palas d’aunzare<br />
res e gherreris d’Argo, si consolu<br />
aèrene bramadu ‘e si salvare!<br />
Tucchesit pustis. E, in oriolu,<br />
fattu ch’ ‘essesit da-e sa pelea<br />
Agamennòne, a s’inzerru ‘e sa Dea!<br />
261<br />
Oras graes
Càntigu VIII<br />
45 Cun sa mantella de pùrpura in manu<br />
in sa nave d’Ulisse si frimmesit<br />
(chi collocada in su puntu medianu<br />
fit de su portu) e abboghinesit:<br />
–O Danaos, s’ereu prus metzanu<br />
sezis de custa terra! Ue che desit<br />
sa promissa ch’in Lemno, che barrosos,<br />
m’azis fattu de esser valorosos?<br />
46 Unu de nois bastat –m’azis nâdu–<br />
pro nde derruer chentu d’Ilione!<br />
Como invece un’insoro campione<br />
mantenet un’esércitu accamadu!<br />
Da-e su ‘inu ch’aizis tragadu<br />
su cherveddu fit a isvarione!<br />
O Zeus santu, canta tribulia!<br />
Ma cust’ ‘uccone non m’isettaia!<br />
47 Ohi tragu, ite tzantara, ahi dannos!<br />
Re non b’at disdicciadu che a mie!<br />
A narrer chi coladu non ch’at die<br />
chi no apemos cun onores mannos<br />
pensadu, o Eterrenu, própriu a Tie!<br />
S’atza nos torra de sos mezus annos<br />
pro chi nd’ ‘essemos da-e custa lua<br />
pro bonu d’Argo, cun sa gràscia tua!–<br />
48 E Zeus, cumprendinde su lamentu,<br />
s’ispera l’accansesit noittola:<br />
un’àbbile da’ chelu ‘ola-‘ola<br />
nde falesit prus fùrria de su ‘entu,<br />
cun su bìttulu de una crabola<br />
istrintu in francas, e, in su momentu,<br />
rùere lu lassesit in s’altare<br />
a Isse dedicadu, a cara a mare!<br />
262
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
49 Bidìndesi sos Gregos pretziados<br />
da’ su Mere ‘e s’Olimpu soberanu<br />
cun atza noa contr’a su dardanu<br />
cumpattos si ‘oltesin, ostinados!<br />
Innant’a cantos fin res e soldados<br />
tucchesit Diomede a lantza in manu,<br />
da-e subra su carru che leone<br />
detzisu a bisestrare a Ilione!<br />
50 A ruer istasidu primm’istesit<br />
unu tzertu Agelao Framonide 12 ,<br />
soldadu chi teniat paga fide<br />
in sas fortzas ch’aiat, si fuesit<br />
appenas a innante a su Tidide,<br />
chi lestru una saetta li felchesit<br />
in palas ruinosa chen’isgarru,<br />
mortu ‘ettendendelu da’ su carru!<br />
51 Fattu-fattu a su nóbile Tideu<br />
intresin a chertare Agamennòne,<br />
su re d’Isparta cun Idomeneu<br />
e s’iscuderi ‘e custu, Merione;<br />
s’eroe ‘e Salamina, Oileu,<br />
Eurìpilo, fizu d’Evemone,<br />
e, su ‘e noe, Téucro giovànu,<br />
cun s’arcu ben’istrintu in una manu.<br />
52 Assegus de s’iscudu portentosu<br />
de Telamone custu s’istaiat,<br />
che cuadu, e, cando s’acceraiat,<br />
fit pr’imbolare su traste orrorosu;<br />
e appenas per terra, lamentosu,<br />
s’ilìacu inimigu miraiat,<br />
che piseddu chi curret da’ sa mama,<br />
galu ‘e si ch’affianzare aiat brama!<br />
263<br />
Sa rivìntzita<br />
de sos Acheos<br />
Sas impresas<br />
de Téucro
Càntigu VIII<br />
53 E cantos a s’eternu iscurigore<br />
de s’Avernu Teùcro saettante<br />
nd’imbiesit d’eroes a primore?<br />
Orsìlocu ruesit a innante,<br />
pustis Ormenu, Ofèleste e Detòre,<br />
Licofonte, a deus simizante,<br />
Cromìu 13 , Melanippu, Amopaone,<br />
unu subra de s’àteru a muntone!<br />
54 Bidinde prim’Atreu s’iscarmentu<br />
chi fit faghinde su gióvanu eroe,<br />
si l’accurtziesit nêndeli cuntentu:<br />
–Rebuddu ‘e Telamone, sa ‘e oe<br />
est impresa chi restat pro ammentu!<br />
Sighi, e chi ti fattat bonu proe!<br />
Faddidu s’est in nudda babbu tou<br />
si allevadu t’at che fizu sou!<br />
55 Cando in domo sua t’at retzidu<br />
fis una criadura, mi l’ammento,<br />
che unu puzoneddu chena nidu!<br />
Oe as alas, e mi nde cuntento,<br />
francas e biccu d’astore atzuridu!<br />
Cun tegus a costazu ‘eo mi sento<br />
chentu malas peleas d’affrontare,<br />
seguru de las poder superare!<br />
56 E si mi cuntzederan s’Asulina<br />
e Zeus babbu, decomente penso,<br />
a Tròia de reduer a chijina,<br />
non solu a paràulas t’intzenso,<br />
ma cun trìbide rara ti cumpenso<br />
d’oro massitzu o con una femìna<br />
o, si preferis, cun caddos e carru.<br />
Ma sighi a nde frangher, chen’isgarru!–<br />
264
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
57 E Téucro in risposta: –Ello comente,<br />
s’est chi m’ ‘ides cun coro cumbattende<br />
galu m’intzitas a esser valente?<br />
Chi mi retire forsis ses timende?<br />
Non bi dudes, o Re, minimamente!<br />
Bidu nd’apo otto ‘e ‘nimigos ruende<br />
cun otto fritzas chi ch’apo imboladu!<br />
Ma cuddu cane 14 non m’est capitadu!–<br />
58 Nênde gai, attesu sebestesit<br />
s’eroe chi bramait de ‘occhire!<br />
Lêsit sa mìria e, tzertu ‘e non faddire,<br />
coittende una fritza l’imbolesit!<br />
Mue-mue da’ s’arcu che tucchesit<br />
su traste ‘e brunzu finas a colpire<br />
in mes’a sa pettorra a Gorgitone 15 ,<br />
fizu burdu ‘e su Mere d’Ilione!<br />
59 Decomente in un’ortu solianu<br />
su pesu de su semen, ingranidu<br />
da-e sos tebiores de su ‘eranu,<br />
su cambu ‘e su papàile froridu<br />
mujat finas a terra pianu-pianu<br />
e lu franghet lasséndelu istasidu,<br />
gai dende a sa vida sos adios<br />
ruesit Gorgitone chena brios!<br />
60 Téucro tando, chene perder ora,<br />
un’àter’una contr’a cuddu forte<br />
nd’imbolesit de fritza atterradora,<br />
ma chena meressire mezus sorte,<br />
ca l’isviesit Febo a parte ‘e fora<br />
a Èttore vitténdeli sa morte,<br />
bocchind’a Archetolemu 16 a postu sou<br />
chi li teniat su carru in custou!<br />
265
Téucro<br />
benit feridu<br />
Càntigu VIII<br />
61 A sa rutta ‘e su ‘e duos cumpanzos<br />
su coro che simmai in bulione<br />
s’intendesit sa ghia d’Ilione,<br />
che s’aeret retzidu cussos banzos<br />
isse e tottu! De dare a Cebrione 17 ,<br />
frade de una gamba, sos affianzos<br />
pensesit tando ‘e sos fiados suos,<br />
meledende vinditta a sos concluos!<br />
62 Da-e su carru pustis saltiesit<br />
e a s’ala de Téucro dannarzu<br />
che leone famidu furriesit,<br />
abboghinende tales che canarzu!<br />
Leadu, a s’accurtziada, unu marrarzu<br />
contra a bi l’imbolare coittesit,<br />
che un’espe bramende ‘e l’ischitzare<br />
e sos dannos patidos de pattare.<br />
63 In su nérviu de s’arcu collocadu<br />
intantu aiat cuddu fritza noa<br />
e già l’aiat a pettu istiradu<br />
chirchende, a sa ‘e trese, mezus proa!<br />
Ma finas cussa restesit in coa,<br />
s’est chi tra coddu e tuju l’est faladu<br />
prima su crastu, che un’ira mala,<br />
fragasséndeli s’ossu de sa pala!<br />
64 Che ruesit su gregu e da-e manu<br />
li fuésini arcu e fritza umpare,<br />
un’ùrulu ‘ettende disumanu<br />
innante dismajadu ‘e che falare!<br />
E l’aiat Ettòrre troianu<br />
cue in s’ora cumpridu a settesciare<br />
si ‘ardiadu da-e tantu affannu<br />
non l’aeret su frade, Aiace mannu!<br />
266
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
65 Lu covacchesit lestru cun s’iscudu,<br />
posc’a duos cumpagnos de valore,<br />
Mecisteu d’Echìu e Alastore 18 ,<br />
una manu pedesit de aggiudu<br />
pro nde leare su frade minore<br />
da-e sas iras d’Èttore fortzudu.<br />
A palas cuddos si lu garrighesin<br />
e a logu seguru lu giuttesin.<br />
66 Zeus tando da’ sa chima de s’Ida<br />
desit a sos de Troe alentu nou,<br />
in su fogu ‘e sa gherra, a bìbbiu sou,<br />
sicca ‘ettendebe-i calchi sida!<br />
E-i cuddos, faghinde bonu prou,<br />
ch’an sa fiara ‘e sa morte allughida,<br />
sos Gregos custringhende ‘alu una ia<br />
persegus a torrare in tribulia!<br />
67 Innant’a tottu, abbistu e attrividu,<br />
s’eroe si b’ ‘idiat d’Ilione<br />
che cane ‘onu ‘e catza, ch’atzuridu,<br />
mentres persighit porcrabu o leone<br />
sa còscia mossighendeli abbramidu<br />
e baulende che tentassione,<br />
suspettosu l’accostat in sa fua,<br />
a boltas fùrriet cuddu a s’ala sua!<br />
68 E cantos a insegus restaian<br />
fin che fozas d’atunzu in cancalleu<br />
grogas subra sos rattos... e ruian<br />
sutt’a sos colpos de su dardaneu<br />
sos pius subr’a pare o a boleu<br />
che ànimas in pena si fuian,<br />
che cando aeren bidu sa Gorgone<br />
in sa cara ‘e s’ilìacu campione!<br />
267
Minerva<br />
e Giunone<br />
meledan<br />
de comente<br />
aggiuare sos<br />
Acheos<br />
Càntigu VIII<br />
69 Reduidos si fini, a coro mortu,<br />
in sas naves pro s’ùltima difesa<br />
già sos Danaos, pedinde cunfortu<br />
(ùnica ispera!) a sa divina Altesa,<br />
cando a Minerva, de disdignu atzesa,<br />
nêsit Giunone: –Duncas custu tortu<br />
devimos baliare, o Tritonea,<br />
pro sa de Zeus pérfida trobea?<br />
70 Si sighit gai, Èttore assassinu<br />
unu ch’est unu non nde lassat biu<br />
e che l’aundat s’infernale riu 19<br />
cumprinde de sos d’Argo su destinu!–<br />
E Atena in risposta chen’isviu:<br />
–Asi sos brios li pottan in sinu<br />
cun una fritza sos Gregos tudare<br />
innanti s’Acheronte d’unfiare!<br />
71 Ma babbu meu, bombitende fele,<br />
sempre mi la contràriat s’idea<br />
ch’ap’ ‘eo ‘e nde muttire sa pelea,<br />
ca est faltzu cun megus e crudele!<br />
Isbrijidu che l’at Limba ‘e mele 20 ,<br />
in custu superende dogni dea,<br />
cun carignos e risos, malaitta,<br />
pedinde pro su fizu sa vinditta!<br />
72 Sa ‘olta non s’ammentat però Zeu<br />
ch’a salvare a Eràcle 21 m’at mandadu,<br />
cando, pro sas mattanas d’Euristeu 22 ,<br />
a si furare a Cérberu 23 faladu<br />
fit finas a s’Erébu 24 e chi restadu<br />
bi fit cue, si cun s’aggiudu meu<br />
non l’aère da’ s’istramposu giassu<br />
de su Stige 25 ‘ogadu a passu-passu!<br />
268
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
73 Lassa chi torret a mi carignare<br />
pedinde piagheres, cara tosta,<br />
chi bi la dao deo sa risposta!<br />
Bae chi non mi lasso prus trampare!<br />
Inte’ como si t’andat sa proposta:<br />
sos fortes caddos tuos d’attaccare<br />
pensa tue a su carru e coittende,<br />
ca tuccamos a Tròia che bolende!<br />
74 Su tempus dami solu ‘e mi ‘estire<br />
de s’armadura mia lutzighente.<br />
So segura chi non b’at cumbattente<br />
chi, addaghi nos bidet arrivire,<br />
sigat che prima a ferrer o bocchire!<br />
Nemmancu Ettòrre, pro cantu valente,<br />
la faghet s’attrivida, crê’ a mie,<br />
ca cussu fogu si l’ ‘oltat in nie!–<br />
75 Nêsit Minerva; e s’accussentimentu<br />
sa fiza ‘e Crono li desit in s’ora,<br />
tucchéndesi a giungher chen’ ‘istentu<br />
sa parìglia ch’aiat boladora,<br />
mentr’Atena in s’olìmpica dimora<br />
ruer lassesit subra su pamentu<br />
sa mantella 26 de seda chi sestada<br />
s’aiat issa e tottu e recramada!<br />
76 Una tùniga ‘e pannu si ‘estesit,<br />
pustis sas armas de su Soberanu<br />
e, che a porfia, cun sa lantza in manu,<br />
subr’a su carru ‘e Giuno che pighesit.<br />
Lestra cudda sos caddos apprettesit<br />
ghièndelos a s’ala ‘e su dardanu:<br />
s’abberzesin, bidìndelas bolare,<br />
sas giannas de s’Olimpu ambas umpare!<br />
269
S’ira de Zeus<br />
S’imbasciada<br />
de Iris<br />
Càntigu VIII<br />
77 Ma non fuesit sa parìglia insoro<br />
a sa mirada ‘e Zeus eterrenu,<br />
si a Iris giamesit, alas d’oro,<br />
a sa chima de s’Ida e cun belenu:<br />
–Bae, –li nêsit– curre, e pone frenu<br />
a cussas deas chena prus decoro,<br />
divina imbasciadora! Si b’and’ ‘eo<br />
a paràulas solu non m’arreo!<br />
78 Mezus chi non mi ‘enzan a innante,<br />
ne chi tenten peruna marrania,<br />
si proare non cheren a s’istante<br />
it’est chi ‘alet sa saetta mia!<br />
Sos caddos lis reduit su Tronante<br />
e su carru a chijina, abberumia,<br />
e su corpus lis fatto a semos mannos<br />
ch’a lis cunzare non bastan degh’annos!<br />
79 Cumprèndere lu dêt Minerva Atena<br />
chi su mere so deo, bi lu nara,<br />
ca pius crebu fiza mia e pena<br />
m’est dende, própriu issa, s’Ojigiara,<br />
si sempre mi contràriat che anzena!<br />
A bider s’àtera urpilosa in cara,<br />
che pìbera de siccu a limba fora,<br />
o Iris, so avvesu e da-e ora!–<br />
80 Nêsit Zeus; e Iris, pês de ‘entu,<br />
da-e s’Ida tucchesit impressada,<br />
appresenténdesi in unu momentu<br />
a sa gianna ‘e s’Olimpu isbambarriada.<br />
Frimmesit sa parìglia in movimentu,<br />
nênde a sas deas cun boghe allertada:<br />
–Sezis currinde a ue? A Ilione?<br />
Ruer lassade sa tentassione!<br />
270
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
81 Su ch’as Zeus detzisu rispettade,<br />
si no bos costat dolos e affannos!<br />
Si contr’a Isse sestades ingannos,<br />
caddos e carru chena piedade<br />
bos boltulat e brujat, ammentade!<br />
e de piaes chi mancu in degh’annos<br />
resessin a cunzare e cun rejone<br />
bos martùriat –nâchi– sa persone!<br />
82 Adducas bi pensade! A sa pelea<br />
de bi falare lassade ambas duas!<br />
Massim’a tottu tue, o Tritonea,<br />
in sìmiles errores non bi ruas!<br />
De Giunone sa pérfida idea<br />
Zeus connoschet e sas trassas suas,<br />
ma si la faghes tue s’acconcada,<br />
fiza non ses, ma cane isbirgonzada!–<br />
83 Cumpridu ‘e riferire s’avvertèntzia,<br />
velotze decomente fit bennìda,<br />
lassesit Iris s’alta residèntzia<br />
e Giunone, timinde: –O dechida,<br />
–nêsit a sa cumpagna– s’attrivida<br />
est manna custa ‘olta e sa potèntzia<br />
de su Mere ‘e su lampu e de su tronu<br />
diamos isfidare abberu in donu!<br />
84 Si bi pensamos bene, in cuntierra<br />
in s’Olimpu sovente nos nd’istamos<br />
pro unu o pro s’àteru ‘e sa Terra,<br />
ca cherrer favorire los diamos!<br />
E prîte pustis? Ajo’ chi furriamos!<br />
Si la detzidat Zeus cussa gherra...<br />
Tra gregu e troianu siat Issu<br />
a seberare binchidore e bissu!–<br />
271<br />
Giunone<br />
e Minerva
Zeus recuit<br />
da-e s’Ida<br />
Zeus<br />
e Giunone<br />
Càntigu VIII<br />
85 Nênde gai, a s’insegus furriesin<br />
sas deas atzuridas ambas pare<br />
e-i sas Oras a lis distaccare<br />
su carru lumenosu coittesin<br />
e a un’ala a bi lis collocare.<br />
A sas iscuderias che giuttesin<br />
pustis sos caddos, bellos che sienda,<br />
poníndelis bundante sa proenda.<br />
86 Era tando e Minerva oji-asulina<br />
a intr’ ‘e domo tucchesin a sêre<br />
cun sa mùida in coro ‘e sa ‘errina!<br />
Appoi d’un’iscutta acco’ su Mere<br />
torrare a domo da’ s’Ida divina:<br />
sa parìglia, in lu ‘ider, cun piaghere<br />
l’isgiunghesit Posidone in presse,<br />
costoìndeli caddos e calesse.<br />
87 A su palattu de oro e de brunzu<br />
lestru ch’intresit su Re de sos Rese<br />
e s’Olimpu, che fozas in s’atunzu,<br />
li trinnighesit tottu sutt’a pêse!<br />
Bidindebe-i a Minerva a murrunzu<br />
e a Giunone, chi che una rese 27<br />
lu miraiat che a narrer cosa,<br />
cun boghe lis muttesit imperiosa:<br />
88 –Ello comente, o Atena, o Giunone,<br />
a conca a pare, che mutzighiladas,<br />
bos nde restades in unu chizone?<br />
A cant’isco ‘eo, meda fadigadas<br />
non bos sezis gherrende in Ilione!<br />
Sas ancas bos si sunu marmuradas<br />
forsis d’incantu cando sa trobea<br />
Iris at postu a sa mala idea?<br />
272
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
89 Mezus gai però, si no connottu<br />
aizis su sabore ‘e sa saetta,<br />
ca in s’Olimpu, cónchina o deretta,<br />
sa leze mia est leze pro a tottu!<br />
D’ischeddànscia bos servat cust’atzottu!–<br />
Nêsit Zeus; e cagliada e chieta<br />
si nd’istesit Minerva, ojos de chelu,<br />
cun su coro aundadu de rezelu!<br />
90 Ma Era, non baliéndeli s’affeu,<br />
cun sa ‘ucca isciumosa de ‘elenu,<br />
l’abboghinesit lestra: –O Eterrenu,<br />
su pôre tou, da-e dea o deu,<br />
inoghe riconnottu est in pienu!<br />
Solu ch’in suddu semos pro s’Acheu,<br />
ca, si sigherat Èttore in su dannu,<br />
chie si nd’ ‘àrdiat da-e tant’affannu?<br />
91 A su cumandu tou non mancamos,<br />
ca ses tue su Mere, su prus forte,<br />
ne pretendimos giambàrelis sorte,<br />
ca su chi as detzisu rispettamos!<br />
Pro chi calcunu s’iscàmpiet sa morte<br />
solu de nos permitter dimandamos<br />
calchi cunsizu de lis poder dare!<br />
In tottu non nos deves contrariare!–<br />
92 E Cronide in risposta attattu-attattu:<br />
–Ti piagat o no, cras a manzanu<br />
a Zeus as a bider soberanu<br />
sos Gregos bisestrende suddisfattu!<br />
S’ira non mutto a Èttore troianu<br />
finas a cando Achille, pro su fattu<br />
chi s’amigu at a perder prus fidadu 28 ,<br />
non torrat pro lu ‘ider vindicadu!<br />
273
Èttore<br />
inzerrat a sos<br />
Troianos<br />
Càntigu VIII<br />
93 Sa sentèntzia est custa! Ne timinde<br />
s’atza tua so deo, o Giunone,<br />
mancari t’ ‘ida che tentassione<br />
fintzamente a su Tàrtaru currinde<br />
(ue Crono e Giapeto 29 sun vivinde<br />
chena su gosu de Iperione 30 )<br />
aggiudu dimandende contr’a mie,<br />
ca peus cane non b’at de a tie!–<br />
94 Si cagliesit Era bratzinîda<br />
in sa cara e in s’ànima allizada.<br />
E intantu sa chiza indeorada<br />
ch’aiat su Sole in mare remunida<br />
e sa Notte avantzesit, disizada<br />
da-e sos d’Argo e nudda aggradessida<br />
da’ sos de Troe, devinde muttire<br />
sas armas in su mezus persighire!<br />
95 In s’ora Ettòrre de los reunire<br />
pensesit in un’íscia 31 sos soldados,<br />
(ue de mortos per terra furriados<br />
non bi nd’aiat) pro los avvertire<br />
decomente a sos Gregos impidire<br />
sa fua o chi s’esseran animados<br />
approfetténdesi ‘e s’iscurigore<br />
cun trassas o impresas de valore.<br />
96 E cando los bidesit tott’umpare<br />
a isse accolondrados, isettende<br />
ch’aeret comintzadu a faeddare,<br />
(sa lantza sua ‘e brunzu, lutzighende,<br />
pariat sole ispijéndesi in mare!)<br />
lis naresit detzisu abboghinende:<br />
–O amigos, eroes d’Ilione,<br />
m’iscultade e cun manna attentzione!<br />
274
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
97 Deo de los destruer pensaia<br />
primm’ ‘e calare sole a sos Acheos<br />
e puru ‘e recuire a domo mia<br />
pro mi pasare da-e sos peleos!<br />
Ma tzessada non nd’est sa marrania!<br />
Pr’istanotte, o gherreris dardaneos,<br />
cheret chi a sa lerta nos nd’istemos,<br />
a boltas in inghènias non ruemos!<br />
98 Galu pensare devimos nottesta<br />
calchi sustu ‘e nos fagher de reposu,<br />
pro chi prus friscu cras e valorosu<br />
siat donzunu cumprinde sa festa!<br />
Su chelu est chena nues, lumenosu,<br />
ma sa ‘iddia s’annuntziat molesta.<br />
Adducas truncos meda reunide<br />
e fogarones mannos atzendide.<br />
99 A duas cosas nos servit su fogu:<br />
prima de tottu pro nos iscaldire,<br />
pustis ancora pro nos ilgiarire<br />
sas naes de sos Gregos e su logu,<br />
pro ch’a s’accua cuddos de partire<br />
non penseran, ischéndesi in affogu!<br />
Non crêo chi senténdesi osservados<br />
tenten sa fua, mancari apprettados!<br />
100 Si d’arriscare pustis tant’impresa<br />
l’anderat a s’Atreu... fattat puru!<br />
Nois in dannu, a colpu seguru,<br />
l’ ‘oltamos da’ inoghe sa pretesa,<br />
ca tottacanta dêt cussa malesa<br />
su destinu connoscher pius duru!<br />
Como però sos caddos liberade<br />
e in sa tanca, iscappos, los lassade.<br />
275
Càntigu VIII<br />
101 Da-e ‘idda depustis nde ‘attide<br />
pane friscu, ‘inu ‘onu e fiados rassos<br />
e-i sos bandidores avvertide<br />
chi ‘etten custu bandu, a mannos passos,<br />
in sas carrelas, in tottu sos giassos:<br />
–Su chi cumandat Èttore intendide,<br />
o betzos pilicanos, o muzeres,<br />
chi de gherras no azis sos doveres!<br />
102 Bisonzu b’at nottesta chi siedas<br />
abbistos che simmai in Ilione<br />
e chi da-e sas turres vigiledas<br />
pro chi anzena non b’intret persone!<br />
Atzesas collocàdebi sas tedas<br />
in sas terratzas, in donzi balcone!<br />
Finas a s’impuddile resistide!<br />
S’órdine rispettade, apedas fide!–<br />
103 Adducas bazi... bazi e bi lis nâde!<br />
Sos áteros chi pensen a sa chena.<br />
Deo a Zeus, a Minerva Atena<br />
e a donzi divina Majestade<br />
sa gráscia pedo in umilidade<br />
de nos nde liberare da’ sa pena<br />
chi sas Fúrias 32 felosas nd’an carradu<br />
como noe annos, che lampu faladu!<br />
104 Custa est sa ‘olta ‘ona, mi lu sento!<br />
Su sónniu ‘e tantas nottes si m’avverat!<br />
Manzanu, appenas Eos si nd’accerat,<br />
galu ‘e nos reunire bos ammento<br />
inoghe tott’umpare e, si b’aperat<br />
cumandos de bos dare, los presento.<br />
Ma d’una cosa so seguru ebbia:<br />
ch’in coro b’amos tottu una gania!<br />
276
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
105 Mi capiterat su fizu ‘e Tideu<br />
pro primu a innante cras manzanu!<br />
Mortu diazis bider cuss’Acheu<br />
pro ‘more de sa lantza ch’apo in manu;<br />
asi potterat custu corpus meu<br />
gióvanu durare, forte e sanu,<br />
tales che oe pro chentu e prus annos!<br />
Bazi... ca cras est die ‘e gosos mannos!–<br />
106 Nêsit Ettòrre; e cuddos tott’umpare<br />
sas manos giuilende li tzocchesin;<br />
posc’a isgiungher sos caddos pensesin<br />
e in sas tancas a los iscappare.<br />
A Ilione àteros tucchesin<br />
su tantu pro sa chena a nde carrare;<br />
àteros, decomente cumandadu,<br />
de fagher linna lêsin coidadu.<br />
107 Addaghi ammanizesin dogni cosa<br />
sos Deos pretziesin primm’ ‘e tottu,<br />
pedìndelis cun boghe isperasciosa<br />
de nde lis agabbare s’abbolottu.<br />
O Tròia, cale sorte ruinosa<br />
ti fit s’Olimpu invece e cal’atzottu<br />
tessinde própriu in s’ora chi crêias<br />
de nde muttire gherra e tribulias!<br />
108 Ca fin sos Eterrenos contr’a tie,<br />
o re Priàmu... e tue non l’ischias!<br />
Gai su fogu ‘e sas pregadorias<br />
frittu fit pro a Issos che su nie!<br />
Ne su valore chi, die cun die,<br />
in gherra, o Ilione, mustraias<br />
fit bastante a giambàreti sa sorte<br />
de connoscher distrussione e morte!<br />
277
Càntigu VIII<br />
109 Intantu, a mizas, a destra e a manca,<br />
fogos mannos s’ ‘idian e sa zente<br />
inghiriada e per totta sa tanca<br />
a s’anda e torra, própriu de comente<br />
s’ ‘idet a boltas sa Luna bianca,<br />
in notte chena ‘entu, lutzighente,<br />
de sa Terra ilgiarire dogni zona<br />
cun milli isteddos postos a corona.<br />
110 E sas chimas cuss’ìnnidu lugore<br />
imprateare ‘e sos montes lontanos,<br />
baddes, campedas, rios andantanos,<br />
bestìndelos de màgicu ajubore,<br />
a tales chi s’ispera a su pastore<br />
brotat in coro de dulches beranos<br />
mirende sa majia ‘e tant’incantu<br />
cun ojos de ternura e de ispantu!<br />
111 Degai cun s’ispera intr’ ‘e su coro<br />
d’ ‘ider in bonu sa gherra cumprida<br />
e isettende chi Eos bessida<br />
galu nd’esserat cun su carru ‘e oro,<br />
si nd’istaiat cun su cabu insoro<br />
sa zenia de Dàrdanu atzurida<br />
a cara a fogu e a sa lerta ‘izende<br />
cun sos caddos affacca pasculende.<br />
278
NOTAS DE SU CÀNTIGU OTTAVU<br />
Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />
1 su ch’apo in bidea [...]: Zeus pensat de vindicare s’offesa chi<br />
Achille at retzidu da-e Agamènnone e de accansare sa gràscia chi l’at<br />
pedidu Teti.<br />
2 pius sutta ‘e su matessi inferru [...]: Pro Omero su Tàrtaru est sa<br />
presone de sos Titanos e s’agattat situadu pius a sutta de su matessi<br />
inferru, est a narrer de s’Ade.<br />
3 Gàrgaru [...]: Est sa chima pius alta de su monte ‘e s’Ida, da’ ue si<br />
resessit a bídere totta sa Tròade.<br />
4 sos caddos chi lêsi a Enea [...]: Cfr. cun s’ottava n. 56 de su ‘e<br />
Chimbe Càntigos.<br />
5 Enopeu [...]: O Eniopeu. Iscuderi de Ettore, fizu de Tebeu, mortu<br />
da-e Diomede.<br />
6 Ifitide [...]: Fizu de Ifito. Si trattat de Archetolemu, segundu iscuderi<br />
de Èttore, mortu da-e Téucro.<br />
7 Lìcios [...]: Abitantes de sa Lìcia; printzipales alleados de sos<br />
Troianos.<br />
8 Etone, Xantu, Podargu, Lampu [...]: Etone (=mùrtinu), Xantu<br />
(=baju), Podargu (=pê-albinu) e Lampu (=risplendente) fin sos<br />
battor maravizosos caddos de Èttore.<br />
9 Etìone [...]: Re de Tebe Ipoplàcia; fit su babbu de Andròmaca, sa<br />
muzere de Èttore.<br />
10 Elice, Ega [...]: Tzittades de s’Acàia, ue su deus Nettunu fit meda<br />
veneradu.<br />
11 Tronante [...]: Appellativu de Zeus, mere soberanu de su tronu<br />
e de su lampu.<br />
12 Agelao Framonide [...]: Agelao, fizu de Fràmone; soldadu de<br />
Tròia mortu da-e Diomede.<br />
13 Cromíu [...]: Soldadu troianu mortu da-e Téucro. Non si trattat<br />
de Crómiu (o Cromiu), fizu de Prìamu, mortu da-e Diomede (Cfr.<br />
s’ottava n. 28 de su ‘e Chimbe Càntigos).<br />
14 cuddu cane [...]: Èttore.<br />
15 Gorgitone [...]: Fizu burdu de Prìamu, mortu da-e Téucro. Sa<br />
mama si naraiat Castianira.<br />
16 Archetolemu [...]: Cfr. cun sa nota n. 6 de custu Càntigu.<br />
17 Cebrione [...]: Fizu burdu de Prìamu, iscuderi de Èttore, mortu<br />
da-e Pàtroclo.<br />
279
Càntigu VIII<br />
18 Mecisteu d’Echiu [...] Alàstore [...]: Mecisteu, fizu d’Echiu, soldadu<br />
gregu mortu da-e Polidamante. Alàstore, prìntzipe de Pilo,<br />
amigu de Nèstore. Su matessi nòmene teniat galu unu gherreri de<br />
sa Lìcia mortu da-e Ulisse. (Cfr. s’ottava n. 116 de su ‘e Chimbe<br />
Càntigos)<br />
19 s’infernale riu [...]: S’Acheronte, chi litteralmente cheret nárrere<br />
“riu de sos affannos”.<br />
20 Limba ‘e mele [...]: Teti (o Tétide), sa mama de Achille.<br />
21 Eracle [...]: Nòmene gregu de Èrcole, fizu de Giove e de<br />
Alacmena, s’eroe pius forte e tzelebradu de s’antighidade.<br />
22 Euristeu [...]: Re de Tirinto e de Micene. Istesit isse a impònnere<br />
a Èrcole sas dóighi “fadigas” mentovadas.<br />
23 Cérberu [...]: Cane cun tres concas, postu a custódiu de sas giannas<br />
de s’Ade.<br />
24 Érebu [...]: Su situ pius tuvuccu de s’Inferru, ue istaiat su deus<br />
Ade (o Plutone).<br />
25 Stige [...]: Riu de s’Inferru. Cheret narrer “riu orrorosu”.<br />
26 sa mantella [...]: Cfr. cun sas ottavas nn. 124-126 de su ‘e<br />
Chimbe Càntigos.<br />
27 rese [...]: Unu de sos tantos lùmenes sardos de su matzone<br />
(mariane, grodde, lodde, zoseppe, ‘ulpe...).<br />
28 s’amigu prus fidadu [...]: Pàtroclo, fizu de Menétziu, su re de sa<br />
Lócride.<br />
29 Crono [...] Giapeto [...]: Giapeto fit unu de sos Titanos, chi séndesi<br />
‘oltadu contr’a su pôre de Zeus, istesit ispentumadu in su<br />
Tàrtaru, ue vivet umpare a su babbu Crono.<br />
30 Iperione [...]: Appellativu de su deus Sole. Iperione, in limba<br />
grega antiga, cheret narrer “chi si movet in altu”.<br />
31 in un’ìscia [...]: De su Scamandru, riu chi attraessat su paris<br />
mannu postu a pês de Tròia.<br />
32 Fúrias [...]: O Erinnes. Deas infernales chi persighìana chie s’esserat<br />
manciadu de delittos contr’a sos parentes. Fini tres: Aletto,<br />
Tisífone e Megera. Pro pilos gighian serpentes.<br />
280
ILIADE<br />
CÀNTIGU NONU<br />
S’IMBASCIADA DE SOS ACHEOS<br />
In sa tenda de Achille
Càntigu IX<br />
SUMMÀRIU<br />
Su turmentu de Agamènnone Ottavas 1-5<br />
S’atzottu de Diomede 6-9<br />
Sos cunsizos de Nèstore 10-20<br />
Sas propostas de Agamènnone 21-30<br />
S’imbasciada 31-34<br />
In sa tenda de Achille 35-43<br />
Su discursu de Ulisse 44-60<br />
Su dennegu de Achille 61-81<br />
Su discursu de Fenice 82-100<br />
Sa paristòria de Meleagru 101-116<br />
“Betzittu meu...” 117-119<br />
Su discursu de Aiace Telamone 120-123<br />
“Adducas bazi...” 124-127<br />
Sa relata de sos imbasciadores 128-131<br />
S’intzitu de Diomede 132-136<br />
282
S’imbasciada de sos Acheos<br />
1 In s’ora chi bramende su lugore<br />
fin d’Eos sos valentes Dardaneos,<br />
a s’àter’ala, in duda e in peleos,<br />
timinde sorte mala e disonore<br />
mudos si n’istaian sos Acheos,<br />
ca sua Fua 1 tremenda e su Terrore 2<br />
lis aian in ojos bentulada<br />
sa carena ‘e sa Morte isossigada!<br />
2 Che cando subra a su piscosu mare<br />
Zeffiru e Borea tirriende<br />
che benturzos si ‘ettan ambos pare<br />
pìghidas caddarigas suppesende<br />
e in s’ispiàggia àligas lassende<br />
ammuntonadas a si pudrigare,<br />
a tales cun su coro a trimizone<br />
fin sos gherreris de Agamennòne.<br />
3 Cumprendinde s’Atride su turmentu<br />
de sos cumpanzos suos, s’iscunfortu,<br />
mancari affannadu, a coro mortu,<br />
a res e a soldados chen’ ‘istentu<br />
cumandesit chi tottu a parlamentu<br />
reunidos s’esseran in su portu.<br />
E cando tott’umpare los bidesit<br />
che mai suspirende lis naresit:<br />
4 –Amigos d’Argo, prìntzipes, soldados,<br />
tzegu m’at fattu s’eterrena Ghia...<br />
tzegu pàbaru, e galu anneulados<br />
sos cherveddos m’at Isse... emmo, sa ’ia<br />
chi mi promittesit chi ‘oltulados<br />
a re Priàmu sos muros l’aia!<br />
A pensare chi finas cunfirmadu<br />
cun sa conca mi l’at Zeus sobradu!<br />
283<br />
Su<br />
turmentu de<br />
Agamènnone
S’atzottu<br />
de Diomede<br />
Càntigu IX<br />
5 Como a domo, invece, ingloriosu,<br />
appoi de noe annos de suffrire,<br />
mi custringhet in presse a recuire<br />
cun d’unu gàrrigu ‘e luttos pesosu!<br />
Approntàmunos duncas a partire<br />
giaghi negadu nos l’ana su gosu<br />
de lomper cussa ‘idda a conchistare!<br />
Ne podimos cun Zeus perriccare!–<br />
6 Tristos, in su l’intender, atturdidos<br />
restesin tottu che pisches in lua,<br />
e sicomente a sa proposta sua<br />
niune ‘e sos Acheos atzuridos<br />
torraiat risposta: –A custa fua<br />
deo m’opponzo! –li nêsit a gridos<br />
che tronu ‘e gherra su fizu ‘e Tideu–<br />
Chena su mortu non cantes su teu!<br />
7 Non ti la lês, o Re, s’in cara a tottu<br />
che mettanza t’abburro cuss’idea!<br />
Tue ch’issara fattu m’as s’atzottu<br />
d’esser vigliaccu in mesu a sa pelea,<br />
como, e ca timinde ses che frea,<br />
“fue –mi naras– da–e s’abbolottu!”<br />
Zeus t’at dadu, est beru, sa corona,<br />
non pro la gigher dignidade ‘ona!<br />
8 Adducas miseràbiles los crêse<br />
sos chi fattu t’an postu fintz’a inoghe?<br />
Ma tue, tue ebbia est su chi sese<br />
in buluzu ‘e partire, a frie e coghe!<br />
Ladina como intenda custa ‘oghe:<br />
s’as presse in Micene ‘e ponner pêse,<br />
bae, s’as de tuccare... curre... fue...<br />
millas sas naves tuas prontas cue!<br />
284
S’imbasciada de sos Acheos<br />
9 Manc’unu nde dês aer custa ’ia<br />
a favore ‘e Danaos... gai crêo!,<br />
ca s’impresa (‘e lu narrer non m’arreo!)<br />
merìtat d’esser gitta a finitia!<br />
E si parteran... beh, che resto deo<br />
a pê’ frimmu in Tròia, in cumpagnia<br />
de Stènelo e de sos cumpagnos mios,<br />
a gherrare finas chi semus bios!–<br />
10 Animadu donzunu e suddisfattu<br />
sas manos li tzocchesit cun calore<br />
sa die sonniende ‘e su riscattu!<br />
Si nde pesesit tando re Nestòre<br />
in su dare cunsizos sempr’isattu<br />
e nêsit: –O Tidide, su valore<br />
ch’as in gherra e in paghe dimustradu<br />
nemos t’at mai minispressiadu!<br />
11 Tue l’ischis ch’in mannu cunsideru<br />
ses tentu da-e res e da’ soldados.<br />
Su ch’as nâdu a s’Atride, custu est beru,<br />
da’ coro t’est brotadu; e puru dados<br />
sos cunsizos no as appropriados!<br />
Permitti a mie d’èssere sintzeru<br />
finas a fundu, ca so canu ‘e chizu<br />
e ca mi dias poder esser fizu!<br />
12 Su pensamentu meu Agamennòne<br />
crêami non l’at mai ispuccicchidu,<br />
antzis in bona cunsiderassione<br />
sempre l’at tentu e l’est aggradessidu.<br />
Una cosa bos naro e cun rejone:<br />
chie ‘e gherras tziviles est sididu<br />
sa pàtria e-i sas lezes non rispettat,<br />
ne affettu ‘e famìlia che l’apprettat!<br />
285<br />
Sos cunsizos<br />
de Nèstore
Càntigu IX<br />
13 Como però pensamos a comente<br />
sa notte chena dannu ‘e che passare:<br />
sos custòdios –naro– ‘e collocare<br />
peri tottu su campu e prontamente<br />
(e s’est giòvana est mezus cussa zente),<br />
pustis sa chena ‘e nos contivizare.<br />
Tue però dispone, o prim’Atreu,<br />
ca ses tue su re, no Gereneu!<br />
14 Sos Res, invece, e sos prus Antzianos<br />
intr’ ‘e sa tenda tua los cumbida<br />
giaghi, gràscias a Zeus, l’as frunida<br />
de provvistas e binos tracianos 3 !<br />
Dimàndalis cunsizos e cunfida,<br />
coment’est mezus, ch’a sos Troianos,<br />
ch’a fogu atzesu s’istan minettosos,<br />
rispondemos manzanu ‘ittoriosos!–<br />
15 Manc’aiat s’arréjonu agabbadu<br />
chi sette valorosos chen’ ‘istentu<br />
pro ch’esserat su logu vigiladu,<br />
d’attruppare si lêsin pensamentu<br />
sos battagliones, donzunu ‘e chentu<br />
atzuridos giòvanos formadu!<br />
Primu istesit su fizu, Trasimede 4 ,<br />
depustis Ascalafu e Licomede.<br />
16 Cun Deipíro 4 , Ialmenu, Afareu<br />
galu si presentesit Merione,<br />
detzisos pro sa notte a Ilione<br />
trassosu a impidire calchi anneu.<br />
Chenesit pustis pagu donz’acheu<br />
e in sa tenda sua Agamennòne<br />
sos cabos reunesit tott’umpare<br />
mesa ricca faghìndebi approntare.<br />
286
S’imbasciada de sos Acheos<br />
17 Addaghi manighesin, su Nelide<br />
si nde pesesit rissu e nêsit gai:<br />
–Re de sos Res, o gloriosu Atride,<br />
a tie ch’as su coro in arguai<br />
pro s’ora grae, e puru che simmai<br />
in su riscattu nostru prenu ‘e fide,<br />
su chi pensas dimando ‘e relatare<br />
e posc’a nois puru d’iscultare.<br />
18 E s’a calcunu detterat su coro<br />
su cunsizu pro s’ora prus addattu<br />
de l’atzettare bonignu t’imploro<br />
pro chi nd’ ‘essemos da’ su disaccattu!<br />
Su chi pens’ ‘eo chi dêt esser fattu<br />
pro primu ‘e t’ilgiarire mi nd’onoro,<br />
ca parrer est su meu tzertamente<br />
ch’inoghe tue e tottu azis in mente!<br />
19 Sa die chi cun atza e fieresa,<br />
mancari chena mal’intentzione,<br />
leadu l’as sa déchida bellesa<br />
de Briseu a Pelide Mirmidone,<br />
de non li fagher una tale offesa<br />
ti lu nêi, o divinu Agamennòne.<br />
Ma oramai fit su fogu atzesu<br />
e su cunsizu mancu l’as intesu!<br />
20 Cussa est sa cajone, cussa ebbia,<br />
de sos dannos chi nos sun capitende<br />
e como, in sa puntìglia, favorende<br />
l’est finas Zeus mannu a dispettia!<br />
Cale sorte nos est ammanizende?<br />
Ealla, intantu, sa proposta mia:<br />
cun prètzios e regalos ch’asseliemos<br />
s’ira d’Achille cheret chi tentemos!–<br />
287
Sas<br />
propostas de<br />
Agamènnone<br />
Càntigu IX<br />
21 E in risposta su mere ‘e Micene:<br />
–Própriu gai! Cuss’est sa veridade<br />
e a mi l’ammentare as fattu ‘ene!<br />
Intzegadu m’at chena piedade<br />
su pôre ‘e sa reale majestade!<br />
Cheret chi bos l’ammitta e mi nd’appene!<br />
Balet Pelide milli e un’eroe,<br />
ma deo mi nd’abbizo solu oe!<br />
22 E Zeus, chi l’at caru che a fizu,<br />
su piattu mi torrat puntuale!<br />
Sa neghe l’apo deo ‘e tantu male,<br />
mia est culpa de su marturizu!<br />
Giustu, o Gereneu, est su cunsizu<br />
e ti l’atzetto. Asi coriale<br />
siat Achille cun megus e bonu<br />
addaghi li dimando su perdonu.<br />
23 Si l’est su pensu meu aggradessidu<br />
como intendide cantu ‘e bonu coro<br />
li dao pro su tortu ch’at patidu:<br />
sette trìbides de raru decoro<br />
chi ancora su fogu no an bidu,<br />
vinti concheddos cuppudos e d’oro<br />
deghe talentos 5 e doighi ancora<br />
caddos bellos, de ratza curridora.<br />
24 Caddos chi bastan issos a sa sola<br />
a ch’irricchire sos meres padronos,<br />
chi lis balanzan sos pannos prus bonos<br />
ca currin che saetta bola-’ola!<br />
Sette giòvanas de sàffica iscola,<br />
chi tenen intr’ ‘e domo milli donos,<br />
galu l’aggiungo: feminas chi lêmis<br />
su die chi a Lesbo 6 conchistemis.<br />
288
S’imbasciada de sos Acheos<br />
25 Puru li torro s’isclava adorada,<br />
su lizu pius déchidu ‘e Briseu,<br />
prontu a li giurare in cara a Zeu<br />
chi non bi l’apo mai tzirigada.<br />
Àteru li promittit prim’Atreu:<br />
si de lomper a bider irroccada<br />
a Tròia nos cuntzedit s’Eterrenu<br />
cun su fortzeri si ch’andat pienu!<br />
26 D’oro e de brunzu nde li dao cantu<br />
bi nd’istat in sa nave; ‘e troianas<br />
sas vinti cautivas prus galanas,<br />
a séberu, ermosas a ispantu!<br />
E si nos accanserat Zeus santu<br />
sa gràscia, decomente amos in ganas,<br />
a domo ‘ittoriosos de torrare,<br />
una fiza li dao a cojuare!<br />
27 S’intrerat su Pelide in domo mia<br />
cant’a Oreste 7 , su fizu minore,<br />
diat retzire affettos e amore!<br />
De féminas de rara galania<br />
tres nde tenzo e tottu de valore:<br />
sa pius manna est Ifigenia,<br />
Laódice m’est nàschida segunda,<br />
s’ùltima Crisotema pili-brunda.<br />
28 Una chi penset a si nde leare,<br />
sa ch’aggradessit, e ch’istet seguru<br />
chi bona doda s’at a gigher puru,<br />
de si nde poder in tottue ‘antare!<br />
E, pro chi pottat sa fama restare<br />
de custa paghe in tempus benturu,<br />
sette tzittades li aggiungo ancora<br />
cun zente onesta e trabagliadora.<br />
289
S’imbasciada<br />
Càntigu IX<br />
29 A Cardamile 8 li dao, a Fere,<br />
a Ire, a Enope, a Epea<br />
e cun sa de Pedasu sa d’Antea.<br />
Biddas accurtz’a mare, ue su Mere<br />
prètzian tottu che unu dovere<br />
cun regalias, de bona idea,<br />
ca b’at fruttales, binzas e laores<br />
tales chi campan tottu che segnores!<br />
30 Cust’est sa ricumpensa ‘e prim’Atreu,<br />
bastat chi che a prima torret issu!<br />
Tottu li dao su ch’apo promissu,<br />
olvidamos però su mal’affeu!<br />
Ma si cherferat su fizu ‘e Peleu<br />
galu in s’ódiu istaresinde fissu,<br />
penset ch’est unu Re chi bi l’est nênde,<br />
finas d’annos prus mannu, che preghende!–<br />
31 Li rispondesit Nelide cuntentu:<br />
–Menguantes non sunu sos valores<br />
ch’as numeradu innant’a sos Mazores<br />
pro chi torret Achille ‘e bon’intentu!<br />
Duncas, o Re, fintz’a s’accampamentu<br />
lestru li manda sos imbasciadores;<br />
sos lùmenes, si cheres, los fatt’ ‘eo<br />
e chi refudet calcunu non crêo.<br />
32 Fenice 9 ch’andet, su prus antzianu<br />
e mastru ‘e domo de su Mirmidone,<br />
e siat cabu ‘e sa delegassione;<br />
cun isse Aiace subrumanu<br />
e su d’Ìtaca mezus campione.<br />
Nois in s’ora a Zeus soberanu,<br />
samunadas sas manos, tott’umpare<br />
lu supplicamos de nos aggiuare.–<br />
290
S’imbasciada de sos Acheos<br />
33 Nêsit Nestòrre; e-i sos Majorales<br />
sos déghiles cunsizos l’atzettesin.<br />
Lestros tando in cadinos e conzales<br />
s’abba sos servidores lis carresin,<br />
gai sas manos tottu s’innettiesin<br />
pr’onorare sos Deos immortales.<br />
E, pienadas sas coppas de ‘inu,<br />
a Zeus s’invochésini divinu.<br />
34 Da-e sa tenda tucchesin a fora<br />
tando sos d’Argo prìntzipes e rese<br />
e Gereneu, fattu a cuddos trese,<br />
calchi avvertèntzia lis desit ancora,<br />
a s’Itacesu ojittende in s’ora<br />
che a li narrer: –Muitzu già sese!<br />
Ma como ite meledas, Odisseu,<br />
pro chi torret Achille cun s’Atreu?–<br />
35 Ispiàggia-ispiàggia caminende<br />
partesin pustis tottos tres umpare,<br />
pensamentosos, su deus preghende<br />
chi sas undas guvernat de su mare<br />
pro poder, decomente fin bramende,<br />
s’ira mala ‘e Pelide appasigare.<br />
Pustis pag’ora da’ su Mirmidone<br />
aja’ a Fenice, Ulisse e Telamone.<br />
36 Cun Pàtroclo, s’amigu prus fidadu,<br />
chi l’iscultait cun ojos d’incantu,<br />
agattesin s’Eroe, ausentadu<br />
foras da-e sa tenda, chi su cantu<br />
cun sa citera, armoniosa tantu,<br />
s’accumpagnait; pignu chi leadu<br />
a Etìone aiat cando intrea<br />
sa ‘idda derruesit de Tebea.<br />
291<br />
In sa tenda de<br />
Achille
Càntigu IX<br />
37 Sas impresas cantende fit de gherras<br />
d’antigòrios eroes e in cara<br />
che sole li lughiat sa fiara<br />
de chentu chertos, milli cuntierras,<br />
conchistende tzittades, logos, terras,<br />
meressende in tottue fama giara!<br />
Sende in tantu fervore cantend’isse<br />
si presentesit tott’in una Ulisse.<br />
38 Maravizadu, si pesesit reu<br />
(galu Pàtroclo si nd’adderettesit)<br />
e, muttida sa cetra, s’abbizesit<br />
chi a sa sola non fit Odisseu.<br />
Lis tocchesit sas manos, pustis nêsit:<br />
–Saludu a bois, chi su coro meu<br />
amigos cunsiderat prus de tottu,<br />
mancari l’ape sempre in abbolottu!–<br />
39 A intro de sa tenda chen’imbaru<br />
che los mintesit, faghìndelos sêre,<br />
galu aggiunghende: –Assiat piaghere!<br />
Su sensu ‘e s’imbisita non m’est giaru,<br />
ma m’est cunfortu in su dispiaghere!<br />
Tue bi pensa, o Pàtroclo caru,<br />
sa mezus carraffina a nde ‘ogare<br />
e tatzas mannas pro los cumbidare!–<br />
40 Forte e aromata una mistura<br />
lis porresit su gióvanu in pag’ora,<br />
mentres Achille ‘e nde ‘ogare a fora<br />
una perra d’anzone apesit cura<br />
da’ una càscia e, in prus ancora,<br />
cantos de craba ‘e giusta appetzadura<br />
e de porcu e luego ‘e cumandare<br />
su fogu a Automedonte 10 ‘e b’approntare.<br />
292
S’imbasciada de sos Acheos<br />
41 Sa chimuza e sas pedras de carvone<br />
luego nde carresit s’iscuderi;<br />
che ‘oghesit a foras su brajeri<br />
e b’atzendesit unu fogarone.<br />
Sa petta intantu in unu tazeri<br />
l’approntesit cundida Mirmidone<br />
e sa cadrija manna e calch’ispidu<br />
pro ch’aeret prus lestru provvididu.<br />
42 Non bistentesit sa braja a falare<br />
e-i su coghineri a cantu a cantu<br />
sa petta in sa cadrija a b’assentare,<br />
betténdebi su sale e, donzi tantu,<br />
lêndesi pensamentu ‘e la girare.<br />
Sa mesa intro sa tenda Achille intantu<br />
aiat cun Patròclo ammanizadu<br />
pro chi nudda lis esseret mancadu.<br />
43 Gai appenas sa petta a lis servire<br />
lêsit cuddu a tazeris, manu-manu<br />
ch’in su fogu cumpriat d’arrustire,<br />
a Zeus cunsizesit soberanu<br />
Pàtroclo innante ‘e cherrer preferire.<br />
Lestru Fenice, su prus antzianu,<br />
una costèglia in sa braja ‘ia<br />
ch’ ‘ettesit pr’onorare s’alta Ghia.<br />
44 Pustis brujada, cun bon’appititu<br />
a s’arrustu s’ ‘oltesin saboridu<br />
cun binu accumpagnéndelu licchittu.<br />
E cando Ulisse, appoi cumpridu,<br />
a Telamone faghinde s’ojittu<br />
versus Fenice ‘idesit conchi-nîdu<br />
che a li narrer d’ ‘enner a concluos,<br />
nêsit detzisu primma d’ambos duos:<br />
293<br />
Su discursu<br />
de Ulisse
Càntigu IX<br />
45 –De chenas e de ‘ustos, o Pelide,<br />
occasiones, a esser sintzeru,<br />
non nde màncana da-e prim’Atride.<br />
Ma teninde su coro in disisperu,<br />
a moristuda ‘idendesi sa fide<br />
de nd’ ‘essire ‘inchidores, crês abberu<br />
chi pottat unu gosare ‘e sas festas?<br />
Oras sun custas pro Argo molestas!<br />
46 Si non torras che prima, o valorosu,<br />
cun nois a cumbatter a fiancu<br />
(acco’ chi ti lu nâmos giaru e francu!)<br />
da-e s’ira d’Ettòrre furiosu<br />
unu non si nde ‘àrdiat nemmancu!<br />
A fogu atzesu s’istat, minettosu,<br />
isettende ‘e su die s’avreschida<br />
s’òpera sua pro ‘ider cumprida!<br />
47 E li resessit, crê’, s’intentzione<br />
giaghi finas l’est Zeus aggiuende<br />
e isse, a destra e a manca che leone,<br />
nos est a chentinàrias bisestrende!<br />
Sas naves, tottu a unu fogarone,<br />
manzanu ‘e nos brujare est meledende<br />
e cantos semos Danaos in mare,<br />
poi mortos, che alga ‘e nos bettare!<br />
48 Timinde semos tottu, inte’ a mie,<br />
chi siat custa s’orrorosa sorte<br />
chi nos toccat a sa fatta ‘e su die!<br />
Nos nde ‘àrdia, adducas, da’ sa morte<br />
o pius nudda nd’importat a tie?<br />
Torra da-e sos d’Argo, Achille forte,<br />
torra s’as de torrare in su momentu,<br />
ca fatale est donz’àteru bistentu!<br />
294
S’imbasciada de sos Acheos<br />
49 Ti dias in debadas penentire<br />
si s’avvererat custu suddu meu!<br />
Mancu cherfende, tando, favorire<br />
lu dias poder s’esércitu acheu!<br />
Su chi ti nêsit t’ammenta Peleu<br />
primma pro Tròia de ti dispidire:<br />
–Bae, fizu, a sa gherra d’Ilione<br />
e chi t’affianzen Atena e Giunone!<br />
50 Sias, gherrende in cuss’anzenu logu,<br />
ómine innanti e pustis eroe!<br />
Addaghi podes tùdalu su fogu,<br />
sas brigas lassa e pro su bonu proe<br />
de sa Pàtria cumbatti!– De s’attrogu<br />
olvidados però e non da’ oe<br />
paret chi ti los apas sos cunsizos<br />
s’est chi nos lassas in chentu fastizos.<br />
51 S’ira ficchida in coro che la ‘oga<br />
e da’ sos tuos coitta a torrare,<br />
si no manzanu a cùccuru a pare<br />
nos as a bider a s’attoga-attoga<br />
istrangugliados tott’a una soga!<br />
Inte’ como comente cumpensare<br />
pro su dannu ch’at fattu prim’Atride<br />
ti diat cherrer, nóbile Pelide!<br />
52 De s’affeu, nos crêa, penentidu<br />
si nd’est Agamennòne e da-e coro<br />
e ti dat isse pro su ch’as patidu<br />
trìbides sette de raru decoro<br />
chi ancora su fogu non an bidu,<br />
vinti concheddos cuppudos e d’oro<br />
deghe talentos e doighi ancora<br />
caddos bellos, de ratza curridora.<br />
295
Càntigu IX<br />
53 Caddos chi bastan issos a sa sola<br />
a che los irricchire sos padronos,<br />
chi sos pannos si gighen pius bonos<br />
ca che saettas currin bola-‘ola!<br />
Sette giòvanas de sàffica iscola<br />
chi tenen intr’ ‘e domo milli donos<br />
finas t’aggiunghet: féminas ch’umpare<br />
lêzis a Lesbo in nde l’irroccare!<br />
54 Puru ti torrat s’isclava adorada,<br />
su lizu pius déchidu ‘e Briseu,<br />
prontu a ti giurare innant’a Zeu<br />
chi non ti l’at nemmancu tzirigada.<br />
Àteru ancora ti dat prim’Atreu:<br />
si de ‘ìdere a Tròia conchistada<br />
nos accanserat su Mere eterrenu<br />
cun su fortzeri ti ch’andas pienu!<br />
55 D’oro e de brunzu nde dês aer cantu<br />
bi nd’istat in sa nave; ‘e troianas<br />
vinti a su nessi, sas pius galanas,<br />
a séberu, ermosas a ispantu!<br />
E si nos cuntzederat Zeus santu<br />
sa gràscia, decomente amos in ganas,<br />
a domo ‘ittoriosos de torrare,<br />
una fiza ti dat a cojuare!<br />
56 S’intras in domo de sa grega ghia<br />
dias retzire affettos e amore<br />
cant’a Oreste, su fizu minore!<br />
De féminas de rara galania<br />
tres nd’at isse e tottu de valore:<br />
sa pius manna est Ifigenia,<br />
Laódice l’est nàschida segunda,<br />
s’ùltima est Crisotema pili-brunda.<br />
296
S’imbasciada de sos Acheos<br />
57 Sa ch’aggradessis nâchi a ti leare,<br />
bastat chi siat, e ch’istes seguru<br />
chi bona doda t’at a dare puru<br />
de ti nde poder in tottue ‘antare!<br />
E, pro chi pottat sa fama restare<br />
de custa paghe in tempus benturu,<br />
sette tzittades t’aggiunghet ancora<br />
cun zente onesta e trabagliadora.<br />
58 A Cardamile ti dat e a Fere,<br />
a Ire, a Enope, a Epea<br />
e cun sa de Pedasu sa d’Antea.<br />
Biddas accurtz’a mare, ue su Mere<br />
prètzian tottu che unu dovere<br />
cun regalias, de bona idea,<br />
ca b’an fruttales, binzas e laores<br />
tales chi campan tottu che segnores!<br />
59 Cust’est sa ricumpensa ‘e prim’Atride!<br />
Como detzidi si su ch’at promissu<br />
atzettare li dês, forte Pelide,<br />
o s’ódiu mantenner sempre fissu!<br />
Siat comente, pro Zeus Cronide,<br />
detzidi non pensende solu a issu!<br />
Pro a nois non nd’as d’affriscione?<br />
Sa tumba nostra est duncas Ilione?<br />
60 Torra a fiancu nostru, nos aggiua,<br />
accamados non nos lasses manzanu,<br />
c’as a esser che deus soberanu<br />
sempr’onoradu da’ sa zente tua!<br />
Ma torra! E a Ettòrre troianu,<br />
chi si ‘antat chi da-e s’atza sua<br />
niune ‘e nois podet prus fuire,<br />
beni tantu presumu a li muttire!–<br />
297
Su dennegu<br />
de Achille<br />
Càntigu IX<br />
61 E Achille in risposta chen’imbaru:<br />
–Fizu ‘e Laerte abbistu e cor’amprosu,<br />
su pensamentu meu francu e giaru<br />
narrer ti cherzo, pro chi lamentosu<br />
calch’àteru non bida amigu caru<br />
che a tie a s’inghìria, lereddosu!<br />
Che-i sa morte abburro sa zente<br />
chi nât su chi non pensat veramente!<br />
62 Da’ sa ch’apo leadu detzisione,<br />
bae, non movo, mancu si ‘enzerat<br />
a pês mios pianghende Agamennòne,<br />
ne s’àteru danau m’invocherat!<br />
Prîte devo torrare a Ilione,<br />
s’isse a tottu che pare cunsiderat,<br />
chie cumbattit cun atza e valore<br />
e chie est vile in gherra o traittore?<br />
63 In cale cunsideru che l’at tentu,<br />
ite ‘e pius l’at dadu o reconnottu<br />
a chie, che a mie, onzi momentu<br />
s’est che leone ‘ettadu in s’abbolottu,<br />
sempre ponìndesi a innante a tottu,<br />
faghinde ‘e sos ‘nimigos iscarmentu?<br />
Ite non apo fattu e peleadu<br />
pro bos difender s’onore manciadu!<br />
64 Cantas dies passadas mattanende<br />
e cantas oras de sa notte ischídu 11 ,<br />
chena pasu e che puzone ‘olende<br />
chi pro sos fizigheddos a su nidu<br />
bermes e iscagliola istat carrende<br />
e isse invece si nd’istat famidu!<br />
E prîte poi? Prîte? E pro a chie?<br />
Sa paga ‘e su dannarzu at dadu a mie!<br />
298
S’imbasciada de sos Acheos<br />
65 Pro sa glòria sua nd’ ‘oltulesi<br />
dóighi ‘e ‘iddas accurtz’a su mare<br />
e posca àteras ùndighi nde lêsi<br />
affacc’a Tròia! E a bi las dare<br />
paris cun sos tresoros m’apprettesi<br />
e cun sos cautivos tott’umpare!<br />
E isse ‘en’accuccadu intr’ ‘e sa tenda<br />
pienzende fortzeris! Oh, sienda!<br />
66 Cussa sì fit cuccagna...isbarradu!<br />
E si calchi cumpensu nos daiat<br />
non fit da-e costazos chi l’ ‘essiat<br />
già bi l’aimis nois procuradu!<br />
A mie pustis su pannu at leadu<br />
su pius caru, malaittu siat,<br />
che arrogante e non cun sa rejone,<br />
ca de niune at isse affriscione!<br />
67 Bois mi nâde prîte in terr’anzena<br />
da’ tempus peleamos e morimos!<br />
Pro su ch’at fattu Paris a Elèna<br />
semus dados a Tròia e cumbattimos<br />
baliende ‘e sa gherra donzi pena!<br />
Ma cussu ‘alet pro issos! O crêimos<br />
chi pottan aer d’àteras persones<br />
paris rispettu tales ingurdones?<br />
68 Donzunu amat sa sua, est deasie,<br />
siat teracca o siat reina!<br />
Isse l’ischiat chi cussa femìna<br />
fit sa prenda ‘e su coro pro a mie!<br />
Como pro s’ ‘ardiare in sa ruina<br />
a inoghe mandadu nd’at a tie<br />
cun Telamone e cun su mastru meu,<br />
ca postu l’at Ettòrre in mal’anneu!<br />
299
Càntigu IX<br />
69 Nâchi nd’aiat d’eroes e mannos 12<br />
disizosos in tottu ‘e lu servire!<br />
Penset cun issos a si l’isdighire,<br />
a si los sulenare sos affannos!<br />
E tue, chi ses mastru de ingannos,<br />
li dias poder calchi trassa ‘ordire!<br />
Fatt’azis una cora e manna puru<br />
non sendeb’ ‘eo e finas unu muru!<br />
70 Abberru est però de pagu impizu<br />
a cantu paret pro su Dardaneu!<br />
Séndebi, invece, su fizu ‘e Peleu<br />
bazi ch’Ettòrre non altzait chizu!<br />
Solu una ‘olta a mi dare fastizu<br />
fintz’a su fau falesit de Zeu,<br />
fora tucchende de sa gianna ‘e Scea,<br />
proéndesi a sustenner sa pelea!<br />
71 E l’ischit Zeus da’ sa lantza mia<br />
comente iscampiesit su troianu!<br />
Como però su sónniu ch’est lontanu<br />
de torrare cun isse in marrania!<br />
Antzis bos naro chi cras a manzanu<br />
rendo onore a s’Olimpu e a Fitia<br />
cun sos cumpagnos penso ‘e recuire<br />
e sas ricchesas ch’apo ‘e mi godire!<br />
72 Medas Peleu mi nd’at costoidas<br />
e oro, prata e brunzu in cantidade<br />
mi gitt’ ‘eo e isclavas dechidas!<br />
Bois manzanu bos nde sintzerade<br />
si sun custas paràulas fingidas<br />
o s’invece no est sa veridade!<br />
Cun unu dolu mi che parto ebbia:<br />
su de non aer sa fémina mia!<br />
300
S’imbasciada de sos Acheos<br />
73 Custas cosas li nâde a prim’Atride<br />
in cara a tottu, pro ch’iscat sa zente<br />
chi offesu m’at isse decomente<br />
a Menelau offesu l’at Parìde!<br />
Chie est mettanzu ‘e coro e prepotente<br />
rispettu non merìtat e ne fide!<br />
Nudda e niune mi dêt isvoltare!<br />
Ch’andet inoramala s’at d’andare!<br />
74 Bi lu nâde ch’in tottu m’at delusu<br />
e ch’in debadas de m’ ‘ider isperat<br />
galu cun isse, appoi ‘e tant’abusu!<br />
Si puru de siddados nd’aggiungherat<br />
a deghe o vinti ‘oltas de piusu,<br />
si su ch’at e possedit mi porrerat<br />
e sos benes de Tebe e d’Orcumenu 13 ,<br />
da’ coro non mi nd’ ‘ogat su ‘elenu!<br />
75 Si cantos b’ada raneddos de rena<br />
in sas marinas de su mundu intreu<br />
in oro los potterat prim’Atreu<br />
boltare e daremilos, sa piena<br />
non l’appàsigat de su coro meu!<br />
E s’aerat donosa che Atena<br />
una fiza e che Venus ermosa<br />
leare non la dio pro isposa!<br />
76 Penset un’àteru a si nde chircare<br />
de ‘énneru, e chi siat bonu mere,<br />
ch’iscat prus de a isse guvernare!<br />
Si Zeus cori-mannu su piaghere<br />
m’accansat a Fitia de torrare,<br />
istet tranchillu chi una muzere<br />
mi dat Peleu onesta e dechida<br />
chi mi siat cumpanza pro sa vida!<br />
301
Càntigu IX<br />
77 Su chi como bram’ ‘eo est cust’ebbia:<br />
d’istareminde in domo appasigadu<br />
goséndemi cun sa pobidda mia<br />
sos tresoros chi m’apo procuradu!<br />
Sas ricchesas de Tròia, s’oraria<br />
ch’in s’altare de Pito 14 ammuntonadu<br />
pro Febo soberanu b’at sa zente<br />
non pagan custa vida, tzertamente!<br />
78 Furare podet s’ómine gherrende<br />
masones mannos, giuos, caddos meda,<br />
oro e prata, brunzu, abóliu, seda,<br />
ma s’ànima cand’est isalenende<br />
ne cun sa lantza la frimmat chertende,<br />
ne s’aperat a lùscias sa moneda!<br />
Comune a donz’ómine est sa sorte<br />
sa vida de connoscher e sa morte!<br />
79 E Teti pês de prata, chi m’est mama,<br />
seberare m’at nâdu chi pott’ ‘eo<br />
in duas uras: s’in Tròia m’arreo<br />
gióvanu morzo, ma meresso fama<br />
e glòria eternas; ma si leo<br />
sa detzisione, e cust’est sa brama,<br />
de recuire a domo, chen’affannu<br />
campo cuntentu fintz’a betzu mannu!<br />
80 Galu ‘ois a domo recuide<br />
ca su ‘isu de tantos est chimera!<br />
De conchistare a Tròia cal’ispera<br />
bos restat s’aggiuende l’est Cronide?<br />
Leàdebos sas naves e partide...<br />
e cantu prestu, primma ch’a bisera<br />
bos las fattat Ettòrre troianu<br />
a s’altzada ‘e su sole cras manzanu!–<br />
302
S’imbasciada de sos Acheos<br />
81 Custu li nâde a sa zente achea,<br />
pro ch’assumancus si pottat salvare!<br />
Frimmu in s’ódiu resto e in s’ ‘idea<br />
a Fitia detzisu ‘e che torrare<br />
e mai s’ ‘idan prus gherra e pelea!<br />
S’istet Fenice inoghe a reposare,<br />
gai cun megus, s’at boza ‘e partire,<br />
podet manzanu a domo recuire.<br />
82 Nêsit Pelide; e che pische in lua<br />
restesit donz’acheu imbasciadore,<br />
atturdidu, delusu, chena pôre,<br />
tantu fit giara sa risposta e crua!<br />
Tando Fenice, pensende a sa fua<br />
de sos Gregos e a su disonore<br />
poi ‘e noe annos de gherra e affogu,<br />
li rispondesit lagrimende fogu:<br />
83 –Fizu ‘e su coro, cuss’ira funesta<br />
duncas t’at postu contr’a Agamennòne<br />
a tales cun su coro in bulione<br />
chi t’at leadu artùrios e testa!<br />
Sorte, sa nostra, sa pius molesta!<br />
E tue, si ti nêra ch’intentzione<br />
ap’ ‘eo cun sos Gregos de restare,<br />
mi dias finas solu abbandonare!<br />
84 A nàrrere ch’a Tròia m’at Peleu<br />
da-e Fitia cun tegus mandadu<br />
ca, sende giovaneddu, impreparadu<br />
fis pro sustenner símile impeleu!<br />
E deo, che s’esseras fizu meu,<br />
t’apo a die e a notte ammaestradu<br />
in s’arte de sa gherra e in comente<br />
ischire faeddare in cara a zente!<br />
303<br />
Su discursu<br />
de Fenice
Càntigu IX<br />
85 No! Non ch’abbarro inoghe, caru fizu,<br />
mancu si da-e palas sa ‘etzesa<br />
mi che ‘ogherat sa divina Altesa<br />
e mi torrerat gióvanu de chizu,<br />
che cando da-e s’Ellade in lestresa<br />
fuinde da’ s’ingiustu marturizu<br />
de babbu meu, Amìntore Ormenide 15 ,<br />
a domo tua so dadu, o Pelide!<br />
86 D’una fémina ‘e rara galania<br />
cottu 16 si che fit babbu, ohi comente,<br />
tales de si lassare a mama mia<br />
chi l’amait invece ardentemente.<br />
Ite l’ ‘enzesit a-i custa in mente<br />
non baliende sa traittoria?<br />
Mi giamesit e, chena s’ ‘irgonzare,<br />
cun s’àmiga mi nêsit de trassare!<br />
87 Lu fattei. Ma babbu ‘e sa faina<br />
non bistentesit meda a s’abbizare<br />
e, offesu, a sas Fùrias d’invocare<br />
pedìndelis pro me custa ruina:<br />
cun muzere o cun àtera femína<br />
fizos a lughe non devia ‘ogare!<br />
L’iscultesin Persèfone e Plutone 17<br />
e mi la desin sa punissione!<br />
88 Su d’appuntare in domo da’ sa die<br />
fit comente a mi prender a cadena;<br />
frittos sos ojos de babbu che nie,<br />
finas sa cara ‘e mama fit anzena!<br />
Pro nde segare in curtzu tanta pena<br />
cosa prus sàbia parzesit a mie<br />
de chircare aterue sa fortuna,<br />
simmaimmai nd’esisteret una!<br />
304
S’imbasciada de sos Acheos<br />
89 Pro noe dies, addaghi an cumpresu<br />
parentes e amigos chi pensende<br />
fia a fuire, in bidda festende<br />
cun càntigos e ballos m’an trattesu,<br />
anzones e porcheddos arrustende<br />
a die e notte cun su fogu atzesu<br />
e chena mai mi lassare solu<br />
pro m’impidire de leare ‘olu!<br />
90 Approfettende però de s’iscuru<br />
a sa ‘e deghe mi che l’avviei.<br />
Da’ sa ventana che ladru ch’ ‘essei<br />
e, de sa corte brincadu su muru,<br />
solu peri su mundu m’agattei!<br />
Cant’est penosu su caminu e duru<br />
de chie no at domo o l’at perdìda<br />
e che ramengu andat in sa vida!<br />
91 Die e notte girei chen’ischire<br />
ue m’arrere; ma, pro sorte mia,<br />
addaghi dei in sa ‘idda ‘e Fitia<br />
Peleu mi at cherfidu retzire<br />
cun s’amore, s’affettu e s’allegria<br />
de unu babbu, chi s’ ‘idet naschíre<br />
unu fizu addaghi est incanende<br />
e che li fit s’ispera barighende!<br />
92 A pius de s’affettu e de s’amore<br />
riccu m’at fattu e de sa tzittade<br />
de sos Dolopes 18 chérfidu segnore!<br />
Tue calch’annu aias d’edade,<br />
o Achille, e-i sa felitzidade<br />
fis de Peleu, s’ispantu mazore!<br />
De t’istruire su prétziu retzei<br />
e Zeus l’ischit si l’aggradessei!<br />
305
Càntigu IX<br />
93 Subr’a custos benujos cantas bias<br />
t’apo a su duru-duru ingiogatzadu!<br />
E cantas in su latte minutzadu<br />
t’apo su pane e chentu liccantzias!<br />
Isganadittu fis e appentadu<br />
pro mandigare sempre ti cherias!<br />
Già mi nd’as imbruttadu de ‘entones<br />
e orinadu bottes e caltzones!<br />
94 Mattanas non fin cussas, ne impizos,<br />
ca t’allevei che s’esseras meu,<br />
addaghi m’at unu destinu reu<br />
pro sa vida brivadu d’aer fizos!<br />
Como, o divinu fruttu de Peleu,<br />
da-e su coro sos malos disizos<br />
ch’at de ti vindicare che los boga<br />
e s’ódiu in su perdonu che l’attoga!<br />
95 Finas sos de s’Olimpu soberanu<br />
ch’an ondra prus de nois e potèntzia<br />
si l’assèlian s’ódiu disumanu,<br />
ca no est debilesa sa clemèntzia,<br />
ne su de porrer che frade sa manu<br />
a chie t’at usadu prepotèntzia!<br />
Chie at faddidu, invece, prestu o tardu<br />
grunat sa fronte a terra che guvardu!<br />
96 E s’invocat, a coro isbambarriadu,<br />
a sas Pregadorias 19 succuttende,<br />
a ficcas e irroccos abburrende<br />
s’ora chi che l’at Ate 20 istraviadu!<br />
E las intzensat, las istat preghende,<br />
las festat cun s’arrustu profumadu<br />
e cun su ‘inu chi b’at pius bonu<br />
pedinde de s’offesu su perdonu!<br />
306
S’imbasciada de sos Acheos<br />
97 E cando Cuddas cun sa bon’imbàscia<br />
da-e s’offesu che tuccan pressosas<br />
e de torrare in paghe, carignosas,<br />
cun s’inimigu li pedin sa gràscia,<br />
coltz’a chie lis deret puntigliosas<br />
rispostas! Da-e Ate sa disgràscia<br />
dian pedire e da’ Zeus tronante<br />
pius felosa pro cuss’arrogante!<br />
98 Oe a pês tuos eallas bennìdas<br />
pro ‘more nostru e de prim’Atride!<br />
Sa missione insoro no impidas<br />
e las onora cun rispettu e fide,<br />
asi paghe e sulenu su Cronide<br />
diat a tie e sas penas patidas<br />
in gosu ti las boltet e in glòria<br />
pro chi restet eterna sa memòria!<br />
99 Torra cun nois, torra, o Mirmidone!<br />
Nâdu non ti l’aia, ne pedidu<br />
si deo e tottu non m’essera abbidu<br />
chi si leat sa neghe Agamennòne<br />
e decomente si nd’est penentidu!<br />
Isse merìtu e suddisfassione<br />
ti dat innante, e mi paret giustu!<br />
Ma tue non refudes tottu custu!<br />
100 Promissos ti nd’at medas de valores:<br />
pignos bellos, tzittades, prata e oro,<br />
cautivas e caddos curridores<br />
cun sa chi bramas fémina ‘e su coro<br />
e sa fiza, ch’est prus d’unu tresoro!<br />
Finas mandadu pro imbasciadores<br />
t’at sos amigos prus caros chi tenes,<br />
e tue ancora s’ódiu li mantenes?!<br />
307
Sa paristòria<br />
de Meleagru<br />
Càntigu IX<br />
101 Non lês, t’imploro, cuss’arrogantzia!<br />
Torra che prima a meressire glòria<br />
e cun s’Atride in bon’armonia.<br />
Como contare bos cherzo s’istòria,<br />
ch’assimizat a custa marrania,<br />
sutzessa in Calidone 21 in s’antigòria,<br />
addaghi sos d’Eneu 22 difendende<br />
da’ sos Curetes 23 si la fin gherrende.<br />
102 Capitesit sa ‘olta chi Eneu,<br />
pro isméntigu forsi o mala gana,<br />
mentr’onorende fit s’Olimpu intreu<br />
pedinde aggiudu pro cussa mattana,<br />
non pretziesit pro nudda a Diana.<br />
S’offesa de su prìntzipe etoleu<br />
non baliesit, no, sa beneitta<br />
e luego sestesit sa vinditta!<br />
103 Unu porcrabu ispropositadu<br />
cun sas sannas biancas li mandesit<br />
chi laores e binzas l’ ‘oltulesit<br />
cun tìrria forrojende onzi cunzadu,<br />
finas chi Meleagru 24 , arrennegadu,<br />
sos mezus catziadores seberesit<br />
de sos giassos d’affacca a Calidone<br />
e lu ‘occhesin s’atzudu sirvone.<br />
104 Non cuntenta ‘e su dannu, contr’a pare<br />
la ponzesit Diana cussa zente<br />
faghinde nàschere a donzunu in mente<br />
sa bramosia de si che leare<br />
sa conca ‘e su fiadu; e sicomente<br />
pensesit Meleagru ‘e l’assignare<br />
ad Atalanta 25 , sa prima a lu ferrer,<br />
in gherra s’agattesin, chena cherrer!<br />
308
S’imbasciada de sos Acheos<br />
105 Mancari de pius in s’abbolottu<br />
esseran sos Curetes cumbattende,<br />
finas a cando restesit gherrende<br />
Meleagru atzuridu, b’an connottu<br />
sos pius sorte mala; e finas tottu,<br />
da-e su fele ch’aiat pensende<br />
a sos parentes chi si fin girados,<br />
los aiat, crêide, massacrados!<br />
106 Ma cando l’at Altea 26 malaittu<br />
ca l’aiat sos frades mortu in gherra,<br />
contr’a sa mama ‘e fele biaittu,<br />
si ritiresit da’ sa cuntierra!<br />
(Ma sa conca cal’ómine ‘e sa terra<br />
non perdet abbizendesi traittu?)<br />
Da-e sa die gosu e piaghere<br />
solu agattesit tra domo e muzere.<br />
107 Cleopatra 27 fit custa nomenada,<br />
est fit fiza ‘e Marpessa s’Evenina 28 ,<br />
sa ch’amesit Apollo che divina<br />
chena s’ ‘ider sa ‘oza ricambiada,<br />
ca de s’eroe si fit sa femìna<br />
prus forte de su mundu innamorada,<br />
de Ide 29 , fruttu raru ‘e Posidone,<br />
che niune atzuridu in paragone.<br />
108 E, infattis, timinde chi leare<br />
bi la cherferat Febo a malagana,<br />
cun su carru ‘e su babbu a sa galana<br />
pensesit Ide de si che furare.<br />
Ma lu sighesit Cuddu e pro mattana<br />
tentesit isse de si la portare!<br />
A su Mere de s’arcu chen’isettu<br />
s’arcu puntesit tand’Ide in apprettu!<br />
309
Càntigu IX<br />
109 Ma Zeus, in los bider, dimandesit<br />
chi aeret Marpessa, ojos d’incantu,<br />
seberadu issa ebbia; e cudda, in prantu,<br />
s’amore sou primu preferesit.<br />
Su disizu ‘e su coro l’accansesit<br />
tando su Mere de s’Olimpu santu<br />
e a la render, mancari in suffratta,<br />
s’assuggettesit finas Arcu ‘e Prata!<br />
110 (Torrende a Cleopatra, chi bos nêra<br />
est giustu chi la solian nomare<br />
“Alcione” 30 babbu e mama, pr’ammentare<br />
sas penas de Marpessa presonera,<br />
addaghi lamentosa, a sa manera<br />
de cuss’ae, sighiat a giamare<br />
da-e sa tzella ‘e su Saettadore<br />
a Ide sou, a tùncidos d’amore!)<br />
111 Cun sa pobidda adducas reposende<br />
Meleagru intr’ ‘e domo s’istaiat,<br />
s’ódiu pro sa mama mantenzende<br />
pro sa matenna ch’ ‘ettadu l’aiat!<br />
Capitesit degai chi, manchende<br />
a Calidone su chi susteniat<br />
de sa gherra su pesu pius mannu,<br />
s’agattesit luego in mal’affannu.<br />
112 Sos preìderos tando e sos Antzianos<br />
l’imbiesin de pôre e majestade<br />
pro lu cumbincher cun cunsizos sanos<br />
a torrare a difender sa tzittade.<br />
Finas li nêsin cuddos pilicanos<br />
unu cunzadu ‘e rara calidade<br />
pro ricumpensa de si seberare,<br />
in pianu, ‘e chimbanta somas pare!<br />
310
S’imbasciada de sos Acheos<br />
113 Sa gianna li tzocchesin galu Eneu,<br />
sa mama penentida cun affettu,<br />
su frade e sos amigos tott’arreu<br />
chena lomper a fruttos de profettu!<br />
S’istaresinde in domo in dulch’impreu<br />
cun sa muzere o reposende in lettu<br />
fit pro a isse, e bi lis nêsit giaru,<br />
su gosu pius mannu, su prus caru!<br />
114 Ma cando ‘idesit sos de Pleurone 31<br />
approbe a li derruer cun su fogu<br />
sa turre pius alta ‘e Calidone<br />
e sa pobidda nàrrerli in affogu<br />
de s’olvidare de s’istranguglione<br />
e de nd’ ‘ardiare s’etoleu logu,<br />
s’ódiu chi fit crobende pius agru<br />
si l’ ‘oltesit in mele a Meleagru.<br />
115 S’ ‘estesit s’armadura e a gherrare<br />
tucchesit pro sa pàtria torra ‘e nou<br />
eternu meressende su mentou,<br />
ca resessesit a la liberare<br />
e chena cherrer, pro s’aggiudu sou,<br />
su cunzadu chi li cherian dare!<br />
Tue sos donos atzetta, o Peleu,<br />
e su penentimentu ‘e prim’Atreu!<br />
116 Cun nois beni... torra chen’imbaru,<br />
prima ancora chi Èttore atzuridu<br />
nos apat vida e naves destruidu!<br />
Da-e sa zente tua, o fizu caru,<br />
as a esser che Zeus riveridu<br />
e-i su lumen tou mannu e giaru<br />
at a restare iscrittu in s’istòria<br />
de cantu durat mundu a bantu e glòria!–<br />
311
“Betzittu<br />
meu...”<br />
Su discursu<br />
de Aiace<br />
Telamone<br />
Càntigu IX<br />
117 Li rispondesit Achille a primore:<br />
–Betzittu meu, Fenice istimadu,<br />
galu tue ‘e reale sambenadu,<br />
bisonzu non nd’ap’ ‘eo ‘e cuss’onore!<br />
Istendeminde inoghe asseliadu<br />
o aterue, s’eternu Segnore<br />
giustìscia m’at a render peristantu<br />
e fagher crescher in prétziu e in bantu!<br />
118 Como una cosa ti naro e ladina:<br />
pius non mi mattanes coro e mente<br />
cun lereddas e contos de femìna,<br />
a s’Atride pensende solamente!<br />
A mie dês amare, decomente<br />
t’am’ ‘eo e ti prefero! In sa ‘errina<br />
degher ti diat prus, a parrer meu,<br />
chi ti colloches a s’ala ‘e Peleu!<br />
119 Si cun megus de vìvere in Fitia<br />
onoradu che re bramas ancora,<br />
lassa a issos s’ingàrrigu de s’ora<br />
de relatare sa risposta mia.<br />
A s’accherada cras de s’Aurora<br />
umpare detzidimos cale via<br />
de pius nos cumbenit de sighire:<br />
si de frimmare ancora o de partire!–<br />
120 Si cagliesit Pelide; e s’ojittu<br />
a Pàtroclo fattesit chen’isettu,<br />
che a li narrer prestu a su ‘etzittu<br />
de l’approntare modditzosu lettu.<br />
Tand’Aiace, peséndesi ‘erettu,<br />
naresit cun disdignu: –O beneittu<br />
fizu ‘e Laerte, Ulisse divinu,<br />
ponìmunos, ch’est mezus, in caminu!<br />
312
S’imbasciada de sos Acheos<br />
121 Chi amos fattu su ‘iazu in debadas<br />
cheret chi relatemos a s’Atride<br />
e a cantos crêìana cun fide<br />
chi cun s’imbàscia nostra asseliadas<br />
l’essèrana sas tìrrias a Pelide!<br />
Ma de sas vidas nostras disdicciadas,<br />
de a nois chi l’aimis che frade,<br />
manc’aizu nd’at custu ‘e piedade!<br />
122 A esser gai crudele e redortu<br />
unu marrarzu dês aer pro coro!<br />
E b’at chie, mancari l’apan mortu<br />
fizu o frade, atzettat prata e oro<br />
pro ricumpensa e pignos de decoro<br />
e in su perdonare at accunortu!<br />
Ma tue frimmu s’ódiu mantenes<br />
e ne iscujas atzettas, ne benes!<br />
123 Nâchi est d’una femìna sa cajone,<br />
d’una ebbia, mancari ermosa!<br />
Ma si ti nde dat sette Agamennòne<br />
una pius de s’àtera donosa<br />
cal’iscuja ti restat meledosa<br />
pro non t’asseliare, o Mirmidone?<br />
Ne rispettu as prus de sos cumpanzos<br />
si tottu los aggualas che mettanzos!–<br />
124 «O forte Aiace, zenia divina,<br />
–li rispondesit Achille seguru–<br />
si intostadu si m’est che codina<br />
su coro e su faeddu est gai duru,<br />
no est ebbia pro una femìna!<br />
Cuss’ascamile trattadu m’at puru<br />
in cara a tottu che cane petzente<br />
cun atza e cun limbazos de serpente!<br />
313<br />
“Adducas<br />
bazi...”
Sa relata de sos<br />
imbasciadores<br />
Càntigu IX<br />
125 Adducas bazi... bazi e bi lu nâde<br />
chi da-e me amparos no isperet,<br />
ca su Pelide prus bramat e cheret<br />
viver in paghe e in tranchillidade.<br />
E si, depustis, su presumu aeret<br />
Ettòrre ‘e m’attaccare, ammentade<br />
c’a lu domare già bast’ ‘eo ebbia!<br />
Ma non crêo chi ‘ettet marrania!»<br />
126 Nênde gai, sos càlighes ancora<br />
pienzesit, faghìndelos buffare<br />
e cuddos, pustis de lu saludare,<br />
si dispidesin chena perder ora.<br />
Pàtroclo intantu a una servidora<br />
su lettu cumandesit d’approntare<br />
pro su ‘etzittu cun peddes contzadas<br />
de lanudas ‘arveghes e fressadas.<br />
127 Delusu e istraccu si corchesit<br />
tando Fenice, e sa matessi idea<br />
apesit Mirmidone, chi si lêsit<br />
pro cumpagnia a Diomedea 32 ,<br />
fiza ‘e Forbante, déchida che dea.<br />
Pàtroclo invece a lettu si portesit<br />
a Ifi 33 ermosa, donu ‘e su Peleu,<br />
a sa derrutta ‘e Sciro d’Enieu 33 .<br />
128 A passos mannos intantu fin dados<br />
da’ sos gregos Ulisse e Telamone<br />
e da-e tottu luego apprettados<br />
a relatare sa detzisione.<br />
Nêsit tando a Ulisse Agamennòne,<br />
poi d’aer sos àteros cagliados:<br />
–Nâmi, fizu ‘e Laerte: asseliadu<br />
s’est Pê’-velotze o restat airadu?–<br />
314
S’imbasciada de sos Acheos<br />
129 «O prìntzipe d’eroes, forte Atride,<br />
–li rispondesit s’Itacu in lestresa–<br />
e bois tottu, Acheos, m’intendide:<br />
s’ira felosa che a prima atzesa<br />
intr’ ‘e su coro mantenet Pelide!<br />
Ne pro l’appasigare cudd’offesa<br />
nos sun bastados sos valores mannos<br />
chi l’as promissu o sos ch’amos affannos!<br />
130 Nâchi a sa sola comente nd’ ‘essire<br />
dês tue meledare da’ s’affogu!<br />
Isse manzanu a su pàtriu logu<br />
at già detzisu de si che partire<br />
e sos benes chi b’at de si godire<br />
finas a betzu in paghe e disaogu!<br />
E giagh’est Zeus cun Tròia alleadu<br />
de tuccare ‘alu nois nos at nâdu!<br />
131 Sa relata est custa ‘e s’imbasciada!<br />
Própriu gai, o Re, o grega zente,<br />
e da-e Telamone cor’ardente<br />
galu bos podet esser cunfirmada!<br />
Fenice, infinis, at liberamente<br />
s’idea ‘e su Mirmìdone atzettada<br />
cun isse pro sa vida ‘e si nd’istare,<br />
poi d’aer tentadu ‘e l’isvoltare!»<br />
132 Nêsit Ulisse; e cantos l’an intesu<br />
esseran rese, prìntzipes, soldados<br />
restesin chen’alenu, abbauccados,<br />
in s’ischire a Pelide ancora offesu.<br />
Ma Diomede, de disdignu atzesu,<br />
boghiesit cun tonos resinnados:<br />
–Mai l’aeres fatta, Agamennòne,<br />
s’acconcada ‘e pretziare a Mirmidone!<br />
315<br />
S’intzitu<br />
de Diomede
Càntigu IX<br />
133 Si forte fit a primu e presumidu,<br />
irrispettosu ‘e prìntzipes e rese,<br />
como chi lintu che l’amos sos pêse<br />
galu ‘e pius si ch’est insupervidu!<br />
Su chi cheret chi fettat s’atzuridu!<br />
Pro manzanu però cheret chi lêse<br />
su determinu giustu, pro ch’umpare<br />
pottemos s’ora grae superare!<br />
134 Faghimos goi, si sezis cunsentes:<br />
chenamos como, posc’a reposare<br />
a bolta-‘olta naro de tuccare,<br />
ca non b’at cosa ch’a sos cumbattentes<br />
pius servit e atza solet dare!<br />
E cand’Eos sos ojos lutzighentes<br />
torrat a nos mustrare cras manzanu,<br />
prontos siemos cun s’arminzu in manu!<br />
135 A innante a sas naves nos paramos<br />
che muraglione ‘e ferru adamantinu!<br />
Chi nos ghies, o Re, ti domandamos<br />
tue in persone in tantu pidinu!<br />
Su sàmbene chi currat a trainu<br />
e nois cantu ‘alimos e contamos<br />
t’amos a cunfirmare e prus ancora<br />
a sa d’Ettòrre ratza traittora!–<br />
136 Si cagliesit su fizu ‘e Tideu<br />
e s’arréjonu sou resinnadu<br />
istesit da-e tottu pretziadu<br />
e prus ancora da-e prim’Atreu.<br />
A si corcare, appoi chenadu,<br />
lassados sos custòdios, donz’acheu<br />
tucchesit tando e sulenu e gosu<br />
agattesit donzunu in su reposu.<br />
316
NOTAS DE SU CÀNTIGU NONU<br />
S’imbasciada de sos Acheos<br />
1 Fua [...]: Fit sa personificassione de s’apprettu e de sa timòria chi<br />
cumbinchen s’ómine a fuire addaenanti a sos perìgulos.<br />
2 Terrore [...]: Fit sa personificassione de s’affogu ‘addinosu chi<br />
attogat s’ómine in gherra addaghi s’ ‘idet pérdidu. Lu crêian fizu de<br />
su deus Ares (o Marte).<br />
3 binos tracianos [...]: Binos bonos meda, produidos in sa Tràcia,<br />
regione posta a nord de su Mare Egeu, chi ch’arriviat finas a su<br />
Danùbiu e a su Mare Nieddu.<br />
4 Trasimede, Ascàlafu, Licomede, Deìpiro, Ialmenu, Afareu, Merione<br />
[...]: Valorosos soldados gregos. Trasimede fit unu de sos sette fizos<br />
màscios de Nèstore, re de Pilo; Ascàlafu e Ialmenu fin frades e fizos<br />
de Astìoche e de Marte, ambos duos res de Orcumenu in Beòtzia;<br />
Licomede, fizu de Creonte; Deìpiro, gherreri tracianu, mortu da-e<br />
Elenu; Afareu, fizu de Calètore mortu da-e Enea; Merione, s’iscuderi<br />
de Idomeneu.<br />
5 talentos [...]: Monedas de oro de su pesu de vinti grammos donzuna,<br />
de valore impretzisadu.<br />
6 Lesbo [...]: Cun tale nòmene si solet indicare s’ìsula de Lesbo e sa<br />
capitale sua (oe Mitilene o Metellino).<br />
7 Oreste, Ifigènia, Laódice, Crisòtema [...].: Fizos de Agamènnone e<br />
de Clitennestra. Oreste fit s’ùnicu fizu màsciu, su chi vindichesit sa<br />
morte de su babbu, pugnaladu a traighimentu a sa recuida da-e<br />
Tròia, da-e Egistu, s’amigu de sa mama.<br />
8 Cardamile, Fere, Ire, Enope, Epea, Pédasu, Antea [...]: Tzittades<br />
gregas in podere de Agamènnone. Cardamile, Fere, Ire e Antea fin in<br />
Messènia; Enope e Epea in Lacònia, Pédasu in su Peloponnesu.<br />
9 Fenice [...]: Fizu de Amìntore Ormenide, betzu e sapiente mastru<br />
de Achille.<br />
10 Automedonte [...]: Fizu de Diorete; cumpanzu e iscuderi de Achille.<br />
11 ischìdu [...]: Ischidadu.<br />
12 Nâchi nd’aias d’eroes e mannos [...]: Cunfronta su Càntigu I,<br />
ottavas nn. 34-35.<br />
13 Orcumenu [...]: Tzittade de sa Beòtzia, fentomada in tottue pro<br />
sas ricchesas mannas chi teniat.<br />
14 Pito [...]: Antigu nòmene de Delfi, tzittade de sa Fócide, famosa<br />
pro su témpiu de su deus Apollo (o Febo).<br />
317
Càntigu IX<br />
15 Amìntore Ormenide [...]: Amìntore, fizu de Ormenu, babbu de<br />
Fenice, su ‘etzu mastru ‘e vida de Achille.<br />
16 cottu [...]: Innamoradu meda, finas a perder sa conca.<br />
17 Persèfone [...]: Fiza de Giove e de Cèrere. Muzere de su deus<br />
Plutone (o Ade) e segnora de sas Umbras de sos Mortos.<br />
18 Dolopes [...]: Pópulu de sa Ftiótide, su regnu de Peleu e de Achille.<br />
19 Pregadorias [...]: Fizas de Giove e sorres de Ate, sa dea de sa discòrdia<br />
e de su male.<br />
20 Ate [...]: Fiza de Giove. Fit sa personificassione de sa fortza de<br />
su male.<br />
21 Calidone [...]: Tzittade de s’Etòlia.<br />
22 Eneu [...]: Re de Calidone e de sos Etoleos. Fit su babbu deTideu<br />
e de Meleagru e su maridu de Altea.<br />
23 Curetes [...]: Sos primos abitadores de s’Etòlia, regione chi aiat<br />
pro capitale sa tzittade de Pleurone (o Pleuro).<br />
24 Meleagru [...]: Fizu d’Eneu e de Altea, prìntzipe de Calidone e<br />
valorosu gherreri. Fit cojuadu cun Cleopatra.<br />
25 Atalanta [...]: Gherrera de Calidone ch’apesit in prémiu da-e<br />
Meleagru sa conca de unu sirvone ispropositadu, chi issa e tottu aiat<br />
ferizadu pro prima, e ch’istesit cajone de sa gherra inter sos Etoleos<br />
e sos Curetes.<br />
26 Altea [...]: Mama de Meleagru e de Tideu, muzere d’Eneu, re de<br />
Calidone.<br />
27 Cleopatra [...]: Fiza de Marpessa Evenina e de Ide. Muzere de<br />
Meleagru. Fit puru giamada “Alcione”, pro ammentu ‘e sos tristos<br />
pibios d’amore de sa mama, innamorada de su forte Ide, addaghi<br />
Febo la teniat presonera, séndesi galu su deus innamoradu de issa.<br />
28 Marpessa s’Evenina [...]: Fiza de Evenu, isposa de Ide e mama de<br />
Cleopatra, sa muzere de Meleagru.<br />
29 Ide [...]: Ómine fortzudu e valorosu, maridu de Marpessa<br />
Evenina, babbu de Cleopatra, sa muzere de Meleagru.<br />
30 Alcione [...]: Àteru nòmene de Cleopatra, sa muzere de<br />
Meleagru.<br />
31 Pleurone [...]: O Pleuro.Tzittade de s’Etòlia, pàtria de sos Curetes.<br />
32 Diomedea [...]: Fiza de Forbante de Lesbo, isclava de Achille.<br />
33 Ifi [...]: Isclava de Pàtroclo. L’apesit in regalu da-e Achille sa die<br />
chi conchistesin s’ìsula de Schiro, posta a nord-est de s’Eubea, cumbattende<br />
contr’a tales Enieu, non mezus connottu.<br />
318
ILIADE<br />
CÀNTIGU DÉCIMU<br />
DIOMEDE E ULISSE ISPLORADORES<br />
Sos caddos de Reso
Càntigu X<br />
SUMMÀRIU<br />
Sos Atrides non lean sonnu Ottavas 1-12<br />
Agamènnone tuccat da-e Nèstore 13-25<br />
Diomede si nd’ischidat 26-30<br />
Da-e sos custòdios 31-32<br />
Sos cabos si reùnini 33-36<br />
S’offerta de Diomede 37-42<br />
Diomede e Ulisse isploradores 43-50<br />
Dolone, ispia troiana 51-57<br />
Diomede e Ulisse a sa lerta 58-64<br />
Dolone benit leadu 65-67<br />
Sas informasciones de Dolone 68-77<br />
Sa morte de Dolone 78-81<br />
In su campu tracianu 82-86<br />
Sos caddos de Reso 87-94<br />
Sa recuida de sos Eroes 95-103<br />
320
Diomede e Ulisse isploradores<br />
1 A fiancu a sas naves reposende<br />
fin sos gherreris d’Argo in ausentu,<br />
ma chena pasu in su lettu ‘oltulende<br />
s’istaiat s’Atride in pensamentu:<br />
de patire a puddiles fit timende<br />
de sos cumpanzos gregos s’iscarmentu<br />
e de cantos a Tròia fin bennídos<br />
pro li difender s’onore, atzuridos!<br />
2 E l’andaiat su coro a toccheddu<br />
che tronu tirriende atterradore<br />
de ràndine e de nie carradore,<br />
d’istròscias cun su chelu ‘e tintieddu!<br />
Approbe a li tzoccare su cherveddu<br />
fit pustis su malésigu rumore<br />
chi sos d’Ettòrre a s’introna-introna<br />
faghian, che festende, canta e sona!<br />
3 Su lugore ‘e sos chentu fogarones<br />
che lu giughiat pustis a pensare<br />
a infernales pìghidas ‘ijones,<br />
a mostres chi nd’ ‘essian da-e mare<br />
cun sas dentes che-i sos ispidones!<br />
Tando sa ‘oza de si nd’istratzare<br />
sos pilos da-e conca li ‘eniat,<br />
ne médiu ‘e los bardiare agattaiat.<br />
4 Si nd’istrampesit gai da-e lettu<br />
e d’andare prus sàbiu valutesit<br />
a pedire cunsizos de profettu<br />
da’ su mere de Pilo. Si ‘estesit<br />
sa tùniga, sas bottes, si ‘ettesit<br />
unu corzu ‘e leone cun apprettu<br />
subra sas palas e a lantza in manu<br />
da’ s’amigu tucchesit prus antzianu.<br />
321<br />
Sos Atrides<br />
non lean<br />
sonnu
Càntigu X<br />
5 Chena pasu, in sa matessi ‘errina,<br />
be-i fit galu Menelau frade.<br />
Timinde de sos Gregos sa ruina,<br />
prus ancora ‘e s’umana piedade<br />
de chie a li difender sa femìna<br />
fit lómpidu a s’ilìaca tzittade,<br />
sa neghe li brujait in su coro<br />
de impignare su destinu insoro.<br />
6 Non resessinde gal’isse a drommire<br />
si nde pesesit, s’ ‘ettesit in palas<br />
una pedde ‘e leopardu e a ch’ ‘essire<br />
istesit lestru, che cando sas alas<br />
aeret gittu in pês o persighire<br />
s’esseret bidu da’ avrinas malas.<br />
Da’ prim’Atride tucchesit currende<br />
e l’agattesit chi che fit bessende!<br />
7 Li nêsit tando: –O frade, ello comente<br />
in pês ses a cust’ora e ben’armadu?<br />
Ite ses meledende? Forsi in mente<br />
de ch’imbiare as calchi soldadu<br />
da’ Èttore, pro ch’ ‘enzat iscobiadu<br />
su ch’est ordivinzende cussa zente?<br />
Su pensu no est malu; ma s’impresa<br />
est pro eroes de rara mannesa!<br />
8 E torréndeli muttu prim’Atreu:<br />
–O Menelau, de bonos cunsizos<br />
bisonzu nd’amos tottu arreu-arreu<br />
e grae est s’ora, ràida ‘e fastizos!<br />
A s’ala avversa bónignu ch’at Zeu<br />
da’ oras medas boltadu sos chizos<br />
e chi siat comente so narende<br />
lu proat su ch’est Èttore fattende.<br />
322
Diomede e Ulisse isploradores<br />
9 Bidu no apo e ne intesu mai<br />
chi apat un’eroe, su prus mannu,<br />
fattu in una die tantu dannu,<br />
tantos gherreris postu in arguai!<br />
E chie su cannau de s’affannu<br />
istrintu a tuju nos at che simmai<br />
nemmancu est fizu 1 d’unu deu o dea!<br />
Ma già nos l’at sestada sa trobea!<br />
10 Bae tue però da’ Telamone<br />
e da’ Idomeneu, frade caru,<br />
e mi los giama. Deo s’intentzione<br />
a Nèstore rifero e giaru-giaru<br />
li pedo de cumbincher chen’imbaru<br />
a Trasimede e a Merione<br />
pro chi l’arrischen issos cuss’impresa;<br />
issos ch’an de sas naves sa difesa.–<br />
11 Ma Menelau: –Nara prima a mie<br />
si devo lestru persegus torrare<br />
o abbarrare cun issos inie.–<br />
«Mezus –li rispondesit– a restare,<br />
a lomper bi pens’ ‘eo da’ a tie.<br />
E, si abbojas zente, a l’animare<br />
pensa cun cara ‘ona e cunfidèntzia<br />
dali e manna, ‘anténdelis s’erèntzia!<br />
12 Non neghes su saludu, onora a tottu,<br />
superbu non ti mustres cun niunu,<br />
ca pro nd’ ‘essire da’ tant’abbolottu<br />
nos abbisonzat s’aggiudu ‘e donzunu.<br />
Adducas bae... curre! Custas sunu<br />
(e tue che a mie nd’as s’annotu)<br />
sas pesudas cadenas chi trazare<br />
devet chie est giamadu a guvernare!»<br />
323
Agamènnone<br />
tuccat da-e<br />
Nèstore<br />
Càntigu X<br />
13 Tucchesit s’Ispartanu e, chen’isettu,<br />
gal’Atride a sa tenda ‘e re Nestòre.<br />
Corcadu l’agattesit in su lettu<br />
cun sas armas a fiancu de valore:<br />
s’elmu coudu ‘e raru lutzigore,<br />
sas lantzas, sa coratza e, derettu,<br />
arrumbadu a sa càscia, maestosu,<br />
s’iscudu istoriadu e valorosu!<br />
14 A su suguzu ‘e s’upa appresentada<br />
abboghinesit Pilo che timende:<br />
–E tue chie ses ch’istas girende<br />
peri su campu a ora feriada?<br />
Calchi acchetta t’an forsi furada<br />
o amigu o parente ses chirchende?<br />
T’at gittu cal’affogu a domo anzena?<br />
Faedda e no avantzes manc’appena!–<br />
15 E su re de sos res: –Bonu Nelide,<br />
de sos Gregos onore e bantu mannu,<br />
adducas non connosches a s’Atride,<br />
su re malassortadu, ch’in affannu<br />
campat e si mattanat, ca Cronide<br />
(e no est, a lu narrer, da’ un’annu!)<br />
abbilandradu che unu ‘itellu<br />
lu tenet, prontu a gigher a masellu!<br />
16 S’ando e torro in pidinu a cust’ora<br />
e ca non ruet sonnu in ojos mios<br />
e ca timende ‘e non nd’ ‘essire ‘ios<br />
so deo a s’accherada ‘e s’Aurora.<br />
Da-e sa càscia a toccos, a pibios,<br />
paret su coro mi nde brinchet fora<br />
e-i sos melmos, a su pensamentu,<br />
mi trémulan che canna in die d’ ‘entu!<br />
324
Diomede e Ulisse isploradores<br />
17 E sicomente in sa matessi lua<br />
che a mie ‘alu tue t’arrempellas,<br />
lassa su lettu, o Nèstore, e m’aggiua<br />
a controllare de sas sentinellas<br />
su trabàgliu, pro ch’Èttore a s’accua<br />
a lughe ‘e fogarones o d’istellas<br />
non tentet istanotte calch’impresa<br />
e nos agattet chena una difesa!–<br />
18 E Gereneu: –O gloriosu Mere,<br />
accomi in pê! Però chi Zeus santu<br />
l’accanset donzi gana a piaghere<br />
non crêo a su ‘e Tròia mezus bantu!<br />
Antzis presumo ch’oras de piantu<br />
at a connoscher, cando a su dovere<br />
at a torrare Achille Mirmidone,<br />
ca torrat prima o poi a Ilione!<br />
19 Chi mi ‘esta aisetta, o prim’Atreu,<br />
un’iscutta ebbia e ambos pare<br />
tuccamos su custou a controllare.<br />
A Tidide, a Megete 2 , a Odisseu<br />
diamos poder finas ischidare,<br />
a Telamone e a Idomeneu.<br />
Ma custos duos che sun troppu attesu<br />
pro chi b’and’ ‘eo, nos siat intesu!<br />
20 A frade tou, ma non ti nd’offendas,<br />
de li fagher però apo un’atzottu,<br />
ca si nde leat pagas de fatzendas<br />
mentres tue ses sempre che furriottu<br />
a s’anda e torra! Isse primm’ ‘e tottu<br />
currer aiat dévidu a sas tendas<br />
de sos cumpanzos pedinde cunsizos!<br />
Ma su sonnu li pesat subra chizos!–<br />
325
Càntigu X<br />
21 «No est comente pensas custa ia!<br />
–li nêsit chen’imbaru Agamennòne–<br />
Si t’apo àteras boltas cun rejone<br />
pedidu ‘e l’ispronare, ca l’ ‘idia<br />
isganidu gherrende in su muntone,<br />
lómpidu est oe a sa tenda mia<br />
s’Atride primm’ ‘e s’ora a mi chircare<br />
non podinde in su lettu reposare.<br />
22 E deo, pro chi l’iscas, l’imbiesi<br />
a nd’ischidare sos ch’as fentomadu<br />
e s’avvertèntzia in pius li desi<br />
chi s’esseret cun issos imbaradu.<br />
Càbula, adducas, e cun coidadu!»<br />
E Nèstore: –Perdona su chi nêsi!<br />
Niune ‘e nois a segund’Atreu<br />
podet fagher manzanu calch’affeu!–<br />
23 Nênde gai, sa tùniga s’ ‘estesit,<br />
sos caltzares de pedde, su manteddu<br />
forradu ‘e lana bécchina, nieddu,<br />
d’una lantza de brunzu si frunesit<br />
e cun su coro isse puru a toccheddu<br />
infattu a su re sou s’avviesit.<br />
A sa tenda a innante che tucchesin<br />
de Ulisse e luego b’arrivesin.<br />
24 Bettesin boghe, e da-e intro cuddu<br />
lis nêsit, connoschèndelos, detzisu:<br />
–Avantzade! E prîte cust’avvisu<br />
mi lu ‘attides a oras de puddu?<br />
Cal’est chi bos mattanat malu suddu?–<br />
E Nèstore: –Su dulche caru ‘isu<br />
chi amos pro noe annos carignadu<br />
forsi, o Ulisse, si ch’est barigadu!<br />
326
Diomede e Ulisse isploradores<br />
25 Ti nde pesa, c’amos intentzione<br />
galu una ‘olta de nos reunire<br />
pr’ ‘ider si prus cumbenit a fuire<br />
o a s’ira ‘e risponder d’Ilione!–<br />
Non bistentesit Ulisse a s’ ‘estire<br />
e cun Nelide e cun Agamennòne<br />
a s’avviare, istringhende s’iscudu,<br />
a nd’ischidare a Diomede atzudu.<br />
26 A foras de sa tenda isterrijadu<br />
l’agattesin s’eroe geniale<br />
subr’unu corzu de ‘oe arestadu<br />
cun una manta posta a cabidale,<br />
da’ sos cumpagnos ben’inghiriadu.<br />
Tott’in tundu, felchidas a puntale<br />
a terra, be-i fin sas lantzas mannas<br />
chi bantzigait su ‘entu che cannas.<br />
27 Si l’accurtziesit Nèstore a s’istante,<br />
l’ispuntzonesit cun su pê appenas,<br />
e l’abbeffesit nêndeli: –Zigante,<br />
sighi a drommire chi ti che serenas!<br />
Mancu sa ciarra festosa e bundante<br />
intendes d’Ilione! E non t’appenas<br />
in s’ischire a Ettòrre resolutu<br />
manzanu de nos ponner in corruttu!–<br />
28 Che àscia ‘e raju si pesesit reu<br />
da-e su corcadorzu su Tidide<br />
nênde ispantadu: –Tremendu, o Nelide,<br />
ses tue de abberu! A calch’acheu<br />
prus gióvanu ‘e a tie, a parrer meu,<br />
cumandare aiat dévidu s’Atride<br />
de nd’ischidare a prìntzipes e rese!<br />
Ma tue non t’istraccas, ne t’arres(e)!–<br />
327<br />
Diomede si<br />
nd’ischidat
Da-e sos<br />
custòdios<br />
Càntigu X<br />
29 E sa de Pilo nóbile fortesa:<br />
–Fizos nde tenzo e ubbidientes<br />
e galu amigos chi mi sun cunsentes<br />
in cale siat disizu o pretesa.<br />
Prus mi pesat però de sa ‘etzesa<br />
sa sorte de sos gregos cumbattentes,<br />
ca in s’atta currinde in cancalleu<br />
d’una resorza semus, o Tideu!<br />
30 A s’arborinu che tentassione<br />
ti l’isetta a s’Eroe troianu!<br />
E nois, prima ch’avrescat manzanu,<br />
devimos esser in posissione!<br />
Ma bae e nd’ischida a Telamone<br />
e a Megete, giaghi ses giovànu!–<br />
Si ‘estesit Tidide, che tucchesit<br />
e cun ambos eroes nde torresit.<br />
31 Da-e sos custòdios, apprettados,<br />
andesin pustis pro los controllare<br />
e b’agattesin cabos e soldados<br />
a s’anda e torra isperiende umpare,<br />
che canes chi dên s’ ‘ama vigilare<br />
in notte fusca e s’istan allertados,<br />
ca in donzi ischimuzu, onzi chizone,<br />
lis paret d’ ‘ider s’umbra ‘e su leone!<br />
32 Lis nêsit tando Nèstore cuntentu:<br />
–Finas a ponner grina, caros fizos,<br />
gai sighide a oju lìmpiu, attentu,<br />
ne bos falet su sonnu subra chizos,<br />
pro ch’Èttore nottesta a giompimentu<br />
non tentet marranias e disizos<br />
chi crobat da’ noe annos de conclùere!<br />
In ingannias non podimos rúere!–<br />
328
Diomede e Ulisse isploradores<br />
33 Nênde gai, tucchesit su ‘etzittu<br />
e fattu sou sos àteros puru.<br />
Su fossu iscumpassesin, ch’a su muru<br />
aian iscavadu a contrappittu<br />
e chi render deviat prus seguru<br />
pro naves e gherreris cussu situ,<br />
e de si reunire in unu trettu<br />
si lêsin pensamentu cun apprettu.<br />
34 In un’arzola ‘e si sêre, abbandada,<br />
detzidesin sos d’Argo chen’ ‘istentu,<br />
attesu da’ s’orrìbile iscarmentu<br />
de tanta zente morta, bisestrada,<br />
tèttera e biaitta, abbandonada<br />
chena brujare e chen’interramentu!<br />
E Gereneu: –M’iscultade, o frades,<br />
pro s’ora grae it’est chi cunsizades?<br />
35 Su chi pens’ ‘eo a bos riferire<br />
comintzo intantu; bois detzidide!<br />
Un’eroe ispero d’atza e fide<br />
l’amos in Argo, dispostu a ch’ ‘essire<br />
a s’ala ‘e sos Troianos, pro ischire<br />
innant’ ‘e s’ora contras a s’Atride<br />
ite sun sos de Prìamu ordinzende<br />
pro s’avreschida chi est arborende!<br />
36 Fama eterna si diat balanzare<br />
chie s’impresa ‘atterat a concluos<br />
e sa reconnoschèntzia meritare<br />
de res, soldados e cumpanzos suos!<br />
Cun un’ ‘arveghe lu dêt pretziare<br />
donzunu ‘e nois pro cussos attuos,<br />
niedda chi siat e cun su fiadu<br />
e posc’a donzi festa cumbidadu!–<br />
329<br />
Sos cabos<br />
si reùnini
S’offerta<br />
de Diomede<br />
Càntigu X<br />
37 Si cagliesin tottu in su l’intender,<br />
foras de sa pianta de Tideu<br />
chi li nêsit detzisu: –O Gereneu,<br />
accomi prontu! Pro bi los cumprender<br />
però sos pianos a su dardaneu<br />
e mezus resessire, ‘e ti pretender<br />
dia aer una cosa, una ebbia:<br />
chi mi fattat calcunu cumpagnia!<br />
38 Su d’aer a costazu in un’impresa<br />
tant’attrivida un’amigu fidadu<br />
pius atza ti dat e seguresa,<br />
ca t’intendes comente affianzadu.<br />
Un’est pro s’àteru isprone e difesa,<br />
donz’arriscu ‘enit mezus calculadu.<br />
Sende solu, mancari valorosu,<br />
restat s’ómine sempre dubbidosu!–<br />
39 Nêsit Tidide; e, peséndesi ‘erettu,<br />
si dichiaresit prontu Telamone<br />
e fattu-fattu Ulisse, Merione,<br />
Menelau, Oileu e, cun apprettu,<br />
de Nèstore su gióvanu leone,<br />
Trasimede, oji-lìmpiu e cori-nettu!<br />
In s’ ‘ider in sos Gregos tanta fide<br />
rispondesit gosende prim’Atride:<br />
40 –O de Tideu nóbile rebuddu,<br />
caru a su coro, d’aer s’affianzu<br />
in cuss’arriscu no istes in suddu!<br />
Ti lu sèbera tue su cumpanzu,<br />
su ch’aggradessis! Siat custu o cuddu<br />
pagu importat, ca non bi b’at mettanzu!<br />
A s’erèntzia non mires, ne a gradu;<br />
ma sias, seberende, ‘en’assortadu!–<br />
330
Diomede e Ulisse isploradores<br />
41 Agabbesit de narrer; ma timende<br />
fit chi leadu s’esserat su frade.<br />
E lestru Diomede rispondende:<br />
–Addaghi ap’ ‘eo tale facultade,<br />
cherz’a Ulisse. Lu so seberende<br />
ca est caru a Minerva, l’ammentade!<br />
e ca porrinde cunsizos est tale<br />
chi ómine non b’at prus geniale!–<br />
42 E Odisseu: –Làssalos sos bantos,<br />
forte Tidide, ca nos connoschimos<br />
assumancus tra nois tottucantos!<br />
Mezus cosa est invece si partimos,<br />
ca, si nos bistentamos, los bidimos<br />
chena lomper a nudda sos ispantos<br />
d’Eos dechida in chelu apparessire,<br />
giagh’est sa notte approbe a finire!–<br />
43 Fattesin gai. Ma primm’ ‘e tuccare,<br />
sende chena sas armas, a Tideu<br />
un’iscudu porresit Nestoreu,<br />
s’ispada a duas attas e umpare<br />
un’elmu bàsciu ch’in limbazu acheu<br />
“cataitìge” 3 lu solen giamare,<br />
fattu de corzu ‘e trau, ‘ene contzadu,<br />
chena pendulitzones, ne forradu.<br />
44 Merione de Creta a s’Itacesu<br />
unu turcassu invece cunsignesit,<br />
un’arcu e un’ispada; in prus li desit<br />
un’elmu ‘e pedde, ch’aiat in mesu<br />
un’afforru ‘e ‘ambaghe, bene presu<br />
cun cordiolas, e ch’ornadu istesit<br />
a parte ‘e fora cun càndidas dentes<br />
de porcrabos da’ manos sapientes!<br />
331<br />
Diomede<br />
e Ulisse<br />
isploradores
Càntigu X<br />
45 (A sa frua d’Ormenu, Amintore, 4<br />
l’aiat Autólicu 5 furadu<br />
in Eleona 6 cuss’elmu ‘e valore<br />
e a Anfidamante 7 regaladu<br />
sende a Scàndia 8 , pro unu favore<br />
chi b’aiat retzidu. Infinis dadu<br />
a Molo 9 istesit, babbu ‘e Merione,<br />
e gittu da’ su fizu a Ilione.)<br />
46 A s’ala ‘e sos Troianos chen’ ‘istentu<br />
s’incaminesin pustis e Atena,<br />
pro lis crescher s’ardore in donzi ‘ena,<br />
da-e destra una menga 10 in su momentu<br />
lis mandesit, che mùida de ‘entu,<br />
ch’ambos duos bidesin sol’appena<br />
passàrelis innanti ticchirriende.<br />
Nêsit tando Odisseu che preghende:<br />
47 –O lizu ‘e su Cronide, ojiasulina,<br />
fittiana bonigna amparadora,<br />
subra nostru mantene sa divina<br />
dulche tua mirada galu in s’ora!<br />
De recuire a custa marina<br />
gàrrigos accànsanos, Segnora,<br />
de glòria e cun sas novas chi bramamos!<br />
Ghìanos tue! In tegus cunfidamos!–<br />
48 E fattu sou su fizu ‘e Tideu:<br />
–Isculta puru a mie, o Tritonea,<br />
e m’aggiua, che cando in Cadmea 11<br />
dadu as su favore a babbu meu.<br />
A ponner paghes l’aiat s’Acheu<br />
a sa ‘idda imbiadu de Tebea.<br />
E cando, recuinde, l’an tentadu<br />
contr’a chimbanta l’as tue aggiuadu!<br />
332
Diomede e Ulisse isploradores<br />
49 Tottu los settesciesit sos marranos,<br />
foras Meone, prîte unu signale<br />
retzidu aiat da’ calchi Immortale!<br />
Com’a su fizu, contr’a sos Troianos,<br />
dali, o Reina, fortza parinale<br />
e ti promitto chi cun custas manos<br />
t’apo una tràila a sacrificare<br />
corri-dorada e chena domare!–<br />
50 Las iscultesit sas invocasciones<br />
da-e s’Olimpu s’ojigiara Atena<br />
e Ulisse e Tidide a s’ala anzena<br />
si ch’avviesin che duos leones<br />
in cussa notte longa, appena-appena<br />
ilgiarida da’ sos fogarones,<br />
tra mortos (ohi cantos!) bisestrados,<br />
sàmbene pistu, arminzos furriados!<br />
51 Èttore puru in s’ora reunidos<br />
sos prìntzipes aiat dardaneos<br />
e-i sos cumandantes atzuridos<br />
e lis fit nênde: –Da-e sos Acheos<br />
chie ‘e ‘ois, cumpagnos attrividos,<br />
est dispostu pro bonos ingranzeos<br />
a ch’ ‘essire nottesta che matzone<br />
pro connoscher s’insoro intentzione?<br />
52 Allertados accurtz’a sos navizos<br />
si nd’istan issos pro los costoire?<br />
O meledende sun forsi ‘e fuire<br />
bidìndesi sa morte subra chizos?<br />
M’intendide! A chie contivizos<br />
si leat custas dudas d’ilgiarire<br />
su mezus carru li dao a primore<br />
de sos Gregos cun caddos de valore!–<br />
333<br />
Dolone,<br />
ispia troiana
Càntigu X<br />
53 Non ruesit niune in tentassione,<br />
troppu grae s’arriscu reputende!<br />
Ma be-i fit tra issos, iscultende,<br />
un’ómine ch’aiat a muntone<br />
oro e brunzu, a nòmene Dolone 12 ,<br />
feu de cara ma bonu currende,<br />
d’Eumede su fizu, e màsciu solu,<br />
de chimbe sorres s’ùnicu consolu.<br />
54 Si tucchesit innante e: –Priamide,<br />
–nêsit– b’and’ ‘eo, si restas cuntentu,<br />
a iscobiare it’est pensende Atride!<br />
Tue cunfirma cun su giuramentu<br />
chi su carru mi das de su Pelide<br />
e-i sos caddos de raru talentu<br />
si sas novas ti nd’ ‘atto e s’amos sorte<br />
a sos Danaos de dare sa morte!<br />
55 Forte est s’ànimu meu e disizosu<br />
sa gherra d’agabbare cras manzanu<br />
e de ‘ider s’esércitu troianu<br />
de s’inimigu sou ‘ittoriosu.<br />
Fintz’a sa nave ‘e lomper meledosu<br />
d’Agamènnone ispero e su pianu,<br />
ca dên esser incue, ‘e resessire<br />
a li cumprender pro lu riferire!–<br />
56 Manc’aiat cumpridu ‘e faeddare<br />
chi nêsit su Troianu cumandante<br />
altu s’iscettru pensende d’altzare:<br />
–Mere ‘e s’Olimpu, o Zeus tronante,<br />
in cara a tie accomi a cunfirmare<br />
ch’a niune su carru saettante<br />
ap’a dare e sos caddos de Pelide<br />
si no a isse! Ti lu giuro, in fide!–<br />
334
Diomede e Ulisse isploradores<br />
57 In debadas giuresit, ca s’iscuru<br />
connòschere deviat oras malas.<br />
Ma bastesit; si ch’ ‘essesit seguru<br />
che cando aeret in sos pês sas alas<br />
cun s’arcu in manu, un’elmu ‘e tanaemuru<br />
e una pedde ‘e lupu subra palas!<br />
Ne in mente l’ ‘enzesit in caminu<br />
su chi li fit sestende su destinu!<br />
58 S’ischimuzu ‘e sos passos intendesit<br />
infattis Odisseu e, pispisende:<br />
–Arre’, o Diomede, –li naresit–<br />
ca calicunu dêt esser benzende!<br />
Che a nois Ettòrre la pensesit!<br />
Bidimos s’est ispia ch’est tucchende<br />
ispèria-ispèria finas a su portu<br />
o s’est zente ispozende calchi mortu.<br />
59 No avantzes, ch’est mezus, e ti cua!<br />
Colare addaenanti lu lassamos,<br />
degai ischimos s’intentzione sua<br />
e, pustis, da-e palas lu leamos.<br />
Si tenterat invece cun sa fua<br />
sa vida ‘e s’ ‘ardiare, l’apprettamos<br />
a s’ala de sas naves a fuire<br />
e isse e tottu a si che trobeire!–<br />
60 Nêsit Ulisse; e da-e s’ ‘utturinu<br />
ambos si ch’appartesin chen’isettu<br />
che terpes istrisciende in su terrinu<br />
de mortos covaccadu in dogni trettu.<br />
Accollu pustis pagu su mischinu<br />
passàrelis accurtzu cun apprettu<br />
chena pensare a malu e resinnadu<br />
su pannu a s’ ‘alanzare disizadu.<br />
335<br />
Diomede<br />
e Ulisse a sa<br />
lerta
Càntigu X<br />
61 Che lu lassesin passare a innante<br />
su trettu chi resessin duos mulos<br />
(chi arende ‘alen prus de duos bulos)<br />
d’ ‘arvattu a laurare, da’ s’istante<br />
chi pàrtini cun fortza e bon’andante<br />
fintz’a s’arrer a bémidas e sulos;<br />
pustis detzisos li ponzesin fattu<br />
de comente a sos sórighes un’ ‘attu!<br />
62 Intendéndesi a palas s’istripittu,<br />
de si frimmare pensesit Dolone,<br />
crêìndelos cumpanzos a s’appittu<br />
mandados da’ Ettòrre d’Ilione<br />
pro riferire calch’istrussione!<br />
Ma si l’est lestru su sàmbene frittu 13<br />
addaghi, in sa giaria de sa luna,<br />
bidesit sos ‘nimigos tott’in una!<br />
63 Che fritza da-e s’arcu, assaltinadu,<br />
ch’istuppesit innante in oriolu<br />
e cuddos fattu sou, che a bolu,<br />
a canes simizantes ch’an pesadu<br />
a su fiaga-fiaga unu crabolu<br />
o unu lèppere e in su cunzadu<br />
a brincos lu persighin, abbaggiende,<br />
de li felchire dentes disizende!<br />
64 Ma cando fit approbe a ch’arrivire<br />
fue-fue Dolone a sa marina,<br />
pius vigore Minerva divina<br />
desit a su Tidide in su currire,<br />
timinde ch’in pettorra o in s’ischina<br />
calch’acheu li potterat felchire<br />
primm’ ‘e a isse unu traste mortale<br />
e de sa proa ‘antàresi geniale!<br />
336
Diomede e Ulisse isploradores<br />
65 Gai, appenas a palas, li naresit:<br />
–Mezus ti frimma, si no s’istrampada<br />
faghes cue de s’ùltima accabbada!–<br />
E, sicomente cuddu prosighesit,<br />
s’aina sua ‘e ferru l’imbolesit<br />
detzisu ma cun mèria calculada:<br />
sa pala l’isfrijesit sa saetta<br />
in su terrinu felchéndesi ‘eretta!<br />
66 Si frimmesit Dolone cue affacca<br />
carincheradu, a unu murrunzu,<br />
tales che foza tremende in s’atunzu,<br />
tzocca-tzocca sas dentes che matracca!<br />
Lu tenzesin; e cun boghe fiacca:<br />
–Non mi ‘occhedas! Cun oro e cun brunzu<br />
–lis nêsit lestru– bos potto pagare,<br />
bastat sa vida de mi nd’ ‘ardiare!<br />
67 Si mi lassades biu e presoneri<br />
ischerat babbu chi so de s’Acheu,<br />
giuro chi bos pienat su fortzeri!–<br />
E in risposta luego Odisseu:<br />
–Non penses a sa morte, o dardaneu,<br />
ma coràggiu ti faghe e volenteri<br />
a sas preguntas mias torra ‘oghe.<br />
Nâmi: ite faghes a cust’ora inoghe?<br />
68 Ses a sa sola o tenes cumpagnia?<br />
Ispozare cherias calchi mortu<br />
o t’at mandadu finas a su portu<br />
Ettòrre troianu che ispia?–<br />
E Dolone cun boghe d’iscunfortu,<br />
benuji-modde: –Pro digràscia mia<br />
su sinnu m’at su fizu de Priàmu<br />
leadu insara e postu malu camu!<br />
337<br />
Dolone<br />
benit leadu<br />
Sas informasciones<br />
de<br />
Dolone
Càntigu X<br />
69 Sos caddos bellos, su carru ‘e valore<br />
de Achille at promissu de mi dare,<br />
si, profettende de s’iscurigore,<br />
essera resessidu a ch’arrivare<br />
fintz’a sas naves, pro li relatare<br />
si bos las costoides a primore<br />
o s’invece, domados, meledende<br />
non sezis de fuire che bolende!–<br />
70 E su mere itacesu rie-rie:<br />
–S’oju non t’at faddidu, foramale!<br />
Sos caddos ch’at promissu ‘e dare a tie<br />
non los domat però manu mortale,<br />
ma solu Achille, chi d’un’Immortale,<br />
si non l’ischis, est fizu! Ilgiari a mie<br />
galu un’àtera cosa e chena trampu:<br />
in cale puntu Ettòrre est de su campu?<br />
71 Ue tenen sas armas remunidas?<br />
Sos caddos ue sunu? Ue allogados<br />
si sun sos cabos? Ue sos soldados?<br />
Sas sentinellas cantas sunu ischìdas 14 ?<br />
Cales sos pianos programmados<br />
e sas inghènias, si nd’at cuddu ‘ordidas,<br />
a sa ‘ittòria pro lomper manzanu?–<br />
E torréndeli muttu su troianu:<br />
72 –Ladina t’ap’a narrer donzi cosa!<br />
S’istat Ettòrre cun sos Antzianos<br />
attesu da’ sa ciarra, ue sa losa<br />
b’est de Ilo 15 . Sos gherreris dardanos<br />
biza-‘iza sun tottu, non lontanos<br />
da-e sos fogos, a caldafriosa<br />
pro sa de crasa detzisiva impresa<br />
nottesta assegurende sa difesa!<br />
338
Diomede e Ulisse isploradores<br />
73 Sos alleados insoro drommende<br />
sun tottu invece in logu seguru,<br />
a s’impignu ‘e puddiles issos puru<br />
a coro alluttu che tantos pensende.–<br />
E s’ìtacu trasseri, interrumpende<br />
su presoneri: –Accurtz’a su muru<br />
sun forsi reposende? O aterue?<br />
Si sun cun sos Troianos nâmi tue!–<br />
74 «Galu cussu bos cherzo relatare!<br />
–nêsit Dolone– Cários 16 e Peones,<br />
Lelegeos, Pelàsgios, Caucones<br />
s’isten dromminde in s’oru de su mare.<br />
A s’ala ‘e Timbra 17 invece, sos Meones 18<br />
cun Frìgios, Lìcios e Mìsios umpare.<br />
Ello prîte bramades de l’ischire?<br />
A inie pensades d’arrivire?<br />
75 S’est deosie, dare unu cunsizu<br />
bos cherzo pretziosu in su momentu:<br />
leade a manu manca, e in su fizu<br />
de re Eione, Reso 19 a nomen tentu,<br />
chi tenet sos de Tràcia in contivizu,<br />
ch’azis a lòmpere. S’accampamentu<br />
tenen sos Tracianos abbandadu<br />
e Reso da’ pag’ora est arrivadu.<br />
76 Sos caddos suos raros apo ‘idu:<br />
curren che bentu, biancos che nie!<br />
E-i su carru, de oro frunidu<br />
e de prata, est s’ispantu de chie<br />
lu mirat! Chi che nd’apat deasie<br />
in su mundu non crêo! Fit bestidu<br />
Reso ‘e sas armas suas lutzighentes,<br />
armas ch’an solu sos Onnipotentes!<br />
339
Sa morte<br />
de Dolone<br />
Càntigu X<br />
77 Galu fin cussas de prata e de oro,<br />
ispantu ‘e sos ispantos, mi crêide!<br />
Como a sas naves bostras bos imploro<br />
cautivu in cadenas mi gighide<br />
e pustis a sa proa mi ponide,<br />
a bider si traittu custu coro<br />
bos at e custa limba in sa relata<br />
o si no est donzi risposta isatta!–<br />
78 Lu miresit Tidide a oju-tortu<br />
e li nêsit: –Da-e sas manos mias<br />
in debadas isperas accunortu,<br />
mancari istadu francu e giaru sias!<br />
Prîte s’inoghe non ti lasso mortu<br />
e biu ti mandera, tue dias<br />
contr’a sos d’Argo, pro ti vindicare,<br />
trassas noas e dannos ordinzare.–<br />
79 Nênde gai, s’ispada isbainesit<br />
e mentre cuddu s’arva, supplichende,<br />
li fit imbenujadu carignende,<br />
cun unu colpu fùrriu li mutzesit<br />
sa conca da’ su tuju! Rodulesit<br />
per terra sa cabitta, faeddende<br />
ancora, ojimbidrada, in su piùere<br />
s’ùltimu alenu finas a conclùere.<br />
80 Nde li ‘oghesin s’elmu ‘e tanaemuru,<br />
li lêsin s’arcu, sa lantza, s’ispada,<br />
sa pedde ‘e lupu e cun tonu seguru<br />
nêsit Ulisse: –O Minerva sobrada,<br />
a tie est custa vida cunsacrada<br />
e custos trastes! Aggiùanos puru<br />
a sas tendas de Reso a ch’arrivire<br />
e su ch’amos in brama de cumprire!–<br />
340
Diomede e Ulisse isploradores<br />
81 Pustis sos pignos de su poverittu<br />
appicchesit s’eroe geniale<br />
a sa chima de unu tamarittu,<br />
ponindebe-i accurtzu unu signale<br />
de cannas e de rattos, chi su situ,<br />
s’esserat calchi cosa andada male<br />
o a s’ora de dever recuire,<br />
a lis mustrare deviat servire.<br />
82 A s’ala ‘e sos Tracianos s’avviesin<br />
tando Ulisse e Tidide resinnados<br />
(sos mortos fin tottue ispramminados!)<br />
e, cando pustis pagu b’arrivesin,<br />
chi fin dromminde istraccos s’abbizesin<br />
cun sos caddos affacca sos soldados.<br />
Sas armas fin per terra ammuntonadas<br />
in tres fileras, chene covaccadas.<br />
83 In mesu a sos cumpagnos s’istaiat<br />
Reso dromminde e-i sos caddos raros,<br />
anchilongos, cun sos bentinnos giaros,<br />
ligados a su carru los teniat<br />
accurtz’a isse e che fizolos caros,<br />
si mai solos si los lassaiat!<br />
Lu connoschesit s’ìtacu Odisseu<br />
e nêsit ammustréndelu a Tideu:<br />
84 –Su cabu ‘e sos Tracianos mira igue!<br />
Mi’ sa parìglia ‘e rara galania!<br />
Rejone abberu teniat s’ispia:<br />
non sun caddos chi s’ ‘iden in tottue!<br />
Bae, adducas... isprèndelos tue...<br />
ammùstrami si nd’as de valentia!<br />
Si preferis b’and’ ‘eo a los leare...<br />
tue intantu comintza a bisestrare!<br />
341<br />
In su campu<br />
tracianu
Sos caddos<br />
de Reso<br />
Càntigu X<br />
85 Non li torresit boghe e s’avventesit<br />
subr’a sos inimigos, che leone<br />
chi si ‘ettat in mesu a su masone<br />
famidu a brincos mannos, e nd’ ‘occhesit<br />
dóighi ‘e cuddos a unu muntone!<br />
Luego Atena li s’accostazesit<br />
e da’ segus Ulisse a trazadura<br />
sos mortos ch’abbandesit che a fura!<br />
86 Non devian sos corpos impidire<br />
sa fua ‘e sa parìglia ‘oladora,<br />
poi cumpridu su bisestru, in s’ora<br />
ch’aèrene detzisu ‘e recuire!<br />
A Reso, infinis, pottesit bocchire<br />
su de Tideu, reposende ancora,<br />
mentres in sonnu si fit lamentende,<br />
che si l’esserat sa Morte giamende!<br />
87 Tand’Odisseu chena bistentare<br />
sos caddos isfunesit tracianos<br />
galu ordinzende de che los truvare,<br />
a colpos subr’ischina cun sas manos,<br />
da’ su bisestru aizu lontanos!<br />
Cun unu frùsciu pustis d’avvisare<br />
pensesit a Tidide, pr’avvertire<br />
chi lómpida fit s’ora de partire!<br />
88 Ma fit s’amigu in s’ora meledende<br />
de nd’arriscare un’àtera d’impresa:<br />
de si furare sas armas pensende<br />
fit o su carru de rara bellesa<br />
e de comente fagher istudiende:<br />
pius li cumbeniat in lestresa<br />
su carru ‘e nde tirare da’ s’iscala<br />
o a si giugher sas armas a pala?<br />
342
Diomede e Ulisse isploradores<br />
89 O pensu pius sàbiu e de profettu<br />
fit su de nde ‘occhire àteros medas?<br />
Ma mustréndesi Atena in cussu trettu:<br />
–Bazi –li nêsit– e non bistentedas!<br />
A boltas própriu ‘ois non siedas<br />
custrintos a fuire cun apprettu<br />
si detziderat calchi Soberanu<br />
de nd’ischidare a Èttore troianu!–<br />
90 Connoschende ‘e sa dea amparadora<br />
sa ‘oghe santa, lassesit Tideu<br />
donzi meledu e, chena perder ora,<br />
da’ s’amigu tucchesit a boleu!<br />
Sos caddos tando cun s’arcu Odisseu<br />
subra palas colpesit lestru ancora<br />
e a s’ala ‘e sas naves, annijende,<br />
tucchesit sa parìglia che bolende!<br />
91 Ma Febo, arcu de prata, ‘e sa faina,<br />
chi ordinzadu in s’inimigu fronte<br />
aiat contr’a Ilion s’Asulina,<br />
s’abbizesit e, lassadu su monte<br />
de s’eterna lugura, a Ippocoonte 20<br />
nd’ischidesit, tocchéndeli s’ischina.<br />
Su fradile de Reso disdicciadu<br />
fit custu e cumandante rispettadu.<br />
92 Da-e s’istoja si nd’adderettesit<br />
che si l’aeren puntu su tracianu,<br />
un’ùrulu ‘ettende disumanu<br />
appena ‘e su bisestru s’abbizesit<br />
e su nomen de Reso abboghinesit<br />
che baddinosu invochéndelu invanu!<br />
Si nd’ischidesin tottu a coro in bula<br />
siccos restende, che puntos a sula!<br />
343
Sa recuida<br />
de sos Eroes<br />
Càntigu X<br />
93 Pustis, leados da-e tant’orrore,<br />
sa notte assulchésini de gridos,<br />
pranghende a Reso, a sos malancinidos<br />
cumpagnos e sos caddos de valore!<br />
Tidide intantu e s’ìtacu segnore<br />
da-e Dolone che fin arrividos,<br />
ca gigher si devian a su portu<br />
sas armas e sos pignos de su mortu.<br />
94 Da-e su caddu a si nde brincare<br />
fattesit primu Diomede atzudu<br />
e da’ su tamarittu a nd’ispiccare<br />
cantu b’aiat cun bratzu fortzudu.<br />
Desit tottu a Ulisse e a torrare<br />
coittesit subr’a su dossu nudu<br />
de s’acchetta, fuéndesi che lampu<br />
cun su cumpanzu a su danau campu.<br />
95 S’istróttidu ‘e sos caddos Gereneu<br />
da-e tesu intendesit avantzende<br />
e cun suddu e ispera: –O Prim’Atreu,<br />
–nêsit– cumpanzos, zente est accudende!<br />
Chi sian issos, Tidide... Odisseu?<br />
Ma podet esser mi sia faddende!<br />
Zeus babbu, o Minerva sorre e mama,<br />
chi siat de comente amos in brama!<br />
96 E s’esseran invece, ohi destinu,<br />
sos ‘nimigos mortales d’Ilione,<br />
chi faghinde a manera ‘e su matzone<br />
nos assàltian primm’ ‘e s’arborinu?<br />
E s’est, pro lis risponder a puntinu,<br />
cale leamos –nâde– detzisione?–<br />
Non pottesit s’arréjonu cumprire<br />
ch’ ‘idesit sos cumpagnos arrivire.<br />
344
Diomede e Ulisse isploradores<br />
97 Sas manos lis tzocchesin sos Acheos<br />
boghinende da’ sa cuntentesa<br />
los inghiriesin cun lestresa<br />
pedinde novas de sos Dardaneos.<br />
E su mere de Pilo: –Frades meos,<br />
a bonu l’azis gitta cuss’impresa?<br />
Gai nos paret, s’est chi recuidos<br />
sezis a caddu e a pê ‘essidos!<br />
98 Nâmi, Odisseu, nâmi: sos fiados<br />
ambos duos d’ ‘entinnu lutzighente<br />
a chie azis leadu? E comente?<br />
A sos de Troe los azis furados?<br />
O forsi est Zeus chi bos los at dados?<br />
O Atena –nar’ ‘eo– onnipotente<br />
ch’in tottue bos sighit che a fizos<br />
e bos amparat da-e sos fastizos?–<br />
99 E Ulisse: –O Nèstore Nelide,<br />
glòria ‘e sos Gregos, sabiesa e bantu,<br />
fintzas acchettas de prus mannu ispantu<br />
nos diat poder dare su Cronide<br />
o calchi deus de s’Olimpu santu,<br />
ca già lu poden! Mortu l’at Tidide<br />
su mere ‘e custos invece pag’ora,<br />
mentres s’iscuru fit dromminde ancora!<br />
100 Dados semus a su tracianu campu,<br />
inue, in prus de cuddu disdicciadu,<br />
chi si narait Reso, bisestradu<br />
galu dóighi nd’at che unu lampu<br />
Diomede atzuridu! E ne iscampu<br />
at àpidu un’ispia ch’imbiadu<br />
Èttore aiat a sa parte achea,<br />
s’est chi sa conca b’at lassadu intrea!–<br />
345
Càntigu X<br />
101 Nêsit; e sa parìglia coittende<br />
a sa tenda ‘e s’amigu che truvesit<br />
(e sos Acheos fattu giuilende!).<br />
A sa mandigadorza la lighesit<br />
cun sos àteros caddos, chi tattende<br />
si fin de dulch’avena! Che tucchesit<br />
posc’a sa nave sua cun Tidide<br />
pr’onorare sa fiza ‘e su Cronide.<br />
102 In sa puppa sas armas de Dolone<br />
collochesin innante; poi in mare<br />
suore e piuer de s’innettiare<br />
pensesin da-e totta sa persone.<br />
S’ispozésini, lêsin su sabone<br />
e si ch’ ‘ettesin ambos duos pare,<br />
gosende ‘e s’abba frisca ‘e s’arborinu<br />
e d’una fitta ‘e luna a su declinu!<br />
103 In una baltza, appena samunados,<br />
de abba dulche e netta si ch’ ‘ettesin,<br />
chi be-i fit affacca, e si nd’ ‘oghesin<br />
su sale de sas undas. Asciuttados<br />
pustis e untos e bene frigados<br />
cun s’ozu ermanu, si ‘estesin<br />
e de Minerva, a càlighe in manu,<br />
su nomen pretziesin soberanu.<br />
346
NOTAS DE SU CÀNTIGU DÉCIMU<br />
Diomede e Ulisse isploradores<br />
1 nemmancu est fizu [...]: Èttore non fit infattis de erèntzia divina,<br />
che-i sos Atrides, ma fizu de Príamu e de Écuba.<br />
2 Megete [...]: Fizu de Fileu e cumandante de sos Epeos.<br />
3 cataitìge [...]: Sa paràula, briva de etimologia, paret chi cherfat<br />
nárrere “elmu bàsciu”.<br />
4 Amíntore [...]: Fizu de Ormenu, babbu de Fenice.<br />
5 Autólicu [...]: Fizu de Ermea e donnumannu de Ulisse. Fit unu<br />
de sos ladros pius fentomados de s’antigòria grega.<br />
6 Eleona [...]: Tzittade de sa Beòtzia.<br />
7 Anfidamante [...]: Est nòmene mentovadu inoghe ebbia.<br />
8 Scàndia [...]: Portu de s’ìsula de Citera (=Cérigo).<br />
9 Molo [...]: Su babbu de Merione; fit de Creta.<br />
10 menga [...]: Sa paràula est campidanesa; in logudoresu si narat<br />
“perdezoronadas” e, in italianu, “airone”.<br />
11 che cando in Cadmea [...]: S’impresa de Tideu, babbu de<br />
Diomede, l’ amos contada in su Càntigu IV -Ottavas 57-61.<br />
12 Dolone. ..: Fizu de Eumede e ispia troiana, morta da-e Diomede.<br />
13 frittu [...]: Isfrittadu<br />
14 ischìdas [...]: Ischidadas.<br />
15 Ilo [...]: Fizu de Troe (o Troo), babbu de Laomedonte. Fundesit<br />
a Ilione (o Tròia).<br />
16 Càrios, Peones, Lelegeos, Pelàsgios, Caucones [...]: Populassiones<br />
e esércitos alleados de sos troianos.<br />
17 Timbra [...]: Tzittade collocada accurtzu a su riu Tìmbriu, a<br />
nord de Tròia.<br />
18 Meones, Frìgios, Lìcios, Mìsios. ..: Àteros alleados de sos<br />
Troianos.<br />
19 Reso [...]: Fizu de Eione, re de sa Trácia. Lu ‘occhesit Diomede,<br />
sende drommidu. Segundu una paristòria antiga, da-e sos maravizosos<br />
caddos suos dipendiat sa sorte de Ilione: si aeren sos fiados<br />
pasculadu in su paris de Tròia o buffadu s’abba de su riu Xantu (o<br />
Scamandru), sa ‘idda non fit mai rutta in manos inimigas.<br />
20 Ippocoonte [...]: Prìntzipe de sos Tracianos e valorosu fradile de<br />
Reso.<br />
347
ILIADE<br />
CÀNTIGU UNDIGHÉSIMU<br />
SAS IMPRESAS DE AGAMÈNNONE<br />
Diomede feridu dae Paris
Càntigu XI<br />
SUMMÀRIU<br />
S’ùrulu de su Chertu Ottavas 1-4<br />
S’armadura de Agamènnone 5-10<br />
S’attaccu 11-17<br />
Sas impresas de Agamènnone 18-34<br />
Zeus ispronat a Èttore 35-40<br />
Àteras impresas de Agamènnone 41-46<br />
Agamènnone feridu da-e Coone 47-53<br />
Sas impresas de Èttore 54-58<br />
Ulisse e Diomede a s’attaccu 59-69<br />
Diomede feridu da-e Paris 70-76<br />
Ulisse inghiriadu 77-80<br />
Ulisse e Socu 81-87<br />
Menelau e Telamone aggiùana a Ulisse 88-95<br />
Paris ferit a Macaone 96-98<br />
Àteras valentias de Èttore 99-103<br />
Telamone si retirat 104-108<br />
Paris ferit a Eurìpilo 109-112<br />
Pàtroclo e Achille 113-116<br />
In sa tenda de Nèstore 117-122<br />
Pàtroclo e Nèstore 123-128<br />
Su contadu de Nèstore 129-151<br />
Sa proposta de Nèstore 152-154<br />
Pàtroclo e Euripìlo 155-163<br />
350
Sas impresas de Agamènnone<br />
1 Appenas da’ su lettu de Titone<br />
si nde pesesit Eos immortale<br />
de lughe indeorende ogni chizone,<br />
Zeus d’andare a su Chertu 1 ferale<br />
cumandesit da’ re Agamennòne<br />
in manos istringhende unu signale 2 .<br />
Tucchesit cuddu e a s’accampamentu<br />
desit d’Atride in unu momentu.<br />
2 Pro un’iscutta ebbia isperiende<br />
bola-’ola a rodeu si nd’istesit,<br />
su situ prus addattu seberende<br />
pro si calare. Infinis detzidesit<br />
pro sa nave d’Ulisse, valutende<br />
chi fit in mesu a tottas. Bi falesit<br />
chen’imbaru perunu e che un’upa<br />
si collochesit inter prua e puppa.<br />
3 Un’ùrulu depustis tirriosu<br />
a chentu tronos bettesit che pare<br />
ch’in donzi pettus sa ‘oza ‘e gherrare<br />
fattesit crescher che bonignu gosu,<br />
paris cun su disizu de torrare<br />
a domo cantu prestu ‘ittoriosu.<br />
E atzudos a tales s’intendian<br />
chi ne gherra e ne morte prus timian!<br />
4 Da’ un’ala a s’àtera ‘e su portu<br />
rodulesit su gridu disumanu:<br />
da-e sa nave ‘e su re ispartanu<br />
a sa d’Achille, chi pro cuddu tortu<br />
da’ s’abbolottu s’istait lontanu.<br />
Cun s’ispera de nd’aer accunortu,<br />
de leare sas armas prim’Atreu<br />
abboghinesit tando a donz’Acheu.<br />
351<br />
S’ùrulu<br />
de su Chertu
Càntigu XI<br />
5 Pustis in bisos de mezus destinos<br />
s’armadura s’ ‘estesit portentosa,<br />
totta de brunzu e giaos attarzinos,<br />
cun sa coratza fine e valorosa<br />
chi li desit su re de sos Ciprinos3 S’armadura<br />
de Agamènnone<br />
in s’ischire de sa gherra felosa<br />
chi fit ammanizende in terra anzena<br />
s’onore pro difèndere d’Elèna.<br />
6 Cinira 3 cussu pignu de valore<br />
in signale mandadu bi l’aiat<br />
de amigàntzia, rispettu e onore:<br />
deghe istrìscias d’ismaltu possediat,<br />
dóighi d’oro ‘e raru lutzigore,<br />
vinti d’istagnu, e galu giughiat<br />
tres dragos biaittos disignados<br />
che-i s’arcu de s’Iris collocados!<br />
7 In pês sos burtzighinos si ponzesit<br />
ben’istrintos cun tìbbias de prata<br />
e-i s’ispada tagliente e cumpatta<br />
cun doas d’oro lestru s’appicchesit<br />
a su fiancu, de punta e de atta<br />
detzisu a l’impittare. Pustis lêsit<br />
s’iscudu a deghe listas costruidu,<br />
de brunzu, che simmai si nd’at bidu.<br />
8 Vinti puntzones d’istagnu in fatzada<br />
teniat puru e tottu in simmetria<br />
e un’àteru, a punta che ispada,<br />
d’ismaltu biaittu in mesania.<br />
Sa Gorgone in su mesu, ojos d’arpia,<br />
si b’ ‘idiat felosa pinturada<br />
cun sa Fua 4 a fiancu e s’Assucconu 4<br />
chi la timian che lampu cun tronu.<br />
352
Sas impresas de Agamènnone<br />
9 Unu dragu a tres concas, a manera<br />
chi ‘essian da’ su matessi tuju,<br />
biaittu che chelu e oji-ruju,<br />
s’ ‘idiat posca in una bandulera<br />
de prata, in colore de sa chera,<br />
chi li falait finas a benuju.<br />
Òpera, finas cussa, da’ sas manos<br />
bessida de valentes artesanos!<br />
10 Pustis s’Atride in conca si ponzesit<br />
s’elmu coudu de pilu caddinu<br />
cun battor puntzones, che ispidinu<br />
donzunu a punta; in ùltimu lêsit<br />
duas lantzas de brunzu adamantinu<br />
e a s’ala inimiga s’avviesit.<br />
Si nd’allegresin Minerva e Giunone<br />
cun tronos onorende a Agamennòne.<br />
11 A s’iscuderi donzi cabu acheu<br />
su carru nêsit tando d’approntare<br />
a làccana a su fossu, pro ch’umpare<br />
pottèrana contr’a su dardaneu<br />
velotzes e cumpattos avantzare.<br />
Fattesin gai; e da’ s’Olimpu Zeu<br />
buttìos de lentore insambenados<br />
fattesit ruer subr’a sos soldados!<br />
12 Cun s’atzuridu insoro cumandante<br />
s’istaian in s’ora sos Troianos,<br />
issos puru cun sas armas in manos<br />
e cun Enea, cun Polidamante 5<br />
e cun sos Antenórides giovànos:<br />
Agènore, Polibo e Acamante 6 .<br />
De si ‘ettare isettende fin tottu<br />
che leones in mesu a s’abbolottu.<br />
353<br />
S’attaccu
Càntigu XI<br />
13 Èttore intantu a sos d’Ilione,<br />
da-e un’ala a s’àtera currinde<br />
a boghes e a tzinnos e fuinde<br />
che a s’istella ‘e Sìrio in paragone,<br />
sos cunsizos deghiles fit porrinde<br />
pro su chertu de s’ora e-i s’isprone<br />
cravéndelis in coro de s’onore,<br />
che Ares fieru, ojos de mortore!<br />
14 Che cando in una tanca ‘e zente ricca<br />
s’ ‘iden sos messadores avantzare<br />
sa falche rodiende che a repicca,<br />
e, suerados, prendere e lassare<br />
a mannujos s’ispiga brunda e sicca<br />
a sos chi che los deven assedare,<br />
a tales sos d’Atride Agamennòne<br />
s’accurtziaian a sos d’Ilione.<br />
15 E cando a cara a pare s’agattesin<br />
che lupos de montagna tottucantos<br />
chena duda peruna s’avventesin<br />
cun paris atza, generende ispantos<br />
de valentia! E gherresin, gherresin...<br />
e su Chertu, benale de piantos,<br />
godiat in los bider, su dannarzu,<br />
ruer mortos che ràndine in frearzu!<br />
16 A sa sola fit dadu a sa mattana,<br />
giagh’aian sos Deos tottu in s’ora<br />
preferidu a sa gherra disumana<br />
sa paghe de s’olìmpica dimora.<br />
Ambas laras degai a gana a gana<br />
si linghiat su Malu a limba a fora,<br />
ca su mere fit isse de sa morte...<br />
e curriat su sàmbene, ahi sorte!<br />
354
Sas impresas de Agamènnone<br />
17 Ne dolu pro sos mortos e ne pena<br />
proesit Zeus, sétzidu in disparte,<br />
si los miresit cun ojada anzena!<br />
Cantos ruesin... onorende s’arte<br />
malaitta e felosa ‘e deus Marte<br />
finas a s’ora chi pensat sa chena<br />
su linnajolu de s’ammanizare,<br />
istraccu àrvures mannas de nd’ ‘ettare!<br />
18 Prim’istesit però su dardaneu<br />
a patire ‘e sos Gregos su valore<br />
pro méritu e pro ‘antu ‘e prim’Atreu<br />
de tottu sos esércitos segnore.<br />
Che un’ira innanti a Bienore 7<br />
isterrijesit, posca a Oileu 8<br />
chi da’ su carru si nde fit brincadu<br />
bidinde su cumpagnu settesciadu.<br />
19 Avantzende fit cuddu a lantza in punzu<br />
cando, abbizendesinde, Agamennòne<br />
l’avviesit sa sua e s’elmu ‘e brunzu<br />
li trapassesit cun pretzisione.<br />
Non li ‘essesit mancu unu murrunzu<br />
ruinde a su gherreri d’Ilione,<br />
ca su traste, cravadu in su cherveddu,<br />
lu brivesit de s’ùltimu faeddu.<br />
20 Sas armas nde lis lêsit impressadu<br />
e mirende a innante, chen’ ‘istentu,<br />
contr’a sos fizos che lupu inzerradu<br />
s’ ‘oltesit de Priàmu in su momentu.<br />
Unu fit burdu, Iso 9 lumenadu,<br />
s’àteru Antifo 9 ‘e bonu naschimentu,<br />
sos ch’in s’Ida annos prima fin bistados<br />
da’ s’eroe ‘e Fitia catturados.<br />
355<br />
Sas<br />
impresas de<br />
Agamènnone
Càntigu XI<br />
21 Los liberesit sa ‘olta Pelide,<br />
unu bonu riscattu pretendende.<br />
Como fit Iso a s’ala ‘e prim’Atride<br />
a un’ ‘oleu su carru ghiende<br />
cun su frade a costazu e cunfidende<br />
in sas gràscias de Ares e Cronide!<br />
Ma pro chie est naschìdu in mala luna<br />
est chimera isperare in sa fortuna!<br />
22 A s’accurtziada, infattis, in sa titta<br />
si ch’agattesit Iso che isticcu<br />
sa lantza ‘e Miceneu malaitta<br />
rea felchida e-i su coro siccu!<br />
Ne pottesit lograre ‘e sa vinditta<br />
Antifo, s’est ch’Atreu tant’afficcu<br />
colpéndelu a tutturros li muttesit<br />
cun s’ispada e a terra nde l’ ‘ettesit!<br />
23 E cando, lêndendelis s’armadura,<br />
los miresit in cara Agamennòne,<br />
s’ammentesit chi bidos in s’altura<br />
los aiat de s’Ida e affriscione<br />
finas proesit pro sa disaura<br />
d’ambos sos giovaneddos d’Ilione.<br />
Ma in gherra a esser corimodde<br />
est che braja in fraile chena fodde!<br />
24 Che cando una crabola ‘idet intrare<br />
su leone in sa tana e sos fiados<br />
chi si fit allevende divorare<br />
e restat cun sos ojos allampiados<br />
chena los poder pro nudda aggiuare<br />
e fuit posca a làntzios apprettados,<br />
gai in s’ora niune ‘e sos Troianos<br />
bardiare nde pottesit sos giovànos.<br />
356
Sas impresas de Agamènnone<br />
25 Antzis, timinde ‘e non b’aer iscampu<br />
mancu pro issos, lêsin a fuire<br />
a s’insegus sos prus pro lu vittire,<br />
che su tronu a s’appretta fatt’a lampu!<br />
Chirchende fin in s’ora in cussu giampu<br />
Ippòloco e Pisandru 10 ‘e costoire<br />
su carru insoro, ca suberiados<br />
sos caddos si lis fin e impinnados.<br />
26 D’Antìmacu fin fizos Dardanide 11 ,<br />
su chi sempre contràriu fit bessidu<br />
a s’idea ‘e torrare a su maridu<br />
Elèna ojos d’ammaju, ca Parìde<br />
l’ aiat cun regalos preferidu.<br />
Lis notesit s’affannu prim’Atride<br />
e a s’ala furriesit che leone<br />
d’ambos frades cun cara ‘e tentassione!<br />
27 Bidindesilu innante sos giovànos<br />
li nêsin supplichéndelu in apprettu:<br />
–Non nos boccas, o Re, ch’a prenas manos<br />
ingranzeos as aer de profettu,<br />
bastat sos fizos chi li torres sanos,<br />
da-e Antìmacu babbu! In difettu<br />
no est isse de oro, brunzu e ferru,<br />
ca, crêanos, già nd’at in bon’inserru!–<br />
28 E detzisu in risposta prim’Atreu:<br />
–Duncas sezis d’Antìmacu sos fizos!<br />
De chie de ‘occhire a frade meu<br />
a sos Dardanos daiat cunsizos<br />
cand’ ‘enzesit umpare a Odisseu 12<br />
pro vittire ‘e sa gherra sos fastizos!<br />
Su male ch’invochesit pro a nois<br />
aja’ chi como lu pagades bois!–<br />
357
Càntigu XI<br />
29 Nênde gai, sa lantza ch’imbolesit<br />
contr’a Pisandru e su malassortadu<br />
cun s’arminzu in pettora istrombuladu<br />
nd’est da’ su carru. Depustis s’ ‘oltesit<br />
a Ippoloco e nde li mutzesit<br />
su tuju cun s’ispada e mutiladu<br />
l’at galu d’ambos bratzos fatt’a pare<br />
faghìndelu che bòccia rodulare!<br />
30 Los lassesit per terra e, ira mala,<br />
si ‘ettesit in mesu a s’abbolottu<br />
cun sos Gregos chi l’ ‘enian a pala<br />
sempre atzuridos, detzisos a tottu!<br />
Currian sos Dardanos a fiottu<br />
tra ùrulos e piuer a donz’ala...<br />
e donz’intantu, a giàmidos de jana,<br />
sa Morte s’intendiat risulana!<br />
31 Che cando in unu buscu ‘essit su fogu<br />
e pigan fintz’a chelu sas vampadas<br />
da’ su ‘entu a favore alimentadas<br />
e àrvures e majas de su logu<br />
ruen alluttas che ismutzurradas,<br />
tales de sos Troianos in affogu<br />
sas cabittas s’ ‘idian rue-rue<br />
e bóidos sos carros fue-fue!<br />
32 Iscarmentu su die! Ohi dannu!<br />
Solu unturzos e canes fin gosende<br />
a limba infusta, che assaborende<br />
buccones liccos meda, dolumannu!<br />
(Èttore ebbia non bi fit fuende,<br />
ca l’aorresit Zeus tant’affannu<br />
istorréndelu a logu prus seguru<br />
pro chi non bi resteret isse puru!)<br />
358
Sas impresas de Agamènnone<br />
33 Tales fit s’atza ‘e sos d’Argo, s’apprettu,<br />
tales s’ira dannarza ‘e prim’Atride<br />
chi che muscados in su paris nettu<br />
fuian sos d’Ettòrre Priamide<br />
mortos lassendebe-i in dogni trettu!<br />
A sa losa de Ilo Dardanide<br />
lompesin fintza e a su crabufigu<br />
sutt’a sos muros d’Ilione, antigu!<br />
34 Coltz’a chie a insegus restaiat...<br />
ca da’ su carru re Agamennòne<br />
unu ch’est unu non si nde faddiat!<br />
E, currinde, ‘errinosu che leone<br />
chi persighit sas tràilas pariat<br />
ijantinadas, fuinde a muntone,<br />
chi non s’arrêt e finas ch’in costazu<br />
dentes at postu a s’ùltima ‘e su tazu!<br />
35 Ma cando sos de Prìamu troianu<br />
sa sorte insoro crêian cumprida,<br />
tucchesit Zeus a sa chima ‘e s’Ida<br />
cun s’orrorosa ‘értiga in sa manu<br />
e, cunvocada a Iride dechida,<br />
cust’avvisu li desit soberanu:<br />
–Bae, –li nêsit– Iris pês de ‘entu,<br />
pressosa da’ Ettòrre in su momentu!<br />
36 Chi si nd’istet cunsìzali a un’ala,<br />
sos d’Ilione ispronende ebbia,<br />
fintzas chi d’Argo sa suprema ghia<br />
bidet gherrende che un’ira mala.<br />
Ch’intret invece in sa mortale gala<br />
appenas cuddu da’ sa marrania<br />
si retirat cun su bratzu feridu,<br />
e chi si mustret che sempre atzuridu!–<br />
359<br />
Zeus<br />
ispronat<br />
a Èttore
Càntigu XI<br />
37 Nêsit Cronide; e a li ponner mente<br />
luego Iris donosa coittesit.<br />
A Tròia da-e s’Ida che falesit<br />
velotze che su lampu e prontamente<br />
da-e su fizu ‘e Prìamu valente,<br />
chi fit subra su carru, che tucchesit.<br />
Si li ponzesit sa dea a costazu<br />
e li naresit cun dulche limbazu:<br />
38 –S’avvertèntzia isculta, Èttore mannu,<br />
chi mi cumandat Zeus de ti dare:<br />
si non cheres patire peus dannu<br />
contr’a s’Atride non penses d’andare!<br />
Sighi a sos tuos a los animare<br />
e, daghi l’as a bider in affannu<br />
cun su bratzu lantadu, in su muntone<br />
ti lampa e los bisestra che leone!–<br />
39 Isvanessida pustis in s’aera<br />
s’est che néula a sole Pês de ‘entu<br />
e da’ su carru Ettòrre in pensamentu<br />
che brinchesit in mesu a s’ischiera,<br />
lestru currinde e faghinde in manera<br />
ch’in donzunu crescherat s’ardimentu<br />
in su l’ ‘ider presente a lantza in manu<br />
galu a fiancu ‘e s’esércitu troianu.<br />
40 S’atzendesit degai e prus felosa<br />
sa cuntierra pr’ ‘enner a concluos,<br />
ma s’atza e su valore d’ambos duos<br />
solu attattesin sa Morte orrorosa!<br />
O Musa ‘e Logudoro gloriosa,<br />
si non mi negas sos favores tuos,<br />
cantare dia cherrer deo ancora<br />
cantos s’Atride nd’ ‘occhesit in s’ora!<br />
360
Sas impresas de Agamènnone<br />
41 Su primu chi l’andesit a innante<br />
su forte fizu istesit d’Antenore<br />
tracianu, giamadu Ifidamante 13 ,<br />
da-e Cisseu 14 allevadu a primore,<br />
babbu ‘e sa mama, sa prella brillante<br />
de Teano. In s’edade mazore<br />
una fiza su nonnu in cojuàscia<br />
l’aiat pustis dadu ‘e rara gràscia.<br />
42 Ma de su coju non si fit gosadu,<br />
ca, pro culpa ‘e sa gherra, a su dovere<br />
cun dóighi navios fit tuccadu,<br />
lassende intro ‘e domo sa muzere<br />
in suddu e lagrimosa, chena mere.<br />
In su portu de Pèrcote ancoradu<br />
sas naves suas aiat, tucchende<br />
a pê’ finas a Tròia ‘isa-‘isende!<br />
43 Bidéndelu arrivire Agamennòne<br />
sa lantza, appen’a tiru, l’imbolesit<br />
faddinde custa ‘olta in pretzisione!<br />
In sa chintorza ‘e prata li felchesit<br />
in risposta s’eroe d’Ilione<br />
sa sua invece e bi l’abbattighesit<br />
cun canta fortza in corpus possediat,<br />
addaghi trapassada non l’ aiat!<br />
44 Ma s’arminzu (cando si narat sorte!)<br />
si li trunchesit che prumu a s’apprettu,<br />
ne pottesit contr’a Micene forte<br />
che matzucca impittare e cun profettu<br />
un’ ‘e sos duos cantos, ca sa morte<br />
cun unu colpu d’ispada perfettu<br />
primma Atride li desit, ira mala,<br />
felchendebila inter tuju e pala!<br />
361<br />
Àteras impresas<br />
de<br />
Agamènnone
Agamènnone<br />
feridu da-e<br />
Coone<br />
Càntigu XI<br />
45 Ruesit su mischinu in su pianu<br />
che foza groga in tempus d’atunzu<br />
(isse chi fit ancora in su ‘eranu<br />
de sa vida!), che in bisu su punzu<br />
versus s’isposa allonghende invanu<br />
drommendesiche in unu sonnu ‘e brunzu!<br />
Cantu pagu si l’aiat godida<br />
cun issa Ifidamante custa vida!<br />
46 Chentu noeddos e mizas ancora<br />
de crabas e d’ ‘arveghes de valore<br />
l’ aiat dadu a Cisseu in s’ora<br />
de coglire su déchidu fiore!<br />
Ma subra nostru s’upa tentadora<br />
non b’est forsi ‘e sa Morte in disamore?<br />
Chentu s’ómine ‘e contos si nde faghet:<br />
issa cuntzedit su chi li piaghet!<br />
47 Li lêsit prim’Atride s’armamentu,<br />
posca tucchesit detzisu a innante.<br />
Ma l’ ‘idesit Coone 15 s’iscarmentu,<br />
su frade mannu de Ifidamante,<br />
e, chirchende vinditta, chen’ ‘istentu<br />
sa lantza l’imbolesit saettante,<br />
colpéndelu, passéndeli ‘e fiancu,<br />
sutta su cùidu ‘e su bratzu mancu!<br />
48 Un’attittia ‘e frittu s’intendesit<br />
currer su Re in totta sa persone,<br />
ma da’ su chertu non si retiresit;<br />
antzis, a traste in punzu, Agamennòne,<br />
in s’ ‘ider chi chirchende fit Coone<br />
de si gigher su frade, si ‘oltesit<br />
che lampu contr’a isse e inganidu<br />
de li torrare su piattu retzidu.<br />
362
Sas impresas de Agamènnone<br />
49 E sicomente Coone, impressadu,<br />
non valutesit s’opportunidade<br />
de si tenner, trazendesi su frade,<br />
cun s’iscudu su corpus covaccadu,<br />
s’arminzu de sa grega majestade<br />
si ch’agattesit in lumbos cravadu!<br />
Subra su frade ruesit s’iscuru<br />
mortu, a ojos foras, isse puru!<br />
50 E no ancora de samben attattu<br />
li mutzesit sa conca a su Dardanu,<br />
frundendechela cun su pê’ lontanu<br />
e godinde ‘e s’impresa suddisfattu!<br />
Degai a s’Ade in unu manzanu<br />
sos fizos s’avviesin fattu-fattu<br />
d’Antènore, ambos duos de valore,<br />
galu ‘e sa vida in su mezus fiore!<br />
51 Finas a cando su bratzu feridu<br />
non li desit mattanas dolorosas<br />
sighesit Agamènnone atzuridu<br />
impresas a bi fagher ispantosas!<br />
Però cando sas dólimas penosas<br />
l’ana s’atza e sos brios istasidu,<br />
‘ettesit boghe a s’iscuderi sou<br />
e a su carru pighesit de nou.<br />
52 Ma naresit innanti a sos Acheos:<br />
–Bois, cumpanzos, detzisos sighide<br />
a tenner sos ‘nimigos dardaneos<br />
da’ sas naves attesu! Apedas fide,<br />
giagh’ancora in favore amos sos Deos!<br />
E si negadu a mie at Cronide<br />
d’assaborare intrea sa vittòria<br />
bois la meresside tanta glòria!–<br />
363
Sas impresas<br />
de Èttore<br />
Càntigu XI<br />
53 Pustis de s’avvertèntzia, che bolende,<br />
a s’ala de su portu s’avviesin<br />
sos caddos bellos, altu suppesende<br />
su piùere, e lestros b’arrivesin<br />
in bucca e in pettorra isciumende.<br />
In su lu ‘ider tucchende, restesin<br />
cuntentos sos Troianos e, detzisu,<br />
desit a tottu Ettòrre cust’avvisu:<br />
54 –O Lìcios, o Dardanos, zente mia,<br />
pius de sempre cheret chi mustredas<br />
s’antiga e mai morta valentia<br />
pro chi glòria e mentovu meressedas!<br />
Retirada s’est sa potente ghia<br />
de sos Danaos! Adducas siedas<br />
como contr’a sos d’Argo isfidiados,<br />
ca de los bider bramo isperdisciados!–<br />
55 In su l’intender, sa brama e s’ardore<br />
lis aundesit su coro e cun atza<br />
contr’a sos Gregos sa dardana ratza<br />
tirriosa s’avventesit a primore;<br />
e decomente sos canes in catza<br />
apprettat s’abbramidu catziadore<br />
addaghi nd’an pesadu unu porcrabu,<br />
a tales cun sos d’Ìlion su cabu!<br />
56 Che cando un’improvvisu bulione<br />
trabùliat s’istérrida ‘e su mare<br />
altas sas undas faghinde pesare,<br />
gai s’eroe mannu d’Ilione<br />
intrende, che in s’ ‘ama unu leone,<br />
fattesit a sos d’Argo ispramminare!<br />
Ma cales fin sos d’Argo ch’a innante<br />
cancheresit s’atzudu cumandante?<br />
364
Sas impresas de Agamènnone<br />
57 Ad Aseu 16 e a Oro disdicciados<br />
bocchesit in comintzu Èttore forte,<br />
pustis Opite e Dòlope isconcados<br />
ruesin connoschinde mala morte,<br />
e ne diversa istesit sa sorte<br />
de sos ch’innante li sun capitados:<br />
d’Esìnniu, –est a narrer– d’Ipponou,<br />
d’Oféltiu, d’Agelau e d’Attonou 16 !<br />
58 E non tzessesit cue s’abbaunzu<br />
de samben e piuer fattu a ludu,<br />
si paritzas ancora su fortzudu<br />
nde mutzesit de concas, ch’a murrunzu<br />
ruìana che fozas in s’atunzu!<br />
E s’esércitu, a suore minudu,<br />
s’ ‘idiat che sas nues bandiare<br />
gittas da-e Zefìru e Noto umpare!<br />
59 In affannu approbe a ch’arrivire<br />
fin in s’ora a sas naves sos d’Atreu,<br />
s’a Diomede s’ìtacu Odisseu<br />
non narait chirchende ‘e l’atzurire:<br />
–Duncas, o forte fizu de Tideu,<br />
non podimos a Èttore impidire<br />
chi nos che catzet finas a su portu!<br />
Ahi sorte, si donz’afficcu est mortu!–<br />
60 E Tidide in risposta cun fieresa:<br />
–Deo non movo da’ inoghe, mai!<br />
Ma de nd’ ‘essire da’ tant’arguai<br />
non crêo, s’est chi s’olìmpica Altesa<br />
contrària in tottu l’amos oramai!–<br />
Nêsidi; e-i sa lantza cun lestresa<br />
contr’a Timbreu 17 atzudu ch’imbolesit<br />
e in sa titta bi che la cravesit!<br />
365<br />
Ulisse e<br />
Diomede<br />
a s’attaccu
Càntigu XI<br />
61 A Molione 18 in s’ora, chi ghiende<br />
fit su carru ‘e Timbreu disdicciadu,<br />
settesciesit Ulisse, ijantinadu<br />
in su lu ‘ider persegus fuende!<br />
Los lassesin per terra iscalcanzende,<br />
ne de los ispozare coidadu<br />
si lêsin ambos duos cussa ia,<br />
s’est chi bramain prus sa marrania!<br />
62 Gai comente, cun sannas de fogu,<br />
si ‘ettan murribàscios sos sirvones<br />
contr’a trumas de canes, ch’in affogu<br />
los an postos in pèlcias e majones,<br />
e prus d’unu nd’isbentran a forrogu,<br />
a tales ambos gregos campiones<br />
cun s’atza de s’apprettu s’avventesin<br />
contr’a cantos innante lis benzesin!<br />
63 Gai ‘e sa vida seghesit su briu<br />
a sos fizos de Mèrope Tidide,<br />
Adrastu lumenados e Anfiu 19 .<br />
A narrer, ch’invochéndesi a Cronide,<br />
de si nd’istare in Pèrcote 20 a pibiu,<br />
attesu da’ Ettòrre Priamide,<br />
lis aiat su babbu dimandadu!<br />
Ma contra chie podet a su Fadu?<br />
64 A Ippòdamu 21 Ulisse fattu-fattu<br />
e a Perocu 21 isterrijesit galu<br />
e da’ sa chima ‘e s’Ida suddisfattu,<br />
in s’ ‘ider patta su bisestru malu,<br />
riesit Zeus mannu attattu-attattu!<br />
Un’àter’unu a s’orrorosu iscialu<br />
bi nd’aggiunghesit intantu Tidide,<br />
a tales Agastrofe Peonide 22 .<br />
366
Sas impresas de Agamènnone<br />
65 Innanti a tottu cun s’ispada in manu<br />
fit gherrende s’eroe dardaneu,<br />
ne fuire pottesit da’ s’acheu,<br />
giaghi s’ aiat lassados lontanu<br />
caddos e carru, pro destinu reu!<br />
Ma de s’orrore Ettòrre troianu<br />
chi fin cuddos faghinde s’abbizesit<br />
e gridende a s’incontra si lantziesit!<br />
66 Cùrrere s’intendesit su suore,<br />
bidìndelu avantzare che un’ira,<br />
in sa persone Diomede e: –Mira,<br />
–nêsit pressosu a s’ìtacu segnore–<br />
lampos minettat Èttore a primore!<br />
Frimma cue però, non ti retira,<br />
ne palas li ‘olt’ ‘eo, gai ‘idimos<br />
s’est ch’a sa tìrria sua resistimos!–<br />
67 Sa lantza, nênde gai, l’imbolesit<br />
cun cant’atza teniat arribbada,<br />
ma non l’istesit sa brama accansada,<br />
ca s’est beru ch’in s’elmu lu colpesit,<br />
beru est puru ch’in duos la ‘idesit<br />
s’aìna ‘e brunzu per terra segada!<br />
Pignu cristadu fit cussu, a tres pizos,<br />
ch’apesit da-e Febo in contivizos!<br />
68 Ruesit su matessi, istontonadu,<br />
ambos benujos ficchende per terra;<br />
fuinde insegus, appena torradu,<br />
pro non cumprire cue vida e gherra!<br />
Ma cun úngias d’ ‘enturzu oji-acutadu<br />
torresit Diomede in cuntierra,<br />
abboghinende che tentassione:<br />
–Adducas fuis, cane d’Ilione!<br />
367
Diomede feridu<br />
da-e Paris<br />
Càntigu XI<br />
69 A costazu passada t’est sa Morte,<br />
ma Febo, chi t’at sempre in bona luna,<br />
t’at bardiadu da’ sa mala sorte!<br />
Fue... curre... ma còntala pro una!<br />
Nâchi fis tue s’eroe prus forte!<br />
Ma non ti fides galu ‘e sa fortuna,<br />
ca si m’ ‘enis a tiru da-e nou<br />
bae ch’agabbas su destinu tou!–<br />
70 Poi ‘e s’isfogu, a su fizu ‘e Peone<br />
che lêsit a un’oru a trazadura<br />
pro l’ispozare ‘e sa bell’armadura.<br />
Ma da’ sa losa d’Ilo d’Ilione<br />
Paris dannarzu, che unu matzone<br />
osservende lu fit a iscorradura,<br />
a s’insegus isténdesi cuadu<br />
d’una culunna, cun s’arcu puntadu!<br />
71 Gai cando l’ ‘idesit chi gittende<br />
si fit s’arcu e s’iscudu ‘e su mischinu,<br />
sa fritza ch’istuppesit muidende<br />
da’ s’arcu sou Pàride divinu,<br />
cuntentu chi l’esserat su destinu<br />
in s’ora ‘alu una ‘olta favorende!<br />
In su cambutzu destru lu colpesit<br />
e da-e parte in parte lu passesit!<br />
72 Si nd’allegresit Paris de s’impresa<br />
e da’ su cuadorzu ‘essende a fora:<br />
–Tidide, –nêsit– pretzisa est ancora<br />
sa mìria mia! Asi t’aere offesa<br />
sa ‘entre o sa pettora e mortu in s’ora<br />
esseres ruttu, giaghi sa malesa<br />
peus ses tue pro sos d’Ilione,<br />
chi ti timen che crabas su leone!<br />
368
Sas impresas de Agamènnone<br />
73 E Diomede chena si chinnire:<br />
–Saettadore tue? Assiat barra!<br />
Solu coros de féminas ferire<br />
podes tue cun trassas e cun ciarra!<br />
Proabe-i sa fortza a ti medire<br />
cun megus cara a cara e sa cabarra<br />
giuro chi ti ‘alanzas tott’intrea,<br />
ca ti timo, pinnatzu, che sa frea!<br />
74 De ‘antos non nde chirches, ne mentou,<br />
ca, decomente ses inneuddadu,<br />
iscas chi m’at su pische ispizoladu<br />
de su cambutzu cuss’arminzu tou!<br />
Diversamente so abituadu<br />
cun s’inimigu deo a fagher prou:<br />
addaghi che l’imbolo sa saetta<br />
a ue ammìrio penetrat deretta!<br />
75 E s’in tzelembros de bi la cravare<br />
detzidera, in costazos o in matta,<br />
a sa brama rispondet sempre isatta<br />
e ruet cuddu, chena prus pesare,<br />
che da-e s’àrvure una pira fatta!<br />
Raffiéndesi sa cara, a conca a pare,<br />
cantas viudas in gherra apo ‘idu<br />
a gridos attittende su maridu!–<br />
76 Nêsit; e, incurante ‘e su dolore,<br />
a s’ala ‘e s’inimigu si ‘oltesit!<br />
Ma da-e manos s’ìtacu segnore<br />
sa lantza atterradora nde li lêsit<br />
e a sa bell’e mezus l’istanzesit<br />
sa fùrria de su samben a primore.<br />
E pro no aer dannu pius grave<br />
che lu fattesit gigher a sa nave.<br />
369
Ulisse<br />
inghiriadu<br />
Càntigu XI<br />
77 Restesit solu degai Odisseu,<br />
ca, timinde, a insegus fin torrados<br />
sos cumandantes d’Argo e sos soldados<br />
poi feridu su fizu ‘e Tideu!<br />
Tand’isclamesit in penosu anneu:<br />
–Ohi de me, chi tottu ispramminados<br />
si mi sun sos cumpagnos in sa fua,<br />
ne amparos prus tenzo in custa lua!<br />
78 Ma prîte mi l’addólimo su coro?<br />
O m’aggiuan a ite sos pibios?<br />
Su nomen ch’apo e sa fama l’onoro<br />
oe che sempre cun sos bratzos mios;<br />
e fintzas chi mi rèstana sos brios<br />
non crêo ‘e ruer in podere insoro!<br />
E s’est destinu ‘e ruer propriu oe<br />
mezus a morrer cun fama d’eroe!–<br />
79 Mentr’isse e tottu si fit animende<br />
una truma ‘e Dardanos l’inghiriesit!<br />
Ma che sirvone Ulisse si ‘oltesit<br />
chi canes e canarzos apprettende<br />
sun in unu majone e, rodiende<br />
s’ispada sua ‘e brunzu, nde ‘occhesit<br />
pius d’unu ‘e gherreris d’Ilione,<br />
a comintzare da’ tales Toone 23 .<br />
80 Ficchesin pustis Ennomo valente 23 ,<br />
Diópite lantadu in puntu dìligu,<br />
Chersidamante feridu a s’imbìligu<br />
cun sa punta ‘e s’ispada tagliente,<br />
e mutza galu che pianta ‘e fìligu<br />
sa cabitta de Càrope imprudente 23 ,<br />
fizu d’Ippasu 24 , addaghi pro l’intrare<br />
tentesit meledende ‘e s’abbasciare!<br />
370
Sas impresas de Agamènnone<br />
81 Tando su frade, Socu a nomen tentu 25 ,<br />
si l’accurtziesit nênde minettosu:<br />
–O d’ambos fizos faghes iscarmentu<br />
oe d’Ippasu, o Ulisse famosu,<br />
mai attattu ‘e gherras e trassosu,<br />
o che lassas sa vida in su momentu!–<br />
E che lampu, abboghinende ancora,<br />
l’imbolesit sa lantza atterradora.<br />
82 Su colpu li paresit Odisseu,<br />
ma sa fùrria fit tale ‘e cuss’aìna<br />
chi s’iscudu ‘e metallu intreu-intreu<br />
li trapassesit che punta d’ ‘errina,<br />
ponìndelu in pius in mal’anneu,<br />
ca felchida in costazos si l’est fina,<br />
e si sa vida non l’at istasidu<br />
est ca Minerva bi l’at impididu!<br />
83 In s’intender sa lantza penetrada<br />
in sas carres, li nêsit s’Itacesu<br />
cun s’ódiu in ojos che fiara atzesu:<br />
–Tue e tottu sa sorte t’as sestada,<br />
fizu d’Ippasu! Su fiancu offesu<br />
già mi l’asa, est beru, ma leada<br />
non m’as sa fortza e ne s’abilidade<br />
fatt’a Carope ‘e t’imbiare a s’Ade!–<br />
84 Sas palas li ‘oltesit a s’appretta<br />
s’eroe giovaneddu e in sa fua<br />
alas chirchesit pro sa vida sua!<br />
Ma fit bolu de morte, si ‘eretta<br />
in s’ischina Ulisse ‘e mala lua<br />
li cravesit d’attarzu una saetta:<br />
ruesit su dardanu iscalcanzende<br />
sa punta da-e pettus ammustrende!<br />
371<br />
Ulisse e Socu
Menelau<br />
e Telamone<br />
aggiùana<br />
a Ulisse<br />
Càntigu XI<br />
85 Li nêsit tando Ulisse suddisfattu:<br />
–Ello comente, o Socu presumidu,<br />
su traste ‘ola-‘olende no as bidu<br />
e ruttu ses che unu cacu fattu?<br />
Déghile no as aer apparattu,<br />
ne de sa mama chi t’at partoridu<br />
su teu o da-e babbu sepoltura,<br />
ca ti dao a sos canes in pastura!<br />
86 Cun prantos e onores, si morzera,<br />
dian invece a mie pretziare<br />
sos divinos Acheos tott’umpare!<br />
Ma bae como, tucca a sa niera<br />
de s’Ade iscurigosu a passizare!–<br />
Nênde gai, fattesit a manera<br />
de si nd’ ‘ogare cun pagu attamazu<br />
s’arminzu chi teniat in costazu.<br />
87 Istringhesit sas dentes, l’appunzesit,<br />
pustis d’iscattu a istratzadura<br />
da’ su fiancu si nde la tiresit.<br />
E su samben, bessinde a brotadura,<br />
currer peri su corpus si l’ ‘idesit<br />
e tinta a ruju finas s’armadura!<br />
Su coro s’intendesit che truppiadu,<br />
ma non ruesit isse dismajadu.<br />
88 S’abbizesin però sos d’Ilione<br />
de sa mattana sua e de s’affannu<br />
e cun tìrria, avantzende in unione,<br />
galu tentesin de li fagher dannu.<br />
Pro tres bias e cun isfortzu mannu,<br />
torrende insegus s’ìtacu leone,<br />
a Menelau abboghinesit forte<br />
pedinde aggiudu che in puntu ‘e morte!<br />
372
Sas impresas de Agamènnone<br />
89 L’intendesit s’Atride e chen’imbaru<br />
nêsit a Telamone in oriolu:<br />
–O zenia divina, frade caru,<br />
da’ Ulisse tuccamos che a bolu,<br />
giaghi s’ùrulu sou giaru-giaru<br />
ap’intesu, che cando esserat solu<br />
cuntrastende contr’a sos de Priàmu<br />
e li sian sestende malu camu!<br />
90 Tuccamube-i duncas coittende,<br />
ca no est cosa ‘e nudda pro s’Acheu<br />
sa pèrdua, a bi pensare, ‘e s’Odisseu!–<br />
Nêsit; e ambos pare che bolende<br />
furriesin a s’ala ue in peleu<br />
fit su fizu ‘e Laerte e cumbattende<br />
che fera lu ‘idesin apprettada<br />
chi sos canes si catzat affannada!<br />
91 Decomente in su monte a iscorracciadas<br />
da-e sas jenas su chervu feridu<br />
si difendet e cuddas inghiriadas<br />
l’istan finas a l’ ‘ider istasidu,<br />
ma fuin pustis pagu, ijantinadas,<br />
ca lis est su leone apparessidu<br />
chi nde lis leat su mossu seguru,<br />
gai ‘idende ad Aiace cuddos puru!<br />
92 L’accostazesit tando Telamone,<br />
ojos d’arpia, cun s’iscudu in manu<br />
altu cantu fit alta sa persone,<br />
e non frimmesit gherreri dardanu<br />
cue affacca, che cando sa Gorgone<br />
aeren issos bidu, e a lontanu<br />
si fuesin a trumas che bolende,<br />
che crabolos su chertu abbandonende!<br />
373
Paris ferit<br />
a Macaone<br />
Càntigu XI<br />
93 Nd’approfettesit Menelau in s’ora<br />
e lênde a unu bratzu a s’Itacesu<br />
da’ s’abbolottu che l’ ‘oghesit fora.<br />
Aiace intantu, che vulcanu atzesu,<br />
s’ispada rodiende atterradora,<br />
cue lassesit mortalmente offesu<br />
su giovaneddu burdu e disdicciadu<br />
de re Priàmu, Dóriclo nomadu 26 .<br />
94 Posc’a Pandòco 27 trunchesit su briu,<br />
a Lisandru, a Pìrasu e a Pilarte 27 ,<br />
impetuosu sighinde che Marte<br />
o che trainu unfiadu in riu<br />
da-e su nie soltu de s’istiu,<br />
ch’in tottue passende faghet arte<br />
cun fùrria trisinèndeche a su mare<br />
àrvures, mattas, ludu ammìsciu a pare!<br />
95 E ruian sos caddos, sos soldados<br />
pro manos de s’eroe ‘e Salamina!<br />
Ne bardiare da’ tanta ruina<br />
los podiat Ettòrre, chi lassados<br />
los aiat pro àtera faina:<br />
a sos ‘nimigos suos odiados<br />
fit isse assaltiende in una tanca<br />
posta de su Scamandru a manu manca.<br />
96 Ma contr’a Macaone in cuss’istante<br />
una fritza a tres puntas ch’imbolesit<br />
d’Elèna bella su trassosu amante<br />
e in sa pala destra lu colpesit.<br />
A ùrulos per terra che falesit<br />
sa frua d’Esculàpiu dolorante<br />
e, abbizendesinde, Idomeneu<br />
abboghinesit lestru a Gereneu:<br />
374
Sas impresas de Agamènnone<br />
97 –O glòria ‘e sos Acheos, re Nestòre,<br />
piga subr’a su carru e sa nae<br />
che porta a Macaone. Curre... bae!<br />
Méigu est custu de raru valore<br />
e dannu est pro a nois pius grae<br />
perder chie resessit a primore<br />
da-e corpus, siat fritza o saetta,<br />
a nos nd’ ‘ogare cun arte perfetta!–<br />
98 Nêsit; e su ‘etzittu in su momentu<br />
nde regogliesit s’eroe isporadu<br />
e, poi ‘e l’aer bene collocadu<br />
subra su carru, chen’àter’ ‘istentu,<br />
a su portu tucchesit impressadu.<br />
Cebrione 28 intantu ‘e s’iscarmentu<br />
chi fit faghinde Aiace s’abbizesit<br />
e sende cun Ettòrre li naresit:<br />
99 –Fizu ‘e Priàmu, contr’a sos Acheos<br />
bene semus gherrende, cust’est beru,<br />
e ponìndelos finas in peleos!<br />
Si m’atzettas però su cunsideru,<br />
che semos troppu in fundu e deo seru<br />
apo leadu ch’a sos dardaneos<br />
chi sun prus a innanti cumbattende<br />
nos los est Aiace bisestrende!<br />
100 Da-e s’iscudu, crê’, l’apo connottu,<br />
ca tales mannu non bi nd’at che pare!<br />
A ue pius fùrriu est s’abbolottu<br />
dia narrer ch’est mezus a tuccare<br />
pro poder sos cumpanzos sulenare<br />
prima ch’a unu a unu tzedan tottu!<br />
Dami s’órdine, pro chi los apprette<br />
sos caddos tzoccheddende su fuette!–<br />
375<br />
Àteras<br />
valentias<br />
de Èttore
Telamone<br />
si retirat<br />
Càntigu XI<br />
101 Chinniesit sa conca su campione<br />
e lestru a sa parìglia, isfuettende,<br />
sas brìglias apprettesit Cebrione.<br />
Che tucchesit su carru che bolende<br />
a s’ala ue fit débile Ilione,<br />
cun sas rodas de ferru cattighende<br />
cantos fini per terra isterrijados,<br />
mortos esseran o solu lantados!<br />
102 A s’apprettu, su sàmbene ch’ ‘essiat<br />
che da-e un’isciette a brotadura<br />
e rodas e costanas de rujura<br />
che simmai orrorosa li tinghiat!<br />
Che lupu intantu Ettòrre, ojos de fura,<br />
mentr’a su giassu si ch’accurtziaiat<br />
sa mezus meledende fit manera<br />
de fagher sos ‘nimigos a bisera!<br />
103 In mesu a s’abbolottu detzidesit<br />
desi ‘ettare, appenas arrividu,<br />
e, che sempre de sàmbene lambridu,<br />
maicantos acheos settesciesit!<br />
Bidendesilu a fiancu s’animesit<br />
donzi dardanu... ma de s’atzuridu<br />
eroe ‘e Salamina ‘alu una ‘ia<br />
vittesit isse ispada e marrania!<br />
104 Ma fit Cronide a cherrer impidire<br />
chi s’agatteran ambos contr’a pare,<br />
s’est ch’in Aiace, pro che l’istorrare,<br />
s’idea mala fattesit tuddire<br />
de poder cue sa vida agabbare!<br />
Gai a s’insegus lêsit a currire<br />
cun s’iscudu paradu Telamone<br />
chen’ischire isse e tottu sa cajone!<br />
376
Sas impresas de Agamènnone<br />
105 Ma non fit cosa déghile sa fua<br />
pro tant’eroe, mancari apprettadu<br />
da’ sa de Zeus pidinosa lua!<br />
E che leone tando, chi catzadu<br />
da-e cuile, mancari tentadu,<br />
galu perriccat in s’idea sua<br />
e fuit torra a s’assàltinu nou,<br />
tales cuddu a innanti e insegus sou!<br />
106 S’abbizesin de sas indetzisiones<br />
sos d’Ettòrre però e contr’a issu<br />
s’ ‘oltesin paris che tentassiones<br />
finas seguros de lu ‘ider bissu!<br />
Afficos vanos, si restesit fissu<br />
che àinu ch’a fuste sos garzones<br />
chircan da’ su laore ‘e che catzare<br />
e chi non movet fintz’a s’attattare!<br />
107 A donzi rodiada de s’ispada<br />
medas infattis ruian per terra,<br />
chie cun sa persone iscarmentada<br />
e chie cun sa conca perra-perra!<br />
Ne una lantza, una, in tanta gherra,<br />
de cantas l’an cun atza isfidiada<br />
sos de Troe imboladu, l’isfrijesit,<br />
si las vittesit tottas o paresit!<br />
108 Intantu, in su l’ ‘ider in arrancu,<br />
Eurìpilo, fizu d’Evemone,<br />
timinde pro sa vida ‘e Telamone,<br />
de l’andare pensesit a fiancu.<br />
A tales de Faùsia Apisaone 29<br />
a s’intrada fattesit benner mancu,<br />
cravéndeli in su fìdigu un’aìna<br />
chi sa punta mustresit da’ s’ischina!<br />
377
Paris ferit<br />
a Eurìpilo<br />
Càntigu XI<br />
109 Cherféndelu ispozare ‘e s’armamentu<br />
s’accurtziesit tando a su dardanu;<br />
ma, tenta-tenta, cun s’arcu in manu,<br />
lu notesit Parìde in su momentu<br />
e su chi fit bramende pensamentu<br />
cun una fritza li fattesit vanu!<br />
In sa nàdiga destra lu colpesit<br />
e in duos s’arminzu si fattesit!<br />
110 Abboghinesit su danau e forte<br />
in su s’intender s’anca marmurada,<br />
ma, persegus torrende a s’impressada,<br />
iscampiesit da’ segura morte.<br />
E nêsit, sempre in suddu pro sa sorte<br />
de su cumpanzu: –Umpare un’avantzada,<br />
o amigos, faghide e coittende,<br />
ca sas fortzas d’Aiace sun manchende!<br />
111 Galu non lu lassedas a su solu,<br />
ca pro canta nde mustret valentia,<br />
bardiàresi non podet custa ia!–<br />
Cun determinu cuddos noittolu<br />
s’attruppésini tando e a porfia,<br />
che si nd’aeren unu d’oriolu,<br />
avantzesin contr’a sos d’Ilione<br />
da’ palas de s’insoro campione.<br />
112 Bidèndelos s’eroe ‘e Salamina<br />
cuntentu in mes’a issos si misciesit<br />
e, torradu alenu, si ‘ettesit<br />
atzuridu che sempre in sa ‘errina.<br />
Degai ‘alu una ‘olta s’atzendesit<br />
in Ilione sa gherra assassina;<br />
e ruiat sa zente ammuntonada<br />
che su ràndine in die ‘e temporada!<br />
378
Sas impresas de Agamènnone<br />
113 In s’ora da’ sa puppa isperiende<br />
fit d’una nave su fizu ‘e Peleu<br />
s’abbolottu tra gregu e dardaneu,<br />
cando a s’ala ‘e su portu che bolende<br />
currer bidesit su carru ‘e Neleu,<br />
ch’a Macaone che fit trasportende,<br />
poi chi Paris l’ aiat felchidu<br />
una fritza in sa pala e istasidu.<br />
114 Giamesit tando a Pàtroclo in apprettu<br />
e cuddu, ch’in sa tenda fit corcadu,<br />
in l’intender furriesit da-e lettu<br />
da-e s’amigu currende impressadu.<br />
«E ite b’at?» –li nêsit chen’isettu<br />
pensende a calchi raju capitadu–<br />
No ischiat, mischinu, chi sa sorte<br />
própriu a isse sestende fit sa morte!<br />
115 Li rispondesit Achille: –Acco’ s’ora,<br />
o fizu de Menétziu 30 caru e bonu,<br />
de ‘ider a sos d’Argo, a ojos fora,<br />
imbenujados pedinde perdonu!<br />
S’ora est grae, che lampu cun tronu,<br />
ne chi agguanten crêo àter’ancora<br />
a su d’Ettòrre lùghidu valore!<br />
Ma bae como da-e re Nestòre.<br />
116 Recuinde a su portu l’apo ‘idu<br />
cun su carru a boleu su ‘etzittu,<br />
forsis cun Macaone, chi feridu<br />
dên aer sos Troianos in cunflittu.<br />
Ma podet esser mi sia faddidu,<br />
ca su fizu d’Asclépiu beneittu<br />
passadu addaenante m’est che ae!<br />
Pregunta s’est propr’isse. Tucca... bae!–<br />
379<br />
Pàtroclo<br />
e Achille
In sa tenda de<br />
Nèstore<br />
Càntigu XI<br />
117 Non tunciesit s’amigu ‘e bona fide<br />
e lestru s’avviesit da’ Nestòre<br />
pro isolver sa duda ‘e su Pelide.<br />
Sos caddos da’ su carru de valore<br />
distacchende in su mentre a su Nelide<br />
fit Eurimedonte 31 e su suore,<br />
cun una frina ch’ ‘eniat da’ mare,<br />
fit cumprinde su re de s’asciuttare.<br />
118 A sa tenda, ue innante aiat missu<br />
a Macaone, depustis ch’intresit,<br />
tucchende a si che sêre affacc’a issu.<br />
Una mistura intantu ammanizesit<br />
Ecamede 32 , s’isclava chi li desit<br />
su Pê-velotze, addaghi aian bissu<br />
de Tènedo sa zente e sa tzittade,<br />
fiza d’Arsino 32 ‘e rara bonidade.<br />
119 Una saffatta ‘e brunzu sa donosa<br />
pensesit in sa mesa ‘e collocare<br />
e da’ unu cascione ‘e nde ‘ogare<br />
orzu, mele e chibudda ispiritosa,<br />
ben’ischinde chi mezus non b’at cosa<br />
chi sa gana nde ‘attit de buffare.<br />
Pustis sa coppa lêsit de Nelide,<br />
pignu ispantosu e giaru che s’Irìde!<br />
120 D’oro massitzu fit e trapuntada<br />
cun giaos de brillantes, chi lughian<br />
che isteddos in notte serenada;<br />
in pius battor asas si b’ ‘idian<br />
cun una còppia donzuna dorada<br />
de columbas, ch’a intro mujaian<br />
su biccu delicadu tott’umpare,<br />
tales che cando lompen a buffare.<br />
380
Sas impresas de Agamènnone<br />
121 Lestra s’antzilla su ‘inu pramnesu 33<br />
bi ‘ettesit in bona cantidade<br />
(ruju ‘e colore che tittone atzesu,<br />
aspru e forte, ‘e rara calidade!),<br />
pustis de craba ch’ ‘ettesit in mesu<br />
casu rattadu e cun abilidade<br />
fiore de farina a pispiadura,<br />
infinis morighende sa mistura.<br />
122 Bi lis servesit posca, e sos gherreris<br />
su sidis s’istudesin calurosu<br />
ch’in bula s’intendian turmentosu<br />
ambos duos che fogu in sos brajeris!<br />
Arrejonesin pustis volenteris<br />
s’abbolottu olvidéndesi orrorosu<br />
pro un’iscutta ebbia, che pensende<br />
ch’esseran cun amigos istranzende.<br />
123 Lis seghesit infattis su recreu<br />
su fizu de Menéziu geniale<br />
accheréndesi in s’ora a su portale<br />
de sa tenda ‘e Nestòrre Gereneu.<br />
Unu saludu innanti coriale<br />
li porresit su re e pustis reu<br />
non lu lassesit su gióvanu eroe,<br />
ma li desit banchittu e corzu ‘e ‘oe.<br />
124 Ma refudendebilu cun rispettu<br />
li nêsit cuddu: –O sapiente mere,<br />
tempus non mi nd’avantzat pro mi sêre!<br />
Chie m’at imbiadu a custu trettu<br />
d’una risposta s’istat in isettu<br />
e su de bi la gigher m’est dovere.<br />
Connoscher cheret chie est su feridu,<br />
ma chi est Macaone apo già ‘idu!<br />
381<br />
Pàtroclo<br />
e Nèstore
Càntigu XI<br />
125 Lassa adducas in presse chi recue<br />
e su chi bramat de li relatare.<br />
Tremendu est Achille, e l’ischis tue,<br />
siat isse in pretender che in dare.<br />
Cherrer non dia chi s’altzet che nue<br />
istraccu troppu a longu d’imbarare<br />
o chi m’inculpet de calchi faina<br />
da-e cando est cun tottu ‘e mala ‘errina!–<br />
126 E, acutu, Nelide: –Ello comente<br />
si leat suddu Achille ‘e sos cumpanzos<br />
e non s’istat invece indifferente<br />
giaghi nos negat sos bonos affianzos?<br />
Luttos che-i sos d’oe e malos banzos<br />
mai patidu nd’at sa grega zente!<br />
E no ischit Pelide chi feridos<br />
sos eroes nos an prus atzuridos!<br />
127 A Diomede in s’anca una saetta<br />
e una a Euripìlo a marchingannu<br />
felchidu lis at Paris in s’appretta<br />
e Coone a s’Atride pius mannu<br />
una lantza in su bratzu ‘eretta-‘eretta;<br />
àpidu at Odisseu àteru dannu<br />
da-e Socu e, infinis, Macaone<br />
in palas una fritza d’Ilione!<br />
128 Ma si nos lassat Pelide in affogu<br />
est ca in coro at àteru pidinu!<br />
Forsi isettende est ch’Èttore assassinu<br />
nos ch’ ‘ettat tottu in mare e ponzat fogu<br />
a sos navios nostros! Ohi, tinu!<br />
Ma prîte, pro majia o disaogu,<br />
sos brios non mi torrat d’una ia<br />
de s’Olimpu eterrenu s’alta Ghia?<br />
382
Sas impresas de Agamènnone<br />
129 M’ ‘idera bajaneddu sol’aizu<br />
che cando a sos d’Elea 34 nde lis lêi<br />
de ‘oes una mandra e lis bocchei<br />
a Itimone 35 , d’Iperocu fizu!<br />
Pro repicca sa fura lis fattei,<br />
c’a sos Epeos su tristu disizu<br />
fit bénnidu a innanti ‘e nos leare<br />
battor caddos cun carru tott’umpare.<br />
130 (Aùgia 36 , chi fit re de cussa zente,<br />
aiat –mi nd’ammento– organizadu<br />
una cursa de carros e mandadu<br />
un’iscuderi b’aimis valente<br />
pro s’ ‘alanzare su pannu assignadu.<br />
E lu ‘inchesit; ma su prepotente<br />
nos nde mandesit solu s’iscuderi,<br />
chena caddos, ne carru e ne fortzeri!)<br />
131 In prus, mortu Itimone, a sos d’Elea<br />
tràilas rassas furei e noeddos,<br />
crabas de monte, ‘arveghes, anzoneddos,<br />
porcos e sues de onzi tenea<br />
e chimbanta ebbas cun sos puddedreddos!<br />
Posc’a de notte a sa ‘idda mea<br />
che truvemis sos fiados, ispantende<br />
cantos in Pilo nos fin isettende!<br />
132 E s’ispantesit finas babbu meu<br />
de tant’impresa e meda prus ancora<br />
de su gióvanu fizu! A s’aurora,<br />
sos bandidores mandesit Neleu<br />
a cunvocare a cantos in peleu<br />
aiat postu s’atza atterradora<br />
tempus prima de Èrcole famadu,<br />
cando nos assaltiesit airadu!<br />
383<br />
Su contadu<br />
de Nèstore
Càntigu XI<br />
133 (Che un’ira s’Eroe si giresit<br />
contr’a nois sa ‘olta e a cajone<br />
chi babbu su disizu li neghesit<br />
de li purificare sa persone.<br />
A Ifito 37 , ma si nde penentesit,<br />
aiat mortu chena una rejone:<br />
fizu fit d’Euritu e in cunsideru<br />
fit tentu in domo che frade sintzeru!<br />
134 A su dennegu, lêndelu pr’offesa,<br />
a Pilo settesciesit cussa die!<br />
E cantos nde ‘occhesit... oh, tristesa!<br />
Ne contr’a isse s’agattait chie<br />
potterat ordinzare una difesa!<br />
Undighi frades m’at mortu! E s’a mie<br />
no est toccada sa matessi sorte<br />
est ca non m’agattesit cuddu forte!)<br />
135 Adducas, decomente fimis nênde,<br />
sos chi ponzesit Èrcole in affannu<br />
reunesit Nestòrre, dividende<br />
in giustas partes su masone mannu<br />
ch’a sos Epeos lêmis bardanende.<br />
E pro su chi patesit malu dannu<br />
una chedda ‘e noeddos e d’anzones<br />
tentu s’at isse, de bonos runzones!<br />
136 Poi ‘e s’Olimpu sos supremos deos<br />
onoremis festende tott’umpare<br />
pro sos retzidos bonos ingranzeos.<br />
Però a sas tres dies avantzare<br />
bidemis contra nostru sos Epeos<br />
ben’armados, in tìrria ‘e vindicare<br />
sos ch’aian patidu istrangugliones!<br />
E cun issos bi fin sos Moliones 38 !<br />
384
Sas impresas de Agamènnone<br />
137 A sa ‘idda de Trio 39 si ‘oltesin,<br />
in unu pérgamu altu collocada,<br />
cun s’Alfeu 40 a pês, e l’inghiriesin<br />
bramende de la ‘ider conchistada!<br />
Ma chena la difender no istesin<br />
in s’ora sos de Pilo e sa biada<br />
Minerva Atena finas atza noa<br />
nos desit pro la ‘ìnchere sa proa!<br />
138 M’ammento chi Nelide non cheriat<br />
chi a sa gherra bi essera andadu<br />
ca, sende troppu gióvanu, timiat<br />
chi non b’aère sa vida lassadu!<br />
Finas cuadu sos caddos m’ aiat!<br />
Siat comente, a pê’ bi so tuccadu<br />
e cun s’amparu ‘e sa dea amorosu<br />
finas mustradu mi so valorosu!<br />
139 In Arene 41 sa notte la passemis<br />
peri sas ìscias de su Minieu 42 ;<br />
a s’arborinu de s’incras partemis<br />
lompende a sole mortu u’est s’Alfeu.<br />
Cue ‘e s’Olimpu s’immortale Zeu<br />
cun Nettunu e Minerva pretziemis<br />
e sa divinidade ‘e cussu riu<br />
cun tràilas e traos chen’isviu.<br />
140 Poi chenadu, nos corchemis tottu<br />
e a s’accheru ‘e su sole noellu<br />
acco’ chi comintzesit su duellu<br />
e sos mortos a ruer a fiottu!<br />
Deo pro primu in cuss’abbolottu<br />
su ‘énneru d’Aùgia forte e bellu,<br />
Mùlio 43 a nomen tentu, isterrijei<br />
e sos caddos d’ispantu mi giuttei!<br />
385
Càntigu XI<br />
141 (A Agamede 44 da’ sos pilos d’oro,<br />
chi fit d’Aùgia sa fiza mazore,<br />
s’ aiat cussu giovanu ‘e valore<br />
leada pro cumpanza de su coro.<br />
Sònnios e suspiros sos insoro<br />
lassados cue! Oh, gherra... it’orrore!)<br />
In su piuer ruesit s’iscuru<br />
a s’Ade avviendesi isse puru!<br />
142 S’ispramminesin a destra e a manca,<br />
leados da’ s’assustu, sos d’Elea,<br />
a boghe-mue fuinde in pelea<br />
che bitellos muscados in sa tanca!<br />
E deo infattu, bisestra e isanca,<br />
chena m’arrere, de una tenea!<br />
Chimbanta carros paris nde lis lêi<br />
e a sos ghiadores los bocchei!<br />
143 Atza sa ch’in sas venas m’intendia!<br />
Finas pensende de iscarmentare<br />
fia a sos Moliones, berumia!<br />
Ma los cherfesit Zeus bardiare<br />
addaghi addaenanti los tenia:<br />
cun una nue de mi los cuare<br />
meledesit s’olìmpicu sovranu,<br />
lassende a mie a manos in manu!<br />
144 Cantos e cantos nd’ ‘occhemis su die!<br />
Fintz’a sas roccas che los accorremis<br />
de Bupràsiu 45 , sa ricca, e d’Olenìe 45 !<br />
E armas, caddos, cantos nde lis lêmis!<br />
Innos de glòria cantesin a mie<br />
sos soldados, addaghi recuemis<br />
pro cunsizu d’Atena a logu meu,<br />
fieros tottu ‘e su fizu ‘e Neleu!<br />
386
Sas impresas de Agamènnone<br />
145 Deosi, o Patròclo, dês ischire<br />
da-e sende giovànu s’est Nelide<br />
cumportadu, mustrende briu e fide,<br />
chen’iscuja peruna o si chinnire:<br />
primu a tuccare, ultìmu a recuire!<br />
Tales no est faghinde su Pelide,<br />
s’est ch’arressu si nd’istat a un’ala<br />
lassende a nois in tant’ura mala!<br />
146 Unu coro però, mi pregunt’ ‘eo,<br />
l’at finas isse, Achille Mirmidone!<br />
E si Ettòrre in s’intentzione<br />
de nos derruer resesserat, crêo<br />
li restet su rimursu a istranguglione!<br />
Tue ‘e Menétziu (e m’iscuja s’impreo<br />
sas armas de s’affettu in su momemtu)<br />
mai t’olvìdes de s’avvertimentu!<br />
147 In cara a mie e a s’Odisseu<br />
ite ti nêsit su fizu d’Attòre 46<br />
cando, mandados da-e prim’Atreu<br />
pro pedire affianzos de valore,<br />
a Fitia ‘enzemis a primore?<br />
Una còscia de ‘oe fit Peleu<br />
pro Zeus arrustende, in apparattu,<br />
de ‘inu pispisendelu aromatu.<br />
148 Tue e Achille (paret chi bos bida!)<br />
aisettende fizis in disparte<br />
chi s’onoràntzia esserat cumprida<br />
e a s’arrustu de leare parte.<br />
Sa mente ‘ostra de tzertu ficchida<br />
in sas fainas non che fit de Marte!<br />
Própriu in s’ora bos tzocchemis sa gianna<br />
e accuglièntzia non fattezis manna!<br />
387
Sa proposta<br />
de Nèstore<br />
Càntigu XI<br />
149 Manighemis, festende tott’umpare.<br />
E cando, infinis, su prîte bos nêmis<br />
de s’imbisita nostra e bos pedemis<br />
contr’a Tròia ‘e nos cherrer aggiuare,<br />
Peleu e Menétziu a orija a pare<br />
nos rispondesin e nos allegremis!<br />
S’esércitu fit prontu –m’ana nâu–<br />
s’offesa a vindicare ‘e Menelau!<br />
150 D’esser Peleu nêsit a su fizu<br />
pius de tottu in gherra valorosu<br />
e a tie Menétziu giudisciosu,<br />
si ti l’ammentas, desit su cunsizu<br />
d’esser sì cumbattende virtudosu,<br />
ma puru ‘e ti leare contivizu<br />
de s’amigu ch’aias pius caru,<br />
in donz’allega faeddende giaru!<br />
151 «Cun Achille bi podes tue solu,<br />
ca t’at che frade prus mannu in istima!»<br />
Gai ti nêsit; ma poi, ne prima<br />
postu t’at cudda ‘oghe in oriolu!<br />
Como s’affogu l’as bidu e su dolu<br />
de sos cumpanzos d’Argo! Tando in rima<br />
bi la canta e cunvintu a Pê-velotze,<br />
pro chi s’addulcat su coro ferotze!<br />
152 S’esserat pustis chi Achille mannu<br />
penserat de vittire sa minetta<br />
chi Zeus li fattesit d’aer dannu<br />
o Teti pês d’ispuma in cust’appretta,<br />
sias tue, o Patròclo, da’ s’affannu<br />
a nos nde sulenare! Isetta-isetta<br />
non bistes galu tue e a s’istante<br />
sos soldados li pedi a s’arrogante!<br />
388
Sas impresas de Agamènnone<br />
153 Si s’esércitu nd’ ‘attis mirmidone<br />
bae chi tzessat tanta disaura!<br />
Fàgheti dare finas s’armadura<br />
che sole lutzighente in paragone,<br />
pro ch’in su t’ ‘ider tremet Ilione<br />
crêìndela d’Achille sa figura!<br />
Che abba a chie ‘e sidis est morzende<br />
nos abbisonzat su chi so pedende!<br />
154 Sa manera est custa, custa ebbia,<br />
pro chi torren alenu sos soldados<br />
ch’ ‘ides a moristuda, isperasciados!<br />
S’intrades bois como in marrania,<br />
friscos comente sezis e pasados,<br />
giambat sa sorte in bonu, abberumia!<br />
Cun Achille bi podes tue solu!<br />
Adducas bae... e torra, che a bolu!–<br />
155 A su cramu ‘e Nestòrre Gereneu,<br />
tales che bentu Pàtroclo ch’ ‘essesit.<br />
Ma, in caminu, addaghi arrivesit<br />
a sa nave d’Ulisse (ue s’Acheu<br />
si reuniat e s’altare ‘e Zeu<br />
be-i fit mannu), su fizu abbojesit<br />
d’Evèmone 47 andende isanca-isanca<br />
cun una fritza piantada in s’anca.<br />
156 Che unda li curriat de trainu<br />
a su danau in fronte su suore<br />
e su samben a fùrriu su terrinu<br />
de ruju fit tinghende! Su dolore<br />
chi lu fit mattanende e su brujore<br />
in ojos los gighiat su mischinu!<br />
Si frimmesit su gióvanu ‘e Fitia 48<br />
nêndeli tristu che in agonia:<br />
389<br />
Pàtroclo e<br />
Eurìpilo
Càntigu XI<br />
157 –Oh, sorte isfidiada e malaitta<br />
sa ch’at Zeus pro Argo ordivinzadu!<br />
Sa sentèntzia adducas fit iscritta...<br />
de cuntzèdere a Teti decretadu<br />
aiat da-e ora sa vinditta!<br />
Sas carres bostras mossu prelibadu<br />
devian esser de canes lambridos!<br />
Oh, frades, frades... sos malaccudidos!<br />
158 Nâmi tue, o frade in sos peleos,<br />
nâmi, Euripìlo: a su Dardanu,<br />
sighinde gai su Fadu metzanu,<br />
cantu pensas ch’agguanten sos Acheos?<br />
O crês forsi ‘e sos ùltimos anneos<br />
chi siat su sarragu disumanu?–<br />
E, torréndeli muttu, su feridu,<br />
ojimbidradu e coro ismartidu:<br />
159 –Frua ‘e Menétziu, Pàtroclo divinu,<br />
lómpida est s’ora pro Argo mortale!<br />
Prus non crêo ch’a Èttore assassinu<br />
cotta pottemos ponner parinale!<br />
Eroe non b’at nostru geniale<br />
chi no apan lantadu, ohi destinu!<br />
Como però, si podes, cust’aìna<br />
mi nde ‘oga, ca punghet che berrina!<br />
160 Chirca sa còscia de mi samunare<br />
cun s’abba tèbia innanti e, chen’ ‘istentu,<br />
sa fritza ‘e brunzu de mi nd’istratzare;<br />
subra bi friga pustis calch’unghentu<br />
chi mi pottat su sámbene istanzare<br />
e finas alleviare su turmentu.<br />
Fagher l’as aer bidu, penso deo,<br />
calchi ‘olta a Pelide! Gai crêo!<br />
390
Sas impresas de Agamènnone<br />
161 Imparada cuss’arte de seguru<br />
la dêt aer Achille da’ Chirone.<br />
Ne curare mi podet Macaone,<br />
fizu d’Asclépiu e méigu isse puru,<br />
ca l’an colpadu a fritza e-i s’iscuru<br />
isettat galu sa meigascione!<br />
Ne Podalíriu 49 , su frade, aggiuare<br />
lu podet, ca restadu est a gherrare!–<br />
162 E Pàtroclo in risposta: –Lestru e giaru<br />
tant’orrore a Pelide li rifero<br />
e finas su chi giustu cunsidero<br />
chi fattat pro a bois chen’imbaru,<br />
mancari ‘e lu cumbincher no ispero!<br />
Cun su traste in sa carre, frade caru,<br />
non ti lasso però addolimadu,<br />
gai ti mustro su ch’apo imparadu!–<br />
163 A intro de sa tenda che l’intresit<br />
in s’ora a su cumpanzu e cun apprettu,<br />
poi ‘e l’aer istérridu in su lettu,<br />
intebiesit s’abba, lu frobbesit<br />
e s’arminzu cun arte nde l’ ‘oghesit.<br />
S’erva léndine 50 , infinis, in su trettu<br />
l’abbattighesit de s’anca lantada,<br />
frighéndeli in pius una pumada.<br />
391
Càntigu XI<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU UNDIGHÉSIMU<br />
1 Chertu [...]: Una de sas tantas personificassiones de s’Abbolottu,<br />
de sa perricca tra persones.<br />
2 unu signale [...]: Omero non nos pretzisat su chi giughiat in<br />
manos su Chertu.<br />
3 Ciprinos [...] Cinira [...]: Cinira, re de Cipro e de sos Ciprinos, fit<br />
satzerdote de Afrodite a Pafo e caru meda a su deus de s’arcu, Apollo.<br />
4 Fua [...] Assucconu [...]: Personificassiones de s’apprettu e de sa<br />
timòria chi ispinghen sos ómines a fuire.<br />
5 Polidamante [...]: Fizu de Pantoe e de Fróntide; indovinu e valorosu<br />
eroe troianu, meda istimadu da-e Èttore.<br />
6 Agènore, Polibo, Acamante [...]: Tres de sos tantos fizos de<br />
Antènore, príntzipe troianu e frade de Prìamu. De Agènore nd’amos<br />
già faeddadu in su Càntigu IV, Ottava n. 89; Acamante no est invece<br />
sa matessi persone chi amos bidu in su Càntigu V, Ottava n. 81.<br />
7 Biènore [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Agamènnone e non<br />
mentovadu in aterue.<br />
8 Oileu [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Agamènnone; de non<br />
cunfúndere cun Oileu, re de sa Lócride, babbu de Aiace.<br />
9 Iso [...]Antifo [...]: Fizos de Prìamu: burdu su primu, lezíttimu<br />
s’àteru. Ambos paris mortos da-e Agamènnone.<br />
10 Ippòloco, Pisandru [...]:Fizos de Antìmacu; eroes troianos mortos<br />
da-e Agamènnone e non prima mentovados.<br />
11 Antìmacu Dardanide [...]: Majorale troianu, fizu (?) de<br />
Dàrdanu, e babbu de Ippòloco, Pisandru e Ippómacu.<br />
12 Cand’ ‘enzesit umpare a Odisseu [...]: Cunfronta cun su Càntigu<br />
III - Ottavas nn. 46-53.<br />
13 Ifidamante [...]: Àteru fizu de Antènore, mortu da-e<br />
Agamènnone e non mentovadu in aterue.<br />
14 Cisseu [...]: Prìntzipe tracianu, babbu de sa déchida Teano, sa<br />
muzere de Antènore.<br />
15 Coone [...]: Su fizu pius mannu de Antènore, mortu da-e<br />
Agamènnone umpare a su frade Ifidamante.<br />
16 Aseu, Oro, Opite, Dòlope, Esìnniu, Ipponou, Oféltiu, Agelau,<br />
Attonou [...]: Gherreris gregos non mezus connottos e mortos tottu<br />
in una ‘olta da-e Èttore.<br />
17 Timbreu [...]: Cumbattente troianu mortu da-e Diomede.<br />
392
Sas impresas de Agamènnone<br />
18 Molione [...]: S’iscuderi chi ghiait su carru de Timbreu, mortu<br />
da-e Ulisse.<br />
19 Adrastu, Anfíu [...]: Fizos valorosos de Mèrope, re e indovinu de<br />
Pèrcote, mortos da-e Diomede.<br />
20 Pèrcote[...]: Tzittade de sa Tròade.<br />
21 Ippódamu, Perocu [...]: Soldados troianos mortos da-e Ulisse e<br />
non mentovados in aterue.<br />
22 Agastròfe Peonide [...]: Agàstrofe, fizu de Peone; soldadu troianu<br />
mortu da-e Diomede.<br />
23 Toone, Ennomo, Diópite, Chersidamante, Càrope [...]: Gherreris<br />
troianos mortos da-e Ulisse. Toone si narait puru unu troianu<br />
mortu da-e Diomede (Càntigu V - Ottava n. 27).<br />
24 Ippasu [...]: Babbu de Socu e de Càrope, mortos ambos duos<br />
da-e Ulisse.<br />
25 Socu [...]: Gherreri troianu, fizu d’Ippasu e frade de Càrope,<br />
mortu da-e Ulisse.<br />
26 Dóriclo [...]: Fizu burdu de Prìamu, mortu da-e Aiace<br />
Telamone.<br />
27 Pàndoco, Lisandru, Pirasu, Pilarte [...]: Gherreris troianos mortos<br />
da-e Aiace Telamone e non mentovados in aterue.<br />
28 Cebrione [...]: Iscuderi e frade a una camba de Èttore. L’amos<br />
nomenadu in su Càntigu VIII - Ottava n. 61.<br />
29 Faùsia Apisaone [...]: Apisaone, fizu de Faùsia, soldadu troianu<br />
mortu da-e Eurìpilo.<br />
30 Menétziu [...]: Fizu de Attore e babbu de Pátroclo. Fit de<br />
Opunte, in sa Lócride.<br />
31 Eurimedonte [...]: Servidore de Nèstore, re de Pilo. Un’iscuderi<br />
de Agamènnone aiat su matessi nòmene.<br />
32 Ecàmede [...] Arsino [...]: Ecàmede fit fiza de Arsino, prìntzipe<br />
de Tènedo. Fatta isclava da-e Achille, istesit pustis regalada a<br />
Nèstore.<br />
33 ’inu pramnesu [...]:Pramno o Pramne, accurtzu a Smirne, in<br />
Àsia Minore, fit una ‘idda famosa in tottue pro sos binos fortes e<br />
aromatos chi produiat.<br />
34 Elea [...]: Si trattat de s’Élide settentrionale, una regione de su<br />
Peloponnesu. Sos abitantes suos fin giamados Epeos.<br />
35 Itimone [...]: S’ischit solu chi fit fizu de tales Iperocu e chi est<br />
bistadu mortu da-e Nèstore giovaneddu.<br />
393
Càntigu XI<br />
36 Aùgia [...]: Re de sos Epeos, fentomadu pro sas ricchesas de<br />
bestiàmene russu e minudu chi possediat. Una de sas fadigas de<br />
Èrcole est bistada própriu sa de dever pulire sas istallas suas in una<br />
die ebbia.<br />
37 Ifito [...]: Fizu de Euritu. Èrcole, poi ‘e l’aer mortu, tucchesit,<br />
penentidu, da-e Neleu pedìndeli de lu cherrer purificare; ma sicomente<br />
cuddu li refudesit sa pretesa, si ‘oltesit contr’a Pilo faghindebe-i<br />
bisestru mannu e bocchéndeli ùndighi de sos dóighi fizos<br />
màscios! Nèstore ebbia iscampiesit a sa morte.<br />
38 Moliones [...]: Euritu e Citeato, fizos putativos de Actoro (o<br />
Attore) e de Molione.<br />
39 Trio [...]:Tzittade situada in s’ala settentrionale de su regnu de<br />
Nèstore, a làccana cun s’Élide.<br />
40 Alfeu [...]: Su riu pius mannu de s’Élide e de tottu su<br />
Peloponnesu.<br />
41 Arene [...]:Tzittade de s’Élide guvernada da-e Nèstore, re de Pilo.<br />
42 Minieu [...]: Riu de s’Élide, giamadu pustis Anigru.<br />
43 Mùlio [...]: Bénneru de Aùgia, mortu da-e Nèstore in sa gherra<br />
tra sos de Pilo e sos Epeos.<br />
44 Agamede [...]: Fiza d’Aùgia, re epeu, cojuada cun Mùlio.<br />
45 Bupràsiu [...] Oleníe [...]: Bupràsiu fit una ‘idda de s’Élide, fentomada<br />
pro sas ricchesas; sas roccas de Oleníe fin a làccana cun<br />
s’Acàia.<br />
46 su fizu d’Attore [...]: Menétziu, su babbu de Pàtroclo.<br />
47 su fizu d’Evemone [...]: Eurìpilo.<br />
48 su giovanu ‘e Fitia [...]: Pàtroclo, in veridade, fit de Opunte, in<br />
sa Lócride, tales che-i su babbu; pro s’amigàntzia ‘e frade chi aiat<br />
però cun Achille, chi fit de Fitia, nois l’amos a giamare ancora cun<br />
tale appellativu.<br />
49 Podalìriu [...]: Fizu de Esculàpiu e frade de Macaone. Gherreri<br />
e méigu valorosu isse puru.<br />
50 S’erva léndine [...]: O erva de lendine. Si trattat de un’erva chi,<br />
collocada subr’a sas feridas, resessit a istanzare su sámbene. In italianu<br />
est giamada “stagnasangue”.<br />
394
ILIADE<br />
CÀNTIGU DOIGHÉSIMU<br />
SA BATTÀGLIA<br />
ACCURTZ’A SU MURU DE SOS ACHEOS<br />
Su signale de Zeus
Càntigu XII<br />
SUMMÀRIU<br />
Su muru de sos Acheos Ottavas 1-5<br />
Battàglias mannas 6-10<br />
Su cunsizu de Polidamante 11-14<br />
Sas chimbe ischieras troianas 15-20<br />
Asìu Irtacide 21-22<br />
Sos duos Lapìtes 23-33<br />
Su signale de Zeus 34-36<br />
S’interpretassione de Polidamante 37-40<br />
Sa risposta de Èttore 41-45<br />
Sos Aiaces a s’attaccu 46-49<br />
S’atzuridu Sarpèdone 50-56<br />
Menesteu giamat a Telamone 57-63<br />
S’aggiudu de Telamone 64-67<br />
Sarpèdone assáltiat su muru 68-73<br />
Sa resistèntzia de sos Acheos 74-77<br />
Èttore nd’iscáncarat sa gianna 78-84<br />
396
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
1 Mentr’a Euripìlo ‘e meigare<br />
in sa tenda fit Pàtroclo cumprinde,<br />
Danaos e Dardanos fin poninde<br />
canta fortza podian in gherrare,<br />
da’ una parte a s’àtera currinde<br />
pro poder s’inimigu degumare<br />
sutt’a su muraglione ‘en’affortidu<br />
chi s’aian sos d’Argo costruidu.<br />
2 Altu fit cuss’abberru, resistente<br />
e, pro cantu fit longu, inghiriadu<br />
da’unu sulcu largu intuvuladu.<br />
Ma, no aende a Zeus dignamente<br />
peséndelu sos d’Argo pretziadu,<br />
fit detzisu chi reu eternamente<br />
ficchidu non resterat, a memòria<br />
de su gregu valore e de sa glòria!<br />
3 E gai fintz’a cando non tzedesit<br />
sa ‘idda de Priàmu valorosa<br />
e frimmu in s’ira sua ‘errinosa<br />
su tremendu Pelide si nd’istesit,<br />
a chentu e prus atzuppos resistesit<br />
che rocca sa muràglia maestosa.<br />
Ma contr’Atena e contr’a Posidone<br />
nudda pottesit, derrutta Ilione!<br />
4 Sos otto rios infattis de s’Ida<br />
ch’istraviesin da’ su lettu a foras<br />
sos deos e sas abbas trazadoras<br />
in un’ùnica unda inzigantida<br />
reunesit Apollo in pagas oras.<br />
Posc’a Cronide Minerva ‘elenida<br />
chi esserat pióppidu pedesit<br />
e su babbu sa gana l’accansesit.<br />
397<br />
Su muru de<br />
sos Acheos
Battàglias<br />
mannas<br />
Càntigu XII<br />
5 E cando s’unfiesit sa currente<br />
de s’Etàporo, ‘e s’Ésepu, ‘e su Resu,<br />
de su Grànicu, Ródiu e Simoente,<br />
de su Scamandru e de su Caresu 1<br />
pro noe dies, tottu a unu pesu,<br />
bi la ‘oltesin contra, fintzamente<br />
su bastione a bider boltuladu,<br />
a mare trisinadu e saccarradu!<br />
6 E pro chi netta che prima sa rena<br />
resterat de sa foghe, in s’oceànu<br />
ch’affunghesit Nettunu soberanu<br />
sas frascas chi nd’aiat sa piena<br />
cue carradu, a triuttu in manu.<br />
Cun Febo pustis e Minerva Atena<br />
sos rios che torresit a sos bados<br />
cun s’abba insoro, torra asseliados.<br />
7 Finas custu in sos giassos dardaneos<br />
a ischeddàntzia sutzeder deviat<br />
de cuddos chi s’olvídan de sos Deos!<br />
Sutt’a su muru intantu si moriat:<br />
e fit Zeus chi contr’a sos Acheos<br />
sa vinditta promissa bramaiat<br />
d’ ‘attire a cumprimentu, giuilende<br />
de ‘ider sos Dardanos avantzende!<br />
8 Gai approbe fin sos d’Agamennòne<br />
fintz’a perder s’ispera in tanta lua,<br />
s’est chi prus d’unu s’ ‘oltesit in fua<br />
pro vittire a Ettòrre d’Ilione,<br />
chi, che porcrabu feridu o leone,<br />
cantos daian própriu a s’ala sua<br />
che canarzos in chirca ‘e l’inghiriare<br />
los soliat cun fele isterrijare!<br />
398
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
9 E non cuntentu ‘e semenare morte<br />
da’ una a s’àter’ala abboghinende<br />
a sos cumpanzos s’istaiat nênde<br />
su sulcu ‘e che brincare Èttore forte,<br />
pro nd’agabbare ‘e su tottu sa sorte<br />
de sos Atrides! Però, annijende,<br />
primm’a issu su caddu s’impinnait<br />
daghi a lu saltiare si proait!<br />
10 Ca non fit un’appentu cuss’impresa,<br />
s’est chi su fossu, a prus de profundu,<br />
istérridu fit finas in larghesa<br />
e coratzadu ‘e palos tott’in tundu,<br />
peri sos fiancos e galu in su fundu<br />
che istillos puntudos pro difesa!<br />
E che ambidda felchida in s’ispidu<br />
bi fit restadu s’aeret faddidu!<br />
11 A pedes solamente (e menguante<br />
mancu fit cussa proa!) ‘e superare<br />
podian cuss’istràmpidu tentare.<br />
Penséndebi, nêsit Polidamante<br />
tucchende da’ Ettòrre: – O cumandante,<br />
agabba sos soldados d’ispronare,<br />
prîte s’in tant’arriscu sighin gai<br />
perden sa vida e non lu giampan mai!<br />
12 Pro cantu longa si leen sa fua<br />
non poden mai lomper a cudd’ala!<br />
E si fatteran puru a moda tua,<br />
t’abbiza ch’a su muru, sorte mala,<br />
si dian attappare postu a pala!<br />
Si ruen cue, posca, àter’antua<br />
dian patire da-e sos palones<br />
felchidos reos che sos ischidones!<br />
399<br />
Su cunsizu de<br />
Polidamante
Sas chimbe<br />
ischieras<br />
troianas<br />
Càntigu XII<br />
13 Adducas, frade caru, inte’ a mie,<br />
ca b’at una manera, una ebbia!<br />
E si, comente paret, s’alta Ghia<br />
detzisu at de muttire intr’ ‘e su die<br />
custa longa orrorosa marrania,<br />
de fagher ti cunsizo deosie:<br />
in s’oru de su fossu, ‘en’ affilados,<br />
pone caddos e carros assentados.<br />
14 Cantos semus sos àteros dardanos<br />
a pê’ l’attraessamos cussu ‘adu,<br />
unu a costazu a s’àteru affianzadu<br />
cun s’iscudu a difesa, a lantza in manos!<br />
Tando sa soga de s’ùltimu Fadu<br />
podimos narrer chi sos Troianos<br />
l’an, cun s’aggiudu de deas e deos,<br />
pro sempre istrinta in tuju a sos Acheos!<br />
15 Nêsit su fizu ‘e Panto e de Frontide,<br />
chi fit a prus d’eroe un’indovinu,<br />
e l’atzettesit Èttore divinu<br />
su parrer de amigu ‘e bona fide.<br />
Depustis, cunfidende in su Cronide<br />
e galu in su dardanu determinu,<br />
falesit da’ su carru a un’ ‘oleu<br />
lassende a s’iscuderi donz’impreu.<br />
16 In su lu ‘ider cabos e soldados<br />
s’arriscosa mattana nd’agabbesin<br />
e, che a isse, carros e fiados<br />
de su colottu a làccana affilesin.<br />
Isettende cumandos s’attruppesin<br />
posca a innanti sou, che ‘prettados;<br />
e-i cuddu fattesit in maneras<br />
de los divider in chimb’ischieras.<br />
400
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
17 Sa prima la ghiesit isse e tottu<br />
cun sos mezus gherreris d’Ilione<br />
e cun Polidamante e Cebrione,<br />
chi pr’esser s’iscuderi fit connottu<br />
d’Èttore mannu in donz’abbolottu,<br />
ma chi, sende atzuridu campione,<br />
cherfesit a costazu su troianu<br />
lassende carru e caddos a fulanu.<br />
18 A Paris sa segunda istesit dada<br />
cun Alcatoe 2 e s’atzudu Agenore;<br />
sa ‘e tres a Elenu cunsignada<br />
cun Deìfobo 3 , frade gherradore,<br />
e cun Asiu 3 , ch’a Tròia portada<br />
una parìglia de raru valore<br />
da-e sa ‘idda d’Arisba s’ aiat,<br />
accurtz’a su Sellente 4 , u’istaiat.<br />
19 A Enea cherfesit cumandante<br />
in sa ‘e battor e pro cumpagnia<br />
d’Antènore li desit sa nadia:<br />
sos fortes Archelócu e Acamante 5 ,<br />
ambos duos istruidos bastante<br />
in s’arte ‘e s’attarzina marrania.<br />
Sa de sos alleados d’Ilione<br />
l’assignesit invece a Sarpedone.<br />
20 E su cabu ‘e sos Lìcios pro s’impresa<br />
a Glàuco si lêsit dardaneu<br />
e-i su caru a Marte Asteropeu 6 ,<br />
sos mezus ch’in attaccu e in difesa<br />
si fin mustrados in donzi peleu.<br />
A iscudu paradu, cun lestresa<br />
s’avviesin, infinis, tott’umpare<br />
sas de Troe ischieras fianc’a pare!<br />
401
Asìu Irtacide<br />
Sos duos<br />
Lapites<br />
Càntigu XII<br />
21 Ma de Polidamante non pretziesit<br />
su bonu pensu Asìu Irtacide,<br />
si, ‘prettados sos caddos, si tucchesit<br />
a un’ ‘oleu contr’a sos d’Atride.<br />
Ma gàrrigu de glòria su Cronide<br />
ch’esseret recuidu non cherfesit<br />
ne tando e ne in àteru peleu,<br />
s’est chi l’ ‘occhesit posca Idomeneu 7 !<br />
22 Da’ s’ala manca ‘e los assaltiare<br />
valutesit d’Arisba su campione,<br />
ca própriu igue solian lassare,<br />
abberta a boe, sos d’Agamennòne<br />
una gianna, pro cantos retirare<br />
da-e s’appretta de su bulione<br />
si devian, send’istados feridos<br />
o in s’intender de brios cansidos.<br />
23 Cun sos cumpagnos, chi l’andesin fattu<br />
currinde e boghiende a lantza in manu,<br />
fortzesit cussu giampu su giovànu!<br />
Duos Lapites 8 chi non fit isattu<br />
chircare cue fama a su barattu<br />
li mustresin luego e sónniu vanu<br />
su de che lòmpere a sas naves puru<br />
vittende s’imponèntzia de su muru!<br />
24 Unu fit Polipete 9 , chi naschìdu<br />
fit da-e Piritoe ‘e Tessalea,<br />
s’àteru invece su fizu atzuridu<br />
de Corono, Leonte de nomea 10 :<br />
ambos umpare nd’aian battidu<br />
baranta naves a cussa pelea<br />
da-e su logu insoro, cun soldados<br />
pro esser valorosos fentomados.<br />
402
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
25 In cussu giassu, pro parare fronte<br />
a chie si ch’esseret accurtziadu,<br />
s’istaian Polìpete e Leonte,<br />
ambos a terra cun su pê’ prantadu,<br />
che suerzos in punta a unu monte<br />
chi non timen su ‘entu arvuriadu,<br />
ne abba o nie o àteras fainas,<br />
ca los rezen fungudas raighinas!<br />
26 E cando contr’a issos a muntone<br />
si ‘ettesin cun Asiu dardanu<br />
Adamante, Iàmenu e Toone<br />
umpare cun Oreste ed Enomanu 11 ,<br />
cantu ‘alian a s’iscudu in manu<br />
reos parados contr’a Ilione<br />
ambos duos Lapites s’abbizesin,<br />
si che montes ficchidos non movesin!<br />
27 Che sirvones ch’intenden su ciarrare<br />
de canes e canarzos arrivende<br />
e chi da-e sas pèlcias che bolende<br />
nd’istuppan conchibàscios fatt’a pare,<br />
sas tuppas cun sas sannas boltulende<br />
faghinde buscu e monte rintronare,<br />
tales sos trastes de cuddos fortzudos<br />
rimbombaian subra a sos iscudos!<br />
28 Bidinde a sos Lapites in peleu,<br />
da’ subra sa muràglia in su momentu<br />
marrarzos saettesin chen’ ‘istentu<br />
contr’a s’atzudu coddu dardaneu<br />
sos d’Atride, e che ràndine cun bentu<br />
chi nd’istenagat tottu cantu arreu<br />
addaghi ruet subr’a su laore,<br />
pedras e ferros faghian rumore!<br />
403
Càntigu XII<br />
29 Nêsit tando anniccadu s’Irtacide,<br />
s’anca colpéndesi: –Oh, chi non crêia<br />
chi finas tue, o Zeus Cronide,<br />
esseras imbusteri! In s’alta Ghia<br />
e in su bratzu nostru aimis fide,<br />
ne mancu appenas pensare podia<br />
custos duos inoghe d’agattare<br />
che berrisones a costazu a pare.<br />
30 Ma tìrria non tenen ch’impidire<br />
nos pottat de conclúere s’impresa!<br />
Che-i s’espe terranza ‘e nos ferire<br />
sun chirchende o abes in difesa<br />
de su bugnu insoro! Ohi, pretesa!<br />
Fastizosos sun solu; ma fuire<br />
non poden a sa morte, s’a difender<br />
sighin sa gianna! O bincher o render!–<br />
31 Nêsit Asiu; ma diversamente<br />
detzidesit s’olìmpicu Segnore,<br />
ca su ‘antu cheriat e s’onore<br />
dare ‘e s’impresa a Èttore valente!<br />
Sa fiara ‘e sa gherra prus ardente<br />
s’allumesit intantu e a primore<br />
peri tottu su muru e fintz’ in suddu<br />
fini sos Deos pro custu o pro cuddu!<br />
32 Ma comente bos potto –mi narade–<br />
puntu pro puntu su chi capitesit<br />
sighire a contare? Perdonade,<br />
unu deus non so, ne mi la desit<br />
s’Olimpu santu tanta podestade!<br />
Polìpete a innanti comintzesit<br />
in su cherveddu a che li felchire<br />
a Dámasu 12 una lantza e a l’ ‘occhire!<br />
404
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
33 Pustis sos brios lêsit a Pilone<br />
e a Ormenu 12 , ambos fatt’a pare;<br />
e Leonte, a Marte in paragone,<br />
pottesit a Ippómacu colpare<br />
e, cun s’ispada, a Oreste domare,<br />
a Iàmenu, Antìfate e Menone 13<br />
lassèndelos in s’oru ‘e cussu passu<br />
isterrijados a unu cummassu!<br />
34 Non tattos de los aer settesciados,<br />
galu a los ispozare s’attrivesin<br />
e sos pignos de sos mal’assortados<br />
assegus de sa ‘enna ammuntonesin.<br />
In s’ora sos d’Ettòrre comintzesin<br />
su fossu a traessare accostazados,<br />
ma paris da’ s’Olimpu s’Immortale<br />
lis mandesit ladinu unu signale.<br />
35 Da-e s’ala manca apparessida<br />
un’àbbile lis est alta ‘olende,<br />
ch’istrinta in ancarones, fruschinende,<br />
a su nidu una terpe, che lambrida,<br />
ruja e manna si che fit portende.<br />
E s’abbizesin galu chi ferida<br />
istesit s’ingurdona bardanera<br />
da’ cudda difendéndesi in s’aera.<br />
36 A sa ficchida ‘e sas dentes, sa fura<br />
ruer lassesit per terra cuss’ae<br />
e a ticchìrrios ch’ ‘olesit addae<br />
fortza imprimende a sas alas che tura!<br />
Crêìndela avvertèntzia ‘e malaura<br />
e timinde ‘e patire dannu grae,<br />
si frimmesin sos d’Èttore a s’istante<br />
chena coràggiu ‘e si tuccare innante!<br />
405<br />
Su signale<br />
de Zeus
S’interpretassione<br />
de<br />
Polidamante<br />
Càntigu XII<br />
37 A su fizu de Prìamu divinu<br />
nêsit tando, che subr’a sas ispinas,<br />
Polidamante, chi cussas fainas<br />
ischiat legger che un’indovinu:<br />
–O valorosu, signale ‘e ruinas<br />
est su de Zeus nostru! E si ladinu<br />
che sempre ti faeddo e ti cunsizo<br />
est ca de Tròia su bene disizo!<br />
38 E s’ancora una ‘olta a faeddare<br />
m’attrivo innant’ ‘e chie at pius gradu,<br />
non ti deves pro nudda inchietare<br />
e ne cunsideràremi isfacciadu!<br />
Lassamos cust’impresa d’agabbare,<br />
ca oras tristas ordinzat su Fadu<br />
si sighimos in tanta marrania!<br />
Giara est s’avvertèntzia ‘e s’alta Ghia!<br />
39 Chena motivu sa Divinidade<br />
nos l’at adducas s’ábbile mandada<br />
e da-e parte manca? Faeddade!<br />
Emmo chi a sa terpe suppesada<br />
l’at in s’aera; però –bi pensade–<br />
non si nd’est cun sa cria allibiada!<br />
E finas a ticchìrrios ch’est bessida<br />
s’ave a biccu bóidu e ferida!<br />
40 Su própriu nos sutzedit de seguru<br />
s’a giampare su ‘adu perriccamos!<br />
E si puru cun tìrria nd’ ‘oltulamos<br />
pedra cun pedra nois cussu muru,<br />
soldados medas, tzertu, bi lassamos<br />
mortos per terra e prìntzipes puru!<br />
Unu bonu indovinu diat narrer<br />
cosas, crêide, ‘e su matessi parrer!–<br />
406
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
41 Li rispondesit Èttore detzisu<br />
cun oju appompiéndelu incrispidu:<br />
–Polidamante, non m’est cust’avvisu<br />
decomente crês tue aggradessidu!<br />
E, si lereddas cunvintu, est pretzisu<br />
chi ses de conca in tottu isvanessidu,<br />
ca m’ ‘enit da-e Zeus su cunsizu<br />
d’apprettare a sos d’Argo gai a sizu!<br />
42 Adducas, s’est a ponner mente a tie,<br />
devo in coa lassàremi a Cronide<br />
solu ca tue legges e as fide<br />
in sas aes ch’a mizas notte e die<br />
bolan in chelu! Ma intenda a mie:<br />
mezus pensu est si contr’a s’Atride<br />
sa pàtria difendimos e s’onore<br />
oe che sempre cun paris ardore!<br />
43 Ma tue de bi perder ses timende<br />
sa vida –o no est gai?– in s’abbolottu!<br />
Acco’ prîte in s’àbbile as connottu<br />
no isco ite e como meledende<br />
ses de cumbincher a mie e a tottu!<br />
Ma s’unu ebbia nd’ ‘idera fuende<br />
pro culpa tua o fueras tue,<br />
marranu si non bos settèscio incue!–<br />
44 Appustis de s’atzottu si lampesit<br />
Èttore addaenanti, ojos d’arpia,<br />
ne a s’incheremire s’attrivesit<br />
unu dardanu da’ sa marrania.<br />
E da-e palas s’olìmpica Ghia,<br />
che a los animare, lis mandesit<br />
de ‘entu un’improvvisu trimizone<br />
chi suppesesit piuer a muntone!<br />
407<br />
Sa risposta de<br />
Èttore
Sos Aiaces<br />
a s’attaccu<br />
Càntigu XII<br />
45 Lêsin tando su muru a nd’ ‘oltulare,<br />
chie cun levas de ferru o puntzones<br />
e chie a manu, chirchende cuzones<br />
o pertusos da’ ue comintzare,<br />
chie pensende invece sos palones<br />
chi bi fin a puntellu ‘e nd’istratzare.<br />
E parian frommijas in s’arzola<br />
sos de Priàmu a su pija e cola!<br />
46 Cun paris atza però gherraian<br />
e cun paris valore sos Acheos<br />
e da’ sas turres los bersagliaian<br />
cun pedras e arminzos, ch’in anneos,<br />
a donzi ‘olta chi s’accurtziaian,<br />
ponian sos ‘nimigos dardaneos!<br />
E sos duos Aiaces bi fin puru<br />
a s’anda e torra subra cussu muru!<br />
47 A boghes ambos pare che zigantes<br />
a custu o a cuddu ponian s’apprettu<br />
e si nd’ ‘idian calcunu in difettu<br />
cun brios cherta-cherta menguantes<br />
l’aunzaian nênde: –Chi l’agguantes<br />
sa latranga abbisonzat! In su lettu<br />
s’istat mezus; ma, crê’, chi s’Aurora<br />
non bidet chie drommit in cust’ora!<br />
48 S’ora est grae... l’ ‘idides, perdeu!<br />
De fagher non nde mancat... bos movide!<br />
Nemos chi torret persegus... sighide<br />
che sempre a li mustrare a Dardaneu<br />
su coro adamantinu de s’Acheu!<br />
E, si nos cuntzederat su Cronide<br />
da’ sutt’a inoghe de los istorrare,<br />
che los devimos in Tròia inserrare!<br />
408
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
49 In los intender cun prus determinu<br />
lêsin tando sos Gregos a chertare,<br />
s’est chi s’ ‘idian sos crastos froccare<br />
che nie in s’ijerru de continu,<br />
cando ‘e sos montes solet covaccare<br />
de pianos e baddes su terrinu<br />
e galu de su mare giambat chiza<br />
mancari chena cudda maraviza!<br />
50 E non nd’aian de su bastione<br />
sos de Troe sa gianna iscancaradu,<br />
si contra ‘e lis mandare a Sarpedone<br />
no aeret Cronide meledadu;<br />
fizu chi da’ s’amore li fit nâdu<br />
de Laodamia 14 , e, che leone<br />
chi a sos bulos si ‘oltat famidu,<br />
forte, corriattu e atzuridu!<br />
51 Lêsit s’iscudu infattis su dardanu<br />
trabagliadu a martzeddu, mannu e tundu,<br />
trapuntadu in s’orizu tottu a manu<br />
cun corrias e filos d’oro brundu,<br />
chi l’ aiat, che cosa rara in mundu,<br />
cun medas corzos fattu un’artesanu<br />
e, duas lantzas istrintas de ferru,<br />
contra s’ ‘oltesit a-i cuss’abberru!<br />
52 Che leone ‘e montagna, ch’est deunu<br />
da’ dies meda e chi, postu in apprettu<br />
da-e su famen, a su campus nettu<br />
si tuccat chena tímere a niunu,<br />
pastore o catziadore o cantos sunu,<br />
e a cuile furriat derettu<br />
a bincher o a perder resinnadu,<br />
a tales Sarpedone a bratzu armadu!<br />
409<br />
S’atzuridu<br />
Sarpèdone
Càntigu XII<br />
53 Sas cristas de su muru nd’imbolesit<br />
innanti, che s’esserat unu giogu,<br />
cun una daga, istinchiddende fogu.<br />
Pustis fieru a Glàuco s’ ‘oltesit<br />
e: –Frade caru, –detzisu li nêsit–<br />
nâmi proite in su pàtriu logu<br />
semos in banca pro primos servidos<br />
e che sos Soberanos preferidos?<br />
54 E proite a làccana ‘e su Xantu<br />
b’amos laores, binzas, ortalìscia<br />
cantos niunu nd’at e ch’a deìscia<br />
nos dan ricchesas e fruttos d’ispantu?<br />
S’esser primos in paghe e in delìscia<br />
nos obblìgat però ateretantu<br />
a l’èssere in s’ora ‘e s’abbolottu<br />
pro ch’in Lìcia ‘e nois nerzan tottu:<br />
55 –Res menguantes non sun de abberu,<br />
che cantos pensan solu a s’oraria<br />
o che’ sos canes a sa ‘entre ebbia,<br />
sos ch’ana de sa Lìcia s’altu imperu!<br />
Custos sì chi merìtan cunsideru!<br />
Sempre a innante in donzi marrania<br />
non nde timen perìgulos, ne morte,<br />
difendìndenos da’ s’avversa sorte!–<br />
56 Si podiamis, o Glàuco, ischire<br />
chi, si nos nd’ ‘ardiamos da sa morte<br />
in custa gherra, diamis vittire<br />
sa ‘etzesa e tènnere sa sorte<br />
de biver pro s’eternu, ‘e ti pedire<br />
mi dia astenner de gherrare, o forte!<br />
Ma sa Morte est inoghe! Adduca andamos:<br />
o damos glòria o nos la meritamos!–<br />
410
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
57 Non li torresit muttu a Sarpedone<br />
su gióvanu cumpanzu dardaneu,<br />
ma cun sos Lìcios a su muru acheu<br />
si che tucchesit cun detzisione.<br />
Un’attittia ‘e frittu in sa persone<br />
cùrrere s’intendesit Menesteu<br />
in su los bider avantzende umpare<br />
che cabaddada ruinosa ‘e mare!<br />
58 Che cando aeret bidu un’upa mala<br />
s’ ‘oltesit tando pro chircare aggiudu<br />
che baddinosu a una e a s’àter’ala!<br />
Pagu distante a Téucro fortzudu<br />
sebestesit e prus addae, a pala,<br />
ambos duos Aiaces cun s’iscudu.<br />
Abboghinesit a manos in barra,<br />
ma su chimentu fit mannu e sa ciarra!<br />
59 Nêsit tando a Toote 15 chen’imbaru:<br />
–Mi giama a sos Aiaces... curre... fue...<br />
mira a cudd’ala: a che los bides cue?<br />
E a Téucro puru, frade caru!<br />
Ch’amos bisonzu, e sùbitu, d’amparu<br />
giaru e detzisu lis dês narrer tue,<br />
ca de Lìcia sos mezus campiones<br />
contr’a nois avantzan che leones!<br />
60 E s’ambos non potteran, ca patende<br />
sun galu a s’ala insoro mala lua,<br />
chi assumancus ch’accudat currende<br />
de Telamone sa distinta frua<br />
e Téucro cun s’arcu, che bolende!<br />
Bae, Toote... curre a totta fua!–<br />
Che tucchesit su gregu e pustis pagu<br />
nêsit a sos Aiaces cun sarragu:<br />
411<br />
Menesteu giamat<br />
a<br />
Telamone
S’aggiudu<br />
de Telamone<br />
Càntigu XII<br />
61 –Prìntzipes valorosos, accudide!<br />
Glàuco e Sarpedone malos dannos<br />
nos sun ammanizende, e su Petide 16 ,<br />
pro vittire ‘e sos Lìcios sos affannos,<br />
aggiudu bos dimandat! M’intendide:<br />
cun s’iscudu paradu, a passos mannos,<br />
avantzende sun cuddos fianc’a pare<br />
e approbe s’istròscia a s’isvarriare!<br />
62 Chi siat cussa zente ‘e mala ‘errina<br />
l’ischimos tottu... ratza gherradora!<br />
E manna est de abberu sa ruina<br />
chi capitare nos podet in s’ora!<br />
Ma si bisonzu ch’aeret ancora<br />
inoghe ‘e calicunu, t’incamina<br />
tue assunessi, o forte Telamone,<br />
cun frade tou, Téucro campione!–<br />
63 Nêsit Toote, e s’accunsentimentu<br />
lestru li desit su zigante acheu,<br />
chi, ‘oltendesi a s’ala ‘e Oileu:<br />
–Aiace, –abboghinesit chen’ ‘istentu–<br />
sighi tue contr’a su dardaneu<br />
cun Licomede su cumbattimentu.<br />
Appena a su Petide ap’aggiuadu<br />
de torrare mi leo coidadu!–<br />
64 Tucchesit posca, e fattu li ponzesin<br />
Téucro frade e tales Pandione 17 .<br />
E cando a cara a cara s’agattesin<br />
pustis pagu cun sos de Sarpedone,<br />
chi una turre de su bastione<br />
cherian conchistare, si ‘ettesin<br />
che feras contr’a cuddos, apprettadas<br />
da’ canes chi las an inghiriadas!<br />
412
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
65 A Epicleu 18 notesit innante<br />
s’eroe ‘e Salamina, chi pighende<br />
fit che battu in su muru e profettende<br />
d’esser da-e sos àteros distante,<br />
e, regoltu unu crastu caminende,<br />
chi pro l’altzare sa fortza bastante<br />
non fit de duos giòvanos de briu,<br />
bi l’imbolesit contra chen’isviu!<br />
66 In conca li falesit su marrarzu<br />
e, che colpu ‘e matzucca, li cattesit<br />
elmu e cherveddos e bi los cravesit<br />
tales che tzou a intr’ ‘e s’isgarzu!<br />
A conca a giosso su bette dannarzu<br />
che palumbaru in mare che l’ ‘ettesit<br />
pustis da-e su muru e, annuzada,<br />
s’ànima a s’Ade lestra s’est tuccada!<br />
67 In su mentre a Glàuco famadu<br />
Téucro ferizesit attrividu<br />
in unu cùidu e, assucconadu<br />
da-e s’intender su bratzu istasidu,<br />
si retiresit cuddu oji-atturdidu!<br />
E pro chi nemos s’esserat bantadu<br />
de l’aer fattu dannu, saltiesit<br />
a terra da’ su muru e s’abbandesit!<br />
68 In bider Sarpedone su cumpanzu<br />
retiràresi lestru da’ s’impresa,<br />
si nd’annicchesit; ma, cun fieresa,<br />
mancari li mancherat tant’affianzu,<br />
desit ad Almaone 19 malu ‘anzu<br />
felchìndeli sa lantza a giusta altesa<br />
in sa pettorra che un’istoccada,<br />
lêndesindela posca a s’impressada!<br />
413<br />
Sarpèdone<br />
assáltiat<br />
su muru
Càntigu XII<br />
69 A ojos fora ruesit s’iscuru<br />
cun s’ùltimu faeddu subra laras,<br />
sos sònnios lassende ‘e dies giaras<br />
cun un’iscalcanzada in cussu muru<br />
e arroghidas che sonu ‘e tamburu,<br />
lampizende in su piuer che fiaras,<br />
rintronesin sas armas de s’acheu<br />
lastimosu canténdeli unu teu!<br />
70 Sighinde, pustis, a unu pilastru<br />
in bidea de nde lu ‘oltulare,<br />
cun ambas manos s’attacchesit pare<br />
Sarpèdone, cun tìrria d’abbilastru<br />
chi non cheret sa pìbera lassare!<br />
E nde l’ ‘ettesit, faghinde disastru,<br />
e abberzende un’àidu in su muru<br />
pro sos de Troe e largu finas puru!<br />
71 Timinde in s’ora Aiace peus sorte<br />
innant’a cussa trappa si prantesit,<br />
e Téucro una fritza ch’imbolesit<br />
contr’a su lìciu eroe pius forte.<br />
Zeus però su colpu l’isviesit,<br />
bardiende su fizu da’ sa morte<br />
e ghiende s’aìna a s’attappare<br />
a sa coratza chena la passare!<br />
72 Cun sa punta ‘e sa lantza Telamone<br />
colpesit tando su massitzu iscudu<br />
de s’inimigu e da-e su bastione<br />
chi aiat derruttu, chen’impudu<br />
torresit a insegus Sarpedone.<br />
Ma fit solu pro narrer prus atzudu<br />
a sos gherreris suos: –Abbarrade,<br />
o Lìcios, tottu inoghe e m’iscultade!<br />
414
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
73 Si cherimos tuccare a s’àter’ala<br />
e s’atza ‘e cussos duos attrividos<br />
finas muttire e-i sa tìrria mala,<br />
de bos nd’istare cunsizo aunidos<br />
gherrende fattu meu da-e pala!<br />
Bider bos cherzo pius accanidos<br />
però in s’ora de àteras bias<br />
pro nd’agabbare tantas marranias!–<br />
74 S’animesin sos lìcios gherradores<br />
e a su Re insoro s’affianzesin.<br />
Ma sos Danaos cun paris ardores<br />
donzi colpu inimigu cuntrastesin,<br />
tales chi, sende patta sos valores,<br />
de unu passu ebbia non movesin<br />
sos chertadores da-e sa muràglia<br />
pro cantu s’impigneran in battàglia!<br />
75 Che cando sos massajos cuntrastende<br />
s’ ‘iden a s’anda e torra, a canna in manu,<br />
sa làccana ‘e sas tancas misurende<br />
chena ‘enner a bonu, paris vanu<br />
fit su gherrare tra gregu e dardanu<br />
cue da’ oras medas! E, bolende,<br />
fritzas e lantzas s’ ‘idian tottue,<br />
zente morta o ferida a pesa e rue!<br />
76 E colaiat pistu o ruju-‘iu<br />
su samben in su muru, che lentore<br />
a manzanile in tempus d’istiu,<br />
che in dies d’ijerru s’umidore!<br />
Nemos però nd’ ‘essiat binchidore,<br />
ne lu cheriat tantu disaffiu<br />
Zeus muttire! E gai una ebbia<br />
fit sa mere: sa Morte, ojos d’arpia!<br />
415<br />
Sa resistèntzia<br />
de sos Acheos
Èttore nd’iscàncarat<br />
sa<br />
gianna<br />
Càntigu XII<br />
77 Comente in su piattu ‘e s’istadera<br />
a manuzadas ch’assentat sa lana<br />
s’onesta trabagliante filonzana<br />
e sos pesos in s’àteru, a manera<br />
chi patten ambos duos in s’aera<br />
e sa zorrada 20 buscat fittiana,<br />
tales in dare e retzire pattende<br />
fin Gregos e Dardanos porfiende!<br />
78 A Èttore però cherfesit Zeus<br />
s’onore pustis pagu riservare<br />
de fagher su piattu bandiare<br />
a s’ala sua, si, che unu deus<br />
bellu in s’imponèntzia, a faeddare<br />
s’apprettesit degai: –A male e peus<br />
los devimos, o frades, reduire<br />
cussos canes fintz’a los destruire!<br />
79 Prima su muru cheret chi nd’ ‘ettemus<br />
cumpattos avantzende e accuccados<br />
sutt’a s’iscudu, pustis ch’imbolemus<br />
contr’a sas naves trastes allumados!<br />
Duncas detzisos che mai siemus!–<br />
Nêsit; e cuddos pius animados<br />
contr’a s’abberru ‘e re Agamennòne<br />
si ‘oltesin che canes a sirvone!<br />
80 Unu marrarzu tando regogliesit<br />
da-e terra s’ilìaca fortesa,<br />
mannu e puntudu, e lu rodiesit<br />
che bòccia de istratzu in lebiesa<br />
da’ una manu a s’àtera! (Li desit<br />
pro tanta proa s’olìmpica Altesa<br />
però sos brios, ca non fin bastados<br />
de possa duos ómines dodados!)<br />
416
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />
81 Tales comente rezet su pastore<br />
chena fadiga in unu bratzu ebbia<br />
su corzu d’unu beccu, gai Ettòre<br />
suppesait su crastu, in marrania<br />
de l’attappare cun fortza a primore<br />
a sa gianna ‘e su muru in mesania,<br />
ch’a parte ‘e intro, a prus de s’inserru,<br />
fit listonada cun palos de ferru!<br />
82 Ch’andesit sutta s’eroe dardanu<br />
e, ficchidos per terra sos garrones,<br />
unfiados che fodde sos pumones,<br />
su crastu ch’imbolesit da-e manu.<br />
Tzedesin a su colpu sos griffones<br />
e, che cando Cronide soberanu<br />
l’aeret cun su lampu isfuettada,<br />
s’iscancaresit sa gianna, isasciada!<br />
83 Che pighesit a chelu su piuer<br />
e, che notte chi falat de repente,<br />
avantzesit Ettòrre cor’ardente<br />
a passos mannos, detzisu a concluer<br />
in s’ora sa partida e a derruer<br />
sas naves cantas fin, tendas e zente!<br />
E su fogu ch’allugher bi cheriat<br />
in ojos, altu e fruscu, li s’ ‘idiat!<br />
84 S’ ‘oltesit a sos suos e infattu<br />
lis nêsit de l’andare istende unidos<br />
e chi donzunu s’esseret attattu<br />
de samben inimigu! Che lambridos<br />
s’ ‘ettesin tando cuddos atzuridos<br />
contr’a sos d’Argo, ch’a su disaccattu<br />
pius non resistende, a coro mortu<br />
si fuesin a s’ala de su portu!<br />
417
Càntigu XII<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU DOIGHÉSIMU<br />
1 Etàporo, Resu, Ródiu, Simoente, Scamandru, Caresu, Ésepu,<br />
Grànicu [...]: Rios chi naschen tottu da-e su monte de s’Ida: sos primos<br />
ses sunu in sa Tròade, sos àteros duos in sa Mìsia.<br />
2 Alcatòe [...]: Gherreri troianu, fizu de Esiete, maridu de<br />
Ippodàmia, sa fiza d’Anchise. Istesit mortu da-e Idomeneu.<br />
3 Deìfobo [...] Asíì [...]: Deífobo fit fizu de Prìamu. Asìu, fizu de<br />
Irtacu, fit de sa ‘idda de Arisba; valorosu gherreri troianu mortu dae<br />
Idomeneu, fizu de Deucalione.<br />
4 Sellente [...]: Trainu de sa Tròade chi si ‘ettat in su riu Ródiu,<br />
accurtzu a sa ‘idda de Arisba.<br />
5 Archelócu [...] Acamante [...]: Fizos de Antènore. Archélocu morzesit<br />
pro manos de Telamone; Acamante pro manos de Merione.<br />
6 Asteropeu [...]: Cumandante de sos gherreris de sa Lìcia.<br />
7 s’est chi l’ ‘occhesit posca Idomeneu [...]: Omero nos antìtzipat gai<br />
su chi amos a contare in su Càntigu XIII.<br />
8 Lápites [...]: Pópulu de sa Tessàglia (o Tessalea).<br />
9 Polìpete [...]: Fizu de Piritoe (o Piritò) e de Ippodàmia. Valorosu<br />
cumandante tessaleu.<br />
10 Leonte [...]: Fizu de Corono, prìntzipe de Girgitone, in sa<br />
Tessalea. Valorosu cumandante gregu.<br />
11 Adamante [...]: Fizu d’Asìu ‘e Dimante, troianu mortu da-e<br />
Merione. Iámenu, Oreste [...]: Gherreris troianos mortos da-e<br />
Leonte. Toone [...]: Soldadu troianu mortu da’ Antìlocu. Enomanu<br />
[...]: Soldadu troianu mortu da-e Idomeneu.<br />
12 Dàmasu, Pilone, Ormenu [...]: Troianos mortos da-e Polìpete.<br />
13 Ippómacu, Antífate, Menone [...]: Soldados troianos mortos dae<br />
Leonte.<br />
14 Laodàmia [...]: Fiza de Bellerofonte. Mama de Sarpèdone, chi<br />
apesit da-e Giove.<br />
15 Toote [...]: Soldadu gregu, iscuderi de Menesteu.<br />
16 Petide [...]: Menesteu, fizu de Peteu.<br />
17 Pandione[...]: Soldadu gregu, cumpanzu de Téucro.<br />
18 Epicleu [...]: Cumpanzu de Sarpèdone, mortu da-e Aiace Telamone.<br />
19 Almaone [...]: Soldadu gregu, fizu de Tèstore, mortu da-e<br />
Sarpèdone.<br />
20 zorrada[...]: Zoronada.<br />
418
ILIADE<br />
CÀNTIGU TREIGHÉSIMU<br />
BATTÀGLIA MANNA IN SU PORTU<br />
Battàglia manna in su portu
Càntigu XIII<br />
SUMMÀRIU<br />
S’aggiudu de Posidone Ottavas 1-13<br />
Sa frenesia de sos Aiaces 14-16<br />
Posidone ánimat a sos d’Argo 17-27<br />
Merione e Deìfobo 28-29<br />
Imbrìu e Anfìmacu 30-35<br />
Posidone ispronat a Idomeneu 36-40<br />
Idomeneu e Merione 41-52<br />
Sos Troianos a s’attaccu 53-58<br />
Sas impresas de Idomeneu 59-77<br />
Chertos pro su corpus de Alcàtoe 78-88<br />
Sa morte de Ascàlafu 89-92<br />
Bisestros orrorosos 93-100<br />
Menelau ferit a Élenu 101-104<br />
Menelau ‘occhit a Pisandru 105-111<br />
Sa morte de Arpalione 112-115<br />
Sa morte de Euchènore 116-118<br />
Èttore a s’attaccu 119-122<br />
Sos duos Aiaces 123-125<br />
Polidamante tuccat da-e Èttore 126-133<br />
Èttore e Paris 134-140<br />
Sa briga de Telamone cun Èttore 141-148<br />
420
Battàglia manna in su portu<br />
1 Pustis de ch’aer Zeus sos Dardanos<br />
fintz’a sas naves acheas ghiadu<br />
cun Ettòrre a innanti bratz’armadu,<br />
sos ojos suos mannos soberanos<br />
ch’ ‘oltesit aterue, consoladu<br />
de ‘ider cun su camu e malesanos<br />
in su portu a sos d’Argo, difendende<br />
vida e benes che chie est attoghende.<br />
2 Gai, cunvintu chi perunu deu<br />
s’esseret attrividu a si misciare<br />
in sas fainas de cuss’impeleu,<br />
sos terriminzos lêsit a mirare<br />
de Mìsios e Tracianos 1 cun recreu:<br />
gherradores sos primos chena pare,<br />
agasones sos àteros d’ispantu<br />
d’ebbas e caddos chi fin un’incantu!<br />
3 A sos Abìos 2 galu sa mirada<br />
furriesit bonigna e dulche ancora,<br />
sa zente pius giusta e accabada<br />
de cantos an in mundu sa dimora<br />
pro aer sa violèntzia rinnegada<br />
in nomen de sa paghe amparadora.<br />
Sos Ippomolgos 2 infinis miresit<br />
e mulghende sas ebbas los bidesit.<br />
4 Da’ sa chima prus alta Posidone<br />
fit de Samo buscosa isperiende<br />
però de Zeus cada intentzione<br />
a fele in bucca e finas meledende<br />
de comente contr’a sos d’Ilione<br />
aggiuare a sos d’Argo e coittende,<br />
giagh’in ódiu tremendu los teniat<br />
paris cantu a sos Gregos preferiat!<br />
421<br />
S’aggiudu<br />
de Posidone
Càntigu XIII<br />
5 Gai appenas Nettunu onnipotente<br />
s’abbizesit ch’ ‘oltada in aterue<br />
su frade mannu teniat sa mente,<br />
a Ege 3 furriesit da-e cue<br />
chena duda peruna, cor’ardente:<br />
sas chimas s’intendesin mue-mue<br />
tremàresi de montes e forestas<br />
a su passazu, che bentu ‘e tempestas!<br />
6 A su ‘e battor passos ch’arrivesit<br />
a Ege s’Immortale, ue b’ aiat<br />
sa règgia, sutta mare, chi lughiat<br />
d’oro e de prata. Duos caddos lêsit<br />
cun sas giuas doradas, los lighesit<br />
a su carru chi prontu bi teniat,<br />
si ‘estesit e, a fuette in manu,<br />
nde torresit a subra ‘e s’oceànu.<br />
7 A pizu d’abba sos caddos divinos<br />
tucchesin che bolende e-i su mare<br />
s’abberzesit bidìndelos passare<br />
che a lis fagher ùmiles inchinos<br />
e, brinca-brinca, sos mostros marinos<br />
cun sos pisches nd’ ‘essesin fatt’a pare<br />
a fagher festa a su deus insoro<br />
bellu e alteru in s’armadura d’oro!<br />
8 In una grutta ‘e sas costas egeas<br />
tra Imbro e Tenedo 4 , própriu a cara<br />
a ue atzesa s’ilìaca fiara<br />
si fit serente a sas naves acheas,<br />
cussa parìglia che mintesit rara<br />
s’Eterrenu, e, leadas sas trobeas<br />
(chi fin d’oro!), sas ancas lis prendesit<br />
e s’ambròsia proenda lis ponzesit.<br />
422
Battàglia manna in su portu<br />
9 Da-e chie cheriat preferire<br />
lestru tucchesit pustis Posidone<br />
(che fogu ‘essidu o malu bulione<br />
fin in s’ora tentende ‘e la cumprire<br />
sos d’Èttore s’impresa!) e, sa persone<br />
leada de Calcante, d’atzurire<br />
a sos Aiaces pensesit detzisu<br />
déndelis cara a cara cust’avvisu:<br />
10 –Acco’ s’ora, o Aiaces, da’ sa lua<br />
de nde ‘ogare a sos de prim’Atride!<br />
Si che pìbera ‘e siccu mal’antua<br />
bos est dende dardanu Priamide<br />
e, che babbu, in s’intentzione sua<br />
finas affianzende l’est Cronide,<br />
s’atza ch’azis in coro lis mustrade,<br />
su resinnu e sa rara abilidade!<br />
11 Calchi deus –nar’ ‘eo– a nois puru<br />
sos brios at a dare e sos cunfortos<br />
pro non ficchire inoghe tottu mortos,<br />
pro che los istorrare da’ su muru!<br />
Siat comente, ‘e custu so seguru:<br />
chie est malu in sa vida e faghet tortos<br />
sa paga dêt retzire tardu o prestu<br />
de s’operare sou disonestu!<br />
12 Non timedas adducas sorte mala!<br />
In sa Giustìscia crêide eterrena,<br />
ca tzessat prima o poi tanta pena<br />
e sa sorte si ‘oltat a cust’ala!–<br />
Nênde gai lis tocchesit sa pala<br />
cun s’iscettru Nettunu appena-appena<br />
creschìndelis a ambos duos pare<br />
sas fortzas e sa gana de gherrare.<br />
423
Sa frenesia de<br />
sos Aiaces<br />
Càntigu XIII<br />
13 Decomente si partit un’astore,<br />
intendéndesi bóidu s’isgarzu,<br />
da-e sas chimas de unu roccarzu<br />
e persighit un’ae prus minore<br />
fintz’a li minter su biccu dannarzu<br />
in tuju o in fiancos a primore,<br />
a tales si tucchesit Posidone<br />
da’ ojos d’Oileu e Telamone.<br />
14 Restesin chen’alenu ambos Acheos;<br />
ma nêsit Oileu chi connottu<br />
aiat s’Immortale: –A s’abbolottu<br />
da-e s’Olimpu nos giaman sos Deos,<br />
o Telamone! Gasi esseran tottu<br />
che Nettunu contr’a sos Dardaneos!<br />
Como l’ischimos chi non fit Calcante<br />
su d’insara, mancari simizante!<br />
15 In pettorra sa mùida creschende<br />
m’est de sa gherra che unda ‘e trainu<br />
e sutt’a pês mi brujat su terrinu,<br />
sas manos las intendo che fremende!–<br />
E s’àteru, che caddu apparinende:<br />
–Emmo ch’est gai! E finas deo in sinu<br />
a fiamaridas mi sento, Oileu;<br />
bratzos e ancas che a modu meu!<br />
16 E che giau ficchidu in carre ‘ia<br />
m’est mattanende un’áter’oriolu:<br />
inoghe, in cara a tottu, cherrer dia<br />
a Ettore affrontare solu-solu!–<br />
E mentr’issos cun paris frenesia<br />
pro sa gherra felosa fin a bolu,<br />
a sos àteros Gregos fit s’isprone<br />
felchinde ‘e sa perricca Posidone!<br />
424
Battàglia manna in su portu<br />
17 E bisonzu nd’aìana (e comente!)<br />
de s’intender in coro frua noa,<br />
s’est chi sa tìrria ‘e chentu e una proa<br />
da-e ora onzi gregu cumbattente<br />
s’ aiat olvidada e posta in coa!<br />
A sos giòvanos d’Argo mascamente<br />
s’ ‘oltesit tando su deus Nettunu<br />
lumenèndelos tottu a unu a unu:<br />
18 –O Téucro valente, ti nd’impuda<br />
d’esser che bajanedda inneuddadu!<br />
O Peneleu 5 ... o Léitu... a sa muda<br />
cumprire adducas lassades su Fadu?<br />
O Antìlocu, mastru insuperadu<br />
de chentu chertos, gai a moristuda<br />
l’atzettas sa vittòria d’Ilione?<br />
O Toante... o Dipiro... o Merione!<br />
19 It’ ‘irgonza sa ‘ostra! E cant’est dura<br />
sa sorte chi bos trìsinat a s’Ade!<br />
S’atza est custa de sa zoventura?<br />
Non siat mai! Mezus m’iscultade!<br />
Bois s’esémpiu innanti lu dade<br />
cun fide noa e tanta malaura<br />
prestu che la catzade da ‘inoghe<br />
cumpattos cuntrastende a una ‘oghe!<br />
20 Una ‘ijone mi paret su fattu<br />
chi finas a sas naves arrividos<br />
sian sos de Priàmu e ch’atturdidos<br />
nos nd’istemos che sórighes cun battu!<br />
Cantas bias s’acheu s’est attattu<br />
de su sàmbene ‘e custos istasidos!<br />
Che crabolas si fin sempre mustrados<br />
cun nois sos ilìacos soldados!<br />
425<br />
Posidone ánimat<br />
a sos d’Argo
Càntigu XIII<br />
21 Oe però che àbbiles si ‘ettan<br />
finas fora ‘e sa ‘idda d’Ilione<br />
e cuntrastende cun detzisione<br />
nos accorran inoghe e nos minettan<br />
de morte mala! S’est chi nos apprettan<br />
est ca ischin c’a re Agamennòne<br />
sun medas sos chi l’an in malu trattu<br />
pro comente agit e pro su ch’at fattu.<br />
22 Ma si l’at isse sa neghe, isse solu,<br />
(cant’Achille nos mancat già l’ ‘idides!)<br />
sa mezus cosa de fagher crêides<br />
siat forsi d’aggiungher dannu a dolu?<br />
O giòvanos valentes, s’oriolu<br />
un’àteru dêt esser, si cherides<br />
mustrare a isse e a su mundu intreu<br />
cal’est sa fortza morale ‘e s’Acheu!<br />
23 A bois toccat a li preservare<br />
a Argo nostra su lùghidu onore!<br />
Bois chi sezis su mezus fiore<br />
li devides sa fama mezorare<br />
che sempre porfiende cun valore!<br />
Bazi ch’Ettòrre no at a passare!<br />
Bettada nos nde l’at sa gianna a terra,<br />
ma non penset in mezus Tronu ‘e gherra 6 !–<br />
24 Nêsit su deus ch’inghìriat su mundu;<br />
e, animados, cuddos a cuss’arte<br />
si disponzesin luego: una parte<br />
a Aiace Oileu tott’in tundu,<br />
s’àtera a Telamone, aizu in fundu,<br />
a difesa ‘e sas naves. Finas Marte<br />
o Minerva si che fin mattanados<br />
si contra, a narrer, si lis fin boltados!<br />
426
Battàglia manna in su portu<br />
25 Unu a costazu a s’àteru attrumados<br />
avantzesin degai sos giovànos,<br />
cun sos iscudos a pare arrumbados,<br />
elmu cun elmu, cun s’ispada in manos.<br />
Ma non si nd’assustesin sos Troianos<br />
in su los bider de nou animados,<br />
si cun Ettòrre mannu innant’a tottu<br />
si ‘ettesin in mesu a s’abbolottu.<br />
26 Che cando da’ sa chima ‘e sa montagna<br />
unu marrarzu a roduladura<br />
nde franat fintzamente a sa basciura,<br />
ca l’at s’unda ‘e su riu da’ s’intragna<br />
isboidada, e padente e campagna<br />
nde trìnnigan che lampu a faladura,<br />
ma s’arrêt pustis chena prus tenea,<br />
gai Ettòrre contr’a truppa achea!<br />
27 A s’insegus torresit Priameu<br />
tando cun pagos brincos e: –Sighide!<br />
–nêsit a sos cumpagnos– S’azis fide,<br />
agguantare non podet s’Atreu!<br />
Tzeder dên tottu a su brunzu meu,<br />
ca mandadu a inoghe m’at Cronide,<br />
su deus prus de tottu poderosu,<br />
mere ‘e su tronu, ‘e Giunone isposu!–<br />
28 Debadas cussa ‘oghe non bettesit,<br />
s’est chi su fizu ‘e su re d’Ilione,<br />
Deìfobo nomadu, si tucchesit<br />
innant’a tottu che tentassione<br />
a iscudu paradu. Ma l’ ‘idesit<br />
de Molo su rebuddu, Merione,<br />
e sa lantza chi teniat in manu<br />
cun atza l’imbolesit da’ lontanu.<br />
427<br />
Merione<br />
e Deìfobo
Imbrìu<br />
e Anfìmacu<br />
Càntigu XIII<br />
29 Contr’a s’iscudu ‘e s’eroe dardanu,<br />
chi fit de corzu ‘e trau, tundu e mannu,<br />
s’arminzu si franghesit e su dannu<br />
chi bramaiat Argo istesit vanu.<br />
A su naviu tando cun affannu<br />
s’avviesit su gregu pianu-pianu,<br />
disgustadu pro sa faddida proa,<br />
pro si frunire de un’arma noa!<br />
30 Téucro in s’ora a su frua ‘e Mentore,<br />
tales Imbrìu 7 , bénneru istimadu<br />
de Priàmu (ca si fit cojuadu<br />
cun una fiza burda ‘e su Segnore,<br />
Medesicasta 8 , addaghi arrivadu<br />
fit da’ Pedeu 7 ,) sa lantza a primore<br />
cun cant’ aiat fortza l’imbolesit<br />
e sutt’a su tutturru lu colpesit!<br />
31 Che falesit s’iscuru ispasimende,<br />
che frassu ismutzurradu in sa foresta,<br />
e sas armas in s’ora prus funesta<br />
su teu l’intonesin rimbombende!<br />
Si l’avventesit cun su coro in festa<br />
tando su gregu, galu disizende<br />
de l’ispozare ‘e su riccu armamentu.<br />
Ma l’ ‘idesit Ettòrre in su momentu.<br />
32 Sa lantza longa, ‘e brunzu lutzighente,<br />
l’avviesit seguru ‘e lu colpire,<br />
ma s’abbasciesit cuddu prontamente<br />
in s’intentu faghìndelu faddire<br />
e cunsenténdeli invece ‘e ferire<br />
a su Citeatide 9 mortalmente,<br />
Anfìmacu 9 , chi mentre avantzaiat<br />
cussa saetta non s’isettaiat!<br />
428
Battàglia manna in su portu<br />
33 Tentesit tand’Ettòrre ‘e li leare<br />
s’elmu a su disdicciadu cun lestresa;<br />
ma bi fit cue Aiace e da’ s’impresa<br />
chirchesit cun sa lantza ‘e l’istorrare.<br />
A s’iscudu s’arminzu, chena offesa,<br />
però si l’attappesit. ‘E lassare<br />
detzidesit pro cussu su Troianu<br />
a sos Acheos su mortu giovànu.<br />
34 Gai a Citeu 9 da’ su d’Ilione<br />
Menesteu nde lêsin e Stichìu 10 ,<br />
ambos duos d’Atene; e Telamone<br />
e Oileu in àndia chen’isviu<br />
su corpus si portesin de Imbrìu,<br />
de comente una craba in paragone<br />
duos leones si gighen, furada<br />
a sos canes, cun bucca insangrentada!<br />
35 Non cuntentu Oileu de sa fura,<br />
posc’a Imbrìu sa conca mutzesit<br />
e cun boghes de beffe la frundesit<br />
contr’a Ettòrre. A roduladura<br />
a pês de su Dardanu (ohi, tristura!)<br />
brutta ‘e piuer cudda si frimmesit<br />
e s’Eroe, pensende a su connadu,<br />
su coro s’intendesit marmuradu!<br />
36 Pro sa de su nebode 11 dura morte<br />
invece in iras s’altzesit su Mere<br />
chi tenet de sas undas su podere<br />
e, minettende a Tròia malasorte,<br />
tucchesit da’ sos Gregos, in piaghere<br />
galu ‘e los animare e pius forte<br />
in coro de lis crescher ódiu e atza<br />
contr’a sa de Priàmu forte ratza!<br />
429<br />
Posidone<br />
ispronat<br />
a Idomeneu
Càntigu XIII<br />
37 A s’atzuridu eroe Idomeneu<br />
agattesit innante Posidone,<br />
ch’a meigare unu cumpanzu acheu<br />
fit gittende, e, leada sa persone<br />
de Toante, su fizu d’Andremone,<br />
cumandante ‘e s’esércitu etoleu,<br />
in Calidone e Pléuro 12 onoradu,<br />
li nêsit de comente arrennegadu:<br />
38 –Segnore ‘e sos Cretesos, olvidadas<br />
bos las azis adducas de abberu<br />
sas minettas de fogu chi giuradas<br />
azis in s’ora de su disisperu?–<br />
E in risposta cuddu: –Crê’ chi seru<br />
non leo est su chi naras! Acutadas<br />
che-i s’ódiu sas armas las tenimos<br />
e che sempre cun atza cumbattimos!<br />
39 Forsis est Zeus, o forte Toante,<br />
chi de nos bider bramat settesciados<br />
e chena glòria, da’ Argo a distante!<br />
Ma si, comente penso, resinnados<br />
dias preferrer sos gregos soldados<br />
galu ‘e piusu e donzi cumandante,<br />
sighi a los animare a unu a unu<br />
giagh’in cust’arte non pares deunu!–<br />
40 E cun tìrria su deus: –Ch’in pastura<br />
resten inoghe de canes lambridos<br />
cuddos chi si mustreran istasidos!<br />
Ma como t’arma pro ch’in conzuntura<br />
a sos de Troe lupos belenidos<br />
s’atza nostra mustremos! S’ora est dura!<br />
Ma narat unu dìcciu chi s’unione<br />
boltat finas su débile in leone!–<br />
430
Battàglia manna in su portu<br />
41 Nêsit Nettunu; e si che torresit<br />
a s’abbolottu cun passu seguru<br />
e a sa tenda Idomeneu puru<br />
a s’armare detzisu s’avviesit.<br />
Appenas arrividu, si ‘estesit<br />
in presse s’armadura ‘e brunzu puru,<br />
lêsit sas lantzas e ch’ ‘essesit fora<br />
che sole lampizende a s’aurora.<br />
42 Ma chirchende una lantza a s’impressada<br />
acco’ a Merione a-i cuss’ala.<br />
E su de Creta ‘idéndelu: –Ello a pala<br />
sos pês t’as postu, o pranta istimada<br />
de Molo? Cale nd’ ‘attis imbasciada?<br />
O t’at lantadu calchi fritza mala?<br />
A t’ ‘ider pares sanu! E tando dae...<br />
faedda... ca m’isettan in cuddae!–<br />
43 E Merione, benzende a concluos:<br />
–Frade ‘e su coro, giómpidu a currire<br />
una rejone b’ada: fatta in duos<br />
si m’est sa lantza chirchende ‘e colpire<br />
a Deìfobo atzudu! ‘E mi frunire<br />
acco’ ti pedo de sos trastes tuos<br />
s’est chi nde tenes calcunu arribbadu!–<br />
E-i cuddu in risposta che toccadu:<br />
44 –Vinti de lantzas nde tenzo assentadas<br />
e no una ebbia, o Merione,<br />
intr’ ‘e sa tenda; armas chi leadas<br />
apo gherrende a sos d’Ilione!<br />
E b’at elmos, iscudos e ispadas...<br />
pro glòria mia e suddisfassione!<br />
Intrabe-i... e siat custa o cuddu<br />
ti lu sèbera e non mires a suddu!–<br />
431<br />
Idomeneu<br />
e Merione
Càntigu XIII<br />
45 «Galu deo in sa tenda, o re Cretesu,<br />
–li nêsit cuddu appena risentidu–<br />
de trofeos ‘nimigos so frunidu!<br />
Ma ch’est sa nave mia troppu attesu,<br />
pro cuss’est ch’a inoghe so ‘ennìdu!<br />
Non b’at bolottu chi non ch’iste in mesu,<br />
cun sos primos chertende in su bisonzu!<br />
Tue a su nessi mi ses testimonzu!»<br />
46 «Emmo ch’est gai! Ma non b’at motivu<br />
–li rispondesit lestru Idomeneu–<br />
chi ti ‘antes cun megus! E prîteu?<br />
Chie at coro d’eroe est sempre attivu,<br />
abbistu a donzi colpu, a curreu<br />
da’ una a s’àter’ala! Chie est brivu<br />
de meuddos, invece, a donz’attaccu<br />
si tremet, s’abbauccat che su maccu!<br />
47 E si li giambat sa cara de tinta<br />
a cada passu, in donzi momentu,<br />
chi paret chi sos canes l’apan linta!<br />
L’andat su coro che foza cun bentu,<br />
moddes sas ancas, ca sa morte pinta<br />
tenet fissa che tzou in pensamentu!<br />
E capìtat ch’a mòrrere sovente<br />
toccat innante própriu a cussa zente!<br />
48 Cust’allega però muttimundela,<br />
ca su dovere nos giamat pressosu<br />
e chie est de sa pàtria amantiosu<br />
mai la lassat sola sa bandela!<br />
A domo intra, bae, o valorosu,<br />
lea una lantza e gighitichela!»<br />
Nêsit; e Merione chen’ ‘istentu<br />
intresit e si lêsit s’armamentu.<br />
432
Battàglia manna in su portu<br />
49 A sa ‘essida tucchesin umpare<br />
a s’ala ‘e su bisestru cun ardore,<br />
ambos in paragone a deus Are<br />
addaghi cun su fizu, su Terrore,<br />
da-e sa Tràcia falan pr’aggiuare<br />
a bolta-’olta, e segundu s’umore,<br />
a sos d’Efira o a sos Flegeos 13<br />
da-e tempus tra issos in peleos!<br />
50 «O re de Creta, –nêsit in lestresa<br />
tando su fizu ‘e Molo– e da’ inue<br />
cumbenit de l’intrare a sa malesa?<br />
Derettos goi? O mezus, pensas tue,<br />
da-e destra? O a manca? Sa difesa<br />
prus débile mi paret própriu cue<br />
de sos d’Atride. O mi so faddende?»<br />
E in risposta s’àteru currende:<br />
51 –Derettos no, ca Téucro gherrende<br />
b’est cue che leone, arcu in sa manu,<br />
e sos Aiaces. Èttore dardanu<br />
innanti de las bìdere brujende<br />
sas naves d’Argo e cuddos tzedende<br />
valore dêt mustrare soberanu!<br />
Zeus solu cun s’olìmpicu fogu<br />
ponner los podet, cherfende, in attogu!<br />
52 Ello degai tzedit Telamone<br />
a chie si li parat a innante!<br />
Mortale non nd’esistit de persone<br />
chi li pottat resìstere costante!<br />
Ruer non diat cussu cumandante<br />
nemmancu contr’a Achille Mirmidone!<br />
A s’ala manca adducas leamos:<br />
o balanzamos glòria o bi lis damos!–<br />
433
Sos Troianos<br />
a s’attaccu<br />
Càntigu XIII<br />
53 Appenas sos de Troe da-e tesu<br />
a Merione ‘idesin avantzare<br />
che fogu ‘essidu cun su re cretesu,<br />
s’aunesin innante a fiancu a pare,<br />
pustis s’ ‘ettesin a sa mìscia in mesu<br />
cun atza e determinu ‘e los frimmare.<br />
E prus de prima ‘e sa gherra odiosa<br />
sa fiara s’altzesit orrorosa!<br />
54 Che cando a s’improvvisu muidende<br />
si pesat in su siccu istadiale<br />
a trabùlios su ‘entu ‘e maestrale,<br />
a nues su piuer suppesende<br />
in sas carrelas e imbianchende<br />
muros e giannas che unu niale,<br />
a tales tirriosa in un’iscutta<br />
sa Morte s’accheresit, car’allutta!<br />
55 E in tottue lantzas acutadas<br />
s’ ‘idesin solu a su piga e fala<br />
lampizende da’ una a s’àter’ala<br />
che s’esseran de lampu isfuettadas!<br />
Elmos per terra, coratzas, ispadas,<br />
iscudos e pugnales! Sorte mala!<br />
Unu coro d’attarzu ammoddigadu<br />
si fit a tant’orrore isfidiadu!<br />
56 Sestende un’ateruna triste lua<br />
ambos fizos de Crono fin in s’ora,<br />
meledende donzunu a moda sua<br />
luttos pro Argo e pr’Ilione ancora.<br />
Dare a s’achea ratza gherradora<br />
cheriat Zeus sa promissa antua,<br />
mentras Nettunu chirchende ‘e vittire<br />
fit chi sa gherra potterat cumprire!<br />
434
Battàglia manna in su portu<br />
57 Ma fit Cronide e tottu in cancalleu<br />
cherfende vindicare a Mirmidone<br />
chena dàrela ‘ìnchida a Ilione!<br />
Prus detzisu contr’a su Dardaneu<br />
si mustrait invece Posidone,<br />
s’est ch’ ‘idinde s’attogu de s’Atreu<br />
de s’ ‘ettare, a s’accua de su frade,<br />
pensesit isse in sa disamistade!<br />
58 Gai in persone de custu o de cuddu<br />
da’ una parte a s’àtera curriat<br />
e in su coro a medas che in buddu<br />
sa gana ‘e sa vittòria lis poniat.<br />
E leadu isse puru da’ su suddu<br />
finas calcunu nd’isterrijaiat!<br />
E cantos Troianos e Acheos<br />
ruesin in su giobu de sos Deos!<br />
59 Che àscia ‘e raju contr’a sos de Troe<br />
Idomeneu in s’ora si ‘ettesit,<br />
mancari antzianeddu, a fagher proe<br />
e a Otrioneu 14 iscatteddesit,<br />
su chi da-e Cabeso 15 nde tucchesit<br />
pro s’ ‘alanzare mentovu d’eroe<br />
a difesa ‘e Priàmu, amigu sou,<br />
appena ischidu de su chertu nou!<br />
60 A Cassandra cheriat cojuare,<br />
de Prìamu sa fiza prus dechìda:<br />
bastat chi bi l’aeret promittida<br />
fit seguru ‘e lis poder istorrare<br />
sa minetta ‘e sos d’Argo belenida!<br />
E, giaghi fattu ischire ‘e bi la dare<br />
su Re l’ aiat, fit pro Ilione<br />
cumbattende cun cuss’illusione!<br />
435<br />
Sas impresas<br />
de Idomeneu
Càntigu XIII<br />
61 Ma in sa ‘entre una lantza acuta<br />
li piantesit su cretesu mere,<br />
nêndeli appena in terra: –A limba asciutta<br />
galu sos Gregos, si nd’as piaghere,<br />
non ti che mandan a domo, si rutta<br />
nos promittis (e già l’as su podere!)<br />
de ‘idere sa ‘idda ‘e re Priàmu!<br />
Si trattat solu ‘e cambiare cramu!<br />
62 Si a Cassandra cuddu t’at promissu<br />
(fémina bella, non b’at ite narrer!),<br />
fintz’a inoghe, pro mezus cumparrer,<br />
una ‘e sas fizas s’Atride, propr’issu,<br />
ti nde ‘attit, bastat chi giambes parrer!<br />
E giagh’in mente tenes tzou fissu,<br />
beni a sas naves cun megus, ch’ ‘idimos<br />
s’est chi su coju che lu concluimos!–<br />
63 A unu pê lu lêsit nênde gai<br />
e che lu trisinesit chen’isviu<br />
foras da’ s’abbolottu. In s’ora Asìu,<br />
pro su mortu cumpagnu in arguai,<br />
sos caddos suos, detzisu che mai,<br />
isfuettesit, tucchende cun briu<br />
a s’ala ‘e su mortore re de Creta!<br />
Ma s’abbizesit cuddu ‘e tant’appretta!<br />
64 Cun su matessi arminzu ch’impittadu<br />
aiat prima contr’a Otrioneu<br />
su tuju a su fogosu disdicciadu<br />
trapassesit pretzisu Idomeneu!<br />
Che unu pinu o chercu ismutzurradu<br />
o fustealvu pro navale impreu<br />
ruesit da’ su carru a fàccia a terra<br />
Asìu, concluende vida e gherra!<br />
436
Battàglia manna in su portu<br />
65 A s’istrampada, chi pariat tronu,<br />
si suberiesin galu sos fiados<br />
e fintz’a s’iscuderi marmurados<br />
sos brios, s’est chi da-e s’assucconu<br />
s’abbaucchesit che in attuntonu,<br />
cun sos ojos che fogu allucorados!<br />
E Antilócu che lampu in su mentre<br />
sa lantza li cravesit in sa ‘entre!<br />
66 Cun s’ùltimu sarragu arressu in bula<br />
nd’istrombulesit finas isse a terra<br />
e Nestoride a sa grega tula<br />
sa parìglia che lêsit da’ s’afferra!<br />
Da-e tantos bisestros puntu a sula,<br />
cun una lantza tando in cuntierra<br />
galu intresit Deìfobo ‘e Priàmu<br />
in bisu a su ‘e Creta ‘e ponner camu!<br />
67 Ma de s’aìna ‘e brunzu ‘oladora<br />
Idomeneu lestru s’abbizesit<br />
e, de fiancu paréndesi ancora,<br />
s’iscudu a covaccura si ‘ettesit!<br />
A subra ‘e s’affianzu li passesit,<br />
ispizolendebilu a parte ‘e fora<br />
che bentu sa saetta muidende<br />
rea-rea sa cursa prosighende!<br />
68 In matta a s’Ippaside Ipsenore 16<br />
sa fua infinis cumpresit molesta,<br />
fìdigu e parasamben a primore<br />
faghìndeli a bisera! Tando in festa<br />
Deìfobo urulesit: –Si funesta<br />
sorte as connottu, Asìu, acco’ s’onore<br />
chi ti rendet s’amigu, pro ch’a s’Ade<br />
non tucches conchibàsciu in soledade!–<br />
437
Càntigu XIII<br />
69 In su l’intender sos d’Argo su ‘antu<br />
si nd’attristesin, e dolu e appenu<br />
proesit Antilócu pro s’ispantu<br />
de s’inimigu! Remurzende ‘elenu,<br />
de saccarrare pensesit intantu,<br />
pro non che ruer in podere anzenu,<br />
cun s’iscudu su corpus d’Ippaseu 16 ,<br />
giamende a Alastore e a Mecisteu.<br />
70 E-i cuddos, chi fin cue serente,<br />
fintz’a sa nave, a palas, coittende<br />
che lu portesin feridu (e comente!)<br />
pius mortu che biu ispasimende!<br />
Ma, galu no attattu, ammiriende<br />
si nde fit su Cretesu cor’ardente<br />
un’aterunu ‘e soldadu dardanu,<br />
non med’attesu, cun su traste in manu.<br />
71 Su fizu d’Esiete 17 valorosu,<br />
Alcàtoe gherreri e bona ghia,<br />
li capitesit a tiru. S’isposu<br />
fit isse de s’ermosa Ippodamìa 18 ,<br />
su lizu de Anchise 19 prus grasciosu,<br />
nódida in sabiesa e galania,<br />
de su babbu s’ispantu e de sa mama,<br />
gitta in tottue e da-e tottu a fama!<br />
72 Ch’imbolesit s’arminzu Idomeneu<br />
detzisu che simmai a non faddire,<br />
ne li pottesit su colpu vittire<br />
in s’ora su campione dardaneu,<br />
si che un’upa mala, reu-reu,<br />
innante si l’ ‘idesit arrivire!<br />
Solu in tempus fattesit su mischinu<br />
a l’appunzare, cravéndesi in sinu!<br />
438
Battàglia manna in su portu<br />
73 Che culunna o àrvure zigante<br />
ruesit Alcatoe chena vida<br />
a palas a s’insegus e felchida<br />
li restesit sa lantza, palpitante<br />
a paris cun su coro pr’un’istante,<br />
muttìndesi depustis istasida!<br />
A pettora unfiada su Cretesu<br />
tand’urulesit pro esser intesu:<br />
74 –Bantadu, o Deìfobo, ti sese<br />
d’aer dadu ad Asìu unu cumpanzu<br />
pro su ‘iazu a s’Ade! E duncas crêse<br />
chi siat pro a tie unu ‘alanzu<br />
bocchìrende unu pro nde perder trese?<br />
E s’est chi bramas de pattare ‘anzu,<br />
tue a inoghe ti nd’accurtzia como<br />
a bider si mi domas o ti domo!<br />
75 Avantza, tucca, e gai l’ischis chie<br />
sa ‘idda est flagellende d’Ilione<br />
a Prìamu accamende e puru a tie!<br />
Ma t’avverto ch’est Deucalione 20 ,<br />
fizu de Minos 21 , su ch’at dadu a mie<br />
vida, brios e coro de leone!<br />
E Minos, in tottue fentomadu,<br />
istesit da-e Zeus generadu!–<br />
76 Restesit dubidosu in su l’intender<br />
Deìfobo troianu cuss’affrontu,<br />
no ischinde si fit mezus su contu<br />
manu-manu ‘e pattare o si pretender<br />
s’aggiudu ‘e calicunu ch’a difender<br />
s’onore a Ìlion si mustrerat prontu.<br />
E, seberende sa segunda idea,<br />
a chircare tucchesit a Enea.<br />
439
Chertos pro<br />
su corpus de<br />
Alcàtoe<br />
Càntigu XIII<br />
77 In fundu a s’abbolottu l’agattesit<br />
contr’a Priàmu ammutzighiladu,<br />
(ca segundu sos méritos ondradu<br />
non s’intendiat da-e custu!) e nêsit:<br />
–O forte Enea, mortu su connadu,<br />
chi da-e minoreddu t’allevesit,<br />
t’at pag’ora de Creta su Segnore.<br />
Cun megus bi lu vìndica s’onore.–<br />
78 In s’ischire ‘e sa morte d’Alcatòe<br />
che fritza intr’ ‘e coro pena e dolu<br />
s’intendesit su troianu eroe<br />
e contr’a s’inimigu che a bolu,<br />
cun s’àteru a costazu, in oriolu<br />
tucchesit pro bi fagher bonu proe.<br />
Ma non si nd’assustesit su de Creta<br />
bidendesilos lomper a s’appretta!<br />
79 Frimmu restesit, chena si chinnire,<br />
che sirvone in sa pèlcia addaghi intendet<br />
appeddende sos canes arrivire<br />
cun sos canarzos fattu e prus s’atzendet<br />
de fogu in ojos e sas tuddas tendet<br />
e-i sas sannas prontu a los retzire.<br />
E pius cuddos si nd’accurtziaian<br />
e pius sos buddores li creschian!<br />
80 A Dipiro 22 , pro esser prus seguru,<br />
però ‘ettesit boghe, a Merione,<br />
a Ascàlafu, a Afareu e puru<br />
a Antilócu, nênde: –Attentzione,<br />
amigos mios d’Argo, pius duru<br />
s’attaccu acco’ si faghet d’Ilione!<br />
A Enea mirade, ira mala,<br />
a passos mannos currinde a cust’ala!<br />
440
Battàglia manna in su portu<br />
81 Àbile est cussu in dare sa morte,<br />
ne andat cumbattende a s’avventura<br />
e in prus d’esser resolutu e forte<br />
a s’ala sua b’at sa gioventura!<br />
S’aère cuss’edade, a sa segura<br />
affrontare lu dia, e-i sa Sorte,<br />
issa ebbia, aiat decretadu<br />
chie fit ruttu e chie onoradu!–<br />
82 Nêsit Idomeneu; e chen’imbaru<br />
pensesin sos cumpagnos tott’umpare<br />
in su bisonzu de li dare amparu.<br />
E cun su fizu d’Anchise avantzare<br />
gai ‘idesin a Paris oji-giaru<br />
e bellu in sa terra chena pare,<br />
a Deìfobo, a su forte Agenore,<br />
e chentu e prus gherreris de valore!<br />
83 Si nd’allegresit Enea ‘e su fattu<br />
d’aer a fiancu tantos campiones<br />
e s’intendesit cori-suddisfattu<br />
che su pastore, ch’ ‘idet sas anzones<br />
fatt’a su beccu currer da’ s’ ‘arvattu,<br />
inganidas de dulches sensasciones,<br />
finas a sa funtana o a su riu<br />
pro sulenu ‘e su sidis de s’istiu!<br />
84 A s’inghìriu degai in un’iscutta<br />
de su corpus d’Alcàtoe dardanu<br />
galu una ‘olta cun sa ghigna allutta<br />
su Chertu si mustresit soberanu<br />
e che lambrida e che simmai acuta<br />
sa Morte iscarenada a falche in manu!<br />
Intantu a su mortore ‘e su connadu<br />
si puntesit Enea oji-acutadu!<br />
441
Càntigu XIII<br />
85 E appenas a tiru li ‘enzesit,<br />
che leone feridu abboghinende,<br />
sa lantza sua manna l’imbolesit.<br />
Ma cuddu, a sa lerta isperiende,<br />
bidìndela arrivire s’abbasciesit<br />
e in terra su traste trinnighende<br />
si che cravesit, cumprinde su ‘olu,<br />
chena lomper a fruttos de consolu.<br />
86 A Enomau tando una de brunzu<br />
nde l’avviesit s’eroe cretesu<br />
de lantza pro risposta e a murrunzu<br />
ruesit su ‘e Troe a morte offesu<br />
cun su ferru felchidu própriu in mesu<br />
a sa ‘entre e faghinde un’abbaunzu<br />
de samben e piuer, cara a chelu,<br />
primm’ ‘e partìresi a s’eternu gelu!<br />
87 Si l’accurtziesit posca Idomeneu<br />
e da’ su corpus a istratzadura<br />
s’arminzu nde li lêsit che a fura.<br />
Ma non tentesit de su dardaneu<br />
de si che gigher sa bell’armadura,<br />
ca sende da-e ora in cuss’impreu,<br />
e non prus giovaneddu, s’intendiat<br />
sas ancas moddes e sueraiat!<br />
88 Gai pensesit de si retirare;<br />
ma non cherfende dimandare aggiudu<br />
(ca su coro che sempre fit atzudu!)<br />
detzidesit de sighire a gherrare<br />
impittende s’ispada e-i s’iscudu<br />
e, passu-passu, insegus de torrare<br />
fintz’a ch’ ‘essire da’ s’affannu duru<br />
pro si pasare in logu seguru.<br />
442
Battàglia manna in su portu<br />
89 Li leggesit però s’intentzione<br />
Deìfobo troianu in su momentu<br />
e-i sa lantza sua chen’ ‘istentu<br />
l’imbolesit, faddinde in pretzisione!<br />
Ad Ascàlafu, gregu campione,<br />
d’Ares rebuddu, fùrria che bentu,<br />
colpesit cudda invece in una pala<br />
faghìndeli connoscher morte mala!<br />
90 (Non s’abbizesit Marte de sa sorte<br />
chi de su fizu l’ aiat brivadu,<br />
ca subr’a una nue ausentadu<br />
che fit su deus de s’urùlu forte 23 ,<br />
da-e Zeus custrintu e osservadu<br />
a si ch’istare in s’olìmpica Corte,<br />
pro chi ne isse e ne perunu deu<br />
faladu esserat a cuss’impeleu!)<br />
91 Gai in tundu a su mortu s’atzendesit<br />
felosa sa perricca, ‘alu una ia:<br />
de si che gigher innanti tentesit<br />
s’elmu ‘e brunzu Deìfobo, a porfia<br />
gherrende contr’a tottu, e si lu lêsit!<br />
Ma lestru Merione che arpia<br />
cun unu colpu ‘e lantza a su dardanu<br />
bi nde lu cancaresit da-e manu!<br />
92 Che un’unturzu pustis da’ sa pala<br />
de Ascalàfu s’aìna felchida<br />
nd’istratzesit Molide 24 e a un’ala<br />
si retiresit, appena cumprida<br />
sa faina, pensende a sorte mala!<br />
E Polite 25 , timinde pro sa vida<br />
de Deìfobo frade, chen’isettu<br />
che l’istorresit da-e cussu trettu.<br />
443<br />
Sa morte<br />
de Ascàlafu
Bisestros<br />
orrorosos<br />
Càntigu XIII<br />
93 Altu finas a chelu su rumore<br />
s’intendiat tottue ‘e sa pelea,<br />
cand’in sa ‘ula ad Afareu Enea<br />
una lantza, velotze che astore,<br />
che li cravesit. Chena prus tenea<br />
su fizu disdicciadu ‘e Caletore<br />
isfattu a conca a terra che ruesit<br />
e a s’Ade a murrunzos s’avviesit.<br />
94 Pustis pagu a Toone, chi currende<br />
fit a palas boltadas, un’aìna<br />
l’imbolesit Antìlocu, colpende<br />
a morte s’inimigu a mes’ischina.<br />
Lestru sa de Nestòrre raighina<br />
si li ‘ettesit susu, disizende,<br />
a prus de sa vittòria, ambas pare<br />
armadura e arminzu ‘e li leare.<br />
95 Arrischesit però in cuss’impresa,<br />
ca pro bi l’impidire sos d’Ilione<br />
lu saettesin cun detzisione<br />
da’ destra e da-e manca, e, si offesa<br />
niune l’at in s’ora sa persone,<br />
est ca de su nebode 26 sa difesa<br />
nde lêsit Posidone ‘alu una ia<br />
in tant’abbettiosa marrania!<br />
96 Subr’a s’iscudu ‘e cuddu tundu e mannu<br />
gai lantzas e fritzas s’attappesin,<br />
ne a lu trapassare resessesin<br />
e ne a lomper a li fagher dannu,<br />
ca sas pius in duos si franghesin!<br />
In meledu ‘e lu ponner in affannu<br />
si l’accurtziesit tando a passu priu<br />
Adamante, su fizu de Asìu.<br />
444
Battàglia manna in su portu<br />
97 Cun canta fortza teniat in sinu<br />
sa lantza li cravesit in s’iscudu,<br />
de che lomper seguru a s’assassinu<br />
de Toone! Ma contu ‘e pagu giudu<br />
s’ aiat fattu su dardanu atzudu,<br />
ca su Mere ‘e su mare oju-asulinu<br />
bi la lassesit che trae brujada<br />
in s’amparu felchida e immesada!<br />
98 Si retiresit tando s’attrividu<br />
timinde ‘e bi lassare pulpa e ossu;<br />
ma Merione, chi l’ aiat bidu,<br />
li saltiesit che porcrabu addossu<br />
e d’una lantza, acuta che ispidu,<br />
connoscher li fattesit malu mossu:<br />
in su logu l’intresit pius dìligu<br />
appenas pius sutta de s’imbìligu!<br />
99 Cun ambas duas manos, bandiende<br />
da’ una a s’àter’ala, a ojos fora,<br />
appunzesit s’aìna atterradora<br />
s’Asìade gherreri, refudende<br />
(ma in debadas) de ch’ ‘essire in s’ora<br />
fintz’a s‘Ade, che boe fruschinende<br />
a s’apprettu de cuddos chi portare<br />
che lu cheren ligadu a masellare!<br />
100 In su mentre chi rendende s’alenu<br />
fit Adamante, Dipiro colpadu<br />
istesit in concales da’ Elénu<br />
cun s’ispada traciana e roduladu<br />
attesu che l’est s’elmu, fragassadu,<br />
de tzelembros e sàmbene pienu!<br />
E fatt’a s’elmu gal’isvanessida<br />
che istinchidda si che l’est sa vida!<br />
445
Menelau<br />
ferit a Élenu<br />
Càntigu XIII<br />
101 In s’ ‘ider a Dipiro mortu in terra,<br />
contr’a Elénu cun sa lantza in manu<br />
s’ ‘oltesit Menelau, tronu ‘e gherra;<br />
e, mentres una fritza su troianu<br />
in s’arcu fit poninde chittulanu,<br />
su traste sou, che fogosa atterra,<br />
prus lestru s’Ispartanu l’imbolesit<br />
e própriu a mesu pettus lu colpesit.<br />
102 Ma da-e sa coratza ‘ola-‘ola<br />
che rimbaltzesit frusciende s’aìna,<br />
gai comente su ‘entu in s’arzola<br />
faghet brincare subra sa codina<br />
(che marróccula ‘ettada a cordigliola!)<br />
sa fae nasiniedda e arridina<br />
o su ‘asulutundu tzoccheddende<br />
addaghi su massaju est paliende.<br />
103 Cun un’àteru traste ‘e lu ‘occhire<br />
tentesit tando su segund’Atreu<br />
e custa ‘olta su colpu vittire<br />
non pottesit s’eroe dardaneu:<br />
in sa manu l’intresit reu-reu<br />
felchindebila in s’arcu! A fuire<br />
lêsit tando, gitténdesi arcu e lua,<br />
Elénu ispasimende a s’ala sua!<br />
104 Ma lu notesit su forte Agenore<br />
fuende cari-grogu pro su ‘anzu<br />
e, poi arressu, che unu duttore,<br />
nd’istratzesit sa lantza a su cumpanzu,<br />
faschéndeli sa manu cun amore<br />
e sa lana intritzada pro istanzu<br />
ponìndeli ‘e sa frunda ‘e s’iscuderi,<br />
chi bi la desit lestru e volenteri.<br />
446
Battàglia manna in su portu<br />
105 Pustis Pisandru 27 , o Menelau forte,<br />
t’ ‘enzesit a innante resinnadu<br />
chen’ischire in su mentre cale sorte<br />
li fit sestende in Ìlion su Fadu!<br />
A narrer chi at finas giuiladu,<br />
seguru de ti dare mala morte,<br />
cando su primu colpu t’as faddidu<br />
e sa lantza in s’iscudu t’at felchidu!<br />
106 Crêiat de lu poder trapassare<br />
s’amparu tou ‘e brunzu poderosu<br />
che chera modde e de t’isterrijare!<br />
Ma torresit in sensos, dubidosu<br />
de poder tanta glòria meritare,<br />
addaghi cun s’ispada tirriosu<br />
a s’ala sua currinde a boleu<br />
t’ ‘idesit su gherreri dardaneu.<br />
107 D’una ‘istrale tando si frunesit<br />
cun sa màniga lija de ozastru<br />
e de ti l’attappare meledesit<br />
contr’a s’elmu, cun tìrria d’abbilastru!<br />
Ma fit de brunzu custu e non tzedesit!<br />
Diversu invece istesit su disastru<br />
chi li fattesti tue cun s’ispada<br />
si l’as sa conca in duos isperrada!<br />
108 Sutta su nare l’intresit cuss’atta<br />
e paris cun sos ossos fragassados<br />
da-e sas cheas ambos duos patta<br />
nde li sunu sos ojos saltiados<br />
tzegos ficchende in terra, impiuerados!<br />
Che ruesit s’iscuru e tue in matta<br />
su pê abbattighéndeli cun atza<br />
li nêsti, lêndeli armas e coratza:<br />
447<br />
Menelau<br />
‘occhit a<br />
Pisandru
Sa morte<br />
de Arpalione<br />
Càntigu XIII<br />
109 –O canes troianos allimidos,<br />
ratza dannarza, vile e traittora,<br />
s’ispera adducas tenides ancora<br />
de nos bider de brios istasidos<br />
e sos navios nostros inchesidos?<br />
Profanada mi l’azis sa dimora<br />
a Elèna gittèndebos e, peus,<br />
su santu cherrer traighende ‘e Zeus!<br />
110 Mancari ‘uddente de su deus Marte<br />
sa fiara bos brujet in su coro,<br />
su pannu non merìtat de cuss’arte<br />
s’agire ‘ostru chena prus decoro!<br />
Fizu de Cronos, ch’a dogn’ora onoro,<br />
nâmi: ello comente a cudda parte<br />
de sa Giustìscia faghes verdadera<br />
pèndere e da-e ora s’istadera?<br />
111 Ca ses tue, o Tronante, tue ebbia<br />
chi s’afficcu lis das de sa vittòria...<br />
gai si ‘ettan in bisos de glòria<br />
cun atza e fide a ponner marrania!<br />
A sos mortales, est cosa notòria,<br />
praghet sa fama de sa valentia<br />
e, non segundu, su bonu passare!<br />
Ma custos campan solu pro gherrare!–<br />
112 Nênde gai, sas armas de su mortu<br />
desit a sos cumpanzos e, che bentu,<br />
frimma sa mente in su patidu tortu,<br />
torresit tra sos primos cun s’intentu<br />
de s’ ‘alanzare ancora un’accunortu!<br />
Ma l’ ‘idesit su fizu in su momentu<br />
de su re Pilemene, Arpalione 28 ,<br />
bénnidu cun su babbu a Ilione.<br />
448
Battàglia manna in su portu<br />
113 Sa lantza ‘e brunzu longa e acutada<br />
l’imbolesit che lupu abboghinende,<br />
ma in s’iscudu ‘e s’Atride cravada<br />
frimmesit sa saetta, bantzighende!<br />
Timinde a s’Ade ‘e fagher sa tuccada<br />
in mesu a sos cumpanzos che bolende<br />
pensesit de torrare su dardanu.<br />
Ma sa Morte fit cue a falche in manu!<br />
114 Cun una fritza infattis Merione<br />
pagare li fattesit sa repicca<br />
de cherrer tant’onore in Ilione!<br />
Da’ sa nàdiga destra a sa buscica<br />
lu trapassesit e, che tilingione,<br />
restesit cuddu cun sa frua sicca<br />
isterrijadu in sa terra luzana<br />
catzende samben che una funtana!<br />
115 L’inghiriesin tando in dolu mannu<br />
sos fortes Paflagones 29 tott’umpare,<br />
lestros pensende, mancari in affannu,<br />
subr’unu carru ‘e che lu garrigare.<br />
Cun Pilemene, pranghende su dannu,<br />
pustis a Tròia de che lu portare<br />
detzidesin su corpus de su mortu<br />
pro retzire ‘e su teu s’accunortu.<br />
116 Galu Paris galanu ira e dolore<br />
proesit pro sa sorte ‘e su cumpanzu<br />
ammenténdesi ‘e cando, sende istranzu<br />
in Paflagònia 29 , cun sintzeru amore<br />
fit bistadu retzidu. Malu ‘anzu<br />
a su fruttu ‘e Polido 30 , Euchenòre 31 ,<br />
desit tando a repicca, una saetta<br />
cravéndeli in s’orija ‘eretta-‘eretta!<br />
449<br />
Sa morte de<br />
Euchènore
Èttore<br />
a s’attaccu<br />
Càntigu XIII<br />
117 A s’Ade iscurigosu su mischinu<br />
si ch’avviesit, decomente ischiat,<br />
ca su babbu, chi fit un’indovinu,<br />
sende in Corintu nâdu bi l’aiat<br />
chi tale sorte li reservaiat<br />
si fit tuccadu a Ìlion su destinu!<br />
S’invece intro ‘e domo fit restadu<br />
fit mortu da’ su male consumadu!<br />
118 Gai isse e tottu cun ànimu forte<br />
a Tròia detzidesit de partire<br />
(ùltima libertade in tanta sorte!)<br />
cherfende a sos turmentos preferire<br />
d’Ares dannarzu s’orrorosa morte!<br />
Pare-pare intantu a si ‘occhire<br />
sos d’Argo fin sighende e d’Ilione<br />
su tristu alimentende fogarone.<br />
119 In cuss’ora Ettòrre, caru a Zeu,<br />
chen’ischire ‘e su dannu chi patende<br />
fin sos suos da’ s’inimigu acheu<br />
in s’ala manca (e ne chi favorende<br />
fit a sos d’Argo s’eterrenu deu<br />
de sas undas marinas), porfiende<br />
si nd’istaiat contr’a su danau<br />
in sos navios de Protesilau 32 .<br />
120 Sende cue prus bàscia sa muràglia<br />
(a tales ch’in s’ispiàggia sos navios<br />
s’ ‘idian puntellados), cun prus brios<br />
la sustenian tottu sa battàglia:<br />
da’ una parte Ettòrre ‘e bon’iscàglia<br />
cun medas Troianos; sos Fitios 33<br />
da-e s’àtera, Iónicos, Epeos,<br />
Beotes e Locresos Tessaleos!<br />
450
Battàglia manna in su portu<br />
121 De Atene sa ratza ‘e mezus fide<br />
be-i fit in cuss’oru reunida<br />
cun Menesteu, Stìchiu, Bia, Fida 34 ,<br />
cun sos tres cabos epeos d’Elìde<br />
Dràciu, Anfione e Megete Filide,<br />
e Medonte in pius, frua atzurida<br />
de Oileu, ch’ aiat sa ghia<br />
cun Podarce de cuddos de Fitia.<br />
122 (Fit Medonte d’Oileu Locresu<br />
su fizu burdu, chi ch’abitaiat<br />
in sa ‘idda ‘e Filace; e si attesu<br />
da’ sa domo ‘e su babbu ch’istaiat,<br />
est ca mortu a sa ‘ìdriga l’ aiat<br />
unu ‘e sos frades, send’istadu offesu!<br />
Eriopide 35 fit custa nomada<br />
e si l’ aiat a morte leada!)<br />
123 Intantu, saettende a Ilione<br />
si nd’istaian a costazu a pare<br />
Aiace Oileu e Telamone<br />
sighinde a passu-passu a avantzare<br />
a conca bàscia chena si frimmare,<br />
gai comente, arende in paragone,<br />
duos boes ispanos a puntìglia<br />
luttiende suore in sa repìglia!<br />
124 Deghe assunessi o bìndighi ‘e soldados<br />
chi li rezian s’imponente iscudu<br />
nd’aiat Telamone inghiriados,<br />
prontos tottu una manu de aggiudu<br />
a li dare, si l’esseren mancados<br />
pro s’isforzu sos brios a s’atzudu!<br />
A tales cuss’amparu fit pesante<br />
chi non fit d’unu sa fortza bastante!<br />
451<br />
Sos duos<br />
Aiaces
Polidamante<br />
tuccat da-e<br />
Èttore<br />
Càntigu XIII<br />
125 Sos d’Oileu Locresos valentes<br />
da-e palas invece gherraian,<br />
ca de iscudos non nd’impittaian,<br />
ne elmos e ne lantzas lutzighentes,<br />
giagh’in sos chertos pius preferian<br />
sas frundas corriattas e potentes<br />
de lana ‘erveghina fatta a tritzas<br />
o cun s’arcu imbolare malas fritzas!<br />
126 Tanta fit s’atza, tale sa ‘errina<br />
in cussu giassu ‘e sos fortes Acheos<br />
chi no ischian prus sos Dardaneos<br />
de comente impidire sa ruina!<br />
E fin fuidos da-e sa marina<br />
finas a Tròia pistos, a curreos,<br />
si non esserat da’ Ettòrre andadu<br />
Polidamante e l’aeret nâdu:<br />
127 –Como d’àtere, o Èttore istimadu,<br />
cheret ch’intendas parrer e cunsizos,<br />
ca s’est beru chi s’Olimpu t’at dadu<br />
de sas armas sos mezus contivizos,<br />
non pro cussu dês crêre ch’iscultadu<br />
in oras de letìscias o fastizos<br />
sempre dêt esser su chi naras tue,<br />
che s’esseras su mezus finas cue!<br />
128 B’est chie da-e Zeus at retzidu<br />
de sa gherra s’istintu e su talentu,<br />
chie ‘e sa dansa donzi movimentu<br />
connoschet bene, chie est frunidu<br />
de ‘oghe bella e chie cun su didu<br />
t’abbauccat sonende un’istrumentu!<br />
Àteros dan cunsizos chena pare<br />
a bonu ‘e cantos ischin iscultare.<br />
452
Battàglia manna in su portu<br />
129 S’est gai ti pretendo, o valorosu,<br />
orija ‘e mi parare pr’un’iscutta:<br />
sa corona ‘e sa gherra s’est allutta<br />
in tottue oramai e dubidosu<br />
so de sa sorte ‘e Troe! Cue sutta,<br />
appoi ch’in su muru portentosu<br />
s’an abbertu sos nostros unu ‘adu,<br />
paret chi contra si ‘oltet su Fadu!<br />
130 In s’orgógliu puntos sos d’Atreu<br />
che sirvones feridos sun gherrende<br />
e sos nostros, oh sorte, sun tzedende<br />
e fintzas fuit calcunu a boleu!<br />
Su dannu d’eris paret chi brujende<br />
siat che fogu in donzi coro acheu<br />
e chi torret Achille Mirmidone<br />
finas timo, atzuridu che leone!<br />
131 Lassa, o Ettòrre, duncas s’abbolottu<br />
unu momentu ebbia e, si bi crêse,<br />
giama a inoghe prìntzipes e rese<br />
pro intender su parrer da-e tottu;<br />
gai pustis, appenas l’as connottu,<br />
sa detzisione pius giusta lêse:<br />
nos cumbenit, decomente podimos,<br />
de prus a los ‘prettare o recuimos?–<br />
132 Nêsit Polidamante; e su faeddu<br />
valutesit Ettòrre giustu e bonu,<br />
s’abboghinesit rispondende a tonu:<br />
–Tue abbarra inoghe un’aizeddu,<br />
chi mi fatt’ ‘eo unu girigheddu,<br />
pustis torro che fatt’a lampu tronu!<br />
Si nd’ ‘ideras de cabos los trattene<br />
e-i s’allega lis ilgiari ‘ene!–<br />
453
Èttore e Paris<br />
Càntigu XIII<br />
133 Tucchesit, nênde gai, che a bolu,<br />
terrìbile in su brunzu, cor’ardente,<br />
e che montagna niada imponente<br />
in mesu a sos Troianos solu-solu,<br />
cun sa ch’ aiat boghe in s’arghentolu<br />
sos suos cunvochende prontamente.<br />
E impressados cantos l’intendesin<br />
a su trettu indicadu recuesin.<br />
134 Non bidinde a Deìfobo, sighesit<br />
Tronu ‘e gherra tando prus innante,<br />
galu in chirca d’Elénu, d’Adamante<br />
e d’Asìu Artacide; sebestesit<br />
invece a Paris, su déchidu amante<br />
d’Elèna cara ‘e sole, e li naresit<br />
cun unu risu in laras, ma pressosu,<br />
de sa sorte ‘e sos d’Ilion timizosu:<br />
135 –O Paris bellu e tristu che niunu,<br />
de féminas galanu tilibriu,<br />
nâmi: u’est Deìfobo? Ue sunu<br />
Elénu frade, Adamante, Asìu?<br />
E Otrioneu? Non si nd’ ‘idet unu!<br />
Chie est mortu mi nara e chie est biu.<br />
Ohi sorte! Pro Tròia disdicciada<br />
adducas s’ùltim’ora est arrivada!–<br />
136 E Paris, ch’ispronende fit sos suos,<br />
cun moderu in risposta e dignidade:<br />
–Ello prîte sos impropèrios tuos<br />
galu una ‘olta sunu, o caru frade,<br />
ràntzigos che su fele? In veridade,<br />
e accomi luego a sos concluos,<br />
non sempre apo brilladu in su dovere,<br />
ma finas como non mi cheres crêre!<br />
454
Battàglia manna in su portu<br />
137 Da’ cando sos ‘nimigos accamados<br />
semus teninde accurtzu a su portu,<br />
in prima fila remédiu e cunfortu<br />
so chirchende a sos dannos cajonados.<br />
De sos eroes chi m’as fentomados<br />
prus d’unu sos Danaos nos nd’an mortu!<br />
Solu Elénu e Deìfobo, feridos,<br />
pro si curare si che sun bessidos!<br />
138 Ma si giompende ‘e Tròia a finitia<br />
est su destinu, decomente as nâdu,<br />
tue a s’attaccu, o Èttore, nos ghia<br />
c’at a restare iscrittu e mentovadu<br />
custu die in s’Istòria, a lughe ‘ia!<br />
Frade tou no est inneuddadu<br />
e cantu podet un’èssere umanu<br />
l’as a bider faghinde a coro in manu!–<br />
139 S’asseliesit Ettòrre in l’intender<br />
e su nomen tucchesin d’Ilione<br />
unu a costazu a s’àteru a difender.<br />
E lis ponzesin fattu Cebrione,<br />
Polidamante, sempre malu a render,<br />
Mori e Ascàniu 36 , fizos d’Ippotione 37 ,<br />
chi pro dare su giambu a sos soldados<br />
fin da’ s’Ascània 38 su die arrivados.<br />
140 E Falce 39 s’aunesit e Orteu,<br />
Palmi e Polifete in su momentu;<br />
gai avantzesin contr’a sos d’Atreu<br />
tales ch’in mare una móvida d’ ‘entu<br />
chi sas undas suppesat tott’arreu<br />
biancas d’ispuma, mentras su chimentu<br />
s’intendet de su tronu a curre-mue<br />
chi paret chi nd’isàsciet donzi nue!<br />
455
Sa briga de<br />
Telamone cun<br />
Èttore<br />
Càntigu XIII<br />
141 E pariat Ettòrre gloriosu<br />
innant’a tottu Ares soberanu<br />
cun s’elmu istrintu in conca lumenosu<br />
e cun s’iscudu ‘e brunzu, tundu, in manu,<br />
ispissu ‘e corzos ‘ulos e pesosu!<br />
A sos d’Argo cheriat su troianu<br />
cun s’imponèntzia sua assucconare<br />
pro mezus che los poder degumare!<br />
142 Ma non fit zente fàtzile a s’annuzu<br />
sa ch’innanti gighiat o crabolos<br />
ch’in sos padentes timen s’ischimuzu!<br />
«O magnìficu Ettòrre, s’oriolos<br />
as tue de nos ponner in buluzu,<br />
beni a ti los leare sos consolos!<br />
–avantzende li nêsit Telamone<br />
a passos mannos che unu leone–<br />
143 Sas naves ch’as in buddu ‘e nos derruer<br />
millas cue in su portu! Ma s’impresa<br />
non crêo sias prontu a la concluer!<br />
Ratza est sa nostra a gherras avvesa<br />
ch’ischit it’est s’attaccu e sa difesa!<br />
Deo ti naro, invece, ch’at a ruer<br />
d’Ìlio sa ‘idda poderosa innante,<br />
si nos nd’ ‘ogat su camu su Tronante!<br />
144 Antzis t’annùntzio chi a sos concluos<br />
sa vida tua finas est lompende!<br />
E già mi paret de t’ ‘ider preghende<br />
a Zeus mannu e a sos Deos suos<br />
pro chi lis ponzan a sos caddos tuos<br />
alas d’astore, addaghi fuende<br />
t’as a bider cun s’inimigu a pala<br />
marranende ‘e ti dare morte mala!»<br />
456
Battàglia manna in su portu<br />
145 Nêsit; e, alta, Zeus immortale<br />
da-e destra un’àbbile imbiesit,<br />
ch’a ticchìrrios su chelu attraessesit,<br />
de detzisiones annùntziu fatale!<br />
Crêìndelu ‘e vittòria unu signale<br />
cuntentu donz’Acheu nde restesit.<br />
Ettòrre invece, non lêndesi suddu,<br />
che tronu abboghinesit contr’a cuddu:<br />
146 –Aiace barrosu, assiat bisu<br />
su ch’in sos ojos ti ch’as imprimidu!<br />
Sònnia, sònnia, o trau presumidu!<br />
Chi bos si ‘oltat in prantu su risu<br />
ladinu est che sole cuss’avvisu,<br />
asi m’aeret Era partoridu<br />
da’ sa de Zeus olìmpica ‘ena<br />
o m’onoreran che Febo o Atena!<br />
147 E finas tue, s’aeres s’azardu<br />
contr’a Ettòrre ‘e ponner marrania,<br />
dias retzire da’ sa lantza mia<br />
su chi merìtas déghile riguardu!<br />
Tand’accurtzu a sas naves, berumia,<br />
sas pulpas tuas, sos ossos, su lardu<br />
aes e canes t’an a ischirriolare<br />
tra issos a porfia a murru a pare!–<br />
148 Nêsit; e a innante s’atzuridu<br />
cun sos cumpanzos tucchesit umpare,<br />
altu ‘ettende un’orrorosu gridu<br />
chi fattesit sa terra trinnigare!<br />
E galu sos d’Atreu, a pê ficchidu,<br />
lêsini, aisettende, a boghiare.<br />
E su fragassu a s’eterrenu situ<br />
lompesit de Cronide beneittu!<br />
457
Càntigu XIII<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU TREIGHÉSIMU<br />
1 Mìsios [...] Tracianos [...]: Sos Mìsios fin zente traciana chi si fit<br />
trasferida in una regione de s’Asia Minore; sos Tracianos ladinos<br />
istaian in sa Tràcia, regione chi in cuddos tempos s’isparghiat da-e<br />
su Mare Egeu finas a su Danùbiu e a su Mare Nieddu.<br />
2 Abìos [...] Ippomolgos [...]: Populassiones fantàstigas de sa Scìzia,<br />
regione de s’Àsia centrale. Abìos cheret nárrere “chena violèntzia”;<br />
Ippomolgos invece “mulghidores de ebbas”.<br />
3 Ege [...]: Medas fin sas biddas cun tale nòmene (in s’Acàcia, in<br />
s’Eubea, in Cilìcia, in Macedònia). A cale ‘idda siat tuccadu Nettunu<br />
Omero non nos lu faghet cumprèndere.<br />
4 Imbro [...] Tènedo [...]: Isuleddas de s’Egeu, de fronte a sa Tròade.<br />
5 Peneleu [...]: Fit cun Léitu unu de sos cumandantes de sos esércitos<br />
de sos Beotes, zente accudida a Tròia da-e sa Beòtzia, regione<br />
de sa Grècia centrale.<br />
6 Tronu’e Gherra [...]: Appellativu de Èttore; ma non de isse ebbia.<br />
Su veru Tronu ‘e Gherra fit Ares o Marte, deus de sa gherra.<br />
7 Imbriu [...] Pedeu [...]: Fizu de Mèntore, Imbriu cojuesit a<br />
Medesicasta, fiza burda de su re Prìamu. Istesit mortu da-e Téucro.<br />
Fit de sa ‘idda de Pedeu, tzittade fentomada inoghe ebbia e non<br />
mezus pretzisada.<br />
8 Medesicasta [...]: Muzere de Imbriu e fiza burda de re Prìamu.<br />
9 Citeatide, Anfímacu, Citeu [...]: Anfímacu fit fizu de Citeato (o<br />
Cteato), cumandante de sos Epeos. Pro Citeato, chi fit unu de sos<br />
duos Moliones, s’abbàidet sa nota n. 38 de su Càntigu XI. Citeatide<br />
o Citeu cheret narrer “fizu de Citeato o Cteato”.<br />
10 Stichìu [...]: Cumandante ateniesu sutt’a Menesteu, mortu da-e<br />
Èttore.<br />
11 de su nebode [...]: De Anfìmacu.<br />
12 Calidone [...] Pléuro [...]: Biddas de s’Etòlia. Pléuro fit galu giamada<br />
Pleurone.<br />
13 Sos d’Efira [...] Flegeos [...]: Efireos (o Efiros) e Flegeos fin pópulos<br />
de sa Tessàglia (o Tessalea).<br />
14 Otrioneu [...]: Gherreri troianu, mentovadu inoghe ebbia,<br />
mortu da-e Idomeneu. Beniat da-e Cabeso.<br />
15 Cabeso [...]: Tzittade non mezus pretzisada forsis de sa Tròade o<br />
de s’Asia Minore.<br />
458
Battàglia manna in su portu<br />
16 Ippaside Ipsenore [...] Ippaseu: Gherreri gregu, fizu d’Ippasu,<br />
mortu da-e Deìfobo. Custu Ippasu no est sa matessi persone de sa<br />
nota n. 24 de su Càntigu XI.<br />
17 Esiete [...]: Babbu de Alcàtoe. Pro Alcàtoe s’abbàidet sa nota n.<br />
2 de su Càntigu XII.<br />
18 Ippodamìa [...]: Fiza de Anchise, sorre de Enea. Fit sa muzere de<br />
Alcàtoe.<br />
19 Anchise [...]: Prìntzipe troianu, fizu de Capi e babbu de Enea e<br />
de Ippodàmia.<br />
20 Deucalione [...]: Fizu de Minos e babbu de Idomeneu.<br />
21 Minos [...]: O Minosse. Segundu Omero fit fizu de Zeus e de<br />
Europa; babbu de Deucalione e de Arianna.<br />
22 Dipiro [...]: O Deìpiro. S’abbàidet sa nota n. 4 de su ‘e noe<br />
Càntigos.<br />
23 su deus de s’urùlu forte [...]: Appellativu de Marte o Ares, su<br />
deus de sa gherra.<br />
24 Molide [...]: Merione, fizu de Molo.<br />
25 Polite [...]: Fizu de Prìamu e de Écuba, famosu pro sa valentia in<br />
sas garas de cursa.<br />
26 nebode [...]: Su donnumannu de Antìlocu, ossiat su babbu de su<br />
re Nèstore, fit Neleu, fizu de Posidone (o Nettunu).<br />
27 Pisandru [...]: Gherreri troianu non mentovadu in aterue e de<br />
non cunfùndere cun su fizu de Antìmacu (nota n. 10 de su Càntigu<br />
XI).<br />
28 Arpalione [...]: Gherreri troianu, fizu de Pilemene, su re de sa<br />
Paflagònia. Lu ‘occhesit Merione.<br />
29 Paflagones [...]Paflagònia [...]: Sa Paflagònia fit una regione de<br />
s’Àsia Minore; sos Paflagones sos abitantes suos.<br />
30 Polido [...]: Profeta e prìntzipe corìntziu, babbu de Euchènore.<br />
31 Euchènore [...]: Fizu de Polido, mortu da-e Paris.<br />
32 Protesilau [...]: Fizu de Ifìciu e de Astìoche, cumandante, umpare<br />
a su frade Podarce, de sos esércitos tessaleos. Maridu de<br />
Laodàmia. Istesit su primu gregu a ruer mortu in sa gherra de Tròia.<br />
Èttore, infattis, li lêsit sa vida appenas toccada sa costa troiana.<br />
33 Fitìos, Iónicos, Epeos, Beotes, Locresos Tessaleos [...]: Sos Fitìos<br />
(de non cunfunder cun sas populassiones de sa Fitia de Achille) fin<br />
forsis Tessaleos, giaghi los cumandaiat Podarce. Sos Iónicos fin<br />
d’Atene, sos Epeos de s’Elíde settentrionale; sos Beotes de sa Beòtzia;<br />
459
Càntigu XIII<br />
sos Locresos Tessaleos de sa Tesságlia, regione non lontana da-e sas<br />
Termópiles.<br />
34 Bia, Fida, Dráciu, Anfione, Medonte [...]: Bia est forsi sa fromma<br />
accurtziada de Biante; Fida fit unu de sos cumandantes de sos<br />
Iónicos (o de sos Beotes?); Dràciu e Anfione duos cumandantes<br />
Epeos; Medonte, fizu de Oileu e frade de Aiace, su ch’at a morrer<br />
pro manos de Enea. Pro sos àteros lùmenes s’abbáidet su<br />
DITZIONÁRIU OMÉRICU.<br />
35 Eriopide [...]: Muzere de Oileu, non mentovada in aterue.<br />
36 Mori [...] Ascániu [...]: Fizos de Ippotione, de sa Frìgia.<br />
37 Ippotione [...]:Babbu de Mori e de Ascániu, cumandante de sa<br />
Frígia, mortu da-e Merione.<br />
38 Ascánia [...]: Bidda e regione de sa Frìgia, in s’Asia Minore.<br />
39 Falce, Orteu, Palmi, Polifete [...]: Gherreris troianos. Falce at a<br />
morrer pro manos de Antílocu. De sos áteros non nd’amos a intender<br />
pius faeddu.<br />
460
ILIADE<br />
CÀNTIGU BATTORDIGHÉSIMU<br />
S’AMOROSU ‘ORDINZU<br />
S’amorosu ‘ordinzu
Càntigu XIV<br />
SUMMÀRIU<br />
Nèstore torrat a su campu Ottavas 1-12<br />
Sa proposta de Agamènnone 13-15<br />
S’atzottu de Ulisse 16-20<br />
Su cunsizu de Diomede 21-25<br />
S’ùrulu de Posidone 26-29<br />
Era s’abbellittat 30-35<br />
Era trampat a Venus 36-43<br />
Era e-i su Sonnu 44-55<br />
S’amorosu ‘ordinzu 56-65<br />
Su sonnu de Zeus 66-68<br />
Posidone falat da-e sos Acheos 69-82<br />
Sa riscossa de sos Acheos 83-90<br />
Peneleu ‘occhit a Ilioneu 91-94<br />
Sa ritirada troiana 95-97<br />
462
S’amorosu ‘ordinzu<br />
1 Buffende intr’ ‘e sa tenda fit Nestòre<br />
cando ‘e sos d’Argo e de sos d’Ilione<br />
su gridu s’intendesit de terrore.<br />
Nêsit tando a s’amigu Macaone:<br />
–Fizu d’Asclépiu, a chie su favore<br />
pensas tue ch’in tantu bulione<br />
oe riservet bonigna sa sorte?<br />
Inte’ s’ùrulu, inte’... e cant’est forte!<br />
2 O Zeus, nos ampara e nos sustene!<br />
Tue però, buffende assussegadu,<br />
galu un’iscutta inoghe ti trattene,<br />
fintz’a cando Ecamede innettiadu<br />
cun s’abba tèbia non t’at bene-‘ene<br />
su corpus da’ su samben azeppadu!<br />
Deo a sa vedetta so tucchende<br />
pr’ ‘ider it’est chi nos est capitende!–<br />
3 De Trasimede su broccheri ‘e brunzu<br />
lêsit tando da’ terra Gereneu<br />
(de su sou faghinde bon’impreu<br />
nde fit su fizu) e a lantza in punzu<br />
da’ sa tenda ch’ ‘essesit a boleu.<br />
Si l’allizesit che foza in s’atunzu<br />
però sa cara e-i su coro isfattu<br />
in s’ ‘ider da’ s’altura s’abbasattu.<br />
4 Oh, dolore! It’ ‘irgonza! Che simmai<br />
fin sos cumpagnos suos accamados,<br />
medas in fua, tottu in arguai,<br />
fertos da’ s’inimigu, abbanghelados,<br />
fintz’a s’oru ‘e sas naves apprettados!<br />
E su muru per terra, ohi, ahi!<br />
Su coro s’intendesit a toccheddos<br />
e che brinchendendeli sos cherveddos!<br />
463<br />
Nèstore<br />
torrat a su<br />
campu
Càntigu XIV<br />
5 Ite deviat fagher e podiat?<br />
Abbalaviadu restesit, dudosu:<br />
de torrare a su chertu cumbeniat<br />
o da’ s’Atride a ch’essire pressosu?<br />
E sicomente non si detzidiat,<br />
fit che sutt’a su chelu minettosu<br />
sas undas de su mare bantzighende<br />
su ‘entu ‘e sa tempesta aisettende!<br />
6 De leare ‘e s’Atreu su caminu<br />
infinis pius giustu valutesit.<br />
E addaghi in sa nave l’agattesit<br />
feridu, cun Tidide e su divinu<br />
fizu ‘e Laerte, e s’abbizesit<br />
chi fertos fin pur’issos: –Oh, destinu,<br />
–abboghinesit tristu a ojos fora–<br />
acco’ lómpida d’Argo s’ùltim’ora!–<br />
7 (Fin sas naves acheas allogadas<br />
peri totta s’ispiàggia a fianc’a pare,<br />
da-e sa punta ‘e Sigeu 1 affiladas<br />
fintz’a sa de Reteu 1 a prua a mare;<br />
sas ch’a Tròia fin primas arrivadas<br />
las aian devìdas collocare<br />
pius a intro invece e unu muru<br />
b’aian fattu a palas pro seguru.)<br />
8 In s’ ‘ider a Nelide cue innante<br />
s’assustesin sos cabos ferizados<br />
(ch’andende toppi-toppi abbacchiddados<br />
si fin cun una lantza) e in s’istante,<br />
ischinde pius solos sos soldados<br />
e chena s’antzianu cumandante,<br />
si miresin in cara che a chie<br />
sa morte at abbojadu beffa e rie!<br />
464
S’amorosu ‘ordinzu<br />
9 Li nêsit tando in suddu Agamennòne:<br />
–Gereneu istimadu, d’Argo intrea<br />
glòria màssima e bantu, una rejone<br />
dês aer si lassadu as sa pelea!<br />
Nova ‘ona nos nd’ ‘attis? O est fea!<br />
Paret da-e sa chiza ch’Ilione<br />
nos siat cun Ettòrre ojos d’arpia<br />
che simmai apprettende in sa porfia!<br />
10 Alluttos nos los ana sos navios?<br />
In cale trettu –mi nara– ‘e su portu?<br />
Airados cun megus, pro su tortu<br />
fattu a Pelide, sos gherreris mios<br />
m’ódian tottu e si m’ ‘ideran mortu<br />
non dian fagher de làgrimas rios!<br />
Boza pius non tenen de gherrare<br />
s’a domo braman solu de torrare!–<br />
11 E su de Pilo in risposta: –O Atride,<br />
su chi timias ajallu avveradu,<br />
ne diat poder su ch’est capitadu<br />
iscontzare, cherfende, su Cronide!<br />
Sa muràglia ch’aimis fraigadu<br />
a difesa ‘e su portu, m’intendide,<br />
boltulada nde l’ana sos Dardanos<br />
e da’ sas naves non sun prus lontanos!<br />
12 Si sighin gai che lupos famidos<br />
a nos felchire dentes fintz’a sero,<br />
chi nos las brujen tottas cunsidero<br />
cosa pius che tzerta e ch’istasidos<br />
amos a ruer nois! Si cumpridos<br />
però s’Olimpu, decomente ispero,<br />
non at a cherrer sos destinos nostros,<br />
lestros mi nâde sos pianos bostros!–<br />
465
Sa proposta de<br />
Agamènnone<br />
S’atzottu<br />
de Ulisse<br />
Càntigu XIV<br />
13 «S’est chi ‘ettadu nos nd’ana su muru<br />
–li nêsit Miceneu in pensamentu–<br />
e si sa cora non bastesit puru<br />
a frenare s’ilìacu ardimentu,<br />
ladinu est pro a mie chi cuntentu<br />
est chi morzemus Zeus cori-duru<br />
attesu da’ sa pàtria, ingloriosos!<br />
Oh, cantu sun sos Deos dispettosos!<br />
14 Nos fit amigu s’Olimpu una ‘ia...<br />
como invece a Priàmu at postu amore,<br />
si messat isse fruttos de valore,<br />
deo in sarragu cun sa zente mia!<br />
Gai a prus de su tortu traittore<br />
de Paris troianu, oh iscuria,<br />
galu tzeder devimos onra e vida<br />
a chie custa trassa l’at bordida!<br />
15 A l’ischides però ite faghimos?<br />
A una a una sas naves in mare<br />
tenìndelas a largu che mintimos;<br />
e, s’a de notte, pro si reposare<br />
tzesseran cuddos de nos apprettare,<br />
nd’approfettamos e nos che partimos!<br />
Mezus sa fua ch’a ficchire mortu<br />
cun sos àteros paris in su portu!»<br />
16 Lu miresit Ulisse oji-incrispidu<br />
e cun boghe li nêsit de disdignu:<br />
–Cale malu faeddu t’est fuidu,<br />
o Atride, da’ ‘ucca! Cust’impignu<br />
nos ses narende ‘e lassare incumpridu?<br />
E de tuccare a s’accua? Ma dignu<br />
ses tue ‘e cumandare solu a chie<br />
gighet coro ‘e crabolu 2 che a tie!<br />
466
S’amorosu ‘ordinzu<br />
17 A nois Zeus da’ sa gioventura<br />
a sa ‘etzesa, e finas a sa morte,<br />
cumandadu at in bona o mala sorte<br />
de la sustenner cust’impresa dura!<br />
A tales tenes tue coro forte<br />
si a de notte che a furadura<br />
da-e Tròia partire ti che cheres<br />
olvidende ‘e su pôre sos doveres?!<br />
18 Mezus ti càglia! Ca si ti l’intendet<br />
calicunu ‘e sos Gregos su cunsizu<br />
galu ‘e pius s’attristat e s’offendet!<br />
Chie de tanta zente at contivizu<br />
e de sos rese d’esser re pretendet<br />
mustrare dêt prudèntzia e manc’aizu,<br />
comente bramas tue, dêt pensare<br />
fuende onore e vida ‘e s’ ‘ardiare!<br />
19 Contràriu so deo a cuss’idea,<br />
finas ca timo chi, si detzideras<br />
de fagher su ch’as nâdu e nde ‘ogheras<br />
pro tal’impreu da-e sa pelea<br />
calchi soldadu, cun pius tenea<br />
nos diat fagher Èttore a biseras<br />
e-i sos d’Argo, pensende a sa fua,<br />
dian gherrare onzunu a moda sua!–<br />
20 E conchi-bàsciu su Re in risposta:<br />
–Che istillu, o Ulisse, cuss’atzottu<br />
mi mattanat su coro e prus de tottu<br />
c’as créttidu chi fatta a bell’apposta<br />
l’ap’ ‘eo pro fuire sa proposta<br />
e non cun su cherveddu in abbolottu!<br />
Tue o àtere, s’est chi nde tenides,<br />
proite mezus parrer non porrides?–<br />
467
Su cunsizu<br />
de Diomede<br />
Càntigu XIV<br />
21 «Deo unu parrer lu dia avantzare<br />
–li rispondesit luego Tidide–<br />
s’est ch’a niune ‘e ‘ois, o Atride,<br />
dat impizu ch’a dever faeddare<br />
su prus gióvanu siat! M’intendide,<br />
giagh’ ‘eo puru mi potto ‘antare<br />
d’una nóbile ispiga d’esser ranu:<br />
de Tideu, mortu in logu tebanu!<br />
22 Bisaju meu, a lumen Porteu 3 ,<br />
de Pléuro fit re e de Calidone,<br />
su ch’apesit in generassione<br />
ad Agrìu, a Melante e a Euneu 3 ,<br />
chi de sos frades fit su campione!<br />
Da-e custu est nàschidu Tideu,<br />
chi, pr’aer mortu in pàtria unu fulanu,<br />
custrintu istesit a biver lontanu!<br />
23 In Argo vida noa si fattesit<br />
comente aiat Zeus decretadu<br />
e s’est a tales bene cumportadu<br />
ch’una fiza d’Adastro 4 cojuesit,<br />
su mere ‘e cussa ‘idda pretziadu!<br />
Domo frunida e possessos apesit,<br />
tancas e bamas, ca, narat sa zente,<br />
fit cun sa lantza su pius valente.<br />
24 Ma ‘ois cust’allega, b’at de crêre,<br />
la connoschides cantu e prus de a mie;<br />
adducas m’iscultade pro piaghere:<br />
feridos semus, est beru, ma chie<br />
animare los podet a dovere<br />
prus de a nois, e própriu in su die<br />
ch’est pius grae sa difficultade,<br />
a sos Danaos nostros? Mi lu nâde!<br />
468
S’amorosu ‘ordinzu<br />
25 Torramos, dunca, in mes’a sos soldados<br />
e, sena b’arriscare àteru dannu,<br />
nessi a intzitos un’aggiudu mannu<br />
lis damos, pro chi pottan animados<br />
cust’ora superare ‘e mal’affannu!<br />
A cantos pustis che disisperados<br />
si nd’istan a s’insegus los brigamos<br />
e a tuccare a innanti los fortzamos!»<br />
26 In ojos sos tres res s’abbaidesin<br />
comente a narrer ch’aiat rejone<br />
e chena tunciare s’avviesin<br />
cun a innante Atride Agamennòne.<br />
E a bi l’atzettare non faddesin<br />
s’idea a Diomede. Posidone,<br />
infattis, da’ s’Olimpu isperiende,<br />
in los bider falesit che bolende.<br />
27 Si lis pontzesit a fiancu e, leada<br />
sa fromma d’un’eroe pilicanu:<br />
–Atride, –nêsit lêndeli sa manu–<br />
si nde dêt aer fattu un’attattada<br />
oe Pelide, ‘e conca malesanu,<br />
sa zente tua ‘idinde bisestrada!<br />
Ma ch’andet, s’at d’andare, in oramala,<br />
già non durat s’affogu sempr’a un’ala!<br />
28 Calicunu in s’Olimpu b’at a èssere<br />
deus o dea ch’a tie est pensende<br />
e ch’a Zeus s’ordinzu ch’est trassende<br />
trama cun trama che l’at a istèssere!<br />
Su chi bramat Priàmu ‘e li resèssere<br />
est bisu vanu! Antzis chi fuende<br />
los as a bider da-e s’abbolottu<br />
baddinosos annùntzio a tie e a tottu!–<br />
469<br />
S’ùrulu<br />
de Posidone
Era<br />
s’abbellittat<br />
Càntigu XIV<br />
29 Nésidi; e, tucchéndesi a innante,<br />
un’ùrulu ‘ettesit orrorosu<br />
su Mere de sas undas poderosu,<br />
a su de noe o deghe simizante<br />
mizas d’eroes, addaghi abbettiosu<br />
diventat su gherrare e issurdante!<br />
S’animesin sos d’Argo in su l’intèndere<br />
e lêsin cun prus atza a si difèndere!<br />
30 Era intantu, sa reina ‘e sos Deos<br />
chi sa trona in s’Olimpu tenet d’oro,<br />
in s’ ‘ider a su frade ànima e coro<br />
dàresi in tottu a s’ala e sos Acheos,<br />
si nd’allegresit. S’intentzione insoro<br />
non fit faddida cun tales impreos!<br />
E finas Giove, in s’Ida, maestosu<br />
li parzesit in s’ora prus odiosu!<br />
31 Pustis cherfende Giunone dechida<br />
a sos Danaos pur’issa aggiuare,<br />
a decomente fagher s’attrivida<br />
lêsit chena bistentu a meledare.<br />
Valutesit infinis de ch’andare<br />
imbellettada e profumada a s’Ida,<br />
sa ‘oza a Zeus pro ponner in pettu<br />
de si ch’intrare cun issa in su lettu!<br />
32 A s’istàntzia sua s’avviesit<br />
tando detzisa s’olìmpica Altesa<br />
e, appena arrivada, si frisciesit.<br />
(Avviju de miràbile bellesa<br />
fit su sou e bi l’ammanizesit<br />
Vulcanu a ispantia, a seguresa<br />
ponìndebi unu frìsciu in su portale<br />
ch’abberiat sol’issa e s’Immortale!).<br />
470
S’amorosu ‘ordinzu<br />
33 Cun s’ambròsia su corpus delicadu<br />
si frobbesit innante e un’unghentu<br />
cun un’essèntzia de raru portentu<br />
a tales si frighesit profumadu<br />
chi da’ s’Olimpu, gittu da’ su ‘entu,<br />
nd’est fintz’a Terra su nuscu faladu!<br />
Cun s’ispiglione sa dea galana<br />
si pettenesit posca a gana a gana!<br />
34 Sos pilos che a sole lutzighentes<br />
galu s’inaneddesit Era bella,<br />
e, bogados de rasu una mantella<br />
e un’ ‘estire ‘e seda risplendentes,<br />
da’ sas manos tessìdos sapientes<br />
de Minerva, cun chentu e una prella<br />
e cun tìbbias de oro ingalanidos,<br />
s’addronnesit cun cussos pignos nîdos.<br />
35 Una fasca cun franzas de luguras<br />
a sos fiancos pustis s’istringhesit<br />
e duas loriccinas s’appicchesit<br />
cun tres prellas donzuna, chi maduras<br />
fin che a tempus giómpidu sas muras!<br />
Unu ‘elu, infinis, si ‘ettesit<br />
de tullu in conca e-i sos pês divinos<br />
si frunesit de lùghidos bottinos!<br />
36 E, bramende a Venus d’agattare,<br />
ch’ ‘essesit da’ sa càmmara de lettu,<br />
c’aiat cosa de li dimandare<br />
pro ch’esserat s’ordinzu prus perfettu!<br />
Cun sas deas fit cudda e, a unu trettu<br />
poi ‘e l’aer giamada: –‘E m’accansare<br />
una gràscia ti pedo, o fiza cara,<br />
–li nêsit–. O mi faghes mala cara?<br />
471<br />
Era trampat a<br />
Venus
Càntigu XIV<br />
37 Si ti faeddo goi, est ca in budda<br />
isco chi m’as da’ cando a sos Acheos<br />
difendo da’ sos fortes Dardaneos,<br />
caros invece a tie! E una nudda<br />
bastat solu a divìdere sos Deos!–<br />
«Si lu potto, –li rispondesit cudda–<br />
de t’accansare pro cussu sa gana<br />
non m’impidit su coro, o Soberana!»<br />
38 E torréndeli muttu sa Trassera:<br />
–Sa chi possedis tue, tue ebbia,<br />
m’impresta, o Venus, suave majia:<br />
cudd’arte –so narende– verdadera<br />
chi su coro cun géniu e galania<br />
accisat chi non b’at mezus manera!<br />
Su chi bramo est de fagher torrare<br />
a Teti e a Oceánu 5 a fiancu a pare!<br />
39 Che una mama m’at Teti allevada<br />
e che babbu Oceànu da’ minore,<br />
est a narrer da’ cando cunsignada<br />
m’at Rea 6 a issos cun ténneru amore,<br />
ca l’aiat s’olìmpicu Segnore<br />
impresonadu a s’iscunfidada<br />
a Cronos, su maridu, pr’esser Zeu<br />
mere ‘e s’Olimpu e de su mundu intreu!<br />
40 Vivinde che fulanos sos Biados<br />
sun a puntìglia onzunu a contu sou,<br />
ne sa ‘errina ‘e s’amorosu tzou<br />
lis at pius sos coros carignados!<br />
Si resessera, cun s’aggiudu tou,<br />
como a los bider in bonu torrados,<br />
o dulche Venus, crê’ chi pro a mie<br />
avrèschere non podet mezus die!–<br />
472
S’amorosu ‘ordinzu<br />
41 E Venus in risposta, cara ‘e rosa:<br />
–Negare non lu potto su piaghere<br />
a chie in sa sea lumenosa<br />
corcat umpare cun s’eternu Mere!–<br />
Nênde gai, sa fasca portentosa,<br />
chi de s’ammaju tenet su podere,<br />
da-e sos fiancos in lestresa<br />
si nd’ ‘oghesit sa déchida Bellesa.<br />
42 Pustis, porrendebila: –O Giunone,<br />
acco’ su pignu chi pedis divinu!<br />
Lu lea, bae, istringhitilu in sinu,<br />
chi sa chi bramas suddisfassione<br />
lòmpere as a bìdere a puntinu!–<br />
Si nd’allegresit Era e, che matzone<br />
ch’ ‘idet sa trassa ‘eninde a concluos,<br />
sos ojos lampizesit mannos suos!<br />
43 Infinis, decomente cunsizadu,<br />
in costazos sa fasca si chinghesit<br />
e, mentres Afrodite in coidadu<br />
a s’istàntzia sua s’avviesit,<br />
cun unu brincu Era si tucchesit<br />
a bàsciu da’ s’Olimpu immaculadu,<br />
s’Emàzia 7 che bentu attraessende,<br />
sa Tràcia e sa Pièria, alta ‘olende!<br />
44 Lómpida a Monte Santu 8 a s’abbasciare<br />
pensesit sa pobidda ‘e su Tronante<br />
a pizu d’abba e gai ‘e che ‘olare<br />
finas a Lemno, s’ìsula ‘e Toante 9 .<br />
A su Sonnu cheriat faeddare,<br />
frade ‘e sa Morte, ca fit importante<br />
s’aggiudu ‘e custu pro s’intentu sou<br />
cantu sa fasca ‘e Venus a cumprou.<br />
473<br />
Era e-i su<br />
Sonnu
Càntigu XIV<br />
45 L’agattesit inie e, chen’ ‘istentu,<br />
li naresit leéndeli sa manu:<br />
–Amigu Sonnu, Mere soberanu<br />
de ómines e Deos, su cuntentu<br />
chi ti pedo m’accansa chittulanu,<br />
chi t’ap’a ringrassiare ogni momentu!<br />
Che lu drommi a Zeus cando in s’Ida<br />
bides ch’est dende a mie coro e vida!<br />
46 D’oro massitzu una cadrea bella<br />
ti dao de Vulcanu beneittu<br />
e, pro sos pês, in prus unu banchittu<br />
galu d’oro, lughente che istella:<br />
òberas raras, de divinu impittu,<br />
chi ‘essin solu da’ su Mongibella!<br />
Adducas m’accuntenta, o geniosu!–<br />
E su Sonnu in risposta suspettosu:<br />
47 –Fiza de Cronos, Era soberana,<br />
a cale siat àteru eterrenu<br />
accomi prontu in ojos selenu<br />
a li falare! Però cussa gana<br />
timo mi costet noella mattana!<br />
Finas a Oceànu, e chen’appenu,<br />
si mi lu pedis so prontu a ch’isterrer,<br />
ma provocare a Zeus non dia cherrer!<br />
48 Crês forsis chi mi l’apa ismentigada<br />
sa chi mi desit dura lescione<br />
sa ‘olta chi Eràcle ‘oltulada<br />
nd’at sa muràglia manna d’Ilione<br />
pro l’aer, a s’ ‘ardiada d’Esione,<br />
Laomedonte sa paga negada?<br />
E tue istragos l’ordinzesti in mare<br />
cherféndelu ‘e su tottu iseniare!<br />
474
S’amorosu ‘ordinzu<br />
49 Galu sa ‘olta, ammenta, m’as pedidu<br />
a chie t’affianzas in su lettu<br />
de che drommire e deo accussentidu<br />
ap’a s’ordinzu sen’unu suspettu!<br />
Gai sos bentos contr’a s’atzuridu<br />
fizu d’Alacmena in malu apprettu<br />
ponzesti tirriosa e isviadu<br />
che l’as finas a Coo 10 e mattanadu!<br />
50 A s’ischidada, connottu s’ingannu,<br />
in iras su Cronide si pesesit:<br />
peri tottu s’Olimpu mi chirchesit<br />
detzisu in fundu a s’oceànu mannu<br />
de mi ch’inciavonare! Mi salvesit<br />
sa Notte, e non tue, da’ su dannu,<br />
ca timet Zeus de la contrariare!<br />
E cheres chi lu torre a molestare?!–<br />
51 E s’ermosa oji-manna: –Assiat suddu!<br />
Adducas sos Troianos pro a tie<br />
a Zeus l’interessan cant’a cuddu<br />
chi l’est fizu? Non timas deasie!<br />
Bae seguru e accuntenta a mie...<br />
e deo sa femìna ch’as in buddu<br />
a isposa ti dao: a Pasitea 11 ,<br />
de sa Carìtes 11 delisciosa dea!–<br />
52 Li rispondesit su Sonnu in buddore:<br />
–Subr’a su Stige mi lu dês giurare<br />
cun una manu tocchende su Mare<br />
e sa Terra cun s’àtera a primore<br />
chi, si che drommo a Zeus, m’as a dare<br />
su chi disizo ìnnidu fiore!<br />
Testimonzos nos sian soberanos<br />
da’ su Tàrtaru 12 Crono e sos Titanos!–<br />
475
S’amorosu<br />
‘ordinzu<br />
Càntigu XIV<br />
53 Nêsit; e Giunone bratzinîda<br />
giuresit, invochende chen’imbaru<br />
a testimonzos sos de su Tartàru.<br />
Cun su Sonnu a costazu sa dechida<br />
si che tucchesit tando a su Gargàru,<br />
sa chima pius alta chi b’at s’Ida,<br />
segura ‘e b’agattare su maridu<br />
in calchi punta o giassu ficchidu.<br />
54 A Imbro e a Lemno si lassesin<br />
altos bolende a palas, covaccados<br />
da’ una nue manna, e si calesin<br />
pro seguresa, appenas arrivados,<br />
in sos montes de Lecto 13 . Meledesin<br />
de si divider pustis sos Biados,<br />
pro lis pòdere mezus resessire<br />
s’inghènia e a niune insuspettire.<br />
55 Gai sa fromma su Sonnu immortale<br />
d’unu puzone lêsit melodiosu,<br />
chi lumenat “cimindi” 14 ogni mortale<br />
e “calcide” 14 ogni deus gloriosu.<br />
Pro isettare d’Era su signale<br />
a s’Ida si ch’ ‘olesit su Trassosu<br />
e in sos rattos fruscos si cuesit<br />
d’un’àrvure zigante e isettesit.<br />
56 Cun pê’ lezeri Era su caminu<br />
si fattesit invece finz’a ue<br />
fit de s’Olimpu su Mere divinu.<br />
L’ ‘idesit Zeus e a boghe-mue:<br />
–E cal’est –li naresit– su pidinu<br />
ch’a inoghe ti nd’ ‘attit? Ello tue<br />
de caddos non nde tenes pro pigare<br />
a su Gargàru chena t’istraccare?–<br />
476
S’amorosu ‘ordinzu<br />
57 E sa muzere chena si traigher:<br />
–Unu pidinu l’apo, o Soberanu,<br />
e ti lu naro: a Teti e a Oceànu<br />
unu bonu faeddu cherzo gigher<br />
pro chi torret che prima fittianu<br />
su prenetttu ‘e s’amore a lis suigher<br />
pettus e mente e lis crescat s’apprettu<br />
de s’aunire ancora in dulche affettu!<br />
58 Tue già l’ischis chi m’an sos Biados<br />
in domo insoro che fiza allevada<br />
e, addaghi bi penso, che allizada<br />
m’intendo in los bider abbandados!<br />
S’a pê fintz’a inoghe so pigada<br />
est ca iscappos los apo lassados<br />
sos caddos pasturende a pês de s’Ida<br />
erva ‘irde bundante e lentorida.<br />
59 Acco’, adducas, prîte a t’agattare<br />
so lómpida, o grasciosu: non cheria<br />
a s’intragna ‘e s’océanu falare<br />
chena ti narrer s’intentzione mia,<br />
primmu ca m’est dovere ‘e t’informare<br />
e pustis prîte non mi la sentia<br />
de t’ ‘ider chizi-bàsciu o inchietu,<br />
e cun rejone, si manco ‘e rispettu!–<br />
60 E de sas nues s’arremiarzadore<br />
cun ojos de disizu: –O geniosa,<br />
su ch’as in coro ti faghet onore.<br />
Primm’ ‘e tuccare però ti reposa<br />
accurtzu meu, ‘e s’Ida lumenosa<br />
subr’a-i custas ervas in fiore!<br />
Ti nd’accùrtzia... non t’istes renta-renta...<br />
dami sa manu... beni... m’accuntenta!<br />
477
Càntigu XIV<br />
61 A fiamaridas m’intendo... e pighende<br />
che unda ‘e riu s’amorosa idea!<br />
Mai pro una fémina, una dea,<br />
che como mi so ‘idu ispasimende!<br />
Non m’allumesit gai Issionea 15 ,<br />
mama bella ‘e Pirito, e ne buddende<br />
a tales fia cando a Perseu<br />
m’at generadu su lizu Acrise 16 !<br />
62 Ne d’Agenòre su déchidu ispantu 17<br />
m’at che a tie, o Era, dilliriadu<br />
déndemi a Minos e a Radamantu 18 !<br />
Alacmena e Sèmele 19 accisadu,<br />
ermosuras tebanas, non m’an tantu,<br />
mama sa prima d’Èracle famadu,<br />
de Diónisu Baccu sa segunda;<br />
ne Latona e ne Cèrere sa brunda 20 !–<br />
63 «Faccimannu! –li nêsit sa muzere–<br />
Inoghe, in chima a s’Ida su cuntentu<br />
ti dia dever dunca, a puppa a bentu,<br />
deo catzare! Mudu, pro piaghere!<br />
Non si nd’impudat s’olìmpicu Mere,<br />
si l’ ‘iderat in s’amorosu appentu<br />
furriadu per terra calchi Deu?<br />
Deo bi tenzo a su pudore meu!<br />
64 Ma, si comente as nâdu, t’est s’apprettu<br />
lênde artùrios e conca, o Soberanu,<br />
recuimos, ch’est mezus, chen’isettu<br />
a s’istàntzia segreta chi Vulcanu<br />
fattu nos at cun miràbile manu!<br />
Incue mi possedi. In cussu lettu<br />
faghe de me su ch’as in brama ‘e fàghere<br />
chi t’apo in donzi gana a cumpiàghere!»<br />
478
S’amorosu ‘ordinzu<br />
65 E Zeus, sempre inchesu ‘e passione:<br />
–Si puru est giustu su chi pensas tue,<br />
non timas su matessi, o Giunone,<br />
ca che la fasco a s’Ida in una nue<br />
chi ne da’ affacca e ne da’ aterue<br />
bider nos poden! Mancu Iperione,<br />
pro cantu nd’apat de lugore in s’oju,<br />
in cussu ‘elu bi faghet forroju!–<br />
66 Nêsit Cronide; e ambos duos pare,<br />
leados da’ s’incantu, s’aunesin<br />
in un’abbratzu ‘e gosu. E a lis dare<br />
culvenu modditzosu nde brotesin<br />
ervas e flores, mentre a los fascare<br />
nues allentoridas si pesesin.<br />
E finas s’Ida, che ammajarzada,<br />
s’intragna s’intendesit cumpidada!<br />
67 Pustis cando, agabbados sos disizos,<br />
in bratzos d’Era a Zeus Tronante<br />
si li calaginésini sos chizos,<br />
da-e Nettunu su Sonnu a s’istante<br />
falesit resolutu, in contivizos<br />
s’imbàscia de li gigher importante<br />
chi l’aiat Giunone cumandadu.<br />
E li naresit, appena agattadu:<br />
68 –O Posidone, acco’ su momentu<br />
d’aggiuare che mai a sos d’Atride<br />
e sa vittòria ch’isettan cun fide<br />
finas de lis portare a cumprimentu!<br />
Assoloddadu s’est Zeus Cronide!<br />
Era mi mandat... bae chen’ ‘istentu!–<br />
Nêndeli gai, lu lassesit solu,<br />
e recuesit a s’Olimpu a bolu.<br />
479<br />
Su sonnu<br />
de Zeus
Posidone falat<br />
da-e sos<br />
Acheos<br />
Càntigu XIV<br />
69 E su Mere ‘e s’istérrida marina,<br />
pressosu, in l’intender, che tucchesit<br />
in mesu a sos Acheos e lis nêsit<br />
che tronu abboghinende: –Ohi, ruina!<br />
A su ch’Ettòrre ‘e fagher meledesit<br />
duncas masedos mujamos s’ischina<br />
cunvintos chi a Tròia sa vittòria<br />
tocchet in sorte, sa fama e sa glòria!<br />
70 Cantu nos mancas, o Pelide, cantu!<br />
E finas si nde ‘antat s’atzuridu<br />
fizu ‘e Priàmu! Ma pius de tantu,<br />
si tenimos s’esércitu aunidu,<br />
non bistamos cun su coro frittidu<br />
pro Achille a làstima e rimpiantu!<br />
A nois toccat a nos l’isdighire...<br />
e bi podimos galu resessire!<br />
71 Cheret però chi mente mi ponzedas<br />
e chi sos elmos ch’azis, sos iscudos<br />
e sos arminzos bos los cambiedas<br />
cun àteros prus mannos e pesudos 21<br />
e chi peri su campu los chirchedas.<br />
Si pustis, fattu meu, che atzudos<br />
a fiancu a pare cumbattides<br />
sa sorte ‘oltare in bonu la ‘idides!–<br />
72 Nêsit Nettunu; e cuddos, animados,<br />
sos trastes coittende si buschesin<br />
e sos d’innanti si los giambiesin<br />
cun sos ch’a palas si fin accoados!<br />
Luego prim’Atride a sos soldados<br />
e Ulisse e Tidide si ‘oltesin,<br />
nênde a custu e a cuddu d’aer fide<br />
in sa giustìscia de Zeus Cronide!<br />
480
S’amorosu ‘ordinzu<br />
73 Su cumandu Nettunu soberanu<br />
lêsit degai de sa grega armada<br />
ponìndesi a innante cun s’ispada<br />
che lampu illuinante istrinta in manu.<br />
In su mentre, a s’àtera leada,<br />
fit sos gherreris Èttore troianu<br />
isse puru attruppende pro tentare<br />
s’attaccu detzisivu accurtz’a mare.<br />
74 E cando s’attappesin pare-pare<br />
a tales fintz’a chelu che pighesit<br />
su fragassu ‘e sos trastes, chi su mare<br />
da-e perisse si ch’abbolottesit,<br />
prus de cando lu solet tempestare<br />
sa tìrria de Borea, si che desit<br />
fintz’a sas tendas gregas, affiladas<br />
a palas de sas naves arenadas.<br />
75 E urulesit Ares assassinu<br />
che simmai gosende ‘e s’arrebentu,<br />
sònnios alimentende in dogni sinu<br />
de meressire glòria in su momentu,<br />
paris a fogu ‘essidu, chi su ‘entu<br />
che a porfia arrimat de continu,<br />
e ch’in pèlcias e buscos e laores<br />
lassat, passende, rughes de dolores!<br />
76 Pro primu istesit Èttore atzuridu<br />
a ch’imbolare contr’a Telamone,<br />
bidendesilu innanti a pê’ ficchidu,<br />
sa lantza sua cun atza ‘e leone.<br />
S’attappesit s’arminzu a su cordone<br />
de ferru, chi teniat aunidu<br />
s’iscudu a sas asas de s’ispada,<br />
attesu rimbaltzèndeche ispuntada!<br />
481
Càntigu XIV<br />
77 Si nd’attristesit meda su ‘e Troe<br />
e impressadu desit a calcanzos<br />
torrendesiche in mesu a sos cumpanzos<br />
finas timinde ‘e s’àteru su proe!<br />
Tentesit tando cun diversos banzos<br />
de Salamina su potente eroe<br />
sos brios d’istasire a su dannarzu<br />
regogliende da’ terra unu marrarzu!<br />
78 Da’ una manu a s’àtera ‘ola-‘ola<br />
si lu passesit, faghìndelu andare<br />
che marrócula ‘ettada a cordiola...<br />
pustis pensesit de bi l’avviare.<br />
E cuddu, chi ‘oltadu cola-cola<br />
si fit intantu, su crastu arrivare<br />
s’ ‘idesit in pettora che su lampu<br />
chen’aer tempus de chircare iscampu!<br />
79 Che falesit per terra reu-reu<br />
cun sa néula in ojos, de comente<br />
unu chercu in mesu a su padente<br />
isasciadu da’ su lampu ‘e Zeu!<br />
S’ispada nde perdesit atta-ardente<br />
e, ruinde, restesit Dardaneu<br />
saccarradu, pro bonasorte sua,<br />
da-e s’iscudu in mesu a tanta lua!<br />
80 Si l’avventesin, in lu ‘ider ruttu,<br />
tando sos d’Argo cun pius tenea,<br />
saettas imbolende a cor’alluttu<br />
pro si che lu leare a s’ala achea!<br />
Ma Sarpèdone, Glàuco ed Enea<br />
Polidamante e Agenòre acutu<br />
cun àteros valentes los bidesin<br />
e a s’eroe insoro s’inghiriesin!<br />
482
S’amorosu ‘ordinzu<br />
81 Gai mentre unos tantos valorosos<br />
de s’apprettu sustenian su pesu,<br />
a bratzos che lu lêsin da-e mesu<br />
a Ettòrre atèros coidadosos,<br />
in su carru corchéndelu, pressosos,<br />
chi s’iscuderi teniat mantesu<br />
prontu pro su bisonzu in coa a tottu<br />
e che l’ ‘oghesin da-e s’abbolottu.<br />
82 A s’ala d’Ilione furriesit<br />
sa parìglia ‘e Troe che bolende<br />
e, lómpidu a su Xantu, si frimmesit.<br />
Cue s’amigu, pro l’ ‘ider torrende<br />
galu in brios, sa cara l’infundesit<br />
cun s’abba frisca; e cuddu, attuende,<br />
sos ojos abberzesit sol’appena<br />
drommindesiche pustis sempr’in pena!<br />
83 Foras Ettòrre, cun prus tìrria e briu<br />
s’ ‘oltesin sos ‘nimigos a s’isfida!<br />
E Oileu pro primmu ‘e sa vida<br />
sicchesit filu e bena a Satnìu 22 ,<br />
una lantza lasséndeli felchida<br />
rea in sa ‘entre! D’Enopo 22 su chiu<br />
e d’una Ninfa fit cussu valente,<br />
chérfidu in s’oru ‘e su Satnioente 23 !<br />
84 Bidìndelu per terra chena frua,<br />
tentesit su cumpanzu ‘e vindicare<br />
Polidamante atzudu. A s’ala sua<br />
Protènore 24 deviat capitare<br />
in su mentre: un’arminzu ‘e mala lua<br />
in palas li cravesit e tuccare<br />
che lu fattesit pro s’eternidade<br />
paris cun Satnìu ‘erettu a s’Ade!<br />
483<br />
Sa riscossa de<br />
sos Acheos
Càntigu XIV<br />
85 Abboghinesit tando suddisfattu<br />
s’eroe ‘e Tròia: –Duncas da-e manu<br />
bessida non che l’est sa lantza invanu<br />
a su fizu ‘e Pantoe 25 ... e su piattu<br />
acco’ paris torradu e chittulanu!<br />
Che un’ ‘acchiddu, giaghi t’apo isfattu<br />
ambos benujos, sa lantza, o Danau,<br />
l’impitta andende a su rennu ‘e s’astrau!–<br />
86 Che pìbera chi pistu l’an sa coa<br />
s’altzesin a su ‘antu sos d’Atride,<br />
màssimu a tottu su Telamonide<br />
ch’aiat bidu s’inimiga proa<br />
e istasida sa vittima noa<br />
ruìndeli a costazos! A Pantide 25<br />
tando sa lantza sua ch’imbolesit,<br />
ma, ‘olténdesi, cuddu la vittesit!<br />
87 Ad Archélocu, gióvanu ‘e valore,<br />
però su traste franghesit s’alenu<br />
(ca sa vida cheriat s’Eterrenu<br />
cue leare a su d’Antenòre!):<br />
tra tuju e conca l’intresit a pienu<br />
a s’àter’ala ‘essèndeche a primore,<br />
a tales chi per terra ch’est falada<br />
prima d’issu sa conca ismutzurrada!<br />
88 Tand’urulesit a s’attatta-attatta<br />
a s’inimigu sou Telamone:<br />
–Nâmi, o Polidamante, si cuss’atta<br />
pender ancora a s’ala d’Ilione<br />
faghet su piattu o s’est nessi patta<br />
in s’istadera ‘e oe! Campione<br />
fit su ch’est ruttu cant’a Protenòre,<br />
de s’erèntzia o no de Antenòre?!–<br />
484
S’amorosu ‘ordinzu<br />
89 Tocchesit custa ‘olta a baliare<br />
a sos d’Ettòrre sa beffe e su ‘antu!<br />
Ma ‘idinde Acamante peristantu<br />
chi Prómacu beota 26 ‘e trisinare<br />
su frade fit tentende a cantu a cantu 27<br />
a s’ala sua, de lu saettare<br />
pensesit pro vinditta chen’ ‘istentu<br />
pro li truncare sa vida e s’intentu.<br />
90 Ruesit cuddu, e isse a coro alluttu:<br />
–O Danaos, viles saettadores,<br />
galu calcunu ‘e ois a s’acutu<br />
ferru dardanu tzedit sos ardores!<br />
A Prómacu mirade chen’umores,<br />
pustis mi nâde si l’apo su luttu<br />
vindicadu ‘e su frade chen’isviu,<br />
asi unu gregu non che restet biu!–<br />
91 Tremendu fit s’affeu e che saetta<br />
si l’intendesit in coro s’Acheu!<br />
Tando a dentes istrintas Peneleu,<br />
bramende ‘e li muttire sa prelletta,<br />
sa lantza ch’imbolesit a s’appretta<br />
contr’a Acamante. A Ilioneu 28 ,<br />
chi non s’isettaiat cuss’abboju,<br />
però che la cravesit in un’oju!<br />
92 Da’ sa chea, che binu da’ s’ijette,<br />
attesu che ‘olesit sa puppia<br />
e, sighinde, s’arminzu che a porfia<br />
li trapassesit sa conca in un’ette!<br />
Fizu solu fit isse, ‘e sa zenia<br />
de Forbante 28 su riccu, su ch’Ermète<br />
in cunsideru aiat prus de tottu<br />
de sos de re Priàmu in s’abbolottu.<br />
485<br />
Peneleu<br />
‘occhit a<br />
Ilioneu
Sa ritirada<br />
troiana<br />
Càntigu XIV<br />
93 Appenas ruttu, si l’accurtziesit<br />
e sa conca da’ tuju cun s’ispada<br />
cun unu colpu ebbia li mutzesit!<br />
La regogliesit pustis e, altzada<br />
che sisia tenìndela, urulesit:<br />
–A sa mama, o Troianos, s’imbasciada<br />
portade e a su babbu d’Ilioneu<br />
néndelis: –Bos l’at mortu Peneleu!–<br />
94 S’annùntziu lis porride de dolore<br />
pro ch’issos puru, che-i sa muzere<br />
de Prómacu, fizu d’Alegenòre 29 ,<br />
attittare lu pottan a dovere!<br />
Nois l’amos a fagher, b’at de crêre,<br />
poi muttida a Tròia cun onore!–<br />
Nêsit; e ledros-ledros s’intendesin<br />
coro e benujos cantos l’iscultesin!<br />
95 O Musas gloriosas, chie est bistadu<br />
de sos gregos su mezus campione<br />
da’ cando che un’ira Posidone<br />
s’ ‘oltesit contr’a Ìlion affeladu!<br />
A Irtìu 30 ‘occhesit Telamone<br />
prima de tottu, segnore onoradu<br />
de sos Mìsios; e Antilócu infattu<br />
a Mérmeru e a Falce 31 a disbarattu!<br />
96 Ippotione e Mori settesciados<br />
da’ Merione ruesin ancora<br />
e Perifete e Pròtone 32 isasciados<br />
da’ s’ispada ‘e Teùcro atterradora.<br />
Iperenòre 32 a minuzos fora<br />
galu sos sònnios de glòria bramados<br />
lassesit e pro manu ‘e Menelau<br />
cun unu traste in sa ‘entre cravau!<br />
486
S’amorosu ‘ordinzu<br />
97 Ma chie nde ‘occhesit prus de tottu<br />
istesit d’Oileu sa zenia,<br />
ca niune, currende, in s’abbolottu<br />
teniat che a isse valentia!<br />
Cantos sa die sa morte an connottu!<br />
E gai ‘e samben un’àtera ‘ia<br />
si ch’aundesit s’ilìaca terra!<br />
Oh iscabada, malaitta gherra!<br />
487
Càntigu XIV<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU BATTORDIGHÉSIMU<br />
1 Sigeu [...]Reteu [...]: Sos duos promontòrios de su golfu troianu,<br />
ue fin allogadas sas naves acheas.<br />
2 coro ‘e crabolu [...]: Su crabolu, pro sos antigos, non fit solu s’indicascione<br />
de sa debilesa, ma galu sa de sa vilesa.<br />
3 Porteu [...]: Prìntzipe de Pleurone (o Pléuro) e de Calidone,<br />
babbu de Agrìu, de Melante e de Euneu. Bisaju de Diomede.<br />
4 Adrasto [...]: Re de Argo, tzittade de s’Argólide.<br />
5 Teti [...] Oceànu [...]:Teti fit sa muzere de Océanu. De non cunfùndere<br />
cun Tétide (o Teti), fiza de su deus marinu Nereu e mama<br />
de Achille. Océanu fit su riu ch’inghiriaiat sa Terra e-i sos mares;<br />
babbu antigóriu de tottu sos Deos.<br />
6 Rea [...]: Muzere de Cronos.<br />
7 Emàzia, Tràcia, Pièria [...]: Emàzia fit s’antigu nòmene de sa<br />
Macedònia e galu d’una parte de custa; sa Tràcia una regione a nord<br />
de su Mare Egeu; sa Pièria una regione de sa Tessàglia (o Tessalea).<br />
8 Monte Santu [...]: O Monte Ato, sa punta de su promontóriu de<br />
Acte, in sa penìsula de sa Calcìdia.<br />
9 Toante [...]: Fizu de Baccu e de Arianna, re de Lemno, bisaju de<br />
Euneu.<br />
10 Coo [...]: Ìsula posta a s’intrada de su golfu Caràmicu, inter<br />
Cnidu e Alicarnassu.<br />
11 Pasitea [...] Càrites [...]: Sas Càrites fin fizas de Zeus e de<br />
Eurínome; antzillas de Venus e deas de sa bellesa grasciosa. Pasitea<br />
fit una de issas.<br />
12 Tàrtaru [...]: Sa presone de sos Titanos, posta in s’intragna pius<br />
tuvucca de s’Ade.<br />
13 Lecto [...]: Montes (o promontóriu) de sa Tròade.<br />
14 cimindi [...] calcide [...]: Nòmenes tzertamente fantàstigos. Siat<br />
comente, de cale ae si trattet non si resessit a l’ischire.<br />
15 Issionea [...]: O Dia, muzere de Issione e mama de Piritoe.<br />
16 lizu Acriseu [...]: Danae, fiza de Acrìsiu. Zeus s’aunesit a issa bolténdesi<br />
in proja d’oro.<br />
17 d’Agenòre su déchidu ispantu [...]: Europa, fiza de Agènore fenìciu,<br />
furada da-e Zeus boltadu in trau.<br />
18 Radamantu [...]: Fizu de Giove e de Europa, frade de Minosse<br />
(o Minos). Fit su re de s’Elisu.<br />
488
S’amorosu ‘ordinzu<br />
19 Alacmena, Sèmele [...]: Alacmena (o Alcmena) fit sa mama de<br />
Ércole (o Éracle); Sèmele fit sa mama de Baccu Diónisu, su deus de<br />
sa ‘ide.<br />
20 Cèrere [...]: O Dèmetra. Fiza de Cronos e de Rea, fit sa dea<br />
amparadora de sos laores. Fit rappresentada cun una falche in manu<br />
e cun sa conca coronada de ispigas.<br />
21 pesudos [...]: Massitzos, resistentes.<br />
22 Satnìu [...] Enopo [...]: Gherreri troianu, fizu d’Enopo e de una<br />
Ninfa non mezus pretzisada. Morzesit pro manos de Aiace de Oileu.<br />
23 cherfidu in s’oru ‘e su Satnioente [...]: Cuntzepidu in un’ìscia de<br />
su Satnioente, riu de sa Tròade.<br />
24 Protènore [...]: Fizu de Areilocu, cumandante de sos Beotes.<br />
25 fizu ‘e Pantoe [...] Pantide [...]: Polidamante, fizu de Panto(e). Su<br />
babbu fit unu majorale troianu.<br />
26 Prómacu beota [...]: Gherreri de sa Beòtzia non mentovadu in<br />
aterue, mortu da-e Acamante. Fit fizu de Alegènore.<br />
27 a cantu a cantu [...]: A trettu a trettu.<br />
28 Ilioneu [...] Forbante [...]: Gherreri troianu, fizu de Forbante su<br />
riccu, mortu da-e Peneleu. Sunu mentovados inoghe ebbia.<br />
29 Alegenòre [...]: Alegènore fit su babbu de Prómacu beota.<br />
30 Irtìu [...]: Unu de sos cumandantes de sa Mìsia, fizu de Girtiu.<br />
Lu ‘occhesit Aiace Telamone.<br />
31 Mérmeru, Falce [...]: Gherreris troianos, mortos da-e Antìlocu e<br />
non pius mentovados.<br />
32 Perifete, Pròtone, Iperenore [...]: Gherreris troianos non mezus<br />
connottos, mortos, sos primos duos, da-e Téucro e, su ‘e tres, da-e<br />
Menelau.<br />
489
ILIADE<br />
CÀNTIGU BINDIGHÉSIMU<br />
SA DISFATTA DE SOS ACHEOS<br />
Sa disfatta de sos Acheos
Càntigu XV<br />
SUMMÀRIU<br />
S’ischidada de Zeus Ottavas 1-9<br />
Sos fados benturos 10-14<br />
Giunone recuit a s’Olimpu 15-21<br />
S’ira de Ares 22-27<br />
Iris e Febo tuccan da-e Zeus 28-30<br />
Iris falat da-e Posidone 31-39<br />
Zeus mandat a Febo da-e Èttore 40-49<br />
Sa riscossa de Èttore 50-55<br />
Sa ritirada de sos Acheos 56-69<br />
Sa pregadoria de Nèstore 70-74<br />
Pàtroclo recuit da-e Achille 75-77<br />
Abbolottu mannu sutt’a sas naves 78-86<br />
S’arcu de Téucro 87-92<br />
Intzitos e bisestros 93-107<br />
Sa difesa de sas naves 108-130<br />
Èttore assáltiat sa nave de Protesilau 131-139<br />
492
Sa disfatta de sos Acheos<br />
1 A pala-‘olta 1 intantu che fin dados<br />
sos de Priàmu sutt’a Ilione,<br />
mortos medas lassende isterrijados<br />
in podere de sos d’Agamennòne.<br />
In sos buscos de s’Ida ammajarzados<br />
Zeus in s’ora, a costazu a Giunone,<br />
sos ojos mannos suos abberzesit<br />
e, caschende, sos ossos s’istiresit.<br />
2 Ma restesit a bucca isbambarriada<br />
in s’ ‘ider sutt’a isse su bisestru<br />
chi fin faghinde ‘e sa troiana armada<br />
sos d’Argo e Posidone bratzi-lestru,<br />
reberde custa ‘olta a s’ammaestru 2<br />
de si nd’istare a banda in s’atzuffada!<br />
E finas a Ettòrre dismajadu<br />
notesit, da’ sos suos inghiriadu.<br />
3 S’iscuru! Li ‘essiat da-e ‘ucca<br />
su samben a bultzellos ruju-‘iu,<br />
ca non fit da-e bratzu chena briu<br />
chi li fit rutta in palas sa matzucca!<br />
S’intendesit s’intragna ijucca-ijucca<br />
Zeus mirende a Era e, chen’isviu,<br />
li nêsit oji-tortu: –Espe terranza,<br />
acco’ sestada un’àtera maganza!<br />
4 Mai la tzessas de mi provocare,<br />
ne de ponner a Èttore su camu,<br />
mancu chi t’apan sos de re Priàmu<br />
sos ojos intzegados ambos pare!<br />
Ma tue e tottu t’as bettadu s’amu<br />
e s’ingannia mi deves pagare!<br />
Solu detzider devo sa lescione<br />
si dare prima a tie o a Posidone!<br />
493<br />
S’ischidada<br />
de Zeus
Càntigu XV<br />
5 A ti l’ammentas cando, in pês trattesa<br />
da-e duas incùdines, pianghende<br />
da’ una nue manna pendulende<br />
ti lassei a sa sola e bene presa?<br />
Sos Deos t’intendesin urulende,<br />
ma niunu nde lêsit sa pretesa,<br />
ca da’ s’Olimpu ‘ettadu nde l’aia<br />
su ch’attrividu s’esserat ebbia!<br />
6 De l’isviare a Èracle sa gana<br />
ti ‘enzesit sa ‘olta, cara ‘e fogu,<br />
finas a Coo, pro ch’àtera mattana<br />
l’aeren dadu sos de cussu logu!<br />
A Borea giamesti e in affogu<br />
postu che l’as su fizu ‘e sa galana<br />
Alacmena, sas undas pisulende<br />
daghi da’ Ìlion l’ ‘idesti partende 3 .<br />
7 Ma da-e Coo a Argo, ‘e caddos terra,<br />
mancari a crebu tou, chena dannu<br />
su babbu lu ghiesit, Zeus mannu,<br />
ne tue b’attrivesti cuntierra!<br />
No ischeddas però, ses che s’atterra!<br />
E como fintz’a lettu cun s’ingannu<br />
mi che portas, o sue, trasulera!<br />
Ma ti domo... l’agatto sa manera!–<br />
8 E s’Ojimanna in risposta astuddida:<br />
–L’iscat sa Terra, o Mere soberanu,<br />
su Chelu e de s’Avernu s’oceànu,<br />
sa conca tua l’iscat riverida,<br />
su lettu nostru (e non mi ‘iuro invanu),<br />
s’est Posidone cun atza ‘elenida<br />
a Tròia bisestrende a marrania<br />
pro bìbbiu sou o pro trassa mia!<br />
494
Sa disfatta de sos Acheos<br />
9 Contràriu, e non da’ oe, est frade tou<br />
a re Priàmu e, chena ti timire,<br />
dat a sos d’Argo su favore sou!<br />
E s’est torradu a los favorire<br />
penso siat ca fin a malu prou!<br />
M’inculpas d’ite? Finas ammunire<br />
lu dia cherrer deo a cussu deus<br />
de non bi puntigliare contr’a Zeus!–<br />
10 Si nd’allegresit s’olìmpicu Mere<br />
de sa risposta e nêsit rie-rie:<br />
–O soberana, ojos de chelu, ‘asie<br />
d’amore e de accordu (e t’est dovere!)<br />
ti dês sempre mustrare cun a mie!<br />
A mala ‘oza tando o cun piaghere<br />
bae chi che masedu a su giuale<br />
che lu mujat su tuju s’Immortale!<br />
11 Si faeddadu mi as verdadera,<br />
tucca a sa lestra a s’olìmpicu situ<br />
e los cumanda de custa manera<br />
a Iris e a Febo beneittu:<br />
chi falet da’ Nettunu Pê-lezera<br />
a li narrer chi lasset su cunflittu;<br />
ch’andet invece su Saettadore<br />
a torrare a Ettòrre su vigore!<br />
12 Chi finas a sas naves de Pelide<br />
che los accorret disizo Ilione<br />
cun determinu nou a sos d’Atride!<br />
Cherzo ch’ ‘idinde sa distrussione<br />
intret in gherra pro s’affriscione<br />
Pàtroclo... e chi lu ‘occat Priamide<br />
appoi chi su gióvanu de glòria<br />
s’est cobertu a mentovu pro s’istòria!<br />
495<br />
Sos fados<br />
benturos
Giunone<br />
recuit a<br />
s’Olimpu<br />
Càntigu XV<br />
13 E cherzo chi, canténdeli su teu,<br />
de sa vinditta s’intendat sa brama<br />
in coro Achille, ardente che fiama,<br />
e chi, torradu in mesu a sos d’Atreu,<br />
atterret a Ettòrre dardaneu!<br />
Chi ruat pustis, ma cun bona fama,<br />
sa ‘idda de Priàmu in manu anzena,<br />
segundu sos cunsizos de Atena 4 .<br />
14 Como l’ischis cal’est s’ùltimu Fadu!<br />
Ma chi nemos de ‘ois, deu o dea,<br />
s’attrivat a intrare in sa pelea!<br />
S’affeu bramo d’ ‘ider vindicadu<br />
fatt’a Pelide da’ sa Ghia achea<br />
prim’ancora però, giaghi giuradu<br />
l’apo a Teti, addaghi sa dechída<br />
sa gràscia, imbenujada, m’at pedida!–<br />
15 Nêsit Zeus; ed Era suddisfatta<br />
a su monte ch’ ‘olesit chen’ ‘istentu<br />
de sa giaria, che su pensamentu<br />
cant’a narrer velotze paris patta!<br />
Cue sos deos in divertimentu<br />
buffende in coppas de oro e de prata<br />
b’agattesit Giunone, a una mesa<br />
inghiriados tottu in cuntentesa.<br />
16 In su la ‘ider si pesesin reos<br />
porrìndeli una coppa sos Divinos<br />
chie a risittos e chie a inchinos.<br />
Ma ne a deas Giuno e ne a deos<br />
pretziesit in s’ora, ca pidinos<br />
in conca aiat d’àteros impreos!<br />
Solu da-e Temi 5 , cara ‘e rosa,<br />
lêsit sa tatza. E cudda a sa diosa:<br />
496
Sa disfatta de sos Acheos<br />
17 –Ue che fis mi nara, o Soberana.<br />
In cara ti si legget s’assucconu!<br />
Ello brigada su Mere ‘e su tronu<br />
t’at ancora ponìndeti in mattana?–<br />
E sa Reina rispondende a tonu:<br />
–Fiza de Gea e d’Uranu 6 galana,<br />
cantu siat cun megus tirriosu<br />
Zeus già l’ischis e irrispettosu!<br />
18 Ma tue sighi, sighi a los attender<br />
finas a cando an boza ‘e divertire!<br />
Comente pensat posca ‘e trobeire<br />
Zeus su Fadu azis a intender<br />
de s’ilìacu chertu! Riferire<br />
bos lu dev’ ‘eo... e l’at a cumprender<br />
finas chie gallizat prus de tottu 7<br />
bramende àtera sorte in s’abbolottu!–<br />
19 Nêsit Era oji-giara e si setzesit,<br />
sas laras iscanzende accalaizu<br />
chena mustrare presse o mover chizu,<br />
lassende in duda a chie l’intendesit.<br />
Pustis, che cando li deret fastizu<br />
sa festa insoro, lis abboghinesit:<br />
–Loccos chi semos! Ello b’at de crêre<br />
de poder cuntrastare a Zeus mere!<br />
20 Diamos cherrer ch’esserat ‘asie,<br />
de resessire a l’imboligare!<br />
Però de ‘ois naràdemi chie<br />
l’as póttidu a porfia superare?<br />
Faghet nos lassat, emmo, notte e die...<br />
ma si bi proat a lu contrariare<br />
calicunu in su chi cheret Issu<br />
a bider si lu ‘inchet o nd’est bissu!<br />
497
S’ira de Ares<br />
Càntigu XV<br />
21 Isse est su Mere! Isse su prus forte...<br />
nois devimos baliare ebbia;<br />
ne balet a tentare marrania<br />
si no nos ch’ ‘ettat da-e custa Corte!<br />
Leade como s’orrorosa sorte<br />
ch’in Tròia est toccada a sa zenia<br />
de Ares nostru, a Ascaláfu mannu,<br />
e mi nâde s’est giustu tantu dannu!–<br />
22 Restesit marmuradu deus Marte!<br />
Si mazesit sas còscias e pianghende<br />
nêsit: –O Deos, no! Deo in disparte<br />
non mi nd’isto! Su chi so intendende<br />
merítat chi bi fale a fagher arte!<br />
Mancari l’isca chi so arrischende<br />
chi cun su lampu mi settèsciet Zeu,<br />
troppu lu sento, ca fit fizu meu!–<br />
23 A s’Assucconu e a su Terrore<br />
tando ‘e li giungher nêsit chen’ ‘istentu<br />
sos caddos suos lèbios che bentu,<br />
mentres isse s’armait a primore!<br />
Ma, timinde ‘e s’olìmpicu Segnore<br />
s’ira dannarza, Atena in su momentu<br />
l’andesit a costazu, nde li lêsit<br />
elmu, lantza e iscudu e l’avvertesit:<br />
24 –O cherveddi-tzoccadu, frimma incue!<br />
Perder ti cheres? O forsi pretendes<br />
de ‘oltulare a Zeus própriu tue?<br />
Sas orijas las as, ma non intendes!<br />
Nâdu nos l’at Giuno e non t’arrendes?!<br />
Su dolore e-i s’ódiu t’an che nue<br />
sos ojos saccarradu e su giudìsciu!<br />
Gai pones s’Olimpu in pergiudìsciu!<br />
498
Sa disfatta de sos Acheos<br />
25 Non crês chi si t’ ‘iderat Zeus santu<br />
a pius de ti poder saettare,<br />
lassadu s’abbolottu, diat pigare<br />
a custu Monte e fintz’a tottucantu,<br />
coment’est suspettosu, mattanare?<br />
Mannu est su dolore e su piantu<br />
tristu e sintzeru, o frade, e los cumprendo!<br />
Ma ch’arrejones puru ti pretendo!<br />
26 E cantos non nd’at mortu ‘e campiones<br />
paris fortes o pius de fizu tou?<br />
E cantos nd’at a morrer puru a nou<br />
gittos che da-e malos buliones!<br />
Tzedit donzunu a su Destinu sou,<br />
ne balen contr’a Issu rebelliones!–<br />
Si cagliesit Minerva e a si sêre<br />
tucchesit de sa gherra s’altu Mere!<br />
27 A Iris e a Febo tando a fora<br />
giamesit, faghìndelis s’ojittu,<br />
Giuno e lis nêsit: –Zeus beneittu<br />
chi tucchedas cumandat própriu in s’ora<br />
e chen’imbaru a su gargàreu situ!<br />
Bazi e ponide mente!– A sa dimora<br />
ch’intresit pustis Era bratzinîda<br />
e sos Deos, a bolu, a s’ala ‘e s’Ida!<br />
28 Subr’una chima, addaghi b’arrivesin,<br />
da’ nues maestosas coronada<br />
de su Gàrgaru ‘enosu l’agattesin<br />
a manu in barra sa Ghia sobrada,<br />
che s’isetterat zente, e si mustresin.<br />
Sa cara si l’est che allughinzada<br />
da-e sa cuntentesa a su Tronante<br />
ambos bidendesilos a innante.<br />
499<br />
Iris e Febo<br />
tuccan da-e<br />
Zeus
Iris falat da-e<br />
Posidone<br />
Càntigu XV<br />
29 E suddisfattu, pensende a comente<br />
a su cumandu l’aiat Giunone<br />
in tottu e in pag’ora postu mente,<br />
nêsit a Iris: –Fala a Ilione,<br />
o Pê-lezera, e dali a Posidone<br />
pretzisu cust’avvisu: chi repente<br />
lu lasset s’abbolottu e a torrare<br />
coittet a s’Olimpu o a su mare!<br />
30 Ma si Nettunu non s’assuggetterat<br />
a sos cumandos mios volenteri,<br />
e a los cuntrastare s’attriverat,<br />
mezus chi non lu fattat li referi!<br />
Ca si, comente nât, si cunsiderat<br />
cant’e a mie potente gherreri,<br />
chi s’est faddinde su frade mazore<br />
luego li dimustrat a primore!–<br />
31 Mancu aiat cumpridu su Tronante<br />
de li porrer s’allega, chi sa Dea<br />
a sa ‘idda ch’ ‘essesit dardanea<br />
a bolu fùrriu, in tottu simizante<br />
a su ‘entu astraosu de Borea,<br />
fizu de s’Etra 8 , addaghi abbundante<br />
da-e s’aera nd’ ‘ettat che a porfia<br />
su ràndine maduru che laddia!<br />
32 E li naresit, appena agattadu,<br />
ponìndesi a costazu Iris donosa:<br />
–O Mere mannu de s’unda ispumosa,<br />
frade tou a inoghe m’at mandadu,<br />
Zeus Cronide, e m’at cumandadu<br />
cust’imbasciada ‘e ti porrer pressosa:<br />
da’ s’abbolottu nâchi a ti nd’ ‘essire<br />
e a sa sea tua a recuire!<br />
500
Sa disfatta de sos Acheos<br />
33 Si no aggradesseras s’avvertèntzia<br />
e tenteras d’intrare in marrania,<br />
mezus ti nd’ista in bona ausèntzia;<br />
ca s’est beru chi crês de valentia<br />
de nd’aer cantu a s’eterrena Ghia,<br />
nâchi ti mustrat isse chi potèntzia<br />
ne tue e ne niune nd’at che Zeus!–<br />
E, airadu, in risposta su deus:<br />
34 –Prepotèntzia est sa sua bella e bona!<br />
Emmo ch’est forte... e chie bi lu negat?<br />
Ma est própriu su pôre ‘e cussa trona<br />
chi a boltas lu tzoccat e l’intzegat!<br />
Tando l’ammento (e gai s’assussegat)<br />
chi tres fizos a sa potèntzia Crona<br />
Rea li desit cun paris amore:<br />
Zeus, Nettunu e Ade su minore.<br />
35 In tres partes l’at Cronos soberanu<br />
partida s’eredàntzia e dada a sorte:<br />
deo su regnu apesi ‘e s’Oceànu<br />
e Ade su guvernu de sa Morte,<br />
Terra isse, Chelu e s’olìmpica Corte!<br />
Ma chie siat prus forte o metzanu<br />
cumproadu non l’amos, si l’ammentet!<br />
E tando intr’ ‘e su sou s’ausentet!<br />
36 Chi cumandet a Era e a sos fizos<br />
(ca già est manna intantu s’erèscia)<br />
addaghi sunu cussos sos disizos!<br />
A mie non mi seghet sa pascièscia!<br />
E coment’eo non li do fastizos<br />
non mi nde diat, ne mi pedat chèscia!<br />
E de cant’isse tenet in appittu<br />
non mi nde faghet ne caldu ne frittu!–<br />
501
Zeus mandat<br />
a Febo da-e<br />
Èttore<br />
Càntigu XV<br />
37 E Iris in risposta Pês de ‘entu:<br />
–Pilibiaittu Mere de su mare,<br />
adducas de abberu ses cuntentu<br />
chi a Zeus li deva relatare<br />
su chi m’as nâdu? A contrariare<br />
betzos e mannos su risentimentu<br />
de sas Erinnes 9 felosas s’offendet!<br />
E chie at cabu custu lu cumprendet!–<br />
38 «O Iris limba ‘e mele, faeddadu<br />
–rispondesit Nettunu– at cun sabiesa,<br />
a tales chi m’intendo sulenadu<br />
da’ sa de Zeus felosa pretesa,<br />
chi, ti repito, sonat che offesa<br />
a chie est che a isse ‘e sambenadu!<br />
Che a tie prudente e de valore<br />
diat dever esser donz’imbasciadore!<br />
39 Nâli chi mi retiro... ma ischire<br />
dêt su Tronante sa minetta mia!<br />
Si penserat de non la destruire<br />
a Ìlion bentosa, a dispettia<br />
aginde contr’a cuddos chi punire<br />
cheren de Paris sa traittoria<br />
(e in s’Olimpu semos sos piusu),<br />
ch’ ‘essimos a sa mala pro s’abusu!»<br />
40 Nênde gai, da’ mesu a sa pelea<br />
si che tucchesit Posidone a fora<br />
e lestru in s’oceànica dimora<br />
si retiresit. E galu sa dea<br />
a sa chima torresit gargarea<br />
a porrer sa risposta alleviadora.<br />
E, in l’intender sa relata, Zeus<br />
nêsit a su de s’arcu fizu e deus:<br />
502
Sa disfatta de sos Acheos<br />
41 –Postu mente m’at duncas Posidone!<br />
E bene at fattu, si no s’abbolottu<br />
chi nd’aia pesadu, e cun rejone,<br />
deos e deas de s’Olimpu, tottu,<br />
e sos de s’Ade l’aizis connottu!<br />
Dadu l’aia tale lescione<br />
chi pius mai si fit attrividu<br />
de mi contrariare s’atzuridu!<br />
42 Como bae però, o Saettante,<br />
e, cun s’égida in manu infioccada,<br />
sos d’Argo terrorìzami a s’istante!<br />
Faghe pustis ancora una tuccada<br />
a u’est su troianu cumandante<br />
e s’atza manna ch’at sempre mustrada<br />
in chentu e prus peleas bi la torra,<br />
pro ch’a sos suos lis sonet sa corra!<br />
43 Chi che los catzen finas a su portu<br />
galu una ‘olta cherzo a sos Danaos<br />
e chi prus d’unu bi nde lassen mortu<br />
a pal’insegus fuinde, accamaos!<br />
Gai est bellu e pattadu cuddu tortu 10 !<br />
Decomente los bider cumpensaos<br />
pensamos posca a sos de prim’Atreu.<br />
Ma bae como, bae, fizu meu!–<br />
44 Che ‘olesit de s’arcu su Segnore<br />
a Ìlion da-e s’Ida saettende<br />
che in s’aera s’abbramidu astore<br />
addaghi est a calch’ae persighende.<br />
Sétzidu l’agattesit a Ettòre<br />
per terra, a manu in conca, osservende<br />
che s’esseran fulanos sos cumpanzos,<br />
galu attambainadu da’ sos banzos!<br />
503
Càntigu XV<br />
45 Curtzu però non s’intendiat prusu<br />
s’alenu che a prima e in s’ischina<br />
cúrrerli su suore sutta e susu<br />
che buttios ‘elados de rosina!<br />
Si l’accurtziesit Febo e che delusu:<br />
–O Èttore, –li nêsit– raighina<br />
no est sa tua inneuddada e mala!<br />
It’as, s’est chi ti nd’istas a un’ala?–<br />
46 E s’eroe torréndeli faeddu<br />
cun unu filigheddu ‘e oghe appena:<br />
–E cale deus ses? Si a toccheddu<br />
gitto ancora sa conca e so in pena,<br />
est ca m’at Aiace su cherveddu<br />
cun unu crastu tzoccadu e sa vena<br />
sicca approbe ‘e sa vida! M’at salvadu<br />
s’elmu meu de brunzu ‘ene forradu!<br />
47 A narrer ch’assumancu pro un’iscutta<br />
mi che so ‘idu passizende in s’Ade<br />
e própriu mentres chena piedade<br />
accorrende a sas naves sutta-sutta<br />
la fimis cussa ratza e derrutta<br />
approbe a l’ ‘ider pro s’eternidade!–<br />
E Febo: –Ti consola, o Dardaneu,<br />
ca bon’affianzu t’at mandadu Zeu!<br />
48 S’ispada mia d’oro acco’ inoghe,<br />
sa d’Apollo so nênde, fittiana<br />
a costazu ‘e sa ‘idda troiana<br />
e non da’ oe! Como ‘etta ‘oghe<br />
a sos gherreris e a sa mattana<br />
los intzita, pro ch’a su frie e coghe<br />
donzunu d’issos s’intendat, che mai<br />
detzisu a nde cumprire s’arguai.<br />
504
Sa disfatta de sos Acheos<br />
49 A innante b’and’ ‘eo e a sos d’Atreu<br />
los buluzo a un’ira e ponzo in fua!<br />
Pesa però, ch’est passada sa lua!<br />
Ajo’, move... benide fattu meu!–<br />
Nêsit su deus; e su dardaneu<br />
intr’ ‘e sas venas sa pérdida frua<br />
si l’intendesit a fùrriu torrare<br />
che caddarida in tempestosu mare!<br />
50 Che cando da’ s’istalla u’est serradu<br />
poi d’aer segadu su presorzu<br />
foras ch’istuppat su caddu, ne s’orzu<br />
pius li bastat chi l’aian dadu,<br />
e curret d’abbas lìmpias in bisorzu<br />
e da’ lìeros padros attiradu,<br />
a bàttiles s’isciuma ispramminende,<br />
a tales fatt’a Febo Ettòre ‘olende!<br />
51 In su lu ‘ider galu a s’ala insoro<br />
s’animesin ancora sos d’Ilione,<br />
paris cantu s’intendesin su coro<br />
puntu a istillu sos d’Agamennòne,<br />
màssimu a tottu ca in bisos d’oro<br />
fin sos pius, pensende a Telamone<br />
e a comente l’aiat colpadu<br />
cun unu crastu a conca e settesciadu!<br />
52 Gai che cando canes e canarzos,<br />
mentres approbe a una craba ‘e monte<br />
o a unu chervu cun corros in fronte,<br />
ch’iscàmpiu andat chirchende in sos ruarzos,<br />
sun a li minter dentes e attarzos<br />
e tott’in una s’agattan de fronte<br />
unu leone mannu e fuin tottu,<br />
gai sos d’Argo, a Èttore connottu!<br />
505<br />
Sa riscossa<br />
de Èttore
Sa ritirada de<br />
sos Acheos<br />
Càntigu XV<br />
53 Tand’ ‘e s’Etòlia Andrèmone Toante 11 ,<br />
gherreri che a pagos valorosu<br />
cantu in su faeddare giudisciosu,<br />
nêsit a tottu: –Oh, sorte menguante!<br />
Mortu lu crêiamis pagu innante<br />
d’Ilione s’eroe prus famosu<br />
e como millu torra a crista altzada,<br />
terrìbile che sempre a manu armada!<br />
54 Adducas giagaradu fintz’a s’Ade<br />
non che l’at Aiace a su Dardanu!<br />
Bardiadu l’at calchi Soberanu<br />
o Zeus própriu! Acco’ sa veridade!<br />
Eallu ‘enzende che lupu montanu<br />
a s’ala nostra, chena piedade<br />
detzisu ‘alu una ‘olta a nos felchire<br />
dentes in s’arguene e a nos bocchire!<br />
55 Ma si penseran sos ch’in Argo an bantu<br />
d’esser sos pius fortes de ficchire<br />
inoghe accurtzu meu, resessire<br />
diamos, penso deo, peristantu<br />
su chi bramat in coro ‘e l’impidire!<br />
A sas naves sos àteros intantu<br />
lòmpere dian dever in lestresa<br />
pro b’approntare s’ùltima difesa!–<br />
56 A su cumbidu prontos l’inghiriesin<br />
Merione, Aiace, Idomeneu,<br />
Téucro e Megete, a su deu<br />
simizante ‘e sa gherra, e isettesin<br />
a pê’ frimmu a Ettòrre Priameu.<br />
E, cumprendinde, a bolu si tucchesin<br />
a su portu sos àteros soldados<br />
ponìndesi a corona, bratzarmados!<br />
506
Sa disfatta de sos Acheos<br />
57 Acco’ cumpattos intantu avantzare<br />
sos Dardanos fatt’a su Priamide<br />
pretzédidos da’ Febo cun s’egìde 12 ,<br />
chi cun arte fattesit chena pare<br />
in Mongibella Vulcanu a Cronide.<br />
Los cheriat cun cussa ijantinare<br />
su deus a sos d’Argo, a pesa e rue<br />
fuinde pro los bider in tottue!<br />
58 Gai ‘enzesin a pare, abboghinende,<br />
de sàmbene e de glòria in bramosia,<br />
e finas a su chelu ‘alu una ia<br />
cun una nue ‘e piùere pighende<br />
s’upa s’ ‘idesit de sa disania!<br />
E sas fritzas, sas lantzas che chirchende<br />
s’inimigu parian a sa sola<br />
da’ un’a s’ater’ala bola-‘ola!<br />
59 Finas a cando s’égida eterrena<br />
non nde ‘oghesit Febo onnipotente<br />
agguantesit Argo, e dignamente,<br />
s’apprettu ‘e sos de Troe. Ma appena<br />
bi lis mustresit, biancos de carena,<br />
fuesin sos Acheos, decomente<br />
a s’inghelada s’ispramminat s’ ‘ama<br />
duas feras bidinde, ojos che frama!<br />
60 Che-i s’espe istrobbada in s’ ‘ana sua<br />
s’ ‘ettesin tando contr’a su Danau<br />
sos de Priàmu: Èttore sa frua<br />
lêsit a Stìchiu innanti, che giau<br />
felchìndeli una lantza ‘e mal’antua<br />
da-e pala a pettorra; Arcesilau<br />
ruesit posca, amigu ‘e Menesteu,<br />
galu pro manos de su Dardaneu!<br />
507
Càntigu XV<br />
61 A Medonte e a Iasu 13 settesciesit<br />
fattu-fattu Enea in conzuntura,<br />
ispozèndelos puru ‘e s’armadura.<br />
Da’ Oileu su primu naschesit<br />
foras de sa Locríde fattu a fura<br />
e, sicomente unu frade ‘occhesit<br />
d’Eriopide 14 , sa ‘ìdriga sua,<br />
in Fìlace 15 viviat a s’accua.<br />
62 Da-e Sfelo Bucólide 16 naschìdu<br />
fit Iasu invece, bonu cumandante<br />
de su d’Atene esércitu atzuridu.<br />
Posca pr’ onore de Polidamante<br />
ruesit Mecisteu e, istasidu,<br />
Echìu 17 da-e Pólite a s’istante.<br />
Lêsit sa vida Agènore a Cloneu 18<br />
e a Deiocu 19 Paris priameu.<br />
63 Fuinde a pal’insegus, che fin dados<br />
sos Danaos intantu a sa muràglia,<br />
ùltim’amparu ‘e sas naves, ‘prettados<br />
da’ sos de Troe astores de iscàglia,<br />
chi, a tales fin seguros e leados<br />
de nd’agabbare in tottu sa battàglia,<br />
ch’a ispozare mortos e feridos<br />
s’ ‘istentaian finas divertidos!<br />
64 Cun cant’aiat briu in s’arghentolu<br />
abboghinesit tand’Ettòrre: –O frades,<br />
lassade ‘e còglier pannos s’oriolu!<br />
Lênde sas naves sas abilidades<br />
mi mustrade, ch’est prus mannu consolu<br />
su ch’a Tròia e a bois procurades!<br />
Adducas, fortza paris! Acco’ s’ora<br />
sa zente istranza ‘e che catzare a fora!<br />
508
Sa disfatta de sos Acheos<br />
65 Ch’avantzemos cumpattos bos pretendo<br />
gridende iscaratzados: –Libertade!–<br />
Ma si nde ‘ido calcunu o intendo<br />
dudosu o a murrunzos, lestru a s’Ade<br />
giuro ch’in cara a tottu che lu rendo,<br />
ne làgrimas at aer de piedade<br />
da’ sos suos, ne fogu e sepoltura,<br />
s’est chi lu lasso a canes in pastura!–<br />
66 Nêsit; e urulende isfuettesit<br />
sos caddos e sos coros Priameu;<br />
pustis a lantza in resta si ‘ettesit<br />
che leone famidu in su peleu!<br />
E, fattu sou, s’esércitu intreu<br />
che riu in piena si tucchesit<br />
boghiende isse puru, a coro alluttu,<br />
detzisu a còglier su bramadu fruttu!<br />
67 Imperistantu Apollo, altu che monte,<br />
sighinde innanti a tottu a avantzare,<br />
valutesit, ponìndesi de fronte,<br />
cun sos pês sa muràglia ‘e nde lampare<br />
e cun sas pedras de b’apparinare<br />
sa cora posta in tundu e unu ponte<br />
longu e largu ‘e frommare, paris cantu<br />
su trettu d’una lantza ‘ettada a bantu!<br />
68 Decomente gioghende in sa marina<br />
ammanizat casteddos cun sa rena<br />
e turres sa biada piseddina<br />
e, pustis pagu, cun cara serena<br />
los càttigat e faghet a farina,<br />
ca giambat giogu, a tales, appena<br />
sos pês divinos Febo b’arrumbesit,<br />
che asciutza su muru nde falesit!<br />
509
Sa pregadoria<br />
de Nèstore<br />
Càntigu XV<br />
69 Bidinde de su deus su portentu,<br />
a una ‘oghe Ettòrre e sos soldados<br />
ch’istuppésini cue, resinnados<br />
sa gherra ‘e nd’agabbare in su momentu.<br />
Ma cun paris valore e ardimentu<br />
a s’àter’ala, mancari accamados,<br />
resistesin sos d’Argo a pê ficchidu<br />
a s’ira anzena e de Febo ‘elenidu!<br />
70 E pius d’unu, in mesu a tant’orrore,<br />
si nd’ ‘idiat da’ Zeus invochende<br />
a manos giuntas amparu e amore.<br />
Nêsit tando, sos ojos artziende<br />
a s’olìmpicu Mere, re Nestòre:<br />
–O babbu affriscionosu, si preghende<br />
t’at mai in Argo calcunu onoradu<br />
non lu lasses –t’imploro– ismentigadu!<br />
71 Si còscias rassas d’ ‘ulos e d’ ‘arveghes<br />
pro a tie ch’ ‘ettemis in su fogu<br />
e tue in chelu isfuettende a grogu<br />
giustìscia promittesti, chi l’intreghes<br />
a nois sa vittòria e chi lis seghes<br />
s’ardore chi nos ponet in affogu<br />
ti pedo a sos de Troe ‘alu una ia<br />
a coro in manu, o soberana Ghia!–<br />
72 L’intendesit Cronide a Gereneu<br />
e sa risposta li desit a tonu<br />
in sa giaria ‘e su chelu unu tronu<br />
faghinde rodulare a giru intreu.<br />
Ma lu lêsin sos d’Ìlion su de Zeu<br />
che pro a issos apprettosu ispronu<br />
e cun ojos de sàmbene inganidos<br />
a innanti sighésini accanidos!<br />
510
Sa disfatta de sos Acheos<br />
73 Decomente su fiancu d’una nae<br />
supèrat in s’istérrida in tempesta<br />
de su mare un’unda, alta che ae,<br />
da’ sa ‘èttia susténnida molesta<br />
d’unu ‘entu tirriosu, e dannu grae<br />
li procùrada, a tales funesta<br />
resultesit de Tròia s’avantzada<br />
appenas sa muràglia superada!<br />
74 E mentres sos d’Ettòrre gherraian<br />
chie a pê’, chie a caddu o da’ su carru,<br />
de lis ponner sos d’Argo calch’abbarru<br />
da-e subr’a sas naves tentaian<br />
cun fustes longos meda e los punghian<br />
cun sa punta de brunzu, che in s’affarru<br />
chie sa leppa si solet bogare<br />
pro poder ferrer chena s’acchintare!<br />
75 Finas a cando in s’oru ‘e sa muràglia<br />
a sos cumpanzos Pàtroclo ‘idesit<br />
sustenner paris patta sa battàglia,<br />
a s’intra e bessi in sa tenda s’istesit<br />
d’Euripìlo e lu meighesit,<br />
ca feridu l’aiat un’iscàglia 20<br />
de sa de Paris famada abbalestra<br />
a subra ‘e su ‘enuju ‘e s’anca destra.<br />
76 Ma cando s’abbizesit chi giampadu<br />
ch’aian cora e muru sos Dardanos,<br />
nêsit in suddu a s’amigu lantadu<br />
colpéndesi sas còscias cun sas manos:<br />
–Inoghe, frade caru, ausentadu<br />
non potto prus trattènnere. Lontanos<br />
non sun sos de Priàmu da’ su portu<br />
e ghèrrana sos d’Argo a coro mortu!<br />
511<br />
Pàtroclo<br />
recuit da-e<br />
Achille
Abbolottu<br />
mannu sutt’a<br />
sas naves<br />
Càntigu XV<br />
77 Da’ s’iscuderi fàgheti assistire.<br />
Da’ su cumpanzu ch’apo pius bonu<br />
recuire dev’ ‘eo a li pedire<br />
pro frades nostros aggiudu e perdonu!<br />
E si cherferat su Mere ‘e su Tronu<br />
bi dia poder finas resessire,<br />
ca d’un’amigu su bonu faeddu<br />
est che in notte fusca lughe ‘e isteddu!–<br />
78 Su tempus de li porrer su saludu,<br />
pustis tucchesit Pàtroclo che bentu!<br />
A sa tìrria ‘e s’ilìacu attraghentu<br />
resistinde cun ànimu fortzudu<br />
fit Argo intantu, che simmai atzudu!<br />
Gai, pro cant’impignu e ardimentu<br />
ambas partes ponzeran in s’apprettu,<br />
nemos nd’ ‘essiat da-e cussu trettu!<br />
79 Fit a tales sa forza paris patta<br />
chi che a lentza pariat signada<br />
sa làccana ‘e sa gherra a filu d’atta;<br />
própriu comente a lentza ‘enit marcada<br />
pro la segare in manera isatta<br />
da’ unu mastru ‘e àscia e impittada<br />
una de linna maestosa trae<br />
pro fagher sa carena d’una nae!<br />
80 Tentesit tando Ettòrre ‘alu una ia<br />
sa nae ‘e conchistare ‘e Telamone;<br />
ma li neghesit, gherrende a porfia,<br />
s’eroe ‘e Salamina s’intentzione,<br />
finz’arrischende, cun atza ‘e leone,<br />
de li dare mattana a dispettia!<br />
In debadas però! A tales Zeu<br />
cheriat s’abbolottu in cancalleu!<br />
512
Sa disfatta de sos Acheos<br />
81 A sa de Clìziu valorosa frua 21 ,<br />
però trunchesit in s’ora s’umore<br />
cun una lantza Aiace a moda sua:<br />
de s’ ‘alanzare infattis fit s’unore,<br />
tucchende a pala ‘e su fradile Ettòre<br />
a teda allutta in manos, a s’accua<br />
d’inchèndere ‘e su gregu su navizu<br />
e meressire fama a ispantizu!<br />
82 Ma fit prus manna d’isse cuss’impresa,<br />
s’est chi s’iscuru a bucca isbambarriada<br />
subra s’àccia ruesit galu atzesa<br />
nênde adiu cun un’iscalcanzada<br />
a sos sònnios de glòria! A cara inchesa<br />
nêsit in l’ ‘ider tando sa sobrada<br />
ghia dardana: –Sighide a gherrare,<br />
o frades, chena bos disanimare!<br />
83 A Caletòre 21 lestros che portade<br />
pro chi non nos l’ispozen sos Acheos,<br />
giagh’est mortu, cumpanzos dardaneos,<br />
dies giaras bisende ‘e libertade!<br />
A cussos canes non bi lu lassade!<br />
Oe si cumprin sos destinos reos!–<br />
Nênde gai, sa lantza ch’imbolesit<br />
contr’a s’Aiace, ma si lu faddesit!<br />
84 A Licofrone 22 trunchesit su briu<br />
però su malu traste ‘ola-‘olende,<br />
s’iscuderi d’Aiace, chi gherrende<br />
fit cun atza in sa punta ‘e su naviu!<br />
In s’orija l’intresit muidende<br />
e per terra, mischinu, ancora ‘iu<br />
nd’istrombulesit su fizu ‘e Mastòre<br />
tucchéndesi a s’eternu iscurigore.<br />
513
S’arcu de<br />
Téucro<br />
Càntigu XV<br />
85 Da’ s’ìsula ‘e Citera 23 fit fuidu<br />
a sa ‘idda d’Aiace Licofrone,<br />
ca mortu aiat su malattrividu<br />
un’inimigu sende in chistione.<br />
Lu ‘idesit ruinde Telamone<br />
e a su frade nêsit attristidu:<br />
–Mira, o Téucro, mira cale sorte<br />
toccada est mala a Mastoride forte!<br />
86 Cun un’aina Ettòrre nos l’at mortu<br />
su ch’aimis che frade intro ‘e domo!<br />
Mìralu cue, istérridu in su portu...<br />
e deo a su dannarzu non lu domo!<br />
Tue cun s’arcu ti bi proa como,<br />
abbissi ti l’ ‘alanzas s’accunortu!<br />
O s’arminzu chi Febo ti at dadu<br />
non l’impittas ca ti s’est taruladu?!–<br />
87 A s’affeu ‘e su frade, una saetta<br />
contr’a Ettòrre lestru ch’imbolesit;<br />
ma fruschinende cudda ‘eretta-‘eretta<br />
in su tuju de Clito 24 si felchesit,<br />
chi de su cabu ghiende a s’appretta<br />
fit su carru, e mortu nde l’ ‘ettesit!<br />
Gióvanu fit s’eroe e de valore,<br />
de s’ereu nobìle ‘e Pisenore 24 .<br />
88 Si lampesit Panto’ Polidamante,<br />
in s’ ‘ider ch’a su tzoccu ambos fiados<br />
si fin a caddaridas suberiados,<br />
a los rentenner prima e a distante<br />
pro che los gigher posca asseliados.<br />
Ad Astinòe 25 chi fit cue innante<br />
los cunsignesit, fizu ‘e Protaone 25 ,<br />
chi che los lêsit da’ su bulione.<br />
514
Sa disfatta de sos Acheos<br />
89 Un’ateruna fritza imperistantu<br />
che ponzesit detzisu a non faddire<br />
Téucro in s’arcu. E a l’istasire<br />
fit resessidu, si Cronide santu<br />
a s’istirada non l’aeret frantu<br />
su nérviu a su danau! Permittire<br />
non li podiat s’eterrena Altesa<br />
s’onore ‘e si ‘antare ‘e tant’impresa!<br />
90 Lerzu-lerzu ch’istuppesit s’arminzu<br />
e s’arcu li ruesit da-e manu,<br />
lasséndelu incantadu! In pistighinzu<br />
nêsit tando a su frade: –Ohi, ch’est vanu<br />
su peleare nostru! E già s’ordinzu<br />
s’est avverende ‘e Zeus soberanu!<br />
Si no est goi, e proite segadu<br />
si m’est s’arcu addaghi fit puntadu?–<br />
91 E Telamone: –Làssalos per terra<br />
fritzas e arcu, o Téucro valente!<br />
T’arma d’iscudu e lantza e-i sa gherra<br />
sighi a costazu nostru dignamente!<br />
E giaghi a Zeus fintza onnipotente<br />
tenimos contra in custa cuntierra<br />
ch’a Troe cheret dare sa vittòria,<br />
meressìmunos nessi fama e glòria!–<br />
92 A s’avvertèntzia, arrischesit solu<br />
de nde regòglier s’arminzu divinu<br />
tucchende aizu innanti e, che a bolu,<br />
lêndesindelu da-e su terrinu.<br />
Lu remunesit in unu chizolu<br />
de sa tenda, s’armesit a puntinu,<br />
posc’a fiancu torresit de su frade<br />
bramende glòria pro s’eternidade.<br />
515
Intzitos e<br />
bisestros<br />
Càntigu XV<br />
93 Bidinde Ettòrre faddidas in s’ora<br />
de Téucro sas fritzas fentomadas,<br />
abboghinesit galu: –A fora, a fora<br />
da-e sas terras nostras cunsacradas<br />
che las catzade sas gregas armadas,<br />
o frades d’Ìlion! Cun prus atza ancora<br />
sighide a los bocchire fattu meu,<br />
ca dadu a s’ala nostra si nd’est Zeu!<br />
94 Sos trastes d’un’eroe at istasidu<br />
che s’esseran de ludu o de chijina!<br />
Siat pro cussu donzunu attrividu<br />
in sa porfia che sempre a berrina!<br />
E chie, in malu trattu o favoridu,<br />
sa volontade ‘e sa Ghia divina<br />
non riconnoschet? Isse est su padronu<br />
de su male ‘e sa vida e de su ‘onu!<br />
95 S’est destinu chi restet settesciadu<br />
calicunu de nois, in difesa<br />
cumbattende ‘e sa pàtria vilipesa,<br />
samben no est debadas derramadu,<br />
ma gloriosa e nobìle impresa<br />
su de morrer ischinde ch’ ‘ardiadu<br />
nd’amos sos fizos da-e sas cadenas,<br />
pobidda e benes da’ francas anzenas!–<br />
96 Ardente s’intendesit a s’intzitu<br />
intr’ ‘e su coro onzunu che tittone<br />
sa brama ‘e nde cumprire su bulione<br />
e a foras da-e su patrìu situ<br />
su Gregu ‘e che catzare malaittu!<br />
Ma cun làttigu paris Telamone<br />
a s’àter’ala fit nênde a sos suos:<br />
–Acco’ lómpida s’ora ‘e sos concluos!<br />
516
Sa disfatta de sos Acheos<br />
97 O frades d’Argo, si nos las lassamos<br />
brujare o conchistare custas naes,<br />
alas non nde gighimos che sas aes<br />
pro nos nde ‘ardiare! It’isettamos?<br />
Connoschinde sas oras pius graes<br />
semos da’ cand’inoghe peleamos<br />
e finas l’ischit Éttore troianu<br />
s’est ch’arrimat sos suos a marranu!<br />
98 Mezus pàrrere non bos potto dare<br />
che’ su ch’avantzet donzunu cunvintu<br />
contr’a un’inimigu e a chintu a chintu<br />
chirchet cun briu e coro ‘e lu domare!<br />
Bincher o morrer, pro nde l’agabbare!–<br />
Nêsit Aiace; e sos Gregos d’istintu<br />
a innante tucchesin animados<br />
e a gherrare a s’arma resinnados!<br />
99 Comintzesit però Ettòrre forte<br />
a ch’isterrer a Schédiu 26 , cumandante<br />
de sos Focesos; e Laodamante 27<br />
da’ Aiace a retzire paris sorte!<br />
Pro manos posca de Polidamante<br />
tocchesit galu a connoscher morte<br />
a tales Oto, eroe Cilleneu 28 ,<br />
amigu caru de Megete epeu.<br />
100 In bider su cumpanzu chena frua,<br />
contr’a Polidamante ch’imbolesit<br />
sa longa e acutada lantza sua<br />
lestru Megete, ma si lu faddesit!<br />
A Crismo 29 invece, sighinde sa fua,<br />
su traste a mesu pettus s’attappesit<br />
e, appenas per terra, a s’accurtziare<br />
coittesit su gregu e a l’ispozare!<br />
517
Càntigu XV<br />
101 Ma chirchesit s’impresa ‘e l’impidire<br />
a lantza in resta su fizu de Lampu,<br />
Dòlope atzudu, e de l’isvanessire<br />
sos sònnios de glòria in cussu giampu!<br />
Colpu raru tentesit, chen’iscampu...<br />
si li deviat però infelchire<br />
sa saetta in s’iscudu ‘e s’inimigu<br />
chena lu trapassare manc’azigu!<br />
102 (In Efira l’istesit regaladu<br />
cuss’iscudu a su babbu de Megete,<br />
Fileu 30 a nomen tentu, da’ Efete 31 ,<br />
re de s’Elìde giustu e onoradu,<br />
pro chi l’aeret in gherra impittadu<br />
ca fit ispissu e mannu che bette!<br />
Posca eredadu l’aiat su fizu,<br />
gittu a Tròia e tentu in contivizu.)<br />
103 Lu colpesit Megete cun s’ispada<br />
subr’a s’elmu a Dolòpe troianu<br />
e-i sos pubones a lontanu<br />
ch’essesin mutzos a s’ispramminada!<br />
Ma tentesit ancora un’avantzada<br />
su chiu ‘e Lampu cun s’arminzu in manu:<br />
non s’abbizesit però chi, currende,<br />
li fit da’ segus Menelau ‘enzende!<br />
104 E su gregu sa lantza a mesu pala<br />
a tales li felchesit cun violèntzia<br />
chi ch’ ‘essesit sa punta a s’àter’ala<br />
seghéndeli sa frua ‘e s’esistèntzia!<br />
Ruesit cuddu e che un’ira mala,<br />
cun s’iscudu paradu pro prudèntzia,<br />
ambos acheos galu ‘e l’ispozare<br />
tentesin a Dolòpe a fiancu a pare.<br />
518
Sa disfatta de sos Acheos<br />
105 In su los bider sestende sa fura,<br />
a sos parentes cun tìrria ‘e leone<br />
abboghinesit lestru d’Ilione<br />
però sa turre prus forte e segura.<br />
A Melanippu 32 de Icetaone 32<br />
giamesit pro primu. Aiat cura<br />
custu in Percote ‘e mandras e laores<br />
innante ‘e sos ilìacos buddores.<br />
106 Sende fizu de frade e de valore,<br />
tentu fit da’ Priàmu in cunsideru<br />
che a pagos in Tròia e cun amore<br />
bidu e trattadu su pius sintzeru.<br />
A isse si ‘oltesit tando Ettòre<br />
e l’arrimesit nênde: –De abberu<br />
duncas, o Melanippu, los serramos<br />
sos ojos e su tortu l’ ‘aliamos?<br />
107 Su ch’aimis fradile pius caru<br />
mìralu cue chena pius vida!<br />
E cantos gherran cun atza accanida<br />
pro l’ispozare ‘e s’armentàriu raru!<br />
Accurtziàmunos mezus chen’imbaru<br />
pro chi non siat sa beffe cumprida!<br />
Manu-manu acco’ s’ora ‘e los leare<br />
pro la perder sa pàtria o l’ ‘ardiare!–<br />
108 Nêsit; e che leones ambos duos<br />
si ‘ettesin in mesu a s’abbolottu.<br />
Própriu in su mentre a sos soldados suos<br />
fit nênde Telamone: –O frades, tottu<br />
lu vittide ‘e sa crìtiga s’atzottu!<br />
Chie timet o isettat aggiuos<br />
est in gherra su primu a ruer mortu!<br />
Nois bramamos diversu accunortu!–<br />
519<br />
Sa difesa<br />
de sas naves
Càntigu XV<br />
109 E sos de Salamina, in su l’intender,<br />
cun s’iscudu paradu e bratz’armados<br />
galu prus a innante, resinnados,<br />
vida e naves tucchesin a difender.<br />
Sighiat Zeus intantu a ch’atzender<br />
su coro ‘e sos ilìacos soldados.<br />
Abboghinesit tando a Antilócu<br />
segund’Atride a bantu e irroccu:<br />
110 –O Nestoride, nemos che a tie<br />
est gióvanu e velotze ‘e sos Acheos<br />
e resolutu in béllicos impreos!<br />
Una lantza ch’imbola e deosie<br />
bidimos lestru a s’Ade finas chie<br />
tuccat de custos canes dardaneos!–<br />
Nâdu e fattu; e sa nóbile saetta<br />
ch’ ‘essesit piulende ‘eretta-‘eretta!<br />
111 Sutta sa titta ‘e Melanippu forte,<br />
d’Icetaone su mezus consolu,<br />
si che cravesit, cumprinde su ‘olu,<br />
s’ ‘oladore dannarzu e-i sa Morte,<br />
faschéndelu in su pìghidu lentolu,<br />
ruinde e tottu a s’infernale Corte<br />
si lu portesit a risittu in laras,<br />
da-e sas cheas catzende fiaras.<br />
112 Tand’ ‘e sas bellas armas inganidu<br />
si l’avventesit su fizu ‘e Nestòre,<br />
decomente unu cane catziadore<br />
unu crabolu assàltiat feridu<br />
appenas da’ sa tana nd’est bessidu!<br />
Ma lu ‘idesit su divinu Ettòre<br />
e a s’abboju tucchesit currende,<br />
su piattu ‘e li torrare disizende!<br />
520
Sa disfatta de sos Acheos<br />
113 A pê’ frimmu però non l’isettesit<br />
custa ‘olta e che sempre su giovànu,<br />
s’est ch’a si retirare coittesit<br />
timinde s’imponèntzia ‘e su dardanu,<br />
tales che fera chi fuit lontanu,<br />
appoi chi su cane bi ‘occhesit<br />
o su teraccu in cuile o pinnettu,<br />
e d’esser persighidu at su suspettu!<br />
114 Gai pottesit sos trastes dannarzos<br />
de sos de Troe Antìlocu vittire,<br />
chi sighian sos d’Argo a persighire<br />
a fele in bucca che lupos pettarzos<br />
e in su portu a los opprimire!<br />
Bider cheriat Zeus sos attarzos<br />
de su fizu ‘e Priàmu triunfende<br />
e calchi nave ‘e s’Atride brujende.<br />
115 Una a su nessi, pro chi suddisfatta<br />
Tétide esserat e gai onorada<br />
sa promissa ch’aiat Zeus fatta<br />
in sa chima ‘e s’Olimpu! Bardiada<br />
pustis l’aiat da-e sa disfatta<br />
de sos Danaos sa gloriosa armada,<br />
boghéndelis s’affannu de su camu<br />
e a camucorru liende a Priàmu!<br />
116 Fit pro cussu ch’a Èttore daiat<br />
che a niune ardore e imponèntzia,<br />
tales che fogu ‘essidu, e lu rendiat<br />
a Marte simizante de presèntzia.<br />
(Ch’approbe fit a render s’esistèntzia<br />
s’eroe d’Ìlion Zeus già l’ischiat,<br />
a s’ordinzu tzedinde ‘e Tritonea<br />
e a s’ira ‘e Pelide in sa pelea!)<br />
521
Càntigu XV<br />
117 D’abberrer unu giampu fit pensende<br />
Èttore in s’ora, cun s’aggiudu ‘e Zeu,<br />
ue pius cumpattu ‘e prim’Atreu<br />
fit s’esércitu. Che fogu lughende<br />
si l’ ‘idian sos ojos e isciumende<br />
sa ‘ucca! Ma, rispondinde, s’Acheu<br />
paris patta mustrait determinu,<br />
non rendinde unu prammu de terrinu!<br />
118 Decomente a sa tìrria molesta<br />
de sas undas, chi solen suppesare<br />
e buluzare bentos de tempesta,<br />
non tzedit un’iscógliu in mesu mare,<br />
gai a sos d’Ìlion paraian testa<br />
chena mover sos d’Argo a fiancu a pare!<br />
E fintz’a chelu, che s’ispuma bianca,<br />
ch’altzait su chimentu a destra e a manca!<br />
119 Cun unu brincu tando a sos gherreris<br />
si misciesit d’Argo Ettòre mannu<br />
rodiende s’ispada e in affannu<br />
ponìndelos, che a sos marineris<br />
un’unda, ch’unfiada a volenteris<br />
da’ sa fúrria ‘e sos bentos, malu dannu<br />
lis faghet allaghéndelis sa nae,<br />
in pergiudìsciu lassèndelos grae.<br />
120 E che cando si ‘ettat su leone<br />
subr’una mandra ‘e accas, in pastura<br />
in bundansciosos padros de basciura,<br />
tentada da-e gióvanu garzone,<br />
e nd’assàltiat una ‘e su muntone<br />
chi s’ispràmminat peri sa pianura,<br />
a tales isbandesin sos d’Atreu<br />
a s’attaccu ‘e s’eroe dardaneu!<br />
522
Sa disfatta de sos Acheos<br />
121 A Perifete 33 trunchesit su briu<br />
tando ‘e Priàmu s’ispantosu fruttu,<br />
mentras fuinde da’ su disaffiu<br />
própriu a pêse s’iscuru li fit ruttu!<br />
Gai su fizu de cuddu Coprìu 33 ,<br />
connottu pro che l’aer sempre giuttu<br />
d’Euristeu a Èrcole sas penas,<br />
bóidu s’intendesit in sas venas!<br />
122 Infattis Tronu ‘e gherra a li felchire<br />
in pettus s’apprettesit un’aina<br />
a tales fùrria ch’a nde li tuddire<br />
non bistentesit sa punta assassina<br />
ruja-‘enosa da’ s’ala ‘e s’ischina!<br />
Ne li pottesin sa morte vittire<br />
mancari affacca sos gregos cumpanzos<br />
s’est chi fuesin in timòria ‘e ‘anzos!<br />
123 Acco’ s’ùltimu abberru superadu,<br />
de sos navios s’ùltima difesa!<br />
E... sos Danaos, a coro isasciadu,<br />
in attraghentu, pensende s’offesa<br />
de comente parare ‘e s’airadu<br />
nóbile Ettòrre cun calchi pretesa!<br />
Daenanti a sas tendas s’aunesin<br />
tando a costazu a pare e l’isettesin.<br />
124 E Gereneu da’ sos pilos canos,<br />
rocca ‘e sos d’Argo, nêsit, ammentende<br />
a donzunu sos parentes lontanos,<br />
da’ una parte a s’àtera currende:<br />
–Mezus nostru non sunu sos Troianos!<br />
Naro de no! Adducas cuntrastende<br />
ómines siedas ch’an coràggiu e fide<br />
e sa tzàntara anzena la timide!<br />
523
Càntigu XV<br />
125 A sos fizos lassados in isettu,<br />
a sa pobidda, a sa domo pensade!<br />
De los torrare a bider disizade,<br />
galu ‘e lis dare e de retzire affettu!<br />
O d’Argo eroes raros, tant’apprettu<br />
pro sa pàtria e pro issos supportade!<br />
Detzisiva est s’ora, lu ‘idimos!<br />
Ma tzeder, bos ripito, non podimos!–<br />
126 Gai su mere ‘e Pilo; e s’intendesit<br />
donzunu in coro prus forte s’ardore<br />
de resister a Ìlion cun onore.<br />
Atena intantu che lis dissipesit<br />
da’ ojos a sos Gregos cun amore<br />
sa nue ‘e sa timòria e lis fattesit<br />
bídere a Ettòrre e a sos Dardanos<br />
non pius che gherreris subrumanos!<br />
127 A Telamone atzudu e cori-mannu<br />
non bastesit però de cuntrastare<br />
s’inimigu a pê’ frimmu e a saltiare<br />
lêsit da’ nave in nave chen’affannu,<br />
abboghinende e faghinde dannu<br />
cun unu fuste, ch’a lu misurare<br />
fit vintibattor palmos de longària,<br />
cun tzôs de ferru e doas pro russària!<br />
128 Tales comente ghiende a porfia<br />
una cuadrìglia, che puma lezeri<br />
sàltiat unu bonu cavaglieri<br />
da-e caddu a caddu a ispantia<br />
e incantat cun rara maestria<br />
cantos lu ‘iden, gai su gherreri<br />
de Salamina, a brincos, atzuridu<br />
a donzunu lassesit atturdidu.<br />
524
Sa disfatta de sos Acheos<br />
129 Ma non pensesit Èttore valente<br />
sa ròdia de vittire ‘e cussa trae,<br />
s’antzis cun atza subr’a una nae<br />
saltiesit isse puru, decomente<br />
assaltiat su nidu de un’ae<br />
alisparta un’àbbile imponente<br />
o sos sisinis tuji-longos nîdos,<br />
gruas e cocas in ìscias, sididos!<br />
130 Degai ‘alu una ‘olta tirriosu<br />
a s’atzender torresit d’Ilione<br />
s’insambentadu tristu fogarone.<br />
E de abberu fit fattu ispantosu<br />
s’ ‘ider cun cale e canta cunvintzione<br />
gherraiat donzunu: isperasciosu<br />
s’Acheu ‘e vindicare a Menelau<br />
e Troe ‘e ch’istorrare a su Danau!<br />
131 Porfiende fin duncas in su portu<br />
da’ ambas partes cun fide e cun briu<br />
cand’ ‘e Protesilau a su naviu<br />
che desit de Priàmu su cunfortu!<br />
Fit de Ificlo 34 lómpidu su chiu<br />
pro primu a Tròia e pro primu mortu<br />
(gai sa sorte aiat decretadu!)<br />
da’ Ettòrre, appenas isbarcadu!<br />
132 E mentras cuntrastende a manu a manu<br />
cun lantzas e bistrales acutadas,<br />
cun fritzas e istillos e ispadas<br />
s’irrujait de samben su pianu,<br />
abboghinesit s’eroe troianu<br />
cun ambas duas francas attaccadas<br />
a sa puppa ‘e sa nae tessalea:<br />
–Sighide, o frades, de custa tenea!<br />
525<br />
Èttore<br />
assàltiat<br />
sa nae de<br />
Protesilau
Càntigu XV<br />
133 Su fogu... ajo’ su fogu mi nd’ ‘attide!<br />
Su die cuntzedinde prus de tottu<br />
nos est nódidu e bellu su Cronide,<br />
faghìndenos concluer s’abbolottu<br />
vittoriosos! Però mi porride<br />
calchi teda... un’àccia! E chi connottu<br />
restet pro sempre, iscrittu e mentovadu,<br />
ch’amos gherrende sa pàtria onoradu!<br />
134 S’est lómpida sa gherra a sos degh’annos<br />
est prîte a frenu a intro ‘e sa tzittade<br />
sa prudèntzia m’at ténnidu ‘e sos Mannos!<br />
S’attaccu fit sa ‘iusta abilidade,<br />
no sa difesa! Oh, santa libertade!<br />
Ma si d’andare incontra a peus dannos<br />
postu Zeus nos at tando in timòria,<br />
como nos ghiat Isse a sa vittòria!–<br />
135 A s’inzerru, galu ‘e pius creschesit<br />
de sos Dardanos su fogosu apprettu<br />
e a s’insegus fintza ‘e calchi trettu<br />
pensende ‘e morrer Aiace torresit!<br />
Da-e su ponte pustis chen’isettu,<br />
fuliadu su fuste, che falesit<br />
a s’isteva e da’ unu setzidorzu<br />
sa lantza impittesit che puntorzu!<br />
136 Chi s’esserat calcunu accurtziadu<br />
a teda in manu cheriat vittire;<br />
gai a sa lerta pro bi l’impidire<br />
si nd’istesit a intro che cuadu,<br />
prontu su traste sou a li felchire<br />
a chie aeret s’attrivu tentadu!<br />
E a cantos fin cue, abboghinende,<br />
non tzessait de narrer che preghende:<br />
526
Sa disfatta de sos Acheos<br />
137 –O acheos eroes, iscuderis<br />
de Marte gloriosu, oe che mai<br />
pro chi nd’ ‘essemos da’ tant’arguai<br />
d’esser mustrade valentes gherreris!<br />
De render contos lómpida oramai<br />
est s’ùltim’ora! E ne marineris<br />
s’ ‘iden beninde a nos aggiuare<br />
friscos de fortzas da-e s’ala ‘e mare!<br />
138 Ispera vana est cussa! E si tzedimos<br />
galu unu passu, sa comune losa<br />
ajalla cue pronta: sa fungosa<br />
istérrida ‘e su mare! Si cherimos<br />
duncas torrare a domo e s’orrorosa<br />
sorte fuire, sa tìrria devimos<br />
parare ‘e Tròia! Da-e su valore<br />
ch’amos dipenden sa vida e s’onore!–<br />
139 Nêsit; e che istròscia tempestosa<br />
lêsit sos d’Ilione a masellare:<br />
tentesin dóighi ‘e s’accurtziare,<br />
a bolta-‘olta cun boghe imperiosa<br />
da’ Èttore mandados; ma lassare<br />
in cussa posta s’ispera gloriosa<br />
bi devian de sònnios proibidos,<br />
a fianc’a pare ruende infelchidos!<br />
527
Càntigu XV<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU BINDIGHÉSIMU<br />
1 A pala ‘olta [...]: Fuinde a palas boltadas a s’inimigu.<br />
2 a s’ammaestru [...]: Zeus aiat proibidu a tottu sos Deos de leare<br />
parte de calesisiat manera a sa gherra.<br />
3 daghi da’ Ìlion l’ ‘idesti partende [...]: Cunfronta cun su Càntigu<br />
XVI - ottavas 48-49.<br />
4 segundu sos cunsizos de Atena [...]: Zeus si riferit a su famosu<br />
caddu ‘e linna ch’at a servire a sos Gregos pro resessire a intrare in<br />
sa ‘idda d’Ilione e a la destrùere. Custu fattu no est mentovadu in<br />
s’Ilìade, ma in s’Odissea (Càntigu VIII - Ottavas 67-72).<br />
5 Temi [...]: Fiza de Uranu e de Gea. Da’ Issa e da-e Giove naschesin<br />
sas Oras e sas Parcas. Fit sa dea de s’órdine, de sa leze e de sa giustìscia.<br />
6 Gea [...] Uranu [...]: Gea o Terra fit sa muzere de Uranu e sa<br />
mama de Saturnu e de sos Zigantes. Uranu, maridu de Gea, fit su<br />
babbu de Saturnu, de sos Zigantes e, peristantu, su donnumannu de<br />
Giove, Nettunu, Plutone e de àteros maicantos deos e deas.<br />
7 finas chie gallizat prus de tottu [...]: Est nâdu cun irónica suddisfassione<br />
alludende a su deus Ares, pro sa mala notìscia chi est<br />
approbe a li riferire (Cunfronta cun s’ottava n. 21 de custu matessi<br />
Càntigu).<br />
8 Etra [...]: Fit sa parte pius alta de su Chelu. Su ‘entu de Borea<br />
‘eniat giamadu “fizu de s’Etra”, ca si crêiat chi falerat da-e sa parte<br />
pius alta de su Chelu.<br />
9 Erinnes [...]: O Fùrias, in latinu. Deas de s’inferru chi persighian<br />
sos chi s’esseren manciados de delittos graes contr’a sos parentes.<br />
Fini tres: Aletto, Tisìfone, Megera. Pro pilos gighian serpentes.<br />
10 cuddu tortu [...]: Su tortu chi Agamènnone fattesit ad Achille.<br />
11 AndrèmoneToante [...]: Toante, fizu d’Andrèmone, cumandante<br />
de sos gherreris de s’Etòlia.<br />
12 egìde [...]: O égida. Fit s’iscudu de Zeus, cun sa conca de sa<br />
Gòrgone istoriada in su mesu. Chie l’aeret abbaidada beniat cambiadu<br />
in pedra.<br />
13 Iasu [...]: Unu de sos cumandantes de s’esércitu de Atene, fizu<br />
de Sfelo, mortu da-e Enea.<br />
14 Eriopide [...]: Muzere de Oileu, re de sa Lócride.<br />
15 Fílace [...]: Tzittade de sa Tessàglia.<br />
528
Sa disfatta de sos Acheos<br />
16 Sfelo Bucólide [...]: Nóbile ateniesu, fizu de Bùcolo o Bucolione.<br />
Fit su babbu de Iasu.<br />
17 Echìu [...]: Soldadu gregu mortu da-e Polite.<br />
18 Cloneu [...]: Fizu de Alèctore, cumandante de sos Beotes, mortu<br />
da-e Agènore.<br />
19 Deiocu [...]: Soldadu gregu, mortu da-e Paris, e non mentovadu<br />
in aterue.<br />
20 ca feridu l’aiat un’iscàglia [...]: Cunfronta su Càntigu XI^<br />
21 de Clìziu valorosa frua [...]: Calètore, fizu de Clìziu, troianu<br />
mortu da-e Aiace Telamone.<br />
22 Licofrone [...]: Fizu de Màstore, mortu da-e Èttore. Fit s’iscuderi<br />
de Aiace Telamone.<br />
23 Citera [...]: Ìsula accurtzu a Creta, sacra a sa dea Afrodite.<br />
24 Clito [...]Pisènore [...]: Fizu e babbu. Clito, amigu e iscuderi de<br />
Polidamante, mortu da-e Téucro. Pisènore fit unu nóbile troianu.<br />
25 Astìnoe [...] Protaone [...]: Astìnoe, gherreri troianu, fit fizu de<br />
Protaone. Ne de isse e ne de su babbu ischimos nudda. Un’àteru<br />
Astìnoe l’amos bidu in su Càntigu V^, mortu da-e Diomede.<br />
26 Schédiu [...]: Fizu de Perimede, cumandante de sos Focesos,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
27 Laodamante [...]: Gherreri troianu, mentovadu inoghe ebbia,<br />
mortu da-e Aiace Telamone.<br />
28 Oto, eroe Cilleneu [...]: Eroe epeu, de sa ‘idda de Cillene, in s’Élide,<br />
mortu da-e Polidamante. Fit meda amigu de Megete, fizu de Fileu.<br />
29 Crismo [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Megete.<br />
30 Fileu [...]: Babbu de Megete.<br />
31 Efete [...]: Prìntzipe de sa ‘idda de Efira de s’Élide.<br />
32 Melanippu [...] Icetaone [...]: Melanippu, gherreri troianu, fizu<br />
de Icetaone, su cale fit frade de Prìamu. Morzesit pro manos de<br />
Antìlocu.<br />
33 Perifete [...] Coprìu [...]: Perifete, soldadu non mentovadu in aterue,<br />
fit fizu de Cópriu. Lu ‘occhesit Èttore. Cópriu, fizu de Pèlope,<br />
sende fuidu a Micene da-e s’Élide, pro b’aer mortu a Ifito istesit perdonadu<br />
da-e su re Euristeu, chi si lu lêsit comente imbasciadore. Fit<br />
Cópriu chi annuntziaiat a Èrcole sas fadigas chi l’imponiat Euristeu.<br />
34 Ificlo [...]: Fizu de Fílacu e babbu de Podarce e de Protesilau.<br />
529
ILIADE<br />
CÀNTIGU SEIGHÉSIMU<br />
VALENTIAS E MORTE DE PÀTROCLO<br />
S’invocascione de Pàtroclo
Càntigu XVI<br />
SUMMÀRIU<br />
S’invocascione de Pàtroclo Ottavas 1-9<br />
S’accunsentimentu de Achille 10-19<br />
Sa nae inchesa de Protesilau 20-25<br />
Pàtroclo s’armat 26-29<br />
Achille arrimat sos Mirmìdones 30-42<br />
Sa pregadoria de Achille 43-49<br />
Sos Mirmìdones in gherra 50-53<br />
Su primu colpu de Pàtroclo 54-57<br />
Sos Acheos a s’attaccu 58-68<br />
Sa fua de sos Troianos 69-78<br />
Sarpèdone e Pàtroclo 79-81<br />
Su dolu de Zeus 82-87<br />
Duellu e morte de Sarpèdone 88-95<br />
Glàuco sanadu da-e Febo 96-102<br />
Battàglias pro su corpus de Sarpèdone 103-113<br />
Enea e Merione 114-121<br />
Àteras valentias de Pàtroclo 122-127<br />
Pàtroclo iscatzadu da-e Febo 128-133<br />
Sa riscossa de Èttore 134-136<br />
Pàtroclo ‘occhit a Cebrione 137-146<br />
Pàtroclo disarmadu da-e Febo 147-150<br />
Sa morte de Pàtroclo 151-165<br />
532
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
1 Mentres gherrende Ettòrre e Telamone<br />
fin pro sa nae cun paris ardore<br />
de Protesilau, e sos d’Ilione<br />
da-e ora e sos d’Argo cun valore<br />
sa vida difendinde e-i s’onore,<br />
a sa tenda d’Achille Mirmidone<br />
desit Pàtroclo atzudu a un’ ‘oleu<br />
che simmai cun su coro in anneu.<br />
2 Che-i s’abba chi brotat da’ sa ‘ena,<br />
isténdesi cagliadu, ‘ettaiat<br />
làgrimas caldas e si li leggiat<br />
su dolu ‘errinosu in sa carena!<br />
Cherfende Achille cumprender sa pena<br />
chi a tales suffrire lu faghiat<br />
li nêsit piedosu: –Assiat prantu!<br />
Ello e comente ti mattanas tantu?<br />
3 Cale disgràscia dês annuntziare?<br />
Arre’, o frade, sa rima e faedda.<br />
Non ti cumportes che criaduredda<br />
chi cheret in cuedda a la leare<br />
e ch’a sa mama tirat sa ‘unnedda<br />
tirriende fintz’a l’accuntentare!<br />
Menétziu t’est mortu? Est deosie?<br />
O ischis chi Peleu est mortu a mie?<br />
4 Imbasciadas nemos da’ Fitia<br />
nos nd’at carradu de tale tenea!<br />
O sun novas ch’an dadu a tie ebbia?<br />
O ses pranghinde c’a sa zente achea,<br />
pro sa de prim’Atreu arrogantzìa,<br />
bidu as in su portu a falche intrea<br />
da’ Ìlion messada? Mi lu nara,<br />
lughe ‘e su coro, miréndemi in cara!–<br />
533<br />
S’invocascione<br />
de Pàtroclo
Càntigu XVI<br />
5 E Pàtroclo a succuttos: –O divinu<br />
fizu ‘e Peleu, che niune forte,<br />
non t’indignes cun megus! In pidinu<br />
so pro sa trista e lastimosa sorte<br />
ch’est tocchende a sos d’Argo. De sa morte<br />
s’upa lambrida che bentu chervinu<br />
cantos a s’Ade che nd’at già trazados!<br />
E cantos sun per terra ferizados!<br />
6 Lantadu est Diomede s’atzuridu,<br />
feridos prim’Atride, s’Odisseu,<br />
Euripìlo, eroe tessaleu,<br />
e àteros ancora! It’apo ‘idu!<br />
Meighende los sunu... ma cumpridu<br />
ch’est oramai su destinu, oddeu!<br />
E tue... tue ancora t’arresettas<br />
in s’ódiu felosu e non t’inchietas?!<br />
7 Mai tremenda mi pottat un’ira<br />
che sa tua leare coro e mente!<br />
Pensa a sa pàtria, o frade! Mira<br />
a s’onore de sa grega zente<br />
e sa tìrria crudele nde retira!<br />
Ma tue fizu non ses tzertamente<br />
de Teti e de Peleu, ma ‘essidu<br />
da’ s’intragna ‘e su mare inferotzidu!<br />
8 Si brameras invece de vittire<br />
calch’ura mala chi t’at cunfidadu<br />
Teti pro ‘more ‘e Zeus, de ch’ ‘essire<br />
nessi a mie permitti in coidadu<br />
cun s’esércitu tou pr’impidire,<br />
si tempus b’at ancora, chi su Fadu<br />
lompat s’ordinzu sou a cumprimentu<br />
contr’a sos d’Argo, ma chena bistentu!<br />
534
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
9 De m’imprestare s’armadura tua<br />
finas ti pedo pro sos Soberanos,<br />
pro ch’ ‘idéndemi pensen sos Dardanos<br />
ch’est torradu Pelide a s’ala sua<br />
e sas armas lis ruan da-e manos<br />
da-e s’assustu bolténdesi in fua!<br />
D’Argo s’únicu afficu, crê’ a mie,<br />
est custu... custu ebbia... est deosie!–<br />
10 No ischiat Patròclo ch’invochende<br />
da’ s’amigu prus bonu s’armadura,<br />
da-e perisse si fit ordinzende<br />
s’ùltima prus fatale disaura!<br />
Ma li nêsit Achille suspirende<br />
cun su coro unfiadu d’amargura:<br />
–De me it’as pensadu, o frade caru?<br />
Nudda chirco ‘e vittire, siat giaru!<br />
11 De s’arcanu ‘e sa sorte sos cunfidos<br />
non m’at Teti contadu, ne mandada<br />
l’at mai Cronos cun calch’imbasciada!<br />
Su chi m’at istraviadu sos sentidos<br />
est sa d’Atride pérfida acconcada!<br />
Troppu mi brujan sos malattrividos<br />
modos suos in cherrer umiliare,<br />
mancari re, a isse unu che pare!<br />
12 Sa rosa pius déchida e gentile,<br />
chi ‘alanzada in Lirnesso 1 m’aia,<br />
leada mi nde l’at cuss’ascamile<br />
che a cane d’isterzu a dispettia!<br />
De nde poder muttire non crêia<br />
sa mùtria chi m’at pintu che survìle<br />
prim’ ‘e s’ora però! Siat comente<br />
com’est abba colada... tzertamente!<br />
535<br />
S’accunsentimentu<br />
de<br />
Achille
Càntigu XVI<br />
13 Faghe comente as nâdu, o generosu!<br />
T’ ‘esti ‘e sas armas mias lutzighentes<br />
e ghia contr’a Ìlion sos valentes<br />
eroes Mirmidònes! Si tirriosu<br />
non s’esserat mustradu e odiosu<br />
cun megus prim’Atride, sos ardentes<br />
brios d’Ettòrre bae ch’istudados<br />
a oe de seguru fin bistados!<br />
14 Cun affogu, invece, e in pagu trettu<br />
gherrare dên sos nostros, mentre cuddos<br />
a crista altzada ajallos che puddos<br />
bisende dies de glòria e profettu!<br />
A lis bogare su camu e sos suddos<br />
duncas non b’est Tidide. E cun apprettu<br />
mancu abbóghinat prus Agamennòne!<br />
S’ùrulu ebbia s’altzat d’Ilione!<br />
15 Ma bae como, curre, frade caru,<br />
fàgheti onore mannu e da’ sas naes<br />
cussas espes terranzas chen’imbaru<br />
che lis istorra, primma chi prus graes<br />
oras connoscan sos d’Argo e giaru<br />
pighet su fogu che a bolu d’aes<br />
finas a chelu, signale orrorosu<br />
de morte e de Priàmu ‘ittoriosu!<br />
16 Inte’ però custa pretesa mia<br />
chi da-e coro mi brotat ladina:<br />
pro chi m’onoret sa grega zenia<br />
cantu e pius de prima e sa femìna<br />
chi m’an leadu cari-purpurina<br />
mi nd’ ‘attan a sa lestra e oraria<br />
pro ricumpensa ‘e su patidu affeu,<br />
sighi a puntinu su cunsizu meu.<br />
536
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
17 Appenas da’ sas naes istorrados<br />
ch’as sos de Troe, pensa a recuire<br />
lestru a inoghe. E si favorire<br />
t’at a cherrer Cronide e isbandados<br />
d’Èttore as a bider sos soldados,<br />
non ti ‘enzat sa gana ‘e meressire<br />
àtera fama sighinde a gherrare,<br />
ca ti si podet s’Olimpu ‘oltare!<br />
18 Amigu lis est Febo saettante,<br />
ti nd’ammenta! E lassa s’oriolu,<br />
si t’ ‘enzerat, de cherrer a su solu<br />
fintz’a Tròia arrivire triunfante,<br />
giaghi dias a mie su consolu<br />
leare ‘e tant’impresa e menguante<br />
render sa glòria ch’a su numen meu<br />
dêt donzi gregu e gal’ ‘e prus s’Atreu!<br />
19 Duncas insegus coitta a torrare,<br />
pustis alleviàdalis sa pena,<br />
e lassa chi si ‘occan pare-pare!<br />
Asi detzidan Zeus e Atena<br />
e Apollo de los istrangugliare<br />
tales che canes presos a cadena!<br />
E a nois sa suddisfassione<br />
tocchet de nd’irroccare a Ilione!–<br />
20 Mentres fin gai Pàtroclo e Pelide<br />
ordivinzende sa faina noa,<br />
a tzeder Telamone fit a proa<br />
a s’avversa gania ‘e su Cronide<br />
e a s’atza de sos de Priamide!<br />
Ma de su tottu non che fin in coa<br />
sos brios suos, s’est chi resistiat<br />
galu a sos colpos malos chi retziat!<br />
537<br />
Sa nae<br />
inchesa de<br />
Protesilau
Càntigu XVI<br />
21 Cun s’elmu abbumbonadu fit s’atzudu<br />
mancari istuntonadu agguantende<br />
sa tìrria ‘e s’inimigu e cun s’iscudu<br />
su traste ‘e custu e de cuddu parende,<br />
bolténdesi a donz’ala e suerende<br />
che simmai a trainu! Ma fortzudu<br />
pro cantu esserat in dare e difèndere<br />
fit calchi prammu comintzende a rèndere!<br />
22 O Musas de s’Olimpu amparadoras,<br />
de mi contare ajallu su momentu<br />
decomente sas fiaras derruidoras<br />
inchesu an su primu bastimentu<br />
de sos d’Argo! Merìtu ‘e su talentu<br />
d’Ettòrre tzertamente, ‘essidu a foras<br />
a s’improvvisu da-e su muntone<br />
cun ojos e cun atza de leone!<br />
23 A cara a Telamone s’agattesit<br />
cun unu brincu raru e cun s’ispada<br />
sa lantza ‘e frassu manna li mutzesit<br />
sutta sa punta ‘e brunzu lorigada!<br />
In s’ ‘ider s’arma in duos truncada<br />
a decomente su Gregu pensesit<br />
fit Zeus favorende a Ettòre forte.<br />
Ma s’iscartesit, vittinde sa morte!<br />
24 In su naviu chena prus difesa<br />
tand’ ‘e Protesilau sos Dardanos<br />
lestros un’àccia ch’ ‘ettesin atzesa<br />
irroccos urulende disumanos.<br />
E sos lugores bidinde lontanos<br />
su de Fitia de sa nae inchesa,<br />
si mazesit sa còscia e a s’amigu<br />
gridesit olvidende s’ódiu antigu:<br />
538
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
25 –Pisti, su fogu... pisti! Oh, iscuria!<br />
Bae e t’arma, o de caddos domadore<br />
Pàtroclo caru... curre, ànima mia!<br />
Coitta... e lis impidi a sos d’Ettòre<br />
àteros dannos, giaghi in tribulia,<br />
si lis resessit s’impresa a primore,<br />
ponen finas a nois, già lu crêo!<br />
Sos Mirmìdones, bae, t’appront’ ‘eo!–<br />
26 Nêsit Pelide; e Pàtroclo cuntentu<br />
a pês sos burtzighinos si prendesit<br />
cun sas tìbbias de prata; si ‘estesit<br />
sa coratza (ch’aiat pr’ornamentu<br />
istoriados de su firmamentu<br />
sole, luna e isteddos), si frunesit<br />
de s’elmu a pubusones, de s’iscudu<br />
e galu ‘e duas lantzas cori-atzudu!<br />
27 De s’Eacide 2 sa lantza ispantosa<br />
lassesit soletantu ‘e si portare,<br />
ca non fit pro a isse a l’impittare<br />
a tales cuss’aìna fit pesosa!<br />
Da’ un’àrvure ‘e frassu maestosa,<br />
ch’aiat fattu Chirone segare<br />
in su Pelìu 3 apposta pro Peleu,<br />
istesit fattu su traste ‘e s’Acheu!<br />
28 A Automedonte chen’isviu<br />
(chi poi de Achille li fit caru<br />
pius de tottu) nêsit chen’imbaru<br />
a Xantu de giungher e a Balìu 4<br />
pês de ‘entu, caddos d’intinnu raru<br />
nàschidos a Zefìru 5 da’ su chiu<br />
de s’Arpia Podarge 6 , cando ‘essida<br />
che fit fintz’a s’Océanu sidida.<br />
539<br />
Pàtroclo<br />
s’armat
Achille<br />
arrimat sos<br />
Mirmìdones<br />
Càntigu XVI<br />
29 Coittesit s’amigu mirmidone<br />
su carru a l’attaccare a sa parìglia<br />
e finas lêsit sa precaussione<br />
de li prender in coa cun sa brìglia<br />
a Pédasu 7 (ateruna maravìglia<br />
ch’aiat da’ sa ‘idda d’Etiòne<br />
battidu Achille), a boltas –pensende–<br />
l’esserat bisonzadu cuntrastende!<br />
30 A sos gherreris suos atzuridos<br />
abboghinesit cun coro unfiadu<br />
tand’ ‘e s’armare Achille sobradu...<br />
e cuddos s’aunesin tottu a gridos,<br />
tales che lupos pettajos famidos<br />
pustis ch’an unu chervu divoradu<br />
e ch’a buffare murrinsambenados<br />
a su trainu falan attrumados!<br />
31 Si nd’allegresit su fizu ‘e Peleu<br />
in los bider currinde a su cumbidu<br />
bratzarmados, chena perunu anneu,<br />
cuntentos che s’anderan a s’affidu!<br />
Chimbanta ‘e naes nd’aiat battidu<br />
Achille a s’abbolottu dardaneu<br />
cun chimbanta gherreris in donzuna<br />
resinnados a bona e a mala luna!<br />
32 In chimb’iscuadras partidu l’aiat<br />
s’esércitu, dende cumandu e pôre<br />
a sos chimbe chi cunsideraiat<br />
de prus abilidades e valore.<br />
Ma fit sempr’isse su chi detzidiat<br />
in bonu o malu, s’ùnicu segnore!<br />
Gai desit sa prima a Menestìu 8<br />
de Polidora fruttu e de Sperchìu!<br />
540
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
33 Fit su babbu su deus d’unu riu<br />
chi da-e Zeus apesit sa frua,<br />
mentr’ ‘e Peleu fit sa mama sua<br />
su pius ispantosu e dulche chiu.<br />
Cuntzepidu l’aian a s’accua<br />
e fizu fit pro cussu Menestìu<br />
créttidu ‘e Boro 9 , ómine onoradu<br />
chi fit cun Polidora cojuadu!<br />
34 Da’ Ermes e da’ sa fiza ‘e Filante,<br />
Polimela 10 ballarina galana,<br />
fit nàschidu Eudoro 11 , cumandante<br />
de sa segunda iscuadra. A sa ‘e Diana<br />
festa de ballu sa déchida amante<br />
notesit Ermes e tale sa gana<br />
in pettus s’intendesit amorosa<br />
ch’a lettu si portesit sa diosa.<br />
35 Ma li lassesit fruttu su disizu!<br />
E sicomente, appenas lierada<br />
s’est cun s’aggiudu de sa fentomada<br />
mastr’ ‘e partu Ilitìa 12 de su fizu,<br />
cun Echecleu 13 si fit cojuada,<br />
d’Eudoro si lêsit contivizu<br />
su babbu d’issa, su ‘etzu Filante,<br />
chi l’allevesit cun cura costante.<br />
36 Pisandru Memalide 14 capitanu<br />
fit de sa tertza, su prus valorosu<br />
gherrende ‘e sos d’Achille a lantza in manu<br />
foras Pàtroclo. A s’abilidadosu<br />
cavaglieri Fenice pilicanu<br />
dadu aiat sa cuarta e a s’ispantosu<br />
Alcimedonte 15 , de Laerce 15 digna<br />
zenia, ‘e sa ‘e chimbe sa cunsigna.<br />
541
Càntigu XVI<br />
37 E cando che a prima los bidesit<br />
sos Mirmìdones suos, boghiende,<br />
a isse inghiriados, che s’andende<br />
esseran a sa festa, lis fattesit<br />
cun sa manu unu tzinnu, signalende<br />
de si cagliare. Pustis lis naresit<br />
oji-alluttu, mirèndelos in cara,<br />
cun boghe resoluta, forte e giara:<br />
38 –O Mirmidònes, m’iscultade tottu!<br />
Niune si dêt como ismentigare<br />
sos irroccos chi soliat bettare<br />
contr’a Priàmu, cando in abbolottu<br />
m’intendia su coro e a pasare<br />
bos custringhia! E ne s’atzottu<br />
chi mi faghiaizis a donz’ora<br />
e ch’in orijas mi frusciat ancora!<br />
39 «Coro –mi naraizis– de codina,<br />
fele dês aer suttu tzertamente<br />
da-e sas tittas de Teti divina!<br />
Sa de Fitia bellicosa zente<br />
prîte la tenes in custa marina<br />
a manos in giae? E si ardente<br />
ti brujat gai e tottu cudd’offesa,<br />
prîte non recuimos in lestresa?»<br />
40 Cantas boltas, o frades, l’ammittide<br />
mi l’azis dada in cara s’ira mia!<br />
Como invece d’intrare in marrania<br />
acco’ lómpida s’ora! Bos chittide<br />
de su tempus passadu in angustia<br />
duncas e a s’arressa! S’azis fide<br />
che sempre in s’atza ‘ostra, a sos Dardanos<br />
da’ sas naves catzàdelos lontanos!–<br />
542
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
41 In su l’intender de prus s’animesin<br />
sos balentes gherreris Mirmidones<br />
e, giuilende pro sas detzisiones,<br />
in chimbe iscuadras s’attruppesin<br />
e daenanti si l’ischieresin<br />
accostazados, che-i sos cantones<br />
chi pesende su mastru unu palattu<br />
assentat fiancu a pare in modu isattu!<br />
42 Porresit su saludu e, a s’istante,<br />
partesin cuddos bettende unu gridu<br />
a su tronu de Zeus simizante,<br />
mentr’Automedonte e s’atzuridu<br />
fizu ‘e Menétziu, a passu sighidu,<br />
luego si tucchesin a innante.<br />
A sa tenda, pr’invocare a Cronide,<br />
si ch’intresit invece su Pelide.<br />
43 Su covaccu nd’altzesit d’una càscia<br />
ch’in sa nae l’aiat collocada<br />
cun tùnigas, mantellas e fressada<br />
Pês de prata e, da’ sa parte bàscia,<br />
una coppa nde lêsit arribbada<br />
pro pedire a s’Olimpu calchi gràscia.<br />
Cun su sùlfaru la purifichesit<br />
e posca in s’abba lìmpia l’ijucchesit.<br />
44 De si lâre pensesit a puntinu<br />
sas manos e sa coppa ‘e pienare<br />
cun su chi possediat mezus binu.<br />
A su pàtiu ‘e sa tenda, ue s’altare<br />
aiat fattu pro Zeus divinu,<br />
ch’ ‘essesit pustis e a lu pregare<br />
a cara a chelu comintzesit nênde,<br />
mentres su deus lu fit osservende:<br />
543<br />
Sa pregadoria<br />
de Achille
Càntigu XVI<br />
45 –O Dodoneu 16 , pelàsgicu Mere,<br />
che a sos Sèllios, ch’in onore a tie<br />
drommin per terra e sentin su dovere<br />
pê-iscultzos d’andare, inte’ a mie!<br />
Gai comente cherfesti su die<br />
a Tétide accansare su piaghere<br />
a tales accamende a sos d’Atride,<br />
como su fizu l’isculta, o Cronide!<br />
46 S’inoghe mi nd’ist’ ‘eo e non bi ando<br />
a lis alleviare su turmentu,<br />
a sos Acheos acco’ chi lis mando<br />
a Pàtroclo locresu! S’ardimentu<br />
in coro ‘e l’affortire ti dimando:<br />
dali brios bastantes e talentu,<br />
si tenterat Ettòrre ‘e lu frimmare,<br />
paris patta ‘e lu poder cuntrastare!<br />
47 Gàrrigu ‘e glòria e chen’aer dannu,<br />
appoi chi de Tròia sos soldados<br />
ch’at isse da’ sas naves istorrados,<br />
s’amigu mi nde manda, o Zeus mannu!<br />
E sos gherreris mios fentomados<br />
finas nde ‘àrdia da-e donz’affannu!<br />
De comente ti prego a coro in manu<br />
sa gràscia mi cuntzedi, o Soberanu!–<br />
48 L’iscultesit s’olìmpicu Segnore<br />
accanséndeli in parte su cunfortu:<br />
li cuntzedesit infattis s’onore<br />
a Troe ‘e che catzare da’ su portu,<br />
ma pro manos d’Ettòrre, ahi dolore,<br />
de ‘ider su cumpanzu ruer mortu!<br />
Gai fit de sa gherra s’alta Ghia<br />
battinde su filonzu a finitia!<br />
544
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
49 Appoi ‘e s’accorada invocascione,<br />
ondrende a s’Eterrenu, si buffesit<br />
su ‘inu Pê-velotze e a su cascione,<br />
recuidu a sa tenda, che torresit<br />
sa coppa valorosa. Coittesit<br />
a nd’ ‘essire però su Mirmidone<br />
pro poder da-e tesu isperiare<br />
de Gregos e Dardanos su gherrare.<br />
50 A su portu intertantu ch’arrivesin<br />
sos de Fitia cun passu seguru<br />
e urulende e a irroccos puru,<br />
contr’a Ìlion luego s’avventesin,<br />
tales che-i sas espes ch’in su muru<br />
da’ s’imprudente piseddina apesin<br />
su bugnu ‘oltuladu e mue-mue<br />
punghen su primu chi capìtat cue!<br />
51 A sos gherreris nêsit tando a gridos<br />
Pàtroclo cor’amprosu: –M’iscultade,<br />
o frades mios, e bos ammentade<br />
chi sos cumpanzos sezis preferidos<br />
de Achille divinu! L’onorade<br />
pius de sempre gherrende accanidos<br />
duncas su nomen sou e pro ch’Atride<br />
torret a render glòria a su Pelide.<br />
52 A s’ammentu de su patidu affeu<br />
e de su tragu de su cabu insoro,<br />
cun prus fele s’ ‘ettesin e prus coro<br />
in mesu a s’arrebentu dardaneu,<br />
a ferru in manu e in bisos d’oro,<br />
sos eroes fidados de Peleu!<br />
E in tottue, ‘alu una ‘ia, forte<br />
s’ùrulu s’isparghesit de sa Morte!<br />
545<br />
Sos<br />
Mirmìdones<br />
in gherra
Su primu<br />
colpu de<br />
Pàtroclo<br />
Càntigu XVI<br />
53 Ma cando s’abbizesin chi torradu<br />
fit sa frua ‘e Menétziu a s’abbolottu,<br />
fintz’a cherveddos, che raju faladu,<br />
lis pighesit su samben a fiottu<br />
a sos de re Priàmu! Si connottu<br />
b’aian a Patròclo, appresentadu–<br />
–si narain timinde sos d’Ilione–<br />
primma o poi si fit su Mirmidone!<br />
54 Non fit tzou ‘e nudda su prenettu<br />
si maicantos, boltadas sas palas,<br />
che si porteran in pedes sas alas<br />
da-e su portu tucchesin derettu<br />
a s’ala ‘e ‘idda cun fogosu apprettu<br />
che persighidos da’ avrinas malas!<br />
Si nd’allegresit Pàtroclo ‘e sa fua<br />
e ch’imbolesit una lantza sua.<br />
55 Inue pius frusca fit sa zente<br />
(sa mìria fit cussa) che falesit<br />
muidende s’aina lutzighente<br />
e a s’ischina su cabu colpesit<br />
de sos Peones, Pìreme 17 valente,<br />
ch’a bucca abberta accurtzu che ruesit<br />
a su navizu de Protesilau<br />
cun su traste felchidu ‘e su danau!<br />
56 S’ispramminesin che bama assustada<br />
sos atzudos gherreris d’Amidone 18 ,<br />
bidinde de s’esércitu peone<br />
sa ghia pius manna isalenada.<br />
Gai ch’ ‘enzerat sa nae brujada<br />
vittesit su locresu campione,<br />
faghinde da’ sos suos istudare<br />
sas fiaras cun s’abba de su mare!<br />
546
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
57 Che cando da’ sos montes s’Eterrenu<br />
sas nues che dissipat minettosas<br />
e torrat sa giaria ‘e su serenu<br />
a rèndere sas chimas lumenosas,<br />
sas baddes, sos pianos e sulenu<br />
nd’at su coro de chie ruinosas<br />
istròscias fit timinde, gai istesin<br />
sos d’Argo ‘idinde a Pàtroclo e gosesin.<br />
58 Ma non fit sa pelea ‘alu cumprida!<br />
Mentr’infattis sos d’Ìlion torraian<br />
a s’insegus, cun tìrria sighian<br />
a gherrare e cun atza ‘elenida<br />
e cantu fin valentes mustraian<br />
fintz’in s’affannu ‘ardiende sa vida!<br />
E s’agattesin acheu e dardanu<br />
porfiende degai a manu a manu!<br />
59 Arelicu 19 ruesit a innante<br />
cun s’ossu de sa còscia fragassadu<br />
da’ sa lantza ‘e Patròclo, mentr’ ‘oltadu<br />
fit a s’ala de Tròia. E Toante 20<br />
fattu sou in pettorra bisestradu<br />
da’ su d’Isparta atzudu cumandante,<br />
e da’ Megete Anficlu 21 d’Ilione<br />
cun unu traste tra còscia e runzone.<br />
60 Ad Atìnniu 22 , sighinde, ‘erettu a s’Ade<br />
ch’imbiesit Antìlocu ‘e Nestòre<br />
felchéndeli cun rara abilidade<br />
in su fiancu una lantza a primore.<br />
Ma lu ‘idesit Màride 23 , su frade,<br />
e vindicadu l’aiat s’onore<br />
si Trasimede prus lestru un’aina<br />
cravadu non l’aeret in s’ischina!<br />
547<br />
Sos Acheos<br />
a s’attaccu
Càntigu XVI<br />
61 Gai a s’Erébu a costazu a pare,<br />
mortos da-e sos frades nestoreos,<br />
tucchesin sos ‘ermanos dardaneos,<br />
caros a Sarpedòne, e chi ‘antare<br />
finas podian nóbiles ereos:<br />
d’Amisodaru 24 lìciu, ch’allevare<br />
cherfesit sa Chimera ‘e malos chizos,<br />
infattis ambos giòvanos fin fizos.<br />
62 Sa gherra ‘e nd’agabbare e s’esistèntzia<br />
depustis a Cleóbulu 25 tocchesit:<br />
gherrende fit s’iscuru cun prudèntzia<br />
e cun valore, però trambucchesit!<br />
Oileu in pês si l’agattesit<br />
ojisbambarriadu e cun violèntzia<br />
s’ispada li cravesit in su tuju<br />
chi s’intebiesit de sàmbene ruju!<br />
63 Tand’avantzesin cun s’ispada in manu,<br />
poi ‘e s’aer sas lantzas in debadas<br />
contr’a pare un’a s’àteru imboladas,<br />
Licone 26 e Peneleu. Su troianu<br />
s’elmu a innante frunidu ‘e pubadas<br />
colpesit de s’acheu, ma invanu,<br />
giagh’in duos su traste si franghesit<br />
e finas disarmadu lu lassesit!<br />
64 Sutt’a tutturros che un’ira mala<br />
li torresit su colpu Peneleu<br />
mutzéndeli su tuju intreu-intreu,<br />
chi li restesit pendulende a un’ala<br />
da’ unu filu ‘e pedde de sa pala<br />
mantesu soletantu in cancalleu!<br />
Bisos e vida deviat conclùere<br />
degai su dardanu in su piùere!<br />
548
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
65 A sa frua d’Antènore, Acamante,<br />
allizesit depustis Merione,<br />
s’ischina fragasséndeli in s’istante<br />
ch’a su carru aiat s’intentzione<br />
de pigare. In bucca a Erimante 27<br />
posca ‘e Creta su mezus campione<br />
sa lantza sua longa che cravesit<br />
e siccu a ojos foras lu lassesit!<br />
66 Che l’ ‘olesin sas dentes fatt’a pare<br />
e da’ sas cheas su sàmbene ‘iu<br />
nde brotesit, da’ ula, da-e nare,<br />
paris che da-e làccana unu riu<br />
daghi sas abbas lu solen unfiare!<br />
Mancu ‘ettesit, mischinu, unu pibiu<br />
e in sos padros pìghidos de s’Ade<br />
si ch’agattesit pro s’eternidade!<br />
67 Gai comente sos lupos famidos<br />
assàltian crabittos e anzones<br />
de bamas costoidas da’ garzones<br />
de malu contu e, che allimidos,<br />
los divoran chen’esser impididos,<br />
a tales sos valentes Mirmidones<br />
e-i sos d’Argo, torrados in frua,<br />
fin bisestrende sos de Troe in fua!<br />
68 De settesciare a Èttore s’impresa<br />
fit Telamone intantu meledende,<br />
ma de Tròia sa prima fortilesa<br />
assegus de s’iscudu cumbattende<br />
si nd’istaiat, bene valutende<br />
donz’arriscu in attaccu e in difesa.<br />
Oramai però fit giaru a tottu<br />
a cal’ala pendiat s’abbolottu!<br />
549
Sa fua de sos<br />
Troianos<br />
Càntigu XVI<br />
69 Che cando da-e s’olìmpica altura<br />
mandat Zeus sas nues attrumadas<br />
peri su chelu e arremiarzadas<br />
avantzan cuddas pìghidas che tura<br />
da-e sos buliones trobogliadas,<br />
a tales, cun sa morte ojos de fura<br />
pintada in cara, s’ ‘idian fuinde<br />
sos d’Ìlion in su paris e ruinde!<br />
70 E cantos... cantos caddos suberiados<br />
carru e tottu in sa cora ch’istrampesin<br />
funguda de sos d’Argo e non nd’ ‘essesin!<br />
E, mortos, cantos giòvanos soldados<br />
pro allìbiu ‘e sas aes bi restesin<br />
che fozas subr’a pare ammuntonados!<br />
Cantos ùrulos malos de dolore...<br />
e piuer fintz’a chelu! Oh, it’orrore!<br />
71 Inue pius fruscu fit s’apprettu,<br />
ue tentait Tròia calch’abberru,<br />
cue fit Pàtroclo, in su carru ‘erettu<br />
ròdia e imbola sos trastes de ferru,<br />
e sos colpos, che ràndine in s’ijerru,<br />
lassaian s’istiga in cada trettu!<br />
E a s’insegus Èttore valente<br />
tucchesit custa ‘olta fintzamente!<br />
72 In lu ‘ider fuinde, s’avventesit<br />
contr’a s’eroe ‘e Troe a un’ ‘oleu<br />
tando Patròclo, ghiende ‘e Peleu<br />
sa parìglia ispantosa: saltiesit<br />
a s’àter’ala de su muru acheu<br />
cun unu brincu raru... ma vittesit<br />
s’abboju Dardaneu su matessi<br />
currinde a s’incheremu essi per essi!<br />
550
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
73 E decomente Zeus in s’atunzu,<br />
amargadu pro s’umana malìscia,<br />
cun lampos e cun tronos a murrunzu<br />
abbas fùrrias mandat a deìscia<br />
chi sos rios che ‘ogan da-e s’ìscia<br />
faghinde ‘e su terrinu un’abbaunzu<br />
e s’intendet sa mùida in tottue,<br />
a tales sos Troianos ciarra e fue!<br />
74 Pro lis brivare ‘e lomper a s’intentu<br />
intro ‘e ‘idda de si ch’inserrare,<br />
pensesit tando ‘e los iscumpassare<br />
Pàtroclo sos ‘nimigos chen’ ‘istentu.<br />
Lu fattesit! E cuddos tott’umpare<br />
a bia de sas naves cun chimentu<br />
furriesin e cun pius affogu<br />
che feras da-e littos postos fogu!<br />
75 Ma incorrados tra riu 28 e muràglia<br />
àteru e peus dannu sos de Troe<br />
connòschere devian in battàglia<br />
mascamente da’ su giovànu eroe!<br />
Felchìndeli in pumones un’iscàglia<br />
comintzesit cun Prono 29 a fagher proe,<br />
mentres s’iscudu su malassortadu<br />
pro si pasare aiat abbasciadu.<br />
76 Posc’a su fizu d’Enope, Testòre 30 ,<br />
chi sutt’a sas costanas de su carru<br />
cun s’iscudu ‘ettadu pro ‘saccarru<br />
s’istaiat cuadu, che astore<br />
pettaju li felchesit a primore<br />
in barras una lantza chen’isgarru,<br />
addaghi che tostóine ‘e nd’ ‘ogare<br />
fit tentende su tuju pr’isperiare!<br />
551
Sarpèdone<br />
e Pàtroclo<br />
Càntigu XVI<br />
77 Che camu presu in bucca li restesit<br />
tra sas dentes s’aìna atterradora!<br />
Da-e su cuadorzu nde l’ ‘oghesit<br />
suppeséndelu in àndia lestru in s’ora<br />
s’ispantu de Menétziu e che l’ ‘ettesit<br />
da-e mesu a s’apprettu a parte ‘e fora,<br />
che pische tentu a lentza da’ un’ ‘altura<br />
e da-e mare ‘ogadu a rodiadura!<br />
78 Cun unu crastu mannu fattu-fattu<br />
s’elmu a Erilau 31 e sa cabitta<br />
fragassesit e s’inimigu isfattu<br />
a pês si li ficchesit a s’appitta<br />
de si tuccare a sa néula fritta<br />
de s’Ade iscurigosu. In disaccattu<br />
ponzesit posca, che unda de riu,<br />
a Erimante, Epalte, Piri, Echìu 32 !<br />
79 Ruesin puru Anfóteru 33 e Ifeu,<br />
Telepolemu, ‘e Damastòre fruttu,<br />
Evippu e Polìmelu d’Argeu.<br />
Tand’a sos Lìcios, bidinde derruttu<br />
gai e tottu da’ s’atza de s’Acheu<br />
s’esércitu insoro, a coro alluttu<br />
che tronu abboghinesit Sarpedòne:<br />
–Sorte sa ch’est tocchende a Ilione!<br />
80 O Lìcios, Lìcios...bos nde ‘irgonzade!<br />
Duncas fuides! A ojos non crêo!<br />
Ahi cantu in bos bider mi nd’affeo!<br />
Mezus ficchide e s’onore ‘ardiade<br />
bostru e de s’ilìaca tzittade!<br />
Como contr’a cuss’ira bi tucco ‘eo:<br />
gai ischimos chie est s’eroe mannu<br />
chi da’ ora nos ponet in affannu!–<br />
552
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
81 Nêsit; e da’ su carru a lantza in manu<br />
nde brinchesit su gióvanu atzuridu.<br />
Ma l’ ‘idesit Patròclo da’ lontanu<br />
e a s’abboju, de samben lambridu,<br />
tucchesit resolutu oji-incrispidu!<br />
E parian su gregu e su troianu<br />
duos astores, currinde, a porfia<br />
pro un’ae de gigher a sa cria!<br />
82 Sebestèndelos dolu e affriscione<br />
s’intendesit in coro Zeus mere,<br />
s’est chi nêsit a sa sorre-muzere,<br />
s’ojimanna e lùghida Giunone:<br />
–Acco’ lómpida s’ora (o dispiaghere!)<br />
chi rùere dêt mortu Sarpedòne<br />
pro manos d’un’eroe disdicciadu,<br />
gióvanu che a isse! Oh Fadu... Fadu!<br />
83 Da-e mesu a sa mìscia tirriosa<br />
crê’ chi sa ‘oza de nde lu leare<br />
m’est berrinende e de che lu portare<br />
a sa terra de Lìcia bundansciosa!<br />
O faddit unu babbu a nd’ ‘ardiare<br />
su fizu da’ sa morte? O diosa,<br />
pórrimi tue in s’ora unu cunsizu,<br />
ca peus non s’agattat marturizu!–<br />
84 E in risposta Giuno bratzinîda:<br />
–Cale mala idea istraviende<br />
t’est sa mente, o Zeus? Est sa vida<br />
un’istérrida d’alas... ne tentende<br />
su ‘olu ‘e l’illongare a trampachida<br />
sa sorte ‘e sos mortales ses vittende!<br />
Su parrer chi ti dao est unu ebbia:<br />
no istes cun su Fadu a marrania!<br />
553<br />
Su dolu<br />
de Zeus
Duellu e<br />
morte de<br />
Sarpèdone<br />
Càntigu XVI<br />
85 Si ‘alanzeran in te sos disizos<br />
a Sarpèdone como ‘e cumpiagher,<br />
non podes posca negare ‘e lu fagher<br />
a chie che a tie nd’at de fizos<br />
in mesu a sos ilìacos fastizos!<br />
Su chi ti naro non t’at a piagher,<br />
ma s’esser tue babbu, o forte Zeus,<br />
pius non balet d’un’àteru deus!<br />
86 Làssala adducas cumprire sa sorte<br />
e in coro t’astringhe sos dolores!<br />
Cumanda posc’a su Sonnu e a sa Morte<br />
in Lìcia ‘e che lu gigher, pro ch’onores<br />
da-e sa zente sua apat su forte<br />
dignos che a sos mezus gherradores<br />
e pro losa unu bette ‘e monumentu<br />
chi duret mizas d’annos pro ammentu!–<br />
87 Mancari a malu coro l’atzettesit<br />
sa trava de su Fadu Zeus santu<br />
e buttios de sàmbene fattesit<br />
ruer subra sa Terra che piantu.<br />
Posc’a su fizu, cun ojos d’incantu,<br />
pro un’ùltima ‘olta si ‘oltesit<br />
e, che cando l’aeren settesciadu,<br />
in s’Ida s’abbandesit amargadu!<br />
88 A cara a cara lómpidos in s’ora<br />
fin sos gherreris cun chiza ‘e minetta<br />
e Pàtroclo pro primu una saetta<br />
ch’imbolesit cun atza atterradora:<br />
de Trasimele 34 in sa ‘entre, ‘eretta,<br />
s’aina si cravesit boladora,<br />
lassende in su piuer d’Ilione<br />
s’iscuderi istasidu ‘e Sarpedòne.<br />
554
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
89 Lestru su re ‘e sos Lìcios sa risposta<br />
li torresit però che ira mala:<br />
ma ch’essesit sa lantza a canacosta<br />
faddinde su bersàgliu e in sa pala<br />
destra, tra cùmmaru e s’ùltima costa,<br />
felchéndesi ‘e Pedasu, ch’a un’ala<br />
che falesit, faghinde suberiare<br />
a Xantu e a Balìu ambos umpare.<br />
90 Cun sas brìglias iscappas, cumarende,<br />
isbandesin sos caddos de fiancu,<br />
su acchettu affunadu trisinende<br />
da-e s’oru destru a s’oru mancu.<br />
Ma non lis desit su tempus nemmancu<br />
Automedonte ‘e sighire currende,<br />
ca de su pesu mortu cun s’ispada<br />
seghesit sa corria a s’impressada.<br />
91 Gai mentre a sa cursa, appasigada,<br />
torresit sa parìglia ‘e Mirmidone,<br />
sighesin cuddos sempre a s’affelada<br />
sa marrania cun chiza ‘e leone:<br />
una lantza su lìciu campione<br />
cun cant’atza teniat arribbada<br />
ch’imbolesit de nou a s’inimigu<br />
faddindesilu ancora pr’un’azigu!<br />
92 Che ùrulu de ‘entu tempestosu<br />
subr’a sa pala manca reu-reu<br />
s’arminzu li frusciesit tirriosu!<br />
Àtera sorte su brunzu ‘e s’Acheu<br />
invece apesit e àteru gosu<br />
Pàtroclo in s’ora, s’a su dardaneu<br />
tra coro e parasàmbene l’intresit<br />
e sa frua ‘e sa vida l’istudesit!<br />
555
Glàuco sanadu<br />
da-e Febo<br />
Càntigu XVI<br />
93 Che chercu ‘e monte, fustealvu o pinu<br />
da-e su linnajolu ismutzurradu<br />
pro èssere in navizos impreadu<br />
che ruesit Sarpèdone divinu,<br />
mujèndesi, reberde a su destinu,<br />
che trau maestosu assaltiadu<br />
da-e trighe o leone e chi caltzettat<br />
mentres in tuju sas dentes l’apprettat!<br />
94 E, a manu parada, isalenende:<br />
–Glàuco caru, tue los intzita<br />
sos Lìcios mios como a sa vinditta!<br />
E galu tue, o frade, chi gherrende<br />
ses de sos mezus, sa lantza l’impitta<br />
subra meu, su corpus difendende<br />
de su parente e-i s’onore tou<br />
pro chi mettanzu no apas mentou!–<br />
95 Nêsit su fruttu de Laodamìa<br />
e de Giove e in ojos li falesit<br />
de sa morte orrorosa sa tittia!<br />
Tando in matta su pê’ l’abbattighesit<br />
s’Eroe lumenosu de Fitia<br />
e sa lantza de brunzu nd’istratzesit<br />
da-e su mortu, tirèndende intreu<br />
su parasamben de su dardaneu!<br />
96 Si nd’attristesit Glàuco in l’intender<br />
de s’amigu s’ultìma invocascione<br />
e prus ancora ‘idinde a Sarpedòne<br />
a minuzos per terra! M’a difender,<br />
pro cantu nd’intenderat d’affriscione,<br />
su corpu in s’ora e a non bi lis render<br />
comente podiat fagher, si lantadu<br />
finas isse a sa manu fit bistadu?<br />
556
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
97 Mantenzéndesi, infattis, su dardanu<br />
si fit su bultzu destru, chi feridu<br />
cun una fritza ‘ettada da’ lontanu<br />
l’aiat prima Téucro atzuridu!<br />
A Febo nêsit tando soberanu<br />
cun fide manna e cun tonu affliggidu:<br />
–O Arcu ‘e prata, inte’ de custu fizu<br />
sa sùpplica e l’accansa su disizu!<br />
98 Da’ ue t’agatteras tue in s’ora,<br />
in sa Lìcia o in Tròia preferida,<br />
cùnzami ‘e custa manu sa ferida<br />
cun sa mirada tua amparadora!<br />
Non si m’istanzat su samben ancora<br />
e-i sa brama m’est gai impidida<br />
su fizu ‘e vindicare ‘e su Tronante,<br />
a Sarpèdone, lìciu cumandante!<br />
99 Addaghi aggiuadu non l’at Zeus,<br />
cuntzedi nessi a mie ‘e nd’ ‘ardiare<br />
su corpus de s’amigu, o Mere deus,<br />
da-e sas francas de chie ispozare<br />
lu diat cherrer! Gai a male e peus<br />
non mi lasses, ti prego! De torrare<br />
a coro alluttu bramo a s’arguai<br />
e d’ispronare sos Lìcios che mai!–<br />
100 Li pretziesit Febo cun amore<br />
s’invocassione ardente e accorada<br />
e sa ferida fattesit cunzada<br />
mutténdeli a s’istante su dolore.<br />
Nde giuilesit cuddu ‘e su favore<br />
e a sos Lìcios un’abboghinada<br />
luego ‘ettesit pro los avvertire<br />
in tundu a Sarpedòne ‘e s’aunire.<br />
557
Battàglia pro<br />
su corpus de<br />
Sarpèdone<br />
Càntigu XVI<br />
101 A s’ala pustis de Polidamante<br />
ch’ ‘essesit che a bolu e b’agattesit<br />
su de Tròia supremu cumandante<br />
cun Enea e Agènore e li nêsit:<br />
–O Èttore, adducas importante<br />
no est pro Ilion sa chi nos tocchesit<br />
sorte mala gherrende pro a bois,<br />
si suddu non tenides de a nois!<br />
102 Ruttu est su re ‘e sa Lìcia cor’amprosu,<br />
Sarpèdone su ‘iustu, e nos l’at mortu<br />
Ares pro manos de su valorosu<br />
fizu ‘e Menétziu! Ch’apat s’accunortu<br />
de su piantu nostru affriscionosu<br />
aggiuàdenos nessi, ca su tortu<br />
fagher nos cheret cuddu ‘e l’ispozare<br />
pro poder sos ch’at mortu vindicare!–<br />
103 Lis falesit che raju sa notìscia,<br />
ca pro a issos non fit Sarpedòne<br />
sàbiu ebbia o mastru de giustìscia<br />
o in gherra valente campione,<br />
ma s’amigu prus mannu d’Ilione,<br />
su re ch’aiat battidu a deìscia<br />
da’ sa Lìcia sos mezus gherradores<br />
pro difender de Tròia sos onores!<br />
104 S’abbaidesin in cara e, derettos,<br />
tucchesin cantos l’aian intesa<br />
s’ùltima malaura e sa pretesa<br />
a difender su corpus chen’isettos<br />
de su mortu cumpanzu! Ma s’impresa<br />
non fit tzou ‘e linna, s’in apprettos<br />
fit Pàtroclo poninde própriu in s’ora<br />
sa de Fitia erèntzia gherradora!<br />
558
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
105 E puru ‘e sos Aiaces, chi gherrende<br />
fin che sempre cun atza e balentia,<br />
fit su gióvanu eroe dimandende<br />
s’affianzu: –Curride a s’ala mia!<br />
Sarpèdone divinu, lìcia ghia,<br />
mortu est per terra! Ne pius brinchende<br />
l’azis a bider primu in sa muràglia,<br />
atzudu che leone o porcu ‘e iscàglia!<br />
106 M’affianzade, pro chi resessire<br />
potta a cust’ala de nde lu trazare<br />
e galu ‘e s’armadura ‘e l’isfrunire<br />
e pro vinditta de l’iscarenare!<br />
A sos chi braman de nos l’impidire<br />
(miràdelos beninde a fiottu umpare!)<br />
su caminu mustràmulis de s’Ade<br />
masellèndelos chena piedade!–<br />
107 Nêsit; e Mirmidones e Acheos<br />
a pare risinnados s’astringhesin<br />
e cun bolottu mannu s’attappesin<br />
a sos Lìcios e a sos Dardaneos.<br />
E su chimentu, sos urùlos feos<br />
inghìriu a Sarpedòne che pighesin<br />
fintz’a Zeus, chi un’iscurigore<br />
mandesit pro b’accrèschere s’orrore!<br />
108 Su primu a ruer, mentres tentaiat<br />
de si nd’istrijinare a Sarpedòne,<br />
istesit Epigeu 35 mirmidone,<br />
fizu de Agacleu 35 . Che teniat<br />
custu in Budìu 36 s’abitassione<br />
e sos parentes, ma mortu b’aiat<br />
unu fradile e pro cussu, in affogu,<br />
fit dadu a Fitia chirchende allogu!<br />
559
Càntigu XVI<br />
109 Pustis Peleu e Teti pês de prata<br />
a tuccare l’aian cumbidadu<br />
cun Achille a s’ilìaca suffratta.<br />
E in Tròia cun s’elmu fragassadu<br />
da’ unu crastu d’Èttore famadu<br />
ruesit, cun sa conca a una catta!<br />
In su lu ‘ider Pàtroclo per terra<br />
su coro s’intendesit perra-perra!<br />
110 Ma su matessi in mesu a sos duellos<br />
si ‘ettesit, bisende áter’onore,<br />
che subr’a unu ‘olu d’istrunellos<br />
o de corrogas lambridu un’astore<br />
o che leone a bamas de ‘itellos<br />
chena timire canes o pastore!<br />
E Stenelau 37 , d’Itemene frua,<br />
iscontesit pro primu s’ira sua!<br />
111 Regoltu da-e terra una marrarzu<br />
bi l’iscudesit bettende unu gridu:<br />
tra coddu e tuju su crastu dannarzu<br />
li falesit lasséndelu istasidu,<br />
catzende a fùrriu samben da’ s’isgarzu!<br />
A s’insegus sos d’Èttore atzuridu<br />
torresin tando d’unu trettu ebbia,<br />
cantu una lantza imbolada a porfia!<br />
112 Ma contr’a sos Danaos ch’imbolesit<br />
mancari in fua Glàuco un’aina<br />
e a su fizu ‘e Cálcone 38 franghesit,<br />
tales Bàticlu 38 : che una ‘errina<br />
in pettorra su traste che l’intresit<br />
mentr’approbe a li giomper a s’ischina<br />
fit de Fitia su forte gherreri,<br />
connottu pr’aer riccu su fortzeri!<br />
560
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
113 A palas a s’insegus chen’umores<br />
che falesit s’eroe mirmidone<br />
cun gosu mannu de sos d’Ilione<br />
e dolu de sos d’Argo gherradores!<br />
Ma los torresit patta sos valores<br />
in su mentre matessi Merione<br />
a Laógonu 39 ‘occhende dardaneu,<br />
fizu d’Onètore e ministru ‘e Zeu.<br />
114 Inter barra e orija acuta-acuta<br />
si li cravesit s’arma muidende<br />
e su malefadadu iscadriende<br />
si che tucchesit a su Mundu ‘e Sutta!<br />
Contr’a s’acheu tando, a cara allutta,<br />
ch’imbolesit Enea frastimende<br />
su traste sou ‘e brunzu. Ma l’ ‘idesit<br />
Merione su colpu e lu vittesit!<br />
115 In su terrinu, bastante lontanu,<br />
si che morzesit sa fùrria felosa<br />
de sa saetta ‘e s’eroe dardanu<br />
paris cun sa ch’aiat tirriosa<br />
gania ‘e samben d’Ares soberanu!<br />
Tando li nêsit cun boghe affannosa<br />
su d’Anchise e de Venus campione:<br />
–Ballarinu ses bonu, o Merione!<br />
116 Non aias però dansadu ancora<br />
si de sa lantza mia (assiat sorte!)<br />
non t’esseras abbistu atterradora!–<br />
E su de Creta abboghinende forte:<br />
–Duncas, Enea, crês tue sa morte<br />
de poder a donzunu e a donz’ora<br />
dare a bìbbiu tou? Ohi, ahi!<br />
A su chi paret no est própriu gai!<br />
561<br />
Enea<br />
e Merione
Càntigu XVI<br />
117 De brios nd’as e d’atza, cust’est beru,<br />
ma finas tue –crê’– dias ficchire<br />
si resessera deo a ti colpire!<br />
E ite nâs de custu cunsideru?–<br />
Ma su fizu ‘e Menétziu a lu muttire<br />
pensesit lestru, nêndeli sintzeru<br />
e cun tonu detzisu: –Ello comente<br />
aggradessit sa ciarra su valente?<br />
118 Beffes e vitupèrios de ‘alanzos<br />
in gherra, frade caru, non nde dana!<br />
Pro resessire in su ch’amos in gana<br />
cheret chi nde l’ ‘occhemos de cumpanzos<br />
pius d’unu a Enea! Sa mattana<br />
cun bratzos si supèrat non mettanzos!<br />
Lassa sa ciarra a sas reuniones<br />
e cun àrchidos gherra de leones!–<br />
119 Nêsit; e a innante chen’ ‘istentu<br />
si tucchesit s’Eroe de Fitia<br />
e Merione, ‘isende valentia,<br />
luego infattu l’andesit cuntentu.<br />
Intantu ‘e s’orrorosa marrania,<br />
tra ùrulos e piuer, su chimentu<br />
rintronait d’iscudos e d’ispadas<br />
in tottu sas ilìacas leadas.<br />
120 E si leait peri sa campagna<br />
su fiagu ‘e su samben agru e fruscu,<br />
tales comente s’intendet su nuscu<br />
de sa linna segada in sa montagna<br />
da-e su linnajolu e da’ s’intragna<br />
da’ una parte a s’àtera ‘e su buscu<br />
curret su tzoccheddare ‘e sa ‘istrale<br />
ch’allertat donzi tìmidu animale.<br />
562
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
121 E chie prus podiat sebestare<br />
de Sarpèdone mannu e disdicciadu<br />
su corpus maestosu, saccarradu<br />
comente fit de piúere? A gherrare<br />
però sighesin cuddos contr’a pare<br />
su matessi a s’in tundu a bratz’armadu<br />
che muscas in s’istalla a sas cannadas<br />
prenas de latte friscu inghiriadas!<br />
122 Ne s’oju mannu sou ch’istorresit<br />
da’ sa faina Giove onnipotente<br />
e finas Isse dudosu restesit<br />
in detzider s’Ettòrre cor’ardente<br />
deviat cue ‘occhire su ‘alente<br />
fizu ‘e Menétziu o aterue. Desit<br />
a su segundu pensu prus valore<br />
pro glòria ‘e su danau gherradore.<br />
123 E pro ch’esserat su gióvanu acheu<br />
lòmpidu sutt’a Tròia prim’ancora<br />
e a s’abboju ‘e su destinu reu,<br />
s’upa in coro ‘e sa Morte atterradora<br />
a su de Troe bentulesit Zeu!<br />
E, s’istadera ‘idinde cuddu in s’ora<br />
pèndere ‘e s’Eterrenu a s’àter’ala,<br />
fuesit chen’imbaru a bolta-pala!<br />
124 E galu sos de Lìcia a malu coro<br />
ch’ ‘essesin fattu sou da’ s’afferra,<br />
chena nde poder leare da-e terra<br />
su corpus de su mortu Re insoro!<br />
Gai sas armas de raru decoro<br />
li lêsit Pátroclo e da-e sa gherra,<br />
ch’intantu si faghiat pius grae,<br />
de che las gigher nêsit a sa nae.<br />
563<br />
Àteras<br />
valentias de<br />
Pàtroclo
Pàtroclo<br />
iscatzadu<br />
da-e Febo<br />
Càntigu XVI<br />
125 Tando a Febo ordinesit chen’imbaru<br />
su de s’Olimpu tempestosu Mere:<br />
–Fala da’ Sarpedòne, o fizu caru,<br />
nde lu lea a sos d’Argo e pro piaghere<br />
in su Scamandru l’innèttia a dovere<br />
da-e su samben e s’unghentu raru<br />
pustis li friga de sos Immortales<br />
pro chi torren sos melmos naturales.<br />
126 Béstilu galu de càndidu linu<br />
e a sos fizos de s’iscurigosa<br />
Notte lu dae, a sa Morte astraosa<br />
e a su Sonnu, pro chi su divinu<br />
fruttu meu che porten in sinu<br />
a sa lìcia terra bundansciosa.<br />
Cue losa e onores imponentes<br />
chi li rèndana e frades e parentes.–<br />
127 Gai Cronide; e Febo ‘ola-‘olende<br />
a Ìlion ch’ ‘essesit da-e s’Ida<br />
e da’ mes’a s’atzuffa, a s’arrivida,<br />
su Re mortu nd’ ‘oghesit coittende.<br />
Lu samunesit e s’ambròsia nîda<br />
in corpus li frighesit, pustis dende<br />
su cumandu a su Sonnu e a sa Morte<br />
de che lu gigher a sa lìcia corte.<br />
128 A Lìcios e Troianos peristantu<br />
fit Pàtroclo sighinde a persighire<br />
a lantza in resta e cun colpos d’ispantu<br />
cantos pius podiat a nd’ ‘occhire!<br />
Sorte sa sua crudele, ohi cantu,<br />
s’in sa brama ch’aiat d’arrivire<br />
a Tròia gloriosu fit cuada<br />
sa ghigna de sa Morte isfidiada!<br />
564
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
129 S’aeret postu mente a su Pelide<br />
forsis vittidu s’aiat sa morte!<br />
Ma chie, cale ‘e nois –m’intendide–<br />
sas trobeas resessit de sa Sorte<br />
a isprender, pro cantu abbistu o forte?<br />
Gai istesit in pettus su Cronide<br />
a li ponner a Pàtroclo s’ardore<br />
chi perder lu deviat! Oh, dolore!<br />
130 Ma nâmi a chie, o giovaneddu eroe,<br />
mancari da’ sa Morte accostazadu,<br />
a s’Ade innanti tou ch’as mandadu?<br />
De Troianos nde ‘occhesti noe:<br />
a Echéclu 40 , Adrestu, Autonoe,<br />
a Périmu, ‘e Mega ‘izu istimadu,<br />
a Melanippu, a Epìstore, a Mulìu,<br />
a Pilarte, a Elàsu! Oh atza! Oh briu!<br />
131 Finas a Tròia che fisti arrividu<br />
e fit rutta de Prìamu e d’Ettòre<br />
sa ‘idda in manos tuas, si impididu<br />
non ti l’aeret su Saettadore<br />
deus de s’arcu! Che un’atzuridu<br />
pro tres bias tentesti e cun valore<br />
sos muros d’Ilione ‘e nd’istrampare<br />
e pro tres boltas Cuddu ‘e t’iscatzare!<br />
132 Ma cando, a sa ‘e battor, prus atzudu<br />
galu proesti ‘e lòmpere a s’intentu,<br />
cun sas manos colpéndeti a s’iscudu<br />
ti nêsit Febo minettosu: –Attentu!<br />
Su bratzu a tales non tenes fortzudu<br />
de nd’irroccare a Tròia che un’appentu!<br />
Ne a Pelide, prus forte ‘e a tie,<br />
s’impresa dêt resesser, crê’ a mie!–<br />
565
Sa riscossa<br />
de Èttore<br />
Càntigu XVI<br />
133 Tando a insegus da-e sa pelea<br />
torresit su Mirmìdone valente<br />
timinde, a perriccare in cuss’idea,<br />
sa vinditta ‘e su deu fritz’ardente!<br />
No ischiat intantu su potente<br />
fizu ‘e Priàmu, ch’in sa gianna ‘e Scea<br />
arressu aiat sa parìglia sua,<br />
s’ite fagher, a tales fit in lua!<br />
134 Ma si l’appresentesit a s’istante<br />
Febo eterrenu in persone d’Asìu,<br />
chi da-e parte ‘e mama li fit tiu<br />
sende isse puru fizu de Dimante,<br />
ch’istaiat in Frìgia, non distante<br />
da’ sa currente de su Sangarìu 41 .<br />
E li naresit cun boghe ‘e atzottu:<br />
–Lassadu l’as, Ettòrre, s’abbolottu!<br />
135 Deghile non mi paret pro a chie<br />
est su cabu ‘e s’esércitu troianu!<br />
Ahi, si forte torrera e giovànu<br />
e sos brios aere che a tie!<br />
Non fis andadu, no, meda lontanu,<br />
ca t’aia ispelciadu, crê’ a mie!<br />
Ma bae como e contr’a cuddu forte<br />
sos caddos làntzia! E ch’apas bonasorte!–<br />
136 Recuesit a mes’a su bulione<br />
pustis su deus, a battariare<br />
galu sos d’Argo, mentr’a Cebrione<br />
sos caddos suos de l’isfuettare<br />
nêsit Ettòrre cun detzisione.<br />
E coittesit cuddu a li tzoccare<br />
a sa parìglia in palas su fuette<br />
e cussa a ch’istuppare che coette!<br />
566
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
137 Reu che monte, avantzende, ‘e colpire<br />
vittesit fintz’a sos ch’attuppaiat<br />
Èttore in s’ora, ca unu nd’aiat<br />
de prenettu, unu ebbia: d’arrivire<br />
a Pàtroclo mortore e de l’ ‘occhire!<br />
Ma in l’ ‘ider, mentras s’accurtziaiat,<br />
a terra saltiesit su ‘e Fitia<br />
da-e su carru, prontu a sa porfia!<br />
138 Cun una lantza in sa manu manca,<br />
una laddia in s’àtera appunzada,<br />
chena si nde chinnire o mover anca<br />
isettesit degai s’accurtziada<br />
de sa turre dardana in mesu tanca!<br />
E, appena a tiru, sa pedra attundada<br />
l’imbolesit cun tìrria de leone,<br />
faddìndelu e bocchinde a Cebrione!<br />
139 Tanta fit sa violèntzia, ch’ambos duos<br />
sos ojos da’ sas cheas nde perdesit<br />
e da’ su carru, lompende a concluos,<br />
tales che palumbaru nde falesit!<br />
Tand’a su fizu burdu abboghinesit<br />
de Príamu, beffende, e a sos suos:<br />
–Lébiu est che crabolu su gherreri!<br />
E lántzios sos chi faghet volenteri!<br />
140 S’in unu mare mannu s’agatterat<br />
de pisches bundansciosu e sa zibiga<br />
de chèrrere piscare li ‘enzerat,<br />
so seguru chi a su fala e piga<br />
d’ostiones 42 , si cussos prefererat,<br />
siat pro isse che pro zente amiga<br />
medas nde diat bogare e pretziosos!<br />
Atletas sos ch’at Troe valorosos!–<br />
567<br />
Pàtroclo<br />
‘occhit a<br />
Cebrione
Càntigu XVI<br />
141 Narende gai, subr’a Cebrione<br />
ti ‘ettesti, o Pàtroclo animosu,<br />
oji-allurpidu, paris a leone<br />
ch’assàltiat, de petta disizosu,<br />
in su cuile o tazu o masone<br />
e chi pro esser troppu coraggiosu<br />
finit pro bi lassare fura e vida!<br />
Gai fattesti tue, ànima nîda!<br />
142 Da-e su carru, infattis, che a bolu<br />
si nde brinchesit Èttore troianu<br />
detzisu in terra a non lassare solu<br />
su corpus de su frade a isse in manu!<br />
Che astores degai chi a marranu<br />
gherran tra issos pro unu crabolu<br />
ch’isterrijadu an àpidu in su monte<br />
s’agattésini cuddos fronte a fronte.<br />
143 De si nde lu tirare a s’ala sua<br />
tentesit tando, lêndelu a concales,<br />
sa de Priàmu valorosa frua;<br />
ma cun brios su Gregu parinales<br />
astringhéndelu a sos istivales<br />
l’impidesit da’ mesu a tanta lua<br />
de si gigher su mortu! E su bulione<br />
s’allumesit de prus pro Cebrione.<br />
144 E decomente Eùro e Noto umpare<br />
in mesu a duos montes tirriende<br />
d’élighes e de frassos attappare<br />
faghen naes e rattos, chi ‘entulende<br />
s’intritzan inter issos pare-pare<br />
trunchéndesi, isasciéndesi e lassende<br />
de sa mattana s’istiga per terra,<br />
a tales in cuss’ora fit sa gherra!<br />
568
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
145 E marrarzos e trastes ispuntados<br />
e iscudos s’ ‘idian in tottue<br />
de piuer e samben saccarrados<br />
e, in tundu a su mortu, in aterue,<br />
Gregos e Troianos bisestrados<br />
e àteros gherrende a pesa e rue!<br />
E duresit sa ‘èttia ‘e tant’orrore<br />
finas ch’in chelu restesit lugore!<br />
146 Però, calende sole, cando fatta<br />
d’isgiungher sos boes si fit s’ora,<br />
a sa ratza ‘e sos d’Argo gherradora<br />
de ponner resessesit in suffratta<br />
galu una ‘olta a Troe e gai a fora<br />
de si gigher da mes’a sa cumbatta<br />
su corpu ‘e Cebrione e s’armadura<br />
de li leare de rara fattura!<br />
147 Gosende de s’impresa, si ‘ettesit<br />
Pàtroclo pro tres bias a innante,<br />
oji-atzesu, a Marte simizante,<br />
e galu àteros noe nde ‘occhesit!<br />
Ma cando, a sa ‘e battor, bi torresit<br />
a Febo non bidesit saettante<br />
benìndeli a s’incontra, imboligadu<br />
cun una nue, cun passu apprettadu!<br />
148 A palas che l’andesit s’Immortale<br />
e cun sa pianta ‘e sa manu divina<br />
cun fùrria lu colpesit a s’ischina!<br />
Sa vista tott’in una, foramale,<br />
si l’aumbresit e-i su fogale<br />
sa de Menétziu forte raighina<br />
s’intendesit in bula e s’abbaoga<br />
falàreli da’ ucca attoga-attoga!<br />
569<br />
Pàtroclo<br />
disarmadu<br />
da-e Febo
Sa morte<br />
de Pàtroclo<br />
Càntigu XVI<br />
149 Che li fuesit s’elmu che bolende<br />
da-e sa conca, lompende a che ruer<br />
a su samben in mesu, a su piuer,<br />
tra tzócculos e rodas bocciulende!<br />
Mai imbruttadu si fit prima, ornende<br />
sa fronte ‘e su Pelide! Ma concluer<br />
cheriat cue Zeus soberanu<br />
sa vida de su nóbile giovànu!<br />
150 Gai sa lantza in manos s’Acheu<br />
frànghere s’intendesit maestosa,<br />
umbrilonga, massitza, portentosa<br />
e rùerli s’iscudu miceneu<br />
cun sa corria ischirriolada, oddeu,<br />
chi a sa pala mantesu che cosa<br />
bi la teniat bene assegurada<br />
e, infinis, sa lóriga immesada!<br />
151 Cun su cherveddu restesit luadu<br />
tando ‘e Fitia su lùghidu eroe,<br />
cori-mortu, benuji-inneuddadu!<br />
Própriu in su mentre su fizu ‘e Pantoe,<br />
su valente Euforbo 43 , mentovadu<br />
pro esser cun sa lantza ‘e sos de Troe<br />
unu ‘e sos mezus, che un’ira mala<br />
sa sua li cravesit in sa pala!<br />
152 Mancari esserat bonu campione<br />
(nâchi imparende s’arte de sa gherra<br />
da-e su carru imbolados a terra<br />
nd’aiat vinti eroes d’Ilione!)<br />
non l’apesit in cussa cuntierra<br />
s’atza però contr’a su Mirmidone<br />
da-e s’ala de nanti ‘e si l’ ‘ettare<br />
e miréndelu in cara ‘e l’affrontare!<br />
570
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
153 Appoi, infattis, de l’aer felchidu<br />
sa lantza ‘e frassu in mesu a s’ischina,<br />
su traste in presse, timinde ruina,<br />
nde l’istratzesit, e finas fuidu<br />
si ch’est da-e sos suos, atturdidu<br />
de l’esser resessida sa faina!<br />
E galu tue, o Pàtroclo forte,<br />
torresti insegus fuinde sa Morte!<br />
154 Domadu da-e Febo soberanu<br />
e da’ s’aina chena valentia<br />
d’Euforbo, a s’ala de Fitia<br />
abboghinesti custa ‘olta invanu!<br />
Ca, in su t’ ‘ider, Èttore troianu<br />
istesit lestru a ponner marrania<br />
e sa lantza, cun cara suddisfatta,<br />
a ti cravare berrinosa in matta!<br />
155 E ruesti, o ànima gentile,<br />
che nae da’ su lampu ismutzurrada<br />
in ojos trattenzende sa mirada<br />
de non giómpidos bisos d’ ‘eranile!<br />
E sa de Troe turre fentomada,<br />
che leone superbu ch’in s’ ‘attile<br />
sas dentes at felchidu a su sirvone,<br />
ti nêsit bárriu ‘e suddisfassione:<br />
156 –De resessire, o Pàtroclo, crêias<br />
duncas sa ‘idda nostra ‘e conchistare<br />
e cautivas galu ‘e ti portare<br />
sas féminas troianas! No ischias,<br />
o gióvanu iscabadu, chi devias<br />
prima o poi a Èttore abbojare?<br />
E mira como, mira... l’as innante<br />
su d’Ìlion prus forte cumandante!–<br />
571
Càntigu XVI<br />
157 Nênde gai, su pê’ l’abbattighesit<br />
subra pettus e, sighinde a l’offender,<br />
cun cant’aiat boghe l’inzulzesit:<br />
–Lu podias, o Pàtroclo, cumprender<br />
chi resinnadu fia a la difender<br />
sa libertade mia! O ti mandesit<br />
forsi su mere tou, chen’ischire<br />
chi mortu inoghe devias ficchire?<br />
158 Cale apesti, mi nara, bon’aggiudu<br />
da’ s’amigu ‘e su coro prus fidadu?<br />
«Bae e non torres –ti dêt aer nâdu–<br />
chen’aer prima a Èttore fortzudu<br />
su pettus maestosu trapassadu!»<br />
E tue, o imprudente, che atzudu<br />
partesti ‘isende glòria imperitura...<br />
pro finire a benturzos in pastura!–<br />
159 E tue, o cavaglieri generosu,<br />
a moristuda li naresti: –Ettòre,<br />
subra meu non sias ispantosu,<br />
ca sa ‘ittòria ti l’at su Segnore<br />
dada ‘e s’Olimpu cun su tirriosu<br />
deus de s’arcu, su Saettadore!<br />
Issos m’an sudronadu primm’ ‘e a tie,<br />
iscuttu e disarmadu... est deosie!<br />
160 D’Èttores vinti Pàtroclo ‘e Fitìa<br />
nd’aiat settesciadu, si mi crêse!<br />
Pagu ‘alet chi méritos ti lêse<br />
ca m’at bissu innanti s’Alta Ghia!<br />
E pustis Euforbo... su ‘e trese<br />
duncas ses tue... assiat valentia!<br />
Ma si dare ti potto unu cunfortu<br />
iscas ch’as mortu un’ómine già mortu!<br />
572
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
161 Como inte’ cust’avvisu, o Dardaneu,<br />
e in mente che upa ti l’inserra:<br />
a s’ ‘adde iscurigosa ‘e s’usciareu<br />
finas ses tue da-e custa gherra<br />
approbe a che tuccare e, per terra,<br />
da-e sa lantza ‘e su fizu ‘e Peleu,<br />
a t’ ‘ider che a mie isterrijadu!<br />
Sa sentèntzia est custa de su Fadu!–<br />
162 Nêsit su giovaneddu; e subra chizos<br />
s’attittia ‘e sa morte li falesit<br />
e pianghende a s’Ade s’avviesit<br />
gitténdesi incumpridos sos disizos<br />
de su ‘eranu sou! Ma, a lampizos<br />
de fogu in ojos, lestru li torresit<br />
sa risposta sa turre manna ‘e Troe<br />
mancari esserat mortu cudd’eroe:<br />
163 –Lassa sas profetzias! O sa morte<br />
crês chi timat Ettòrre cor’ardente!<br />
E si diversa esserat sa sorte<br />
e de sa lantza mia lutzighente<br />
su fizu ‘e Teti, Achille su forte,<br />
che a tie sa fùrria potente<br />
connoscherat invece? E chie ‘e Zeu<br />
legger poder s’ordinzu bonu o reu?–<br />
164 S’aina ‘e brunzu de nde l’istratzare<br />
pensesit tando Ettòre d’Ilione,<br />
pretténdeli in pettorra su garrone<br />
e faghìndelu posca rodulare.<br />
Contr’a Automedonte mirmidone,<br />
s’iscuderi d’Achille, a si ‘oltare<br />
fattu-fattu torresit, inganidu<br />
galu a-i cuddu d’ ‘ider istasidu.<br />
573
Càntigu XVI<br />
165 Ma che fit su danau imperistantu<br />
attesu da’ su logu ‘e s’iscarmentu<br />
a coro mortu ‘essidu che bentu<br />
subra su carru cun Balìu e Xantu,<br />
caddos divinos, lèbios a ispantu,<br />
chi apesit Peleu in su momentu<br />
a Teti pêibianca ‘e si cojare<br />
da’ s’eterrenu Mere de su mare.<br />
574
Valentias e morte de Pàtroclo<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU SEIGHÉSIMU<br />
1 Lirnesso [...]: Tzittade de sa Mìsia, ue istaiat su re Minete, s’isposu<br />
impromissu de Briséide.<br />
2 Eacide [...]: De s’erèntzia de Éacu, su babbu de Peleu e, duncas,<br />
donnumannu de Achille.<br />
3 Pelìu [...]: Monte de sa Tessàglia.<br />
4 Xantu, Balìu [...]: Caddos divinos, ispantosos, regalados a Peleu<br />
da-e su deus Posidone sa die ‘e sas nuntas cun Teti.<br />
5 Zefìru [...]: Bentu chi sulat da-e Occidente.<br />
6 Arpìa Podarge [...]: Una de sas Arpias, deas de sas istròscias furiosas.<br />
Fit sa mama de sos caddos Xantu e Balìu, chi apesit aunéndesi a<br />
Zéfiru.<br />
7 Pédasu [...]: Unu de sos caddos de Achille.<br />
8 Menestìu [...]: Unu de sos chimbe cumandantes de sos Mirmìdones,<br />
fizu de su deus d’unu riu, Sperchìu, e de Polidora, s’ispantosa fiza de<br />
Peleu.<br />
9 Boro [...]: Maridu de Polidora, fiza de Peleu.<br />
10 Polimela [...]: Fiza de Filante e mama de Eudoro, unu de sos<br />
chimbe cabos de sos Mirmìdones. Muzere de Echecleu, fit connotta<br />
che ballarina bona e galana.<br />
11 Eudoro [...]: Cumandante mirmìdone, fizu de su deus Ermes e<br />
de Polimela.<br />
12 Ilitìa [...]: Mastra ‘e partu chi aggiuesit a Polimela a s’illierare de<br />
Eudoro.<br />
13 Echecleu [...]: Maridu de Polimela.<br />
14 Pisandru Memalide [...]: Fizu de Mémalu, unu de sos chimbe<br />
cumandantes mirmídones.<br />
15 Alcimedonte, Laerce [...]: Alcimedonte, fizu de Laerce, fit unu de<br />
sos chimbe cabos mirmídones. Laerce fit unu prìntzipe de Fitia.<br />
16 Dodoneu [...]: Appellativu de Zeus, onoradu in manera particulare<br />
in sa ‘idda de Dodona, in s’Epiru.<br />
17 Pìreme [...]: Valorosu cumandante de sos Peones de sa<br />
Macedònia, mortu da-e Pàtroclo.<br />
18 Amidone [...]: Localidade de sa Macedònia.<br />
19 Arelicu [...]: Gherreri troianu, mortu dae Pàtroclo.<br />
20 Toante [...]: Gherreri, non mentovadu in aterue, mortu da-e<br />
Menelau.<br />
575
Càntigu XVI<br />
21 Anficlu [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Megete.<br />
22 Atìnniu [...]: Gherreri lìciu, mortu da-e Antìlocu. Fit fizu de<br />
Amisodaru e frade de Màride.<br />
23 Màride [...]: Gherreri lìciu, mortu da-e Trasimede. Fit fizu de<br />
Amisodaru e frade de Atìnniu.<br />
24 Amisodaru [...]: Babbu de sos gherreris lìcios Atìnniu e Màride.<br />
Istesit allevadu da-e sa Chimera.<br />
25 Cleóbulu [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Aiace Oileu.<br />
26 Licone[...]: Soldadu troianu, mortu da-e Peneleu.<br />
27 Erimante [...]: Troianu mortu da-e Idomeneu, re de Creta.<br />
28 riu [...]: Su Scamandru o Xantu.<br />
29 Prono [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Pàtroclo.<br />
30 Testòre [...]: Fizu de Enope, troianu, mortu da-e Pàtroclo.<br />
31 Erilau [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Pàtroclo.<br />
32 Erimante, Epalte, Piri, Echíu [...]: Soldados troianos e lìcios, non<br />
mezus connottos, mortos tottu pro manos de Pàtroclo.<br />
33 Anfóteru, Ifeu, Telepolemu ‘e Damastòre, Evippu, Polímelu de<br />
Argeu [...]: Gherreris de Ilione o lìcios, mortos da-e Pàtroclo.<br />
34 Trasimele [...]: Iscuderi de su re Sarpèdone, mortu da-e Pàtroclo.<br />
35 Epigeu, Agacleu [...]: Epigeu, fizu de Agacleu, soldadu mirmìdone,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
36 Budìu [...]: Tzittade de sa Fitiótide.<br />
37 Stenelau [...]: Gherreri troianu, che tantos non mezus connottu,<br />
fizu de Itèmene, mortu da-e Pàtroclo.<br />
38 Càlcone, Bàticlu [...]: Bàticlu, fizu de Càlcone, fentomadu pro<br />
esser riccu meda, gherreri gregu, mortu da-e Glàuco.<br />
39 Laógonu [...]: Fizu de su ministru de Zeus Onètore, gherreri de<br />
Ilione, mortu da-e Merione.<br />
40 Echeclu, Adrestu, Autonoe, Périmu ‘e Mega, Melanippu, Epistòre,<br />
Mulìu, Pilarte, Elàsu [...]: Gherreris troianos, mentovados inoghe<br />
ebbia, ruttos pro manos de Pàtroclo.<br />
41 Sangarìu [...]: Riu de sa Frìgia.<br />
42 ostiones [...]: Da-e “ostioni”, paràula campidanesa (=ostriche).<br />
Cunfronta V. Porru «Nou Ditzionàriu Universali».<br />
43 Euforbo [...]: Fizu de Pantoe e de Fróntide, frade de Polidamante<br />
e de Iperènore. Ferizesit a Pàtroclo e morzesit pro manos de<br />
Menelau.<br />
576
ILIADE<br />
CÀNTIGU DEGHESSETTÉSIMU<br />
SAS IMPRESAS DE MENELAO<br />
Èttore si ‘estit sas armas de Pàtroclo
Càntigu XVII<br />
SUMMÀRIU<br />
Menealu ‘occhit a Euforbo Ottavas 1-11<br />
Febo ànimat a Èttore 12-14<br />
Sa retirada de Menelau 15-21<br />
Èttore e Telamone 22-24<br />
S’atzottu de Glàuco a Èttore 25-34<br />
Èttore si ‘estit sas armas de Pàtroclo 35-39<br />
Èttore aunzat a sos Troianos 40-45<br />
S’intzitu de Menelau 46-48<br />
Chertos mannos 49-52<br />
Aiace ‘occhit a Ippotoe 53-59<br />
Febo ànimat a Enea 60-66<br />
A s’inghìriu ‘e su corpus de Pàtroclo 67-77<br />
Su piantu de sos caddos de Achille 78-82<br />
Bonas proas de Automedonte 83-87<br />
Èttore tentat de si furare sos caddos d’Achille 88-100<br />
Minerva aggiuat sos Acheos 101-106<br />
Febo atzottat a Èttore 107-109<br />
Sa ritirada de sos Acheos 110-118<br />
Menelau chircat a Antìlocu 119-127<br />
Menelau torrat da-e Telamone 128-132<br />
Menelau e Merione si portan<br />
su corpus de Pàtroclo 133-138<br />
Sa resistèntzia de sos Aiaces e-i sa fua 139-141<br />
578
Sas impresas de Menelao<br />
1 Addaghi s’abbizesit Menelau,<br />
caru a Marte, chi fit su Mirmidone<br />
ruttu pro manos de su d’Ilione,<br />
a lantza in resta, rusciende che trau,<br />
si tucchesit accurtzu a su danau<br />
e, miréndelu cun affriscione,<br />
a s’inghìriu l’istesit in canarza<br />
che a s’ ‘itellu un’ ‘acca primarza!<br />
2 E cun s’iscudu mannu de difender<br />
su corpus de s’amigu chircaiat<br />
da’ sas francas ‘nimigas e a render<br />
dura s’impresa a chie arriscaiat.<br />
Ma Euforbo, ch’in coro gighiat<br />
s’ispantu ‘e sa vittòria e ch’a pretender<br />
crêiat giustu ‘e si che lu leare,<br />
l’abboghinesit lênde a l’abbojare:<br />
3 –Fizu d’Atreu, de Zeus nadia,<br />
mezus torra persegus e a mie<br />
lassa s’onore mannu in custa die<br />
d’ispozare a Pàtroclo ‘e Fitia,<br />
giaghi l’at frantu custa lantza mia 1<br />
e non d’átere! Bae, pensa a tie,<br />
si no sa dulche vida, ista seguru,<br />
subra sou bi perdes tue puru!–<br />
4 E cun disdignu s’ispartanu eroe<br />
in su l’intender lestru: –Assiat ciarra,<br />
per Zeus santu! A tales de barra<br />
non nd’at unu leone! De Pantoe<br />
sos rebuddos connosco e non da’ oe!<br />
De cando frade tou isbarra-isbarra<br />
contr’a mie avantzesit che sirvone<br />
non t’ammentas tra sos d’Agamennòne?<br />
579<br />
Menelau<br />
‘occhit a<br />
Euforbo
Càntigu XVII<br />
5 Limbudu che a tie, Iperenore<br />
crêiat, sende gióvanu atzuridu,<br />
chi bratzu esserat su meu istasidu<br />
no che su sou de raru valore!<br />
Si non mi faddo, non b’est recuidu<br />
cun sos pês suos su die ‘inchidore<br />
da’ sa pobidda allegru a si lograre<br />
e ne da-e su babbu a si nde ‘antare!<br />
6 Gai as a ruer tue, o iscabadu,<br />
s’in sa perricca sigheras e tottu!<br />
Ti nd’ista, o Euforbo, assussegadu...<br />
fue, ch’est mezus da-e s’abbolottu,<br />
ca de su raju unu cherveddicottu<br />
finas s’abbizat addaghi est faladu!–<br />
Nêsit s’Atride; e cuddu, resolutu,<br />
cun fele in laras torréndeli muttu:<br />
7 –Sa sorte ‘e frade meu malaitta<br />
acco’ s’ora, Ispartanu, ‘e riscattare!<br />
S’ùltimu ‘antu t’as chérfidu dare...<br />
milla inoghe s’ispada ‘e sa vinditta!<br />
S’isposa ch’as lassadu corifritta<br />
cun Pantoe e Frontìde 2 an a gosare<br />
bidinde a pês insoro, a ojos fora,<br />
sa conca tua e sas armas ancora!<br />
8 Ca, pro cantu diffìtzile s’impresa,<br />
de lomper so seguru a sa vittòria!<br />
Siat comente, como l’as intesa:<br />
morzat unu e a s’àteru sa glòria!–<br />
Nêsit; e da’ innanti a sa zentòria<br />
sa lantza l’imbolesit cun lestresa;<br />
ma s’ispuntesit su traste in s’iscudu<br />
lassende a Euforbo siccu e mudu!<br />
580
Sas impresas de Menelao<br />
9 Si l’avventesit tando a ferru in manu,<br />
pustis altzados sos ojos a Zeu,<br />
abboghinende su fizu d’Atreu<br />
su tuju trapassende a su giovànu<br />
da’ parte in parte, mentres a boleu<br />
persegus fit torrende su dardanu!<br />
A bucca abberta ruesit, mischinu,<br />
de samben irrujende su terrinu!<br />
10 E si l’irrujesin fintzamente<br />
sos pilos brundos, de prata aneddados<br />
e d’oro, longos meda e delicados<br />
che sos de sas Carìtes. E comente<br />
isàsciat un’istròscia de repente<br />
sos rattos, da’ sa tràmula imbiancados,<br />
d’un’olia allevada cun amore<br />
tales su Gregu a cuddu ‘alu in fiore!<br />
11 L’ispozesit depustis coittende<br />
detzisu a si che gigher s’armadura,<br />
ne resistèntzia peruna a sa fura<br />
da’ sos d’Ìlio agattesit, ca timende<br />
lu fin, che sos pastores ch’assaltiende<br />
s’ ‘iden su mezus boe in sa pastura<br />
da’ unu leone e chi, impididos,<br />
si nd’istan a distante, ‘ettende gridos.<br />
12 Istesit però Febo a l’impidire<br />
a Menelau s’ùltima gania,<br />
in su corpus pensende ‘e si fingire<br />
de Mente, de sos Cìcones 3 sa ghia,<br />
e finas a Ettòrre ‘e ch’arrivire<br />
pro li narrer: –O dàrdana zenia,<br />
fatt’a-i cuddos caddos in debadas<br />
currinde ti mattanas e t’infadas!<br />
581<br />
Febo ànimat<br />
a Èttore
Sa retirada de<br />
Menelau<br />
Càntigu XVII<br />
13 Chie los domat cussos animales?<br />
Achille ebbia, fizu d’una dea;<br />
niune àtere in terra ‘e sos mortales!<br />
Non ti fisses adducas in s’idea<br />
e coitta a torrare a sa pelea<br />
si bramas de vittire àteros males!<br />
Difendinde a Pàtroclo danau<br />
mortu a Euforbo at Menelau!–<br />
14 Nêsit; e recuesit che a bolu<br />
in mes’a s’abbolottu Arcu ‘e Prata<br />
e galu Ettòrre, mancari in suffratta,<br />
non si lassesit bincher da’ su dolu<br />
e che sempre ‘e sa pàtria in oriolu<br />
furriesit a s’ala ‘e sa cumbatta,<br />
un’ùrulu ‘ettende disumanu<br />
che sa fiara potente ‘e Vulcanu!<br />
15 In l’intender su gridu tirriosu<br />
si preguntesit s’Atride: –Ohi sorte!<br />
Si per terra, inoghe, ‘e cussu forte<br />
lasso sas armas e su valorosu<br />
fizu ‘e Menétziu (isse chi sa morte<br />
pro me at affrontadu), timizosu<br />
ap’a parrer e vile a donz’acheu<br />
e no est tale su disizu meu!<br />
16 Ma si puru a pe’ frimmu l’isettera<br />
pro lu cherrer leare manu-manu,<br />
manc’andat bene: infatt’a su dardanu<br />
sun in medas currinde! Sa manera<br />
cheret ch’agatte, e lestru, pro ch’ispera<br />
mi restet de ‘ittòria! Non metzanu<br />
est su pensu ‘e pedire calch’affianzu<br />
chena s’impudu de parrer mettanzu!<br />
582
Sas impresas de Menelao<br />
17 Duncas si curro a dimandare aggiudu<br />
pro un’iscutta tzedinde a Ettòre<br />
de fagher crêo cosa ‘e mezus giudu,<br />
giaghi Zeus l’est dende su favore!<br />
E s’agattera a Telamone atzudu,<br />
a isse ebbia, torrare a primore<br />
dia a su chertu, chena timer morte<br />
ne da’ Ìlion, ne da’ s’avversa sorte!<br />
18 Ca m’est dovere nessi ‘e nde leare<br />
su corpus de Patròclo disdicciadu,<br />
pro lu render a chie l’at mandadu<br />
pro lu piànghere e pro l’onorare!–<br />
Mancu cumpridu de s’interrogare<br />
aiat isse, chi assaltiadu<br />
s’ ‘idesit da’ s’ilìacu campione<br />
paris cun sos soldados d’Ilione.<br />
19 Cun s’iscudu a covaccu, a s’ala sua<br />
tucchesit tando Atride ‘ola-‘olende,<br />
sas armas d’Euforbo abbandonende<br />
e su corpus de Pàtroclo in sa lua,<br />
a tales che leone, postu in fua<br />
da’ canes e pastores, ch’inghiriende<br />
lis fit in sa cussorza calchi fiadu<br />
e benit giustu in tempus giagaradu!<br />
20 Lómpidu posca a su bramadu amparu<br />
de sos soldados d’Argo, isperiesit<br />
peri su campu, a Telamone caru<br />
chirchende oji-acutadu, e lu ‘idesit<br />
in fundu a tottu s’affianzu raru,<br />
in s’ala manca! Currinde che desit<br />
da-e s’amigu e, appenas inie:<br />
–Inte’, Aiace, –li nêsit– a mie!<br />
583
Èttore<br />
e Telamone<br />
Càntigu XVII<br />
21 Cheret chi da-e mesu a su bulione<br />
ambos duos a Pàtroclo nde lêmos<br />
e chi, mancari nudu, lu torremos<br />
pro su teu a Pelide Mirmidone,<br />
giaghi ispozadu Ettòrre d’Ilione<br />
l’at de sas armas! Mezus chi tucchemos!–<br />
Si nd’attristesit su zigante acheu<br />
e infattu ponzesit a s’Atreu.<br />
22 Èttore in s’ora cun s’ispada in manu,<br />
poi ‘e l’aer leadu s’armadura,<br />
sa conca fit chirchende a su giovànu<br />
a nettu ‘e li mutzare e in pastura<br />
de la dare a sos canes! Pensu vanu,<br />
prîte s’iscudu de rara fattura<br />
de Telamone innante s’agattesit<br />
altu che turre e finas lu timesit!<br />
23 A tales s’assustesit ch’impressadu<br />
de sa perricca lassesit s’impignu<br />
misciéndesi a sos suos e su pignu<br />
pensende a si portare fentomadu<br />
de sa vittòria ebbia, raru e dignu<br />
sende d’Achille! A unu soldadu<br />
lu porresit depustis cumandende<br />
a Tròia de lu gigher caminende.<br />
24 Cun s’iscudu intertantu poderosu<br />
su corpus saccarresit Telamone<br />
de sa frua ‘e Menétziu, affriscionosu<br />
e resolutu, a unu leone<br />
chi ‘oltat sa cabitta in paragone<br />
contr’a sos catziadores minettosu<br />
ch’in su buscu a passizu cun sos fizos<br />
l’an abbojadu e ch’incrispat sos chizos!<br />
584
Sas impresas de Menelao<br />
25 In s’abbizare Glàuco atzuridu<br />
chi si che fit in mesu Èttore mannu<br />
a s’esércitu ‘e Troe incheremidu<br />
timinde da’ Aiace beffe e dannu,<br />
l’abboghinesit tristu e risentidu<br />
che chie at connottu mal’ingannu<br />
da’ s’amigu fidadu própriu in s’ora<br />
de retzire una manu amparadora:<br />
26 –Bellu già ses, o Èttore, ma forte<br />
non che’ sa fama chi as in tottue,<br />
s’est chi de perriccare cun sa sorte<br />
finas vittis e t’istas fue-fue!<br />
Cheret ch’a Tròia la difendas tue<br />
da’ como innante. De nois sa morte<br />
chie sentit pius de affrontare<br />
s’est chena prétziu tantu peleare!<br />
27 Si lassadu in podere 4 ‘e s’inimigu<br />
as tue a Sarpedòne chi, a t’intender,<br />
a pius de istranzu fit amigu,<br />
decomente as a fagher a difender<br />
unu de nois? Non servit a render<br />
affianzos e vida, manc’azigu,<br />
a chie at coro ‘e pedra e-i sa zente<br />
trattat a cumbenièntzia solamente!<br />
28 Forsi difesu non t’at sa tzittade<br />
cun cant’aiat atza sende in vida!<br />
E tue... e bois chena piedade<br />
lassadu l’azis che cosa frundida<br />
a cussos canes! A sa recuida,<br />
si est custa sa paghe ‘e s’amistade<br />
e de s’impignu nostru pro a bois,<br />
est mezus chi pensemus tottu nois!<br />
585<br />
S’atzotu<br />
de Glàuco a<br />
Èttore
Càntigu XVII<br />
29 Emmo ch’est goi... de sos cungregados<br />
meda non bos leades pensamentu,<br />
si no bos fizis cun prus ardimentu<br />
subr’a su corpus de Pàtroclo ‘ettados<br />
pro bi nde lis leare e cun s’intentu<br />
d’ ‘enner pustis a pattos. Obbligados<br />
fin tando istados sos d’Agamennòne<br />
a nos dever torrare a Sarpedòne.<br />
30 E nos l’aian su giambu pedidu,<br />
ca si rispettan cussos pare-pare...<br />
e nois gai póttidu onorare<br />
aimis a Sarpédone atzuridu!<br />
Ma pagu ‘alet a l’illoriare<br />
si finas tue, o Èttore, vittidu<br />
as s’impresa, timinde disaura,<br />
poi ‘e l’aer leadu s’armadura!<br />
31 E ses fuidu, cando addaenante<br />
si t’est parada, atzuda che leone,<br />
sa turre cor’amprosa ‘e Telamone!<br />
L’attroga: l’as timidu su Zigante<br />
e ses torradu che lampu a s’istante<br />
in sinu a sos soldados d’Ilione!<br />
S’agattat, duncas, calcunu prus forte<br />
finas la timet Èttore sa morte!–<br />
32 «O Glàuco, ch’esseras non crêia<br />
–li rispondesit Èttore murrudu 5 –<br />
tant’imprudente, ca d’ómine ‘e giudu<br />
at fama sa de Lìcia mezus ghia!<br />
E invece, a pius d’esser limbudu,<br />
ses permalosu ‘e sa peus zenia!<br />
Mi restat solu ‘e ti nde pibiare,<br />
ca risposta non b’at de ti torrare!<br />
586
Sas impresas de Menelao<br />
33 In gherra a Telamone non tim’ ‘eo,<br />
ne àteros zigantes manu-manu;<br />
ne caminu diversu tento e leo<br />
pro los vittire! Avvesa est sa manu<br />
a chertos e porfias! Si m’arreo<br />
est prîte a boltas pro dissignu arcanu<br />
est de s’Olimpu s’alta Onnipotèntzia<br />
ch’in coro ponet s’atza o sa prudèntzia.<br />
34 Però muttimundela cust’allega...<br />
ti nd’accùrzia, coitta a fiancu meu<br />
e chi non fatto cosas a sa tzega<br />
t’as a abbizare e si est Priameu<br />
amigu ‘ostru o màndiga e nega!<br />
Ajo’ duncas e gai a sos d’Atreu<br />
da’ in tundu a Pàtroclo ‘idimos<br />
s’a che los istorrare resessimos.»<br />
35 A sos suos s’ ‘oltesit pustis, nênde<br />
cun cant’aiat boghe in s’arghentolu:<br />
–O Troianos, o Lìcios, gherrende<br />
ómines siedas! D’isprone e consolu<br />
s’onore antigu bos siat! Tucchende<br />
so deo a mi ‘estire che a bolu<br />
de sas armas d’Achille, chi leadu<br />
apo a Pàtroclo appenas settesciadu!<br />
36 A s’ala d’Ilione furriesit<br />
tando Tronu de gherra, imbideadu<br />
de sighire su ch’aiat mandadu<br />
gherreri cun sas armas! Lu sighesit<br />
e, poi ‘e s’esser in presse ispozadu,<br />
s’armadura ispantosa si ‘estesit<br />
ch’in eredu aiat da’ Peleu<br />
retzidu Achille, opèra d’unu deu 6 !<br />
587<br />
Èttore si ‘estit<br />
sas armas de<br />
Pàtroclo
Èttore aunzat<br />
a sos Troianos<br />
Càntigu XVII<br />
37 In su lu ‘ider su Mere ‘e su tronu<br />
cun s’armadura ‘e Pelide divinu<br />
nêsit movinde sa conca: –Mischinu,<br />
t’apprettas, emmo, ma est tottu in donu!<br />
Lompende a finitia est su destinu,<br />
ne gai armadu as a esser bonu<br />
sa malasorte tua a trobeire<br />
e ne sa d’Ìlion a poder vittire!<br />
38 Mortu e ispozadu su cumpanzu<br />
l’as tue pius caru a su Pelide,<br />
ma non nd’as aer, no, perunu ‘alanzu!<br />
Pro un’ùltima ‘olta su Cronide<br />
però ti cheret dare s’affianzu:<br />
bae, Ettòrre, e bisestra a sos d’Atride;<br />
ma da-e sa pobidda a ti gloriare<br />
cun cussas armas no as a torrare!–<br />
39 Movinde pustis a trinnigadura<br />
ambos chizos de bascu, a sa persone<br />
adattesit d’Ettòrre a perfessione<br />
Zeus de Pê-velotze s’armadura,<br />
ponìndeli, ardente a dismisura,<br />
d’Ares intr’ ‘e sas venas sa passione!<br />
Da’ sos suos tand’Èttore torresit<br />
e per nomen giamèndelos naresit:<br />
40 –O Glàuco, o Medonte, m’iscultade!<br />
O Mestle 7 , ‘e sos Meones cumandante,<br />
Astèrope, Tersìlocu, a s’istante<br />
fattu meu ‘enide e ammentade<br />
cantu pro sos de Troe est importante<br />
s’aggiudu ‘ostru! Pro sa libertade<br />
semus gherrende ‘e s’ilìaca zente,<br />
ma finas pro sa ‘ostra, tzertamente!<br />
588
Sas impresas de Menelao<br />
41 O Forci, o Ippotoe, o Disenòre,<br />
e tue Ennomo, e tue Cromìu,<br />
cunvocados a custu disaffiu<br />
pro nos difender sa vida e s’onore<br />
bos amos e cumpensos de valore<br />
bos damos cada die! Chen’isviu<br />
infattu meu adducas benide<br />
s’atza ‘ostra a mustrare e-i sa fide.<br />
42 A chie pustis a nde trisinare<br />
su corpus de Patròclo resesserat<br />
a s’ala nostra e finas impiderat<br />
a Telamone ancora d’avantzare,<br />
a s’eroe chi tantu mi fatterat<br />
sa meidade promitto de dare<br />
de sos balanzos de custa ‘ittòria<br />
pro ch’apat pannos paris meu e glòria!–<br />
43 A s’intzitu, a pare chen’ ‘istentu<br />
s’istringhésini cabos e soldados,<br />
tucchende addaenante, resinnados<br />
a battire s’impresa a cumprimentu.<br />
No ischian, mischinos, ch’a s’intentu<br />
non fin lómpidos e ch’isterrijados<br />
medas nd’aiat su forte Danau,<br />
chi nêsit in su mentre a Menelau:<br />
44 –Mira, o Atride, divina nadia,<br />
a Èttore avantzende, nue mala,<br />
cun sos mezus gherreris a cust’ala!<br />
Sa ‘e oe est metzana sa porfia,<br />
prus pesudu su pesu subra pala!<br />
E non naro pro Pàtroclo ‘e Fitia,<br />
tant’est mortu, s’iscuru, e-i s’istragu<br />
de nos nde lu leare contat pagu!<br />
589
S’intzitu<br />
de Menelau<br />
Càntigu XVII<br />
45 De non resesser in bonu a concluer<br />
sa gherra, frade caru, so timende<br />
e de m’ ‘ider sa vida isalenende<br />
patta ‘ostru e cun isse in su piuer!<br />
Siat comente, pro vittire ‘e ruer,<br />
coitta e pedi aggiudu abboghinende!–<br />
Degai Salamina; e s’Ispartanu<br />
urulende a sos d’Argo a lantza in manu:<br />
46 –Amigos gregos, res e cumandantes,<br />
bois ch’azis s’onore de buffare<br />
cun sos Atrides setzidos umpare<br />
sos binos ch’a sos meres importantes<br />
solet sa zente onz’annu regalare,<br />
m’intendide: momentos menguantes<br />
semos vivinde e de currire a inoghe<br />
a cantos sezis pedo a una ‘oghe!<br />
47 A s’inghìriu ‘e su mortu Mirmidone<br />
che simmai sa gherra s’est atzesa<br />
e non bastamos deo e Telamone<br />
da’ mesu a nde l’ ‘ogare a sa malesa!<br />
S’in pastura a sos canes d’Ilione<br />
non cherides chi finat e s’offesa<br />
pro cantu durat mundu ‘aliare<br />
benide tottu a nos accostazare!–<br />
48 In su l’intender Aiace Oileu<br />
tucchesit che saetta a cussa parte<br />
e pustis, che bolende, Idomeneu<br />
e Merione, simizante a Marte,<br />
e fattu insoro chentu e un’acheu<br />
detzisos a che gigher a disparte<br />
a Pàtroclo da’ s’oru ‘e s’abbolottu.<br />
Ma non si poden mentovare tottu!<br />
590
Sas impresas de Menelao<br />
49 Degai a cara a cara s’agattesin<br />
ambas partes un’àter’ ‘olta ancora<br />
e pro ‘more de Zeus est ch’in s’ora<br />
a sos de Troe sos Gregos tzedesin,<br />
giaghi persegus prettados torresin<br />
tales che cando da’ sa foghe a fora<br />
sas undas d’unu riu ‘en’unfiadu<br />
che càtzana su mare abbolottadu!<br />
50 Ma d’unu trettu a sa dardana ghia<br />
tzedesin sos ‘nimigos soletantu,<br />
chena lis render pro cussu ‘e Fitia<br />
su mortu giovaneddu, chi pertantu<br />
galu per terra fit a marrania!<br />
E pro crescher s’orrore Zeus santu<br />
d’ispargher detzidesit in tottue<br />
che trumentu de neula una nue!<br />
51 Gai onorare cheriat Cronide<br />
s’ispantu de Menétziu in modu dignu,<br />
giagh’in vida in ódiu o in disdignu<br />
mai l’apesit. Pro cussu sa fide<br />
creschesit in pettorra a sos d’Atride<br />
de meressire glòria in tant’impignu,<br />
a tales chi, che canes pro un’ossu,<br />
galu s’ ‘ettesin mancari in accossu!<br />
52 Ma de lu tenner Zeus meledesit<br />
su chertu áter’ancora in cancalleu,<br />
faghinde crêre a gregu e a dardaneu,<br />
a bolta-‘olta (e già si divertesit!)<br />
a pês lompende de su mortu acheu,<br />
de si lu poder gigher! Detzidesit<br />
ch’esserat Aiace in finitia<br />
a nd’agabbare in tottu sa porfia!<br />
591<br />
Chertos<br />
mannos
Aiace ‘occhit a<br />
Ippotoe<br />
Càntigu XVII<br />
53 Gai cando a cambutzos Ippotoe 8<br />
fizu de Letu pelàsgiu, ligadu<br />
aiat già su disdicciadu eroe<br />
cun unu cannaittu e, impressadu,<br />
tirende che lu fit a s’ala ‘e Troe,<br />
da’ mesu a sos attarzos, airadu<br />
che porcrabu feridu da’ pelcione,<br />
nd’istuppesit derettu Telamone!<br />
54 Cun sa punta ‘e sa lantza ‘e l’assestare<br />
subra s’elmu de brunzu coittende<br />
pensesit unu colpu, abboghinende<br />
che pastore chi che cheret catzare<br />
da-e cuile su grodde ‘ardanende!<br />
Ficchesit s’attrividu e ispramminare<br />
da’ sa conca e da’ s’elmu insambentados<br />
s’ ‘idesin sos cherveddos fragassados!<br />
55 Li ruesit da’ manu su cannau<br />
e bratz’ispartu chena prus tenea<br />
a pêse de su gióvanu danau<br />
s’allorumesit, forsis cun s’idea<br />
fissa a Làrisa 9 sua tessalea,<br />
a sa mama, a su babbu chi lassau<br />
aiat intr’ ‘e domo cun s’afficcu<br />
de lu ‘ider torrende sanu e riccu!<br />
56 Sa lantza sua longa Èttore mannu,<br />
mirende d’Ippotoe su bisestru,<br />
tand’imbolesit contr’Aiace lestru<br />
in brama ‘e li torrare paris dannu.<br />
Ma su traste vittesit e s’affannu<br />
cuddu iscartende in su fiancu destru;<br />
gai s’aina, sighinde in sa fua,<br />
zembresit sa d’Ifito forte frua 10 !<br />
592
Sas impresas de Menelao<br />
57 L’intresit in pettorra sa saetta<br />
a Schedìu 10 focesu e da’ sa pala<br />
si l’acceresit tirriosa ‘eretta<br />
sa puntatza cun ghigna ‘e morte mala!<br />
S’attristesit Aiace e, a cuss’ala<br />
bidinde currer a Forci 11 a s’appretta<br />
pro si che trisinare a Ippotoe,<br />
risposta li torresit da ‘eroe!<br />
58 Cun potèntzia rara e mèria isatta<br />
sa lantza sua ‘e brunzu l’imbolesit<br />
e che lampu faladu intro ‘e matta<br />
si l’agattesit Forci e che falesit<br />
a palas a s’insegus: caltzettesit 12<br />
appena-appena e cun sa frua isfatta<br />
a s’Ade s’avviesit a s’istante<br />
fatt’a Ippoto chi fit pagu innante!<br />
59 Tando persegus torresin repente<br />
sos gherreris famados d’Ilione<br />
e su fizu ‘e Priàmu fintzamente!<br />
Nde profettesin sos d’Agamennòne<br />
e a s’ala insoro prontamente<br />
che lêsin da-e mes’a su bulione<br />
a Forci e a Ippotoe trisinende,<br />
galu a los ispozare provvidende.<br />
60 Ma non cuntentu Febo saettante<br />
de su valore ‘e sos Danaos tottu,<br />
a fiancu d’Enea in s’abbolottu<br />
falesit simuladu in Perifante 13 ,<br />
fizu d’Epitu, ómine connottu<br />
pro esser sàbiu e fidele bastante,<br />
servidore d’Anchise pilicanu,<br />
e li naresit lêndelu pro manu:<br />
593<br />
Febo ànimat<br />
a Enea
Càntigu XVII<br />
61 –Tzertu, o Enea, poder non diazis<br />
bardiàrebos sa vida si unu deus<br />
bos l’impiderat, addaghi non nd’azis<br />
che àteros de atza e, su ch’est peus,<br />
s’amparos bos mancheran! Ma est Zeus<br />
a s’ala ‘ostra (o non l’ischiazis?)<br />
e bois a caghette bos nd’istades<br />
e catzare che canes bos lassades!–<br />
62 Nêsit; e da sa ‘oghe su troianu<br />
a Febo connoschesit Arcu ‘e Fogu<br />
e, bolténdesi a Èttore, in affogu<br />
abboghinesit lestru: –O capitanu<br />
de sos d’Ìlio, o esércitu dardanu,<br />
m’iscultade! Da’ s’ilìacu logu<br />
duncas catzare che inneuddados<br />
nos lassamus! Ohi, malefadados!<br />
63 Unu deus pag’ora cunfidadu<br />
m’at chi Zeus, sa Mente soberana,<br />
galu ‘e nos preferire tenet gana.<br />
Cheret tando chi cun cor’animadu<br />
torremus tott’umpare a sa mattana,<br />
pro ch’a sas naves su corpus bramadu<br />
non si porten de Pàtroclo ‘e Fitia<br />
sos canes d’Argo chena marrania!–<br />
64 Nênde gai, a innante chen’imbaru<br />
si tucchesit Enea abboghinende,<br />
pro primu a Leocrìtu 14 bisestrende,<br />
su fizu d’Arisbante, amigu caru<br />
de Licomede, ch’appenas ruende<br />
lu ‘idesit, cun unu colpu raru<br />
torresit paris dannu a Ilione,<br />
bocchìndeli su forte Apisaone 15 .<br />
594
Sas impresas de Menelao<br />
65 Bénnidu a s’ilìacu impeleu<br />
fit s’Ippaside 15 da’ sa ricca terra<br />
de sa Peònia e sol’Asteropeu<br />
fit de sa zente sua in cussa gherra<br />
prus forte d’isse. Unu traste acheu<br />
su fìdigu immesare perra-perra<br />
li deviat però e-i sa brama<br />
ismartìreli ‘e meressire fama!<br />
66 A sa rutta tentesit su cumpanzu<br />
Asteropeu puru ‘e vindicare,<br />
chena resesser pro nudda a pattare<br />
che Licomede pérdida e balanzu,<br />
prît’in tundu a Patròclo, cun s’affianzu<br />
de s’iscudu, aunidos a pare<br />
si fin in s’ora sos gregos soldados<br />
a si gigher su mortu resinnados.<br />
67 Cun foga intantu Aiace urulaiat<br />
chi non s’esserat niune attrividu<br />
a tentare cun animu atzuridu<br />
impresas a sa sola, ca podiat,<br />
faghinde gai, lassare isfrunidu<br />
su fiancu a s’inimigu. E los colpiat<br />
a pê frimmu in su mentre a sos de Troe<br />
de Salamina su gloriosu eroe.<br />
68 De ruju coloradu su terrinu<br />
imperistantu s’ ‘idiat tottue<br />
e gregos e troianos de continu<br />
rùere subr’a pare in una nue<br />
orrorosa ‘e piùere! Oh, destinu<br />
dannarzu! E-i sos ojos finas tue<br />
t’accrisesti, o Sole soberanu,<br />
pr’ondrare su mirmìdone giovánu!<br />
595<br />
A s’inghìriu ‘e<br />
su corpus de<br />
Pàtroclo
Càntigu XVII<br />
69 Subr’a cantos invece s’istaian<br />
da-e Pàtroclo attesu in marrania<br />
(e fin medas), diversa sa giaria<br />
fit de su sole, ne si pesaian<br />
néulas piuerosas. S’intendian<br />
sos brunzos tzocca-tzocca, sa tirrìa<br />
de sos prus valorosos attacchende,<br />
ohis e prantos d’ómines morzende!<br />
70 Finas b’aiat chie de sa sorte<br />
no ischiat de Pàtroclo valente:<br />
Antìlocu fit unu, lantza ardente,<br />
s’àteru Trasimede bellu e forte,<br />
de Nestòrre ambos fizos sapiente.<br />
Sa dansa che fin issos de sa morte<br />
ballende, cara a Marte, a ferru in manu<br />
da’ su cumpanzu bastante a lontanu.<br />
71 Felosa fit invece e da-e ora<br />
in tundu a s’iscuderi ‘e s’Eacide 16<br />
tra sos de re Priàmu e sos d’Atride<br />
sa ‘errina dannarza! E ne ancora<br />
s’intendiat attattu su Cronide,<br />
s’est chi s’upa ‘e sa mala Messadora<br />
galu fit cue cun ojos lambridos<br />
anda e torra tra mortos e feridos!<br />
72 Gai fin tottu, cabos e soldados,<br />
lênde e lassende su corpu ‘e s’Eroe,<br />
de lòmpere in bidea a calchi proe,<br />
prenos de samben, bruttos, suerados,<br />
tales che contzadores attaccados<br />
a rodeu a su corzu d’unu ‘oe<br />
daghi l’istiran pro che l’isgrassare<br />
primm’ ‘e l’isterrer pro l’assoliare.<br />
596
Sas impresas de Menelao<br />
73 E mentre in pagu trettu Zeus santu<br />
los teniat gherrende e s’istadera<br />
pèndere non faghiat prus de tantu<br />
a un’ala o s’àtera, in manera<br />
de bi crescher s’orrore e su piantu<br />
(cuntentos Marte e Minerva gherrera<br />
nde podian restare!), ‘e cussu forte<br />
non connoschiat Pelide sa sorte.<br />
74 Gai gherrende che lu pensaiat<br />
sutt’a sa turre ‘e Scea cun valore<br />
o recuinde, gàrrigu d’onore,<br />
giagh’a Tròia arrivare non podiat<br />
ne solu e ne cun isse! Connoschiat<br />
infattis de s’olìmpicu Segnore<br />
Achille sa sentèntzia, ca contada<br />
bi l’aiat sa mama pê-arghentada.<br />
75 Rutta fit de Priàmu sa tzittade,<br />
ma prim’ancora su fizu ‘e Peleu<br />
dévidu aiat ponner pês in s’Ade!<br />
Custu l’ischiat, no su fadu reu<br />
de s’amigu ‘e su coro, ca piedade<br />
de l’iscobiare su meledu ‘e Zeu<br />
nd’apesit Teti, pensende a s’affannu<br />
de Pê-velotze a sa nova ‘e su dannu.<br />
76 Duncas in tundu a su mortu ‘e Fitia<br />
fin sos d’Argo gherrende e d’Ilione,<br />
cand’una ‘oghe in su bulione<br />
s’intendesit narende a marrania:<br />
–Fortza, o Danaos, da-e mesu ‘ia<br />
leamùndelu como a Mirmidone!<br />
Sa terra nos che traghet tott’umpare<br />
primm’ ‘e lu dever a Tròia lassare!–<br />
597
Su piantu de<br />
sos caddos de<br />
Achille<br />
Càntigu XVII<br />
77 Ma cun paris a Ilion determinu<br />
galu un’àtera ‘oghe: –Zente ‘e Troe,<br />
nemos torret persegus! S’est destinu<br />
chi ruemos inoghe in die d’oe,<br />
chi nos ch’ingullat puru su terrinu!–<br />
Gai subr’a su corpus de s’Eroe<br />
ambas partes s’ ‘ettesin resinnadas,<br />
tales che bugnu d’espes istrobbadas!<br />
78 Foras de s’abbolottu che fin dados<br />
sos caddos de Pelide peristantu<br />
e de su dannu si fin abbizados<br />
a Pàtroclo toccadu. E fit tantu<br />
su dolu insoro e tristu, chi, pro cantu<br />
cun su fuette ‘enzeran apprettados<br />
e a boghes da’ su fizu ‘e Diore 17 ,<br />
de currer non tenian prus ardore!<br />
79 Tales che pedra ‘e tumba s’istaian<br />
chena mover sos fiados soberanos,<br />
galu ‘iuntos, e che a sos umanos<br />
mannas da-e sos ojos lis ruian<br />
sas làgrimas e caldas. Sos giovànos<br />
malassortados fados pianghian<br />
de su ‘e duos iscuderi insoro<br />
e fit teu ch’ ‘eniat da-e coro!<br />
80 In su la ‘ider sa Ghia sobrada<br />
sa parìglia immortale succuttende<br />
e cun sa ‘iua ‘e lotzu imbrossinada<br />
(ca sende a murru a terra pianghende<br />
isparta si lis fidi e liscigada<br />
fintz’a pês sa collana), suspirende<br />
si preguntesit: –Ello in arguai<br />
bìdere bos devia! E prîte mai?<br />
598
Sas impresas de Menelao<br />
81 E proite bos demis a Peleu?<br />
Pro dever forsi che-i sos mortales<br />
sos istragos connoscher e sos males<br />
de su vìvere insoro tristu e reu?<br />
Oras sun custas, est beru, fadales;<br />
ma ch’Ettòrre bos ghiet dardaneu<br />
cun manu ispantada est piaghere<br />
chi mai s’at a bider, b’at de crêre!<br />
82 Già li bastat s’onore ‘e si ‘estire<br />
de s’armadura d’Achille divina!<br />
Como coro e benujos affortire<br />
bos cherzo invece, pro ch’a sa marina<br />
bos che portet s’atzuda raighina<br />
de Diore, ca fintz’a ingrinire<br />
de lis dare apo ancora intentzione<br />
amparu e brios a sos d’Ilione.–<br />
83 Nêsit Cronide; e Xantu e Balìu<br />
gagliardu che prima s’agattesin<br />
in coro e melmos s’immortale briu.<br />
Cun una istripitzada s’innettiesin<br />
su ludu da’ sa giua e chen’isviu,<br />
annijende ambos paris, che torresin<br />
in mesu a s’arrebentu troianu<br />
cun Automedonte a brìglia in manu.<br />
84 E pro cantu su coro marmuradu<br />
aeret galu su fizu ‘e Diore<br />
pro sa sorte de Pàtroclo istimadu,<br />
cun sa parìglia rara, ‘isende unore,<br />
s’ ‘ettesit a gherrare bratz’armadu,<br />
che in mesu a sas cocas un’astore,<br />
chena però resesser a nd’ ‘occhire<br />
manc’unu d’inimigu o a nde ferire!<br />
599<br />
Bonas proas de<br />
Automedonte
Èttore tentat<br />
de si furare<br />
sos caddos<br />
de Achille<br />
Càntigu XVII<br />
85 Ne fruttos mannos podiat ottenner<br />
si sas brìglias cun una de sas manos<br />
de sa parìglia deviat mantenner<br />
e cun s’àtera invece a sos troianos<br />
chircare ‘e fagher dannu. ‘Idinde vanos<br />
tantos colpos, pensesit de li ‘enner<br />
tando lestru in aggiudu Alcimedonte,<br />
nêndeli: –Inte’, bon’Automedonte!<br />
86 A currer che mancante innant’a tottu<br />
su tinu ti dêt aer, foramale,<br />
leadu de seguru un’Immortale!<br />
Biu non ch’ ‘essis da-e s’abbolottu<br />
si perriccas degai! A su fedale<br />
amigu tou pensa e ch’at connottu<br />
sa morte da’ Ettòrre chi, allurpidu,<br />
cun sas armas de cuddu est como ‘estidu!–<br />
87 E in risposta s’iscuderi: –A chie<br />
cheres chi giame– nara– a m’aggiuare?<br />
Su Fadu mi at cherfidu brivare<br />
de Pàtroclo, isse ebbia, in custa die!<br />
Nàrrere dia cherrer própriu a tie<br />
su fuette e sas brìglias de leare,<br />
giaghi lu podes, o Alcimedonte,<br />
pro ch’a sos d’Ìlio mezus los affronte!–<br />
88 Manc’aiat s’arréjonu cumpridu<br />
ch’a costazu s’amigu s’agattesit<br />
subr’a su carru ‘erettu. Li rendesit<br />
fuette e brìglias e, oji-abbramidu,<br />
s’ispada a rodiare s’apprettesit.<br />
Ma, da-e tesu isperiende, ‘idu<br />
l’aiat Priameu, ch’a Enea<br />
lestru avantzesit cust’àter’idea:<br />
600
Sas impresas de Menelao<br />
89 –Fizu d’Anchise, de Venus fiore,<br />
mira ‘erettu, torrende a s’impeleu,<br />
sos caddos ispantosos de Peleu!<br />
Ma non mi paren manos de valore<br />
sas chi los ghian, ne ch’apan s’ardore<br />
su bratzu d’affrontare tou e meu!<br />
Ite nde nâs de bi nde lis leare,<br />
ambos tucchende a fiancu a pare?–<br />
90 Chinniesit sa conca su cumpanzu<br />
e li s’accostazesit, carignende<br />
finas isse s’afficcu non mettanzu<br />
de s’ ‘ider cun sos caddos recuende<br />
de Peleu immortales! Ma pensende<br />
a lis cuntzeder simile ‘alanzu<br />
non fit Zeus, mirende cun s’iscudu<br />
avantzende unu e s’àteru fortzudu!<br />
91 E Cromìu tucchesit fatt’insoro<br />
e Areto 18 de Prìamu s’ispantu,<br />
cun s’ispera issos puru intro ‘e coro<br />
de meressire in s’ora calchi ‘antu!<br />
Ma sa frua ‘e Diore peristantu<br />
de lis truncare cussos bisos d’oro,<br />
cara a chelu, a Cronide dimandesit<br />
posc’a sa ghia sua abboghinesit:<br />
92 –Alcimedonte, mi los tene a pala<br />
rusciende sos caddos accamados,<br />
ca ‘eninde est Èttore a cust’ala<br />
cun àteros a malu intentzionados!<br />
Fintzamente a nos bider settesciados<br />
non crêo chi s’arrêt cuss’ira mala<br />
o finas chi per terra non che ruat<br />
si nos iscultat Zeus e aggiuat!–<br />
601
Càntigu XVII<br />
93 Pustis bolténdesi a sa zente sua:<br />
–Aiaces, o prìntzipes, curride;<br />
e tue, Menelau, nos aggiua!<br />
Sos mezus bi lassade ‘e sos d’Atride<br />
difendinde su mortu in cussa lua,<br />
però chi non ruemos impidide<br />
nois e-i sos caddos de Peleu<br />
in pôre ‘e sos d’Ettòrre dardaneu!<br />
94 Miràdelu avantzende su dannarzu<br />
inganidu de sàmbene e de fama<br />
cun Enea e cun àteros! Sa brama<br />
li pottat, Zeus cherfat, in s’isgarzu<br />
arrêre fue-fue cust’attarzu!–<br />
Nêsidi; e che cando sa fiama<br />
in sas carres s’intenderat brujende<br />
s’arminzu ch’imbolesit urulende.<br />
95 A s’iscudu d’Areto tundu e mannu<br />
sa fùrrida saetta s’attappesit<br />
e da-e parte in parte lu passesit<br />
poninde a su de Troe in mal’affannu,<br />
s’est chi cravada si che l’agattesit<br />
in sas intragnas cun mortale dannu,<br />
pertunghéndeli sa chintorza lada<br />
chi li teniat sa ‘entre fascada!<br />
96 Unu brincu fattesit a innante<br />
prim’ ‘e ficchire pro sempre istasidu,<br />
tales che trau in fronte colpidu<br />
da-e s’ ‘istrale, acuta e pesante,<br />
de unu gióvanu ‘e brios frunidu!<br />
L’ ‘idesit su dardanu cumandante<br />
e, cun su fele in coro, a vindicare<br />
frade e dolu avantzesit ambos pare.<br />
602
Sas impresas de Menelao<br />
97 Lêsit sa mìria e, tzertu ‘e non faddire,<br />
s’aina l’imbolesit chen’ ‘istentu.<br />
Ma su fizu ‘e Diore, sende attentu,<br />
resessesit su traste a li vittire<br />
chi finesit per terra a s’intzecchire<br />
che foza trinnighende a frina d’ ‘entu!<br />
Pro lu leare tando manu-manu<br />
tucchesit a innante su dardanu.<br />
98 Ma in su mentre acco’ a Telamone<br />
pararesili innante, altu che monte,<br />
cun su forte Oileu! Addaghi ‘e fronte<br />
si los agattesit, sa chistione<br />
nde muttesit però su d’Ilione<br />
timinde dannu. Automedonte,<br />
lestru che Ares, de nde profettare<br />
valutesit invece e d’avantzare.<br />
99 E sicomente s’aian, fuende,<br />
cuddos per terra su mortu lassadu,<br />
de bi lis ispozare coidadu<br />
si lêsit chen’imbaru, finas nênde:<br />
–Consólati, o coro, isterrijadu<br />
unu ‘e sos fizos de Priàmu ‘idende!<br />
Paris non fit a Pàtroclo ‘e Fitia,<br />
ma mi nd’allegro de s’impresa mia!–<br />
100 D’Areto –nênde gai– a che lampare<br />
pensesit in su carru s’armadura,<br />
e susu finas isse a che pigare<br />
timinde da-e Troe disaura,<br />
bruttu de samben e piuer, che pare<br />
a leone chi tentu in sa pastura<br />
at unu trau e si l’at divoradu<br />
restende in runcu e pês imbultzinadu!<br />
603
Minerva<br />
aggiuat sos<br />
Acheos<br />
Càntigu XVII<br />
101 A s’inghìriu ‘e s’Eroe de Fitia<br />
felosa intantu Minerva gherrera<br />
noella b’atzendesit marrania,<br />
mandada da-e Zeus, a manera<br />
de un’arcu ‘e sole 19 , ch’in s’aera<br />
est signale de gherra o de traschia<br />
e ch’attristat massajos e pastores,<br />
bamas e pegus mannos e minores!<br />
102 Gai in mesu, che nue lumenosa,<br />
si tucchesit a sos d’Agamennòne<br />
e, leada ‘e Fenice sa persone,<br />
nêsit a Menelau imperiosa:<br />
–Oh, ‘irgonza! D’Achille mirmidone<br />
dêt su cumpanzu in pastura orrorosa<br />
finire de sos canes dardaneos!<br />
Agguanta... e intzita a sos Acheos!–<br />
103 E torréndeli ‘oghe s’Ispartanu:<br />
–Si nde mutterat Minerva un’iscutta<br />
sas saettas, o babbu pilicanu,<br />
chi fàlana che ràndine, prus sutta<br />
dia tentare ‘e lómpere e sa rutta<br />
frua ‘e Menétziu da-e su dardanu<br />
chircare a s’ala nostra ‘e nde tirare!<br />
Ma non la pensat Cronide che pare!<br />
104 A Èttore, già l’ ‘ides, da-e ora<br />
poninde est in sos bratzos s’Eterrenu<br />
fortza e atza che mai atterradora!<br />
Crê’, o Fenice, chi su coro est prenu<br />
de dolu e bon’ispera, s’est ch’ancora<br />
non ch’est s’Eroe in podere anzenu!–<br />
Nêsit; e d’esser prima pretziada<br />
si nd’allegresit Minerva sobrada.<br />
604
Sas impresas de Menelao<br />
105 E sicomente in coro li ponzesit<br />
sa dea pr’ingranzeu de s’onore<br />
e in benujos prus briu e ardore,<br />
da’ su mortu cumpanzu che torresit<br />
Menelau cun àrchidos d’astore<br />
e, rodiende s’ispada, tentesit<br />
de lòmpere s’impresa a finitia<br />
che musca inghiriéndelu a labia!<br />
106 Istesit Pode 20 , riccu e valorosu<br />
fizu d’Etìone e in prus cumpanzu<br />
caru a Ettòrre in oras de gosu,<br />
a retzire pro primu malu ‘anzu:<br />
mentr’a s’insegus torrait pressosu<br />
trascurende ‘e s’iscudu s’affianzu<br />
s’ispada s’agattesit infelchida<br />
in costazos, lasséndebi sa vida!<br />
107 Che truncu isasciadu da’ su lampu<br />
che falesit per terra s’imprudente,<br />
mentres s’Atreu da’ mesu campu,<br />
léndelu a pês, tentesit prontamente<br />
de si gigher a Pàtroclo valente<br />
séndesi abbertu appenas unu giampu!<br />
Ma simuladu in Fènope d’Abidu 21<br />
nêsit Apollo a Èttore allestridu:<br />
108 –O pianta de Prìamu nobìle,<br />
e cale gregu da-e como innante<br />
t’at a timire, si ti mustras vile<br />
bidinde s’ispartanu cumandante<br />
ch’est gherradore modestu bastante?<br />
A prus de t’aer mortu su gentile<br />
fizu d’Etìon, a trisinadura<br />
finas si gighet a Patròclo a fura!–<br />
605<br />
Febo atzottat<br />
a Èttore
Sa ritirada de<br />
sos Acheos<br />
Càntigu XVII<br />
109 Si nd’attristesit Èttore ‘e s’atzottu<br />
e, mancari cun s’ànima istasida<br />
pro sa morte de Pode, a s’abbolottu<br />
torresit resolutu. E cun s’egìda<br />
Zeus su monte annuadu ‘e s’Ida<br />
da’ chima a fundu trinnighesit tottu<br />
cun bértigas de fogu e cun s’idea<br />
sa zente ‘e favorire dardanea.<br />
110 In lu cumprender sos d’Agamennòne<br />
a s’insegus fuesin iscorados<br />
che chervos daenanti a su leone!<br />
Peneleu a passos apprettados<br />
tucchesit primu e d’Alettrione<br />
pustis Leìtu, ambos ferizados:<br />
unu a su bratzu da’ Polidamante,<br />
s’àteru da’ Ettòrre cumandante.<br />
111 Ma sa vida arrischesit Dardaneu<br />
currinde fatt’a Léitu feridu<br />
pro manos de su forte Idomeneu:<br />
sutt’a sa titta infattis s’atzuridu<br />
re de Creta s’arminzu ‘elenidu<br />
l’attappesit, ma s’est su traste acheu<br />
frantu in duos, colpende su puntale<br />
de sa coratza ‘e Troe, e mancu male!<br />
112 Contr’a su gregu, ch’intantu pigadu<br />
che fit subra su carru, ch’imbolesit<br />
sa lantza sua longa arvuriadu<br />
tando Tronu ‘e Gherra, ma faddesit<br />
finas isse in s’intentu. Fulminadu<br />
tales Ceranu 22 invece ruesit,<br />
de Merione s’iscuderi atzudu,<br />
ch’a su Re fit chirchende ‘e dare aggiudu!<br />
606
Sas impresas de Menelao<br />
113 Da’ sa ‘idda de Licto 23 fit Ceranu<br />
recuidu a s’ilìaca tzittade,<br />
addaghi, ‘idinde in difficultade<br />
su Re cretesu, a brìglias in manu<br />
sos caddos contr’a Èttore dardanu<br />
illantziesit, cun s’abilidade<br />
d’istrobbare sa mìria ‘e su ‘e Troe!<br />
Ànima nîda de lùghidu eroe!<br />
114 Inter barra e orija muidende<br />
l’intresit che un’atta cuss’atterra,<br />
catzéndeli sas dentes, perra-perra<br />
faghìndeli sa limba! Isalenende<br />
nd’istrombulesit da’ su carru a terra<br />
che pira fatta, sas brìglias lassende<br />
a Merione cun s’ùltimu sarragu,<br />
ch’a su Re boghiesit pustis pagu:<br />
115 –Sighi sos caddos a isfuettare<br />
fintz’a sas naves, sighi, tant’est giaru<br />
a chie bramat Zeus d’aggiuare!–<br />
Nêsit; e su de Creta chen’imbaru,<br />
a coro in bula, a s’ala de su mare<br />
furriesit chirchende unu reparu!<br />
E cumprendinde ‘e Cronos s’intentzione<br />
finas si preguntesit Telamone:<br />
116 –E chie adderettare nos la diat<br />
sa sorte avversa, s’est tzertu oramai<br />
ch’est Zeus chi nos dat tant’arguai?<br />
Sos trastes nostros attesu ch’isviat,<br />
e sos insoro non fàddini mai<br />
bonu o mettanzu su bratzu chi siat!–<br />
A Menelau ‘olténdesi poi:<br />
–Cheret però chi non b’istemos goi!<br />
607
Menelau chircat<br />
ad<br />
Antìlocu<br />
Càntigu XVII<br />
117 Siat comente, tentare devimos<br />
de nos gigher su mortu de Fitia<br />
e cun s’esémpiu, si bi resessimos,<br />
de ispronare a mezus marrania<br />
sos gherradores d’Argo! Galu ‘idimos<br />
(inte’, Atride, s’intentzione mia)<br />
chie e comente gigher s’imbasciada<br />
dêt intantu a Pelide isfidiada!<br />
118 Su fadu de s’amigu, so seguru,<br />
non connoschet su fizu de Peleu!<br />
Ma unu non nde sèbero d’acheu<br />
pro s’ingàrrigu! Néula e iscuru<br />
mi l’impìdini! O Zeus, Zeus meu,<br />
sighi a esser, si cheres, coriduru,<br />
ma fàghenos gherrare a cara a cara,<br />
bincher o morrer in sa lughe giara!–<br />
119 L’iscultesit s’olìmpicu Segnore<br />
sa d’Aiace accorada invocascione<br />
e sa néula cun s’iscurigore<br />
dissipesit da’ subr’a Ilione.<br />
Nêsit tando s’atzudu Telamone:<br />
–O Menelau, a su fizu ‘e Nestòre,<br />
a Antìlocu, mira ‘e sebestare,<br />
s’est biu ancora, e de lu cumandare.<br />
120 Ch’andet –li nara– a s’accampamentu<br />
de Pê-velotze, imbasciadore ‘e morte,<br />
pro chi connoscat chen’àter’ ‘istentu<br />
sa ch’at retzidu da’ Èttore forte<br />
s’amigu pius caru mala sorte!–<br />
Chena torrare faeddu, che bentu,<br />
s’avviesit in chirca ‘e su danau<br />
in mesu a sos cumpanzos Menelau.<br />
608
Sas impresas de Menelao<br />
121 Che leone chi at a notte intrea<br />
sa mandra in sa cussorza assaltiadu<br />
e custrintu a lassare sa pelea<br />
est barribóidu, a sole accheradu,<br />
da’ canes e pastores giagaradu,<br />
a tales da’ s’afferra dardanea<br />
pro su corpus de Pàtroclo ‘e Fitia<br />
trista ch’ ‘essesit s’ispartana ghia.<br />
122 Ma, cun s’ ‘errina ‘e lomper a s’impresa,<br />
nêsit, lênde a tuccare: –L’intendide<br />
o Aiaces, sa ch’apo pretesa<br />
e tue, o Merione. A sos d’Atride<br />
de Pàtroclo ammentade sa fieresa,<br />
su coro ‘onu, s’ardore, sa fide<br />
finas a torrare ‘eo, pro ch’acutu<br />
gherret donzunu pro s’amigu ruttu!–<br />
123 Su passu allonghesit cun apprettu<br />
pustis su Re, sos ojos regirende<br />
a destra e a manca, a cada trettu,<br />
che àbbile ‘e montagna isperiende<br />
chi da-e sas alturas brinchittende<br />
bidet su lèppere in su logu nettu<br />
o sutt’a una matta oriji-altzadu<br />
e nde piumbat cun biccu arrodadu!<br />
124 Gai fis tue, Atride cor’amprosu,<br />
de Nèstore chirchende su rebuddu,<br />
mattanadu che mai da’ su suddu<br />
a Pàtroclo de perder valorosu!<br />
Lu sebesteis infinis: fit cuddu<br />
sos de Pilo animende tirriosu<br />
in s’ala manca ‘e s’esércitu acheu.<br />
E li nêsti, tucchéndebi a boleu:<br />
609
Menelau<br />
torrat da-e<br />
Telamone<br />
Càntigu XVII<br />
125 –O Antilócu, erèntzia divina,<br />
novas tristas ti nd’ ‘atto! Capitare<br />
non nos deviat sìmile ruina!<br />
Zeus, lu ‘ides, a nos tribulare<br />
sighit da’ ora e cun mala ‘errina<br />
e como at Issu de nos orfanare<br />
finas detzisu (assiat mala lua!)<br />
de sa dulche ‘e Menétziu e forte frua!<br />
126 Ohi dannu! Ohi tragu pro Peleu!<br />
Bae da’ isse, curre, e-i s’imbàscia<br />
li gighe pius trista, o Nestoreu!<br />
Nâli puru chi, sende in sorte bàscia,<br />
mancu podimos (àtera disgràscia!)<br />
prus frimmare a Ettòrre dardaneu!<br />
Sas armas l’at leadu e, non cuntentu,<br />
cheret su corpus fattu a iscarmentu!–<br />
127 Su coro s’intendesit marmuradu<br />
in su l’intender su giovànu atzudu<br />
s’est chi restesit siccu, ojimbidradu,<br />
a manu in cara pianghende e mudu!<br />
Solu appena però; ca, impressadu,<br />
poi porridos sa lantza e s’iscudu<br />
a Laodoco 24 , succuttende ancora,<br />
da-e Pelide tucchesit in s’ora.<br />
128 Ne s’idea t’ ‘enzesit de t’arrêre<br />
cun sos de Pilo fintz’a recuire<br />
s’imbasciadore, o ispartanu mere,<br />
pro cumpensu de fortzas! De sighire<br />
naresti a Trasimede su dovere,<br />
posca accanta torresti a prosighire<br />
a su mortu Mirmìdone sa gherra,<br />
gridende in mesu de sa cuntierra:<br />
610
Sas impresas de Menelao<br />
129 –Tuccadu est Antilócu Nestoride<br />
issarareddu a gigher s’imbasciada<br />
de sa morte de Pàtroclo a Pelide!<br />
Ma chi torret Achille a s’impressada<br />
s’eroe a vindicare ‘e bona fide<br />
pro cantu portet sa mente ‘oltulada<br />
non crêo própriu, ca s’amigu ebbia<br />
non l’at leadu sa dardana ghia!<br />
130 Finas s’at gittu sa rar’armadura,<br />
òpera de Vulcanu pretziosa,<br />
e ch’una noa prima e ispantosa<br />
crêo nd’isettet de paris fattura.<br />
Cale siat de fagher mezus cosa<br />
devimos nois como in conzuntura<br />
detzider a sa lestra, pr’arrivare<br />
su mortu a s’ala nostra ‘e che leare!–<br />
131 «Emmo ch’est gai! –li nêsit su fizu<br />
a boghe manna tando ‘e Telamone–<br />
Leamos duncas custa detzisione:<br />
cun s’iscudu paradu a sizu a sizu<br />
fintz’a su mortu tue e Merione<br />
tuccade e bos leade contivizu,<br />
pensende a cussu ebbia, da-e mesu<br />
de nde l’ ‘ogare trisinende o a pesu.<br />
132 Lantzas e fritzas contr’a sos Dardanos<br />
istèndebos a pala ch’imbolamos<br />
nois 25 a fùrriu e los obbligamos<br />
a si mantenner da’ cuddu lontanos!<br />
Apedas sorte, bazi chi tentamos!»<br />
Nâdu e fattu. E cun s’iscudu in manos<br />
ambos duos tucchesin resinnados<br />
a s’ala avversa, a pare accostazados.<br />
611
Menelau e<br />
Merione si<br />
portan su<br />
corpus<br />
de Pàtroclo<br />
Càntigu XVII<br />
133 E a un’ira infattu saettende<br />
ambos duos Aiaces avantzesin,<br />
a torrare persegus custringhende<br />
in s’ora a sos de Troe. S’accurtziesin<br />
tand’Atride e Merione che bolende<br />
a sa frua ‘e Menétziu e nde la lêsin<br />
suppesèndela in àndia a s’ala insoro<br />
godinde de s’impresa ambos in coro!<br />
134 Altu e felosu in su mentre unu gridu<br />
bettesin sos de Prìamu, airados<br />
ischéndesi in su chertu superados!<br />
Ma torresin cun ànimu ‘elenidu<br />
galu a s’attaccu, che canes ‘prettados<br />
ch’a su sirvone si ‘ettan feridu<br />
a nuscu ‘e samben peri sos padentes<br />
in bramosia ‘e li felchire dentes.<br />
135 Ma decomente a bàulos timinde<br />
e coibàscios, si si ‘oltat cuddu,<br />
fùrrian pustis, a tales fuinde<br />
s’ ‘idian sos Dardanos, da’ s’astuddu<br />
leados che simmai e da’ su suddu<br />
de Telamone s’imponèntzia ‘idinde<br />
e sa de s’Oileu tìrria mala<br />
addaghi s’accurtziain a cuss’ala!<br />
136 Gai resesser, poi ‘e tantu proe,<br />
lis deviat s’intentu a sos d’Atreu<br />
de si portare su valente Eroe<br />
pro ch’aeret onores, prantu e teu<br />
massim’a tottu da’ su de Peleu<br />
fizu ispantosu. Intantu sos de Troe,<br />
mancari accamados, de torrare<br />
non tzessain cun atza ‘e perriccare.<br />
612
Sas impresas de Menelao<br />
137 Che cando lompet, gittu da’ su ‘entu,<br />
su fogu a intr’ ‘e ‘idda e sos palattos<br />
s’ ‘iden brujende e da’ su fundamentu<br />
rúere fatt’a pare che isfattos<br />
e sa zentòria fuinde a imbattos<br />
tra piantos e gridos de chimentu,<br />
a tales orrorosu fit e tottu<br />
in s’ora de sa gherra s’abbolottu!<br />
138 A sas naves fin dados intertantu<br />
cun su mortu a coddu sos soldados<br />
de prim’Atride, cun ojos de prantu<br />
lastimende s’amigu, e suerados<br />
che tzertos mulos ch’ ‘ides donzi tantu<br />
pighende a unu monte ‘en’ ‘arriados!<br />
Non pro cussu cun atza e cun valore<br />
nde muttesin s’isfida sos d’Ettòre!<br />
139 Ma fit de sos Aiaces sa difesa<br />
che-i s’abberru malu a superare<br />
chi solen in su pianu fraigare<br />
pro ch’in làccana sua ‘enzat mantesa<br />
s’unda ‘e su riu e, gai trattesa,<br />
non che pottat a mare trisinare<br />
sos fadigados laores de chie<br />
in campagna mattanat notte e die!<br />
140 Non podian però tanta pelea<br />
duos sustenner pro cant’atzuridos!<br />
Gai cando sos d’Ìlion aunidos<br />
ghiados da’ Ettòrre e da’ Enea<br />
a s’attaccu torresin belenidos,<br />
ambos duos a s’atza dardanea<br />
tzedesin sos Aiaces e, timinde,<br />
finas sos d’Argo s’ ‘idesin fuinde!<br />
613<br />
Sa resistèntzia<br />
de sos Aiaces<br />
e-i sa fua
Càntigu XVII<br />
141 E fuesin a trumas, urulende<br />
che si aeren bidu su Terrore,<br />
a passos mannos, per terra lassende<br />
finas sas armas chena prus onore,<br />
gai comente cand’ ‘iden s’astore<br />
minettosu in s’aera rodiende<br />
d’istrunellos s’isparghet una nue<br />
o de corroncas a su fue-fue!<br />
614
Sas impresas de Menelao<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU DEGHESSETTÉSIMU<br />
1 custa lantza mia [...]: Cunfronta cun su Càntigu XVI, Ott. 151-<br />
153.<br />
2 Pantoe e Frontìde [...]: Babbu e mama de Iperènore, Polidamante<br />
e Euforbo.<br />
3 Cìcones [...]: Abitadores de Ismaro, in sa Tràcia, alleados de sos<br />
Troianos.<br />
4 Si lassadu in podere [...]: Glàuco no ischit chi Sarpèdone che fit<br />
bistadu già portadu a logu sou da-e su Sonnu e da-e sa Morte pro<br />
volontade ‘e Zeus.<br />
5 murrudu [...]: Cun su murru, ammurradu (=col broncio).<br />
6 opèra d’unu deu [...]: De Vulcanu, deus de su fogu e frailarzu<br />
soberanu.<br />
7 Mestle, Astèrope, Tersìlocu, Forci, Ippotoe, Disenòre, Emmomo,<br />
Cromìu [...]: Mestle fit unu de sos cumandantes meones; Astèrope,<br />
Disenòre e Cromìu fin cumandantes lìcios; Tersìlocu fit troianu e at<br />
a morrer pro manos de Achille; Forci fit de sa Frìgia (cfr. sa nota<br />
n.11); Ippotoe fit cabu pelàsgicu; Ennomo cumandaiat sos Mìsios.<br />
8 Ippotoe [...]: O Ippoto. Fizu de Leto e cumandante pelàsgicu.<br />
9 Làrisa [...]: O Làrissa. Tzittade de sa Tessàglia.<br />
10 d’Ifito forte frua [...] Schedìu [...]: Schedìu, fizu de Ifito, cumandante<br />
focesu, mortu da-e Èttore.<br />
11 Forci [...]: Cumandante de sa Frìgia, fizu de Fenope, frade de<br />
Xantu e Toone.<br />
12 caltzettesit [...]: In bidda mia (Sennori) «fagher sos calzettos»<br />
cheret nárrere “dare sas ùltimas iscalcanzadas prima de mòrrere”.<br />
13 Perifante [...]: Fizu de Epitu, servidore de Anchise e bandidore<br />
de Tròia.<br />
14 Leocrìtu [...]: Fizu d’Arisbante, mortu da’ Enea.<br />
15 Apisaone[...]s’Ippaside[...]: Apisaone, fizu d’Ippasu, troianu,<br />
mortu da-e Diomede.<br />
16 s’iscuderi ‘e s’Eacide [...]: Pàtroclo, iscuderi de Achille, chi fit su<br />
nebode de Éacu, su babbu de Peleu.<br />
17 su fizu ‘e Diore [...]: Automedonte, cumpanzu e iscuderi de<br />
Achille e de Pàtroclo.<br />
18 Areto [...]: Fizu, forsi burdu, de Prìamu, mortu da-e<br />
Automedonte.<br />
615
Càntigu XVII<br />
19 arcu’e sole [...]: S’arcu ‘e sole (o de chelu o arcu paradu o Iris) fit<br />
pro sos Gregos unu signale carradore de gherras o de istròscias<br />
malas.<br />
20 Pode [...]: Fizu de Etìone, amigu e connadu de Èttore, mortu dae<br />
Menelau.<br />
21 Fènope d’Abidu [...]: Babbu de Forci, Toone e Xantu e fizu de<br />
Asìu. Fit de Abidu, tzittade de s’Ellesponto.<br />
22 Ceranu [...]: Cumpagnu e iscuderi de Merione, mortu da-e<br />
Èttore. Fit de Licto.<br />
23 Licto [...]: Una de sas biddas pius antigas de s’ìsula de Creta.<br />
24 Laodoco [...]: Gherreri gregu, cumpanzu de Antìlocu, forsis de<br />
Pilo.<br />
25 nois [...]: Ambos duos Aiaces.<br />
616
ILIADE<br />
CÀNTIGU DEGHEOTTÉSIMU<br />
SAS ARMAS NOAS DE ACHILLE<br />
Sas armas noas de Achille
Càntigu XVIII<br />
SUMMÀRIU<br />
Su dùbbiu de Achille Ottavas 1-4<br />
Su dolu de s’Eroe 5-7<br />
Teti e sas Neréides 8-13<br />
Teti e Achille 14-27<br />
Chertos noos pro su corpus de Pàtroclo 28-31<br />
Iris imbasciadora 32-36<br />
S’ùrulu de Achille 37-44<br />
Èttore e Polidamante 45-55<br />
Su piantu de Achille 56-65<br />
Zeus ed Era 66-67<br />
Teti e Vulcanu 68-89<br />
S’iscudu de Achille 90-91<br />
Su primu chircu 92-92<br />
Su ‘e duos chircos 93-103<br />
Su ‘e tres chircos 104-109<br />
Su ‘e battor chircos 110-116<br />
Su ‘e chimbe chircos e sas àteras armas 117-119<br />
618
Sas armas noas de Achille<br />
1 Mentras che fogu fit derruidore<br />
galu allutta tra gregu e dardaneu<br />
sa gherra abbettiosa, a un’ ‘oleu<br />
ch’arrivesit Antìlocu ‘e Nestòre<br />
cun s’imbàscia a su fizu de Peleu,<br />
chi accurtzu a sas naves in buddore<br />
pro calchi fadu malu si nd’istait<br />
isperiende attesu e si narait:<br />
2 –E proite fuinde sos d’Atride<br />
sun da’ ora e che canes persighidos?<br />
Ohi de me, chi dêt aer cumpridos<br />
sos ‘ordinzos arcanos su Cronide!<br />
Mi nêsit una ‘olta sa Tetide<br />
chi su prus forte de sos atzuridos<br />
cumpagnos mios fit ruttu pro manos,<br />
send’ ‘eo ancora ‘iu, ‘e sos Troianos!<br />
3 Cuss’est Pàtroclo... emmo... est deasie!<br />
E sos bonos cunsizos bi los dei!<br />
Poi istudadu su fogu –li nêi–<br />
àteros pensos non benzan a tie!<br />
Lestru recui... pensa puru a mie...<br />
lassa a Èttore... e prîte lu mandei!–<br />
S’abbizesit Antìlocu ‘e s’affannu<br />
e li nêsit pranghende a dolumannu:<br />
4 –O de Peleu valorosa frua,<br />
trista a ti relatare un’imbasciada<br />
accomi, mai esserat capitada:<br />
sa dulche vida in s’orrorosa lua<br />
perdidu at Pàtroclo! E finas furada<br />
nde l’at Ettòrre s’armadura tua!<br />
Tentende semos como ‘e lis leare<br />
nessi su corpus, ma b’at de penare!–<br />
619<br />
Su dùbbiu<br />
de Achille
Su dolu<br />
de s’Eroe<br />
Teti e sas<br />
Neréides<br />
Càntigu XVIII<br />
5 Una nue ‘e trumentu li faschesit<br />
coro e mente a intender sa ruina!<br />
A ùrulos per terra si ch’ ‘ettesit<br />
e, regoltu unu punzu de chijina,<br />
subra sa conca si l’ispramminesit<br />
sa cara alloroddende e sa divina<br />
tùniga sua. Posc’a s’ ‘oltulare<br />
comintzesit e a s’irtzuffittare!<br />
6 A sas boghes, acco’ ch’ispasimadas<br />
da-e sas tendas nd’ ‘essesin gridende<br />
sas isclavas, ch’Achille conchistadas<br />
s’aiat cun s’amigu cumbattende<br />
peri su mundu intreu e, cumprendende<br />
su dolu, istendesinde inghiriadas,<br />
lêsin a si mazare e a s’intender<br />
anchimoddes, su coro prontu a render!<br />
7 Sas manos Antilócu imperistantu<br />
in sas suas istrintas li teniat,<br />
ca de si cherrer pùnghere timiat<br />
cun s’istillu, a tales su piantu<br />
fit a toroju... e lu cunfortaiat<br />
sos pilos carignéndeli ogni tantu.<br />
E l’intendesit Teti in su momentu<br />
da’ s’intragna ‘e su mare su lamentu.<br />
8 Sétzida in su fundale ‘e s’Oceànu<br />
fit Teti pês d’ispuma, in cumpagnia<br />
de su babbu, Nereu pilicanu.<br />
Un’ùrulu ‘e dolore che a porfia<br />
bettesit issa puru disumanu<br />
e nd’accudesin Glàuce 1 e Talìa<br />
e Cimòdoce, cun Spiso e Nisea,<br />
Toa e Alìa, sorres de sa dea.<br />
620
Sas armas noas de Achille<br />
9 L’inghiriesin lestras... e Climene<br />
galu ‘enzesit cun Crìtia e Mera,<br />
Nemerte, Ianira, Dinamene,<br />
Limnòria, Doto, Proto, Agave e Iera,<br />
Anfitòe, Ferusa, Dexamene,<br />
Attea, Cimòtoe e Melitera,<br />
Callianira e Callianassa umpare<br />
s’intragna buluzende de su mare.<br />
10 Galatea, depustis, fentomada<br />
s’appresentesit, Pànope, Dorìde<br />
e Amàtia, sa pili-aneddada,<br />
cun Anfìmone e cun Apiseìde<br />
e sas àteras sorres de Tetìde<br />
colpéndesi donzuna, assucconada,<br />
sa divina pettora a coro alluttu.<br />
Tando lis nêsit sa Dea a succuttu:<br />
11 –O sorres, dulches fruas de Nereu,<br />
d’una mama infelitze, ch’unu fizu<br />
partoridu at forte che unu deu,<br />
su lamentu iscultade accalaizu!<br />
Che rebuddu allevadu apo su meu<br />
finas a l’ ‘ider, creschinde a disizu,<br />
che àrvure in su monte fattu mannu!<br />
Ma fit debadas s’amorosu affannu!<br />
12 A s’ilìaca gherra cussu forte<br />
l’imbiei depustis a ispantu,<br />
aggiudu pro sos d’Argo, onore e bantu!<br />
Ma de lu ‘ider torrende, ahi sorte,<br />
a domo de Peleu m’at sa Morte<br />
negadu donz’afficu! E in piantu,<br />
si non basterat, como ch’est sa vida<br />
finas passende che niune attristida!<br />
621
Teti e Achille<br />
Càntigu XVIII<br />
13 Ma finas chi mi restat su fiore<br />
e de su sole lu lograt sa fiama<br />
chi b’ande m’est dovere, ca so mama,<br />
chi l’isculte e console in su dolore.<br />
Un’est su pensu meu, una sa brama:<br />
giagh’a Pelide non podet s’amore<br />
giambàreli sos Fados manc’appena,<br />
ch’a su nessi sa vida apat serena!–<br />
14 Nêsit; e da’ su fizu chen’ ‘istentu<br />
tucchesit cun sas sorres fatt’umpare.<br />
S’abberzesin sas undas de su mare...<br />
e a sas naves in unu momentu<br />
arrivesin d’Achille, ch’in turmentu<br />
sighiat su cumpanzu a lastimare.<br />
In su lu ‘ider tristu e succuttende,<br />
si l’abbratzesit prima, pustis nênde:<br />
15 –Fizu ‘e su coro, prenda mia rara,<br />
cal’est chi t’arrennegat pena noa?<br />
Non mi la cues... no... faedda... nara!<br />
Zeus lassada non si l’at in coa<br />
sa chi li dimandemis dura proa<br />
contr’a sos d’Argo e la ‘idemis giara!<br />
Chene a tie, sos gregos soldados<br />
fintz’a su portu ch’istesin catzados!–<br />
16 E suspirende Achille: –Emmo ch’est gai!<br />
Accansada nos l’at Zeus sa gràscia,<br />
ma s’amigu prus caru, ahi disgràscia,<br />
finas m’at mortu... a Pàtroclo... ohi, ahi!<br />
Istasidu m’aeret in sa càscia<br />
mezus su coro! A ite oramai<br />
balet chi campe! Sa lughe ‘e sos ojos<br />
si m’est fuida in cussos trobojos!<br />
622
Sas armas noas de Achille<br />
17 Sas armas l’at Ettòrre in prus leadu,<br />
d’unu deus miràbile fattura,<br />
ch’a Peleu at s’Olimpu regaladu<br />
sa die, o mama, ch’a sa conzuntura<br />
t’an cun isse fortzada 2 ! Oh, disaura!<br />
S’aeret mezus babbu cojuadu<br />
una mortale e tue in s’Oceànu<br />
restada cun Nereu soberanu!<br />
18 Ma fit detzisu: connoscher devias<br />
sa pena manna ‘e perder unu fizu!<br />
Ca t’at a morrer... e già sas pupias<br />
t’ ‘ido umidadas e tristu su chizu!<br />
Ne lughe ‘id’ ‘eo pro sas dies mias...<br />
foras s’ardente ùnicu disizu<br />
de poder su ‘e Troe isterrijare<br />
e sa prenda ‘e Menétziu ‘e vindicare!–<br />
19 E lagrimende Teti corifritta:<br />
–Duncas, o coro, ch’est lompende s’ora<br />
m’annùntzias de sos Fados malaitta!<br />
Ne trattenner la potto deo ancora<br />
s’est iscrittu, ch’appoi ‘e sa vinditta,<br />
galu tue a sa pìghida dimora<br />
tucches de s’Ade! E tue sa morte<br />
bramas prus de a tie ‘e cuddu forte!–<br />
20 «Gai siat! Si cumprat su destinu!<br />
–Achille rispondesit suspirende–<br />
Ca coro, o mama, no ap’ ‘eo in sinu<br />
est chi Pàtroclo est ruttu, cumbattende<br />
attesu da’ sa pàtria e invochende<br />
su cumpanzu, cun Èttore assassinu!<br />
E cantos mi nd’at mortu su Dardanu<br />
send’ ‘eo inoghe, a manos in manu!<br />
623
Càntigu XVIII<br />
21 Chi ‘enzat sa de ‘ènnere sa Morte!<br />
No, non la timo! Antzis la pretendo,<br />
ca pesu vanu in sa terra m’intendo<br />
mancari ‘e sos Acheos su prus forte!<br />
Ma prîte, mi dimando e non cumprendo,<br />
regnat s’Ira e-i s’Ódiu, malasorte,<br />
in ómines e deos e su fele<br />
dulch’est de sa vinditta che su mele?!<br />
22 Ahi cantu tzoccadu coro e mente<br />
m’at s’Atride Agamènnone su die!<br />
Ma lassamos su fattu... est deasie...<br />
ne balen prantos! Pensamos comente<br />
a Èttore agattare cor’ardente!<br />
S’ùnicu ‘addine est custu pro a mie!<br />
Sa vida mi dêt render! Pustis Zeus<br />
mi che lêt puru o calch’àteru deus!<br />
23 Fuidu no est Èrcole a su Fadu<br />
mancari forte e che niune caru<br />
a Zeus soberanu! Eroe raru<br />
fit isse, ma l’at Era settesciadu 3<br />
su matessi! Duncas s’est decretadu<br />
chi devo morrer, siat nessi giaru<br />
pro mene custu die e in s’istòria<br />
restet de sas impresas a memòria!<br />
24 Sas féminas de Troe cherz’intender<br />
pettorrimannas pranghende a succuttu<br />
a pês mios, bestidas in corruttu!<br />
E tando... solu tando an a cumprender<br />
cantu mezus pro Ìlio a non m’offender 4<br />
fit bistadu! Ma tue, a coro alluttu,<br />
non tentes, mama, de mi l’impidire<br />
ca tantu non bi dias resessire!»<br />
624
Sas armas noas de Achille<br />
25 E Pês de prata cun ténnaru affettu:<br />
–S’idea non ti cherzo contrariare<br />
e sun sos d’Argo in affannosu apprettu<br />
tales che mai approbe a si falare!<br />
Ma sas armas t’at chérfidu a dispettu<br />
ch’aias raras Èttore leare<br />
e gherrende est cun cuddas a ispantu!<br />
Ma non crêo si logret de su ‘antu!<br />
26 Un’àtera armadura paris bella<br />
deo a su deus pedo soberanu<br />
ch’at sos frailes in su Mongibella!<br />
Tue s’ira trattene e cras manzanu<br />
deo e tottu, o fizu, de Vulcanu<br />
a inoghe, lughente che istella,<br />
s’òpera noa ti nde ‘atto e rara!–<br />
Nêsit posc’a sorres franca e giara:<br />
27 –Da-e Nereu ‘arvicanu torrade,<br />
sorres caras, e nàdeli ladina<br />
sa de sa fiza lastimosa ‘errina!<br />
Chi so tuccada galu li contade<br />
a sa dimora ‘e s’Olimpu divina<br />
cun s’ispera chi sa netzessidade<br />
mi cumprendat Vulcanu e fizu meu<br />
retzat arminzos noos da-e su deu!–<br />
28 A s’Olimpu tucchesit impressada<br />
pustis sa dea e a sos fundales<br />
sas de Nereu fizas immortales.<br />
Fintz’a sas naves intantu iscatzada<br />
ch’aiat torra Èttore s’armada<br />
achea, da’ sos lùghidos gambales,<br />
e approbe sa beffe ‘e lis sestare<br />
su mortu a s’ala sua ‘e si portare!<br />
625<br />
Chertos<br />
noos pro su<br />
corpus de<br />
Pàtroclo
Iris<br />
imbasciadora<br />
Càntigu XVIII<br />
29 A pês infattis de su mortu Eroe<br />
pro tres bias su Dàrdanu lompesit<br />
e: –Tirade, tirade!– abboghinesit<br />
cun atza a donzi ‘olta a sos de Troe.<br />
E si a nemos de bi fagher proe<br />
s’intentu abbettiosu resessesit,<br />
onra e bantu a sa tìrria e a s’onore<br />
d’ambos duos Aiaces de valore!<br />
30 Ma pro cantu Oileu e Telamone<br />
brios mustreran e resinnu mannu,<br />
sempre a s’inghìriu meledende affannu<br />
s’istaiat sa turre d’Ilione,<br />
tales comente abbarrat su leone,<br />
da’ sos pastores non timinde dannu,<br />
a bucca abberta accurtzu a su fiadu<br />
ch’at mortu pasturende e isterrijadu!<br />
31 E li fit resessidu a Tronu ‘e gherra<br />
de si gigher su mortu de Fitia<br />
primma o poi da’ mes’a sa cuntierra,<br />
si, a s’accua ‘e s’eterrena Ghia,<br />
non mandaiat Era, inzerra-inzerra,<br />
sa d’Iris ispantosa galania<br />
da’ su fizu ‘e Peleu lestra in s’ora<br />
d’un’àteru pidinu imbasciadora.<br />
32 Gai, ‘énnida a sas naves, li naresit<br />
cun dulch’apprettu s’amorosa dea:<br />
–Torra, o forte Pelide, a sa pelea<br />
a difender s’amigu chi t’ ‘occhesit<br />
Èttore mannu e finas t’ispozesit!<br />
Felosa inter s’armada dardanea<br />
e sos Danaos che simmai allutta<br />
s’est pro su corpus sou una cumbutta!<br />
626
Sas armas noas de Achille<br />
33 Morin sos Gregos, ruen sos Troianos,<br />
ma de Pàtroclo Ettòrre d’ammustrare<br />
bramat sa conca mutza a sos Dardanos<br />
felchida in punta ‘e lantza e de s’ ‘antare!<br />
E prestu o tardu l’intrat in sas manos...<br />
adducas bae... curre! Atzantarare<br />
ti dian in tottue e cun rejone<br />
s’attatterat sos canes d’Ilione!–<br />
34 «Chie ti mandat mi nara, o donosa!»<br />
–li preguntesit tando su Pelide–<br />
E Pês de ‘entu: –De Zeus Cronide<br />
imbasciadora mi mandat s’isposa,<br />
ne b’at deos chi l’iscan custa cosa!–<br />
E in risposta s’Eroe a Irìde:<br />
–Siat puru; ma, nâ’ comente fatto<br />
si in su mentre chen’armas m’agatto!<br />
35 Furadas bi las ada su dannarzu<br />
fizu ‘e Priàmu a Pàtroclo atzudu<br />
e da-e su divinu frailarzu<br />
tuccada est mama dimandende aggiudu!<br />
Ne m’andat giustu d’àtere s’attarzu<br />
foras d’Aiace s’ispantosu iscudu;<br />
ma semenende morte a ferru in manu<br />
ch’est Telamone contr’a su Dardanu!–<br />
36 E s’Ojicolorida: –Sa faina<br />
connoschimos, o fizu de Peleu,<br />
e ch’est currida Tétide divina<br />
a pedire armas noas da’ su deu!<br />
Ma pro chi pottat s’esércitu acheu<br />
nessi un’iscutta adderettare ischina,<br />
cheret chi su matessi t’appresentes<br />
pro chi timan sos d’Èttore valentes!–<br />
627
S’ùrulu<br />
de Achille<br />
Càntigu XVIII<br />
37 S’avviesit depustis sa dechida;<br />
e Minerva, chi l’aiat intesa,<br />
de armare a Pelide cun s’egìda<br />
s’ingàrrigu si lêsit cun lestresa<br />
e-i sa conca, de s’elmu isfrunida,<br />
cun una nue ‘e rara lughentesa<br />
de li fascare, pro chi s’imponèntzia<br />
aeret d’un’olìmpica potèntzia!<br />
38 Gai comente da’ una tzittade<br />
d’un’ìsula lontana, assaltiada<br />
da’ sos corsales, una cantidade<br />
s’ ‘idet de fogos a s’interinada<br />
pedinde aggiudu in sa difficultade<br />
e nde restat s’aera illuminada,<br />
a tales de s’eroe mirmidone<br />
brillaiat in s’ora sa persone.<br />
39 Imboligadu in sa lughente frama<br />
tucchesit tando Achille a s’abbolottu;<br />
ma sos cunsizos valutende e tottu<br />
àpidos pagu innante da’ sa mama,<br />
mancari ardente aeret sa brama<br />
che leone ‘e s’ ‘ettare in su fiottu,<br />
a distante, mustréndesi, abbarresit<br />
da’ su chertu e che Ares urulesit!<br />
40 Li rispondesit Minerva gherrera<br />
finas Issa tirriosa abboghinende<br />
e d’ambos duos s’ùrulu in s’aera<br />
che tronu rodulesit cadreddende!<br />
S’assustesin sos d’Ìlion connoschende<br />
sa ‘oghe ‘e Pê-velotze e a manera<br />
s’ispramminesin d’ ‘ama assaltiada<br />
da-e s’astore peri sa leada!<br />
628
Sas armas noas de Achille<br />
41 In su lu ‘ider pustis che atzesu<br />
de lughe soberana, a si fuire<br />
pensesin solu e cantu prus attesu<br />
lassende armas e brìglias, pro vittire<br />
nessi sa morte! Ma dóighi in mesu<br />
a cuss’affogu devian ficchire<br />
gherreris d’Ilione, caltzigados<br />
da’ s’apprettu a boinu ‘e sos soldados!<br />
42 A Pàtroclo nde lêsin chena duda<br />
gai sos d’Argo da’ su bulione<br />
e, istérridu in d’un’istoja ‘e ‘uda,<br />
si lu portesin che in pultescione,<br />
chie a piantos e chie a sa muda<br />
su mortu lastimende mirmidone.<br />
Lu miresit Pelide e fatt’insoro<br />
tucchesit marmuradu in mente e coro!<br />
43 E che unda unfiada de trainu<br />
làgrimas caldas tottue ‘ettaiat,<br />
ca in culpa, ohi sorte, si crêiat<br />
pro su pérfidu ‘e Pàtroclo destinu!<br />
Era tando a su Sole, chi lughiat<br />
altu ancora, imponzesit in su sinu<br />
primm’ ‘e s’ora ‘e che ruer de su mare<br />
pro chi potterat donzunu pasare.<br />
44 Mancari a malagana, a ponner mente<br />
coittesit sa làmpana ‘e sa Terra<br />
a sa dea ojimanna onnipotente.<br />
E gai, appenas muttida sa gherra,<br />
si reunesit s’ilìaca zente<br />
cun su coro che mai in cuntierra<br />
pro s’accherada noa ‘e su Pelide<br />
chena bandu o avvisu ‘e Priamide!<br />
629
Èttore e<br />
Polidamante<br />
Càntigu XVIII<br />
45 S’attrumesin a pare, istende reos,<br />
cunsizos isettende sos de Troe.<br />
E nêsit primu su fizu ‘e Pantoe,<br />
Polidamante, de sos Dardaneos<br />
ómine sábiu, cumpanzu ‘e s’eroe<br />
prus forte d’Ilione: –Amigos meos,<br />
s’ora est grae, terrìbile, l’ ‘idimos.<br />
Valutàmula ‘ene e detzidimos!<br />
46 Finas a cando da-e s’attamazu<br />
si nd’istaiat Achille in disparte,<br />
galu deo crêia in cuss’arte<br />
de lassare a sos d’Argo malu sazu.<br />
Ma est torrende! Contr’a cussu mazu,<br />
segundu cuntrastende solu a Marte,<br />
non b’at afficcu ‘e meressire glòria!<br />
O pensades ancora a sa vittòria?<br />
47 S’est goi mi lu nâde; ma non crêo!<br />
Già mi paret de l’ ‘ider cras manzanu<br />
tirriosu avantzende a lantza in manu<br />
contr’ ‘e a nois! Su chi cunsiz’ ‘eo<br />
est de lassare nottesta su pianu<br />
e de torrare a bidda! E non m’affeo<br />
ladina de la porrer sa pretesa,<br />
ca prus bramo de Tròia sa salvesa!<br />
48 Ma si parferat sa proposta mia<br />
de pagu onore e de lu cuntrastare<br />
si detziderat, bazi ch’a Fitia<br />
b’at preju mannu abberu de pagare!<br />
E cantos in pastura an a restare<br />
a canes e benturzos, iscuria!<br />
Medas l’an a vittire cussa lua,<br />
finas penso, ma solu cun sa fua!<br />
630
Sas armas noas de Achille<br />
49 Recuimos adduca a Ilione<br />
chena timer birgonza, e in piatta<br />
reunìmunos tottu! E in suffratta<br />
ch’ ‘enzat posc’a nos ponner Mirmidone!<br />
Contr’a sos muros fattos a bastione<br />
(acco’ prîte s’idea est giusta isatta!)<br />
contra sas giannas attraitzelladas<br />
s’attappat e mattanat in debadas!<br />
50 Crêide, franchibóidu s’astore<br />
a sas naves si ch’at a recuire<br />
cun sa parìglia sua de valore<br />
istraccamorta pro tantu currire<br />
de piùere brutta e de suore!<br />
Innante chi li pottat resessire<br />
de ponner pês in bidda ‘ittoriosu<br />
bustu siat a canes orrorosu!–<br />
51 «Polidamante, –cun ira e disdignu<br />
li torresit risposta Èttore mannu–<br />
faeddadu as che mai in modu indignu<br />
e chena tinu! Est Tròia in affannu<br />
da-e noe annos e creschet su dannu<br />
a donzi arbore nou! Ma s’impignu<br />
chi nos cunsizas tue est de torrare<br />
intr’ ‘e sos muros a nos inserrare!<br />
52 Oh, iscabadu! De brunzu e de oro<br />
nd’aimis, ti nd’ammenta, in cantidade<br />
primm’ ‘e sa gherra e paghe e tresoro<br />
nos gosaimis tottu in libertade!<br />
Ma da-e cando sa disamistade<br />
chérfidu at Zeus cun perfidu coro,<br />
in Frìgia e in Meònia pro cust’arte<br />
béndida l’amos sa mazore parte!<br />
631
Su piantu<br />
de Achille<br />
Càntigu XVIII<br />
53 E própriu cando paret chi Cronide<br />
dare nos cherfat s’ùltima vittòria,<br />
tue a s’isprone ‘e meressire glòria<br />
preferis narrer: –Fuide a Pelide!–<br />
No est gai chi lùghidu in s’istòria<br />
restat su nomen nostru, o Pantoide!<br />
Ne deo a lu permitter m’assuggetto,<br />
ma inoghe a pê’ frimmu l’aisetto!<br />
54 E bois l’isettade paris meu,<br />
ca de sos Fados arcanu est s’ordinzu;<br />
e chie at benes e in pistighinzu<br />
campat pro issos, cun su dardaneu<br />
si los difendat da-e s’isgraffinzu<br />
ingurdone ‘e Pelide o de s’Atreu!<br />
Chenade como e, vigilende a chida,<br />
bos reposade finz’a s’avreschìda!<br />
55 A s’impuddile cras, de brunzu armados,<br />
prontos siemos a li dare prou<br />
che fissu in mente nd’amos unu ‘e tzou:<br />
a sos d’Argo ‘e los bider istorrados!<br />
E si, resuscitadu, Achille ‘e nou<br />
s’appresenterat, sos brios mancados<br />
crêide non mi sunu e in cuss’arte<br />
marrania li ‘etto, onore a Marte!»<br />
56 Sas manos, iscabados, li tzocchesin<br />
da-e Minerva ‘oltados in s’istante<br />
e de torrare a Tròia refudesin<br />
su parrer sàbiu de Polidamante!<br />
A chenare degai s’approntesin...<br />
A piangher intantu, non distante,<br />
lêsin sos d’Argo a Pàtroclo a consolu,<br />
cun affettu ‘e frade, prétziu e dolu.<br />
632
Sas armas noas de Achille<br />
57 E sa làstima sua Pê-velotze<br />
comintzesit gridende a dispettia<br />
contr’a s’ordinzu de su Fadu atrotze,<br />
subr’a su mortu amigu de Fitia<br />
sas manos mannas de lupu ferotze<br />
isterrende cun tènnera angustia,<br />
sas piaes carignéndeli in pettora<br />
che a li narrer: –Torra, torra, torra!–<br />
58 Che leone depustis ch’in sa tana<br />
prus non agattat sos fizos minores<br />
a sa torrada da’ una bardana<br />
e in chirca ‘e sos viles catziadores 5<br />
peri buscos e baddes in mattana<br />
ch’ ‘essit felosu, tales sos umores<br />
fin de Pelide, addaghi a succuttos<br />
lêsit a narrer cun ojos alluttos:<br />
59 –Vana fit, sorte mala, sa prommissa<br />
chi a Menétziu in Opunte 6 fattei<br />
su die chi su fizu nde li lêi!<br />
Poi d’aer a Tròia suttammissa<br />
gloriosu e riccu –li narei–<br />
fit Pàtroclo torradu! S’iscummissa<br />
d’aer pérdidu como mi nd’abbizo<br />
e paris sou sa morte disizo!<br />
60 E gai at a esser, frade ‘onu,<br />
ca cundennados nos an ambos pare<br />
cust’ilìaca terra a irrujare<br />
su Fadu avversu e su Mere ‘e su tronu!<br />
E m’est Peleu aisettende in donu,<br />
ne pius mai m’at a consolare<br />
Teti donosa, ca su ch’est iscrittu<br />
mancu giambat chie est beneittu!<br />
633
Càntigu XVIII<br />
61 Giaghi segundu a s’ ‘adde ‘e s’usciareu<br />
destinadu so deo a ti sighire,<br />
sas onoràntzias cun s’ùltimu teu<br />
non prima, o frade caru, as a retzire<br />
chi sa conca d’Ettòrre priameu<br />
e-i sas armas ti nde potta ‘attire!<br />
E cun a tie in su fogu ‘e giovànos<br />
dóighi nde sacrìfico dardanos!<br />
62 Finas a tando inoghe in sas naves<br />
as a restare, prantu notte e die<br />
da’ sas femìnas cun ùrulos graes<br />
chi ‘alanzadas m’apo cun a tie<br />
in chertos mannos! Siat deosie!–<br />
Nêsit; e-i su samben da’ sas piaes,<br />
poi iscaldida s’abba, cumandesit<br />
de li frobbire. Pustis s’abbandesit.<br />
63 Una labia lestros pienzesin<br />
tando sos Gregos e, fattu su fogu,<br />
in sa trìbide che la collochesin:<br />
in pag’ora da’ onzi parte e logu<br />
sas fiaras s’isterzu imbolighesin<br />
s’aera allughinzende ‘e ruju grogu.<br />
E, pagu appoi, cun piedosa cura<br />
lêsin a l’innettiare sa bruttura.<br />
64 Sos pilos da’ su samben azeppadu<br />
l’innettiesin prima a Mirmidone,<br />
pustis sa cara e totta sa persone<br />
mirendesilu cun oju umidadu,<br />
agontzu istesit posca, untu e frigadu<br />
cun un’unghentu ch’a perfessione<br />
li cunzesit sos chi b’aiat dannos<br />
ca fit bàlsamu ‘etzu de noe annos.<br />
634
Sas armas noas de Achille<br />
65 Da’ conca a pêse in unu lentolu<br />
l’imbolighesin de càndidu linu<br />
e subr’a unu tùmbaru, mischinu,<br />
lu collochesin posca pro su dolu.<br />
Infinis, urulende a disconsolu,<br />
cun sas manos mazéndesi su sinu,<br />
benzesin sas isclavas e su teu<br />
comintzesin pro su gióvanu acheu.<br />
66 A Era in s’Olimpu imperistantu<br />
nêsit Zeus: –Galu un’àtera ia,<br />
o Reina ojiamprosa, a finitia<br />
su chi bramais at gittu intertantu!<br />
Torradu a s’ilìaca porfia<br />
de Teti e de Peleu acco’ su ‘antu!<br />
Che cando los aeres partoridos<br />
sos Gregos da-e te sun preferidos!–<br />
67 E acuta in risposta sa muzere:<br />
–It’as nâdu, o Zeus limb’ardente?<br />
Adducas sos mortales a piaghere<br />
poden tesser su ch’an in coro e mente<br />
e deo, sa Reina prus potente,<br />
sorre e isposa ‘e s’olìmpicu Mere,<br />
giaghi abburro sa ratza troiana<br />
non devia trassare a gana a gana?!–<br />
68 Sende ambos deos punghe-punghe in s’ora<br />
che a bèttia in s’Olimpu soberanu,<br />
a sa de brunzu immortale dimora<br />
desit Tetíde ‘e su deus Vulcanu,<br />
domo brillante cant’a s’Aurora<br />
dagh’ ‘essit rie-rie su manzanu.<br />
Accurtzu a su fodde, affatzendadu,<br />
che fit su deus toppu, sueradu.<br />
635<br />
Zeus ed Era<br />
Teti<br />
e Vulcanu
Càntigu XVIII<br />
69 Vinti treppedis fit ammanizende<br />
pro domo sua e de lis saldare<br />
sas rodareddas d’oro fit cumprende<br />
pro ch’a sa sola potteran andare<br />
a su bisonzu, chena s’istrobbare<br />
a los dever ispìnghere! Agabbende<br />
fit pro s’appuntu cuss’àter’impreu<br />
cando arrivesit s’isposa ‘e Peleu.<br />
70 Càrite 7 , de Vulcanu dulch’isposa,<br />
pro prima la ‘idesit arrivire:<br />
l’andesit a s’incontra e, grasciosa,<br />
li nêsit, in disizos de cumprire<br />
e lêndela per manu: –O diosa,<br />
benénnida! E cale a ti nd’ ‘attire<br />
bentu amigu at pensadu? Mi lu nara,<br />
giagh’a t’ ‘ider in domo est cosa rara!<br />
71 Avantza, o Pês d’ispuma, e mi l’atzetta<br />
su cumbidu chi porro a cara franca.–<br />
Intresit Teti, e cudda, a s’appretta,<br />
poi istérrida una tiaza bianca,<br />
che la setzesit accurtz’a sa banca,<br />
una cadrea déndeli perfetta<br />
in donzi parte, lezera e cumpatta,<br />
cun chentu frisos e doas de prata.<br />
72 A su maridu posca abboghinesit<br />
de Teti annuntziende s’imbisita<br />
e cuddu, giuilende, rispondesit:<br />
–De abberu sa dea beneitta<br />
amos in domo, sa chi mi salvesit<br />
da’ sa de Giuno trassa malaitta?!<br />
Bocchire, coro ‘e cane, mi cheriat<br />
ca fia toppu 8 e si nd’ ‘irgonzaiat!<br />
636
Sas armas noas de Achille<br />
73 Ma lêsit seru Teti ‘e sa faina<br />
e cun Eurinome 9 da’ sa brama<br />
mi nd’isfranchesin perversa de mama,<br />
e pro noe annos cun cura divina<br />
m’allevesin che fizu! E s’apo fama<br />
de frailarzu d’arte adamantina<br />
est ca in una grutta su martzeddu<br />
ap’impittadu da-e minoreddu!<br />
74 Cantas cannaccas fattei pro giogu<br />
e tìbbias, oriccinas, bratzalettos,<br />
die cun die sempre prus perfettos!<br />
Ne ómines, ne deos cussu logu<br />
an sebestadu, a tales segretos<br />
fin sos custódios mios! Ma s’attrogu<br />
tue m’as fattu ch’est Teti arrivida<br />
e non b’at nova prus aggradessida!<br />
75 Tue, o Carìte donosa, a retzire<br />
pensa ‘e Peleu s’isposa dechida<br />
e che simmai sa mesa frunida<br />
l’appronta, cant’ist’ ‘eo a arrivire.–<br />
Nênde gai, primm’ ‘e sa dispidida<br />
da’ sos frailes, a si remunire<br />
lêsit sos trastes in un’arca ‘e prata<br />
lassende donzi cosa posta indatta.<br />
76 Cun un’ispugna de s’innettiare<br />
pustis sas manos pensesit pressosu,<br />
sa cara cun su tuju e su pilosu<br />
pettus. Infinis a si tramudare<br />
coittesit e galu a si leare<br />
unu ‘acchiddu ch’aiat nodosu,<br />
giaghi bisonzu teniat d’arrumbos<br />
sende toppu e dìligu de lumbos!<br />
637
Càntigu XVIII<br />
77 Ch’ ‘essesit posca, giuilende in coro,<br />
toppi-toppi su deus soberanu<br />
e (maraviza!) sas istàtuas d’oro,<br />
che giovaneddas cun sentidu umanu,<br />
tucchesin fattu sou, cun decoro<br />
sos passos sustenzéndeli a Vulcanu!<br />
Lómpidu da-e Teti, si setzesit<br />
e, lêndela per manu, li naresit:<br />
78 –O mama ‘ona, grasciosa e cara,<br />
su coro si m’aundat d’allegria<br />
in su t’ ‘idere, giaghi a domo mia<br />
a benner tue est cosa abberu rara!<br />
Su chi bramas, dechìda, mi lu nara,<br />
ca, si potto, dovere e simpatia<br />
mi nân de t’accansare ogni disizu<br />
proite allevadu m’as che fizu!–<br />
79 E Tétide in risposta suspirende:<br />
–O Efesto amorosu e sapiente,<br />
cale deus o dea onnipotente<br />
penas che-i sas mias est passende?<br />
Oh, disdicciada! Innante imponzende<br />
mi so ‘ida, e deo solamente<br />
tra sas deas marinas, a isposu<br />
unu mortale, mancari donosu!<br />
80 Como ‘e lu ‘ider che candela atzesa<br />
fraza-fraza mi toccat, ohi sorte,<br />
ne frimmare li potto sa ‘etzesa!<br />
D’esser sa mama ‘e s’eroe prus forte<br />
chérfidu at Zeus, ma cun sa pretesa<br />
chi finas isse aeret sa morte<br />
connottu, a pustis de l’aer creschìdu<br />
che rebuddu de monte e affortidu!<br />
638
Sas armas noas de Achille<br />
81 In difesa ‘e sos d’Argo a Ilione<br />
che l’imbiei mancari in anneu,<br />
ben’ischinde ch’a domo de Peleu<br />
non ap’aer sa suddisfassione<br />
de lu ‘ider torrende a fizu meu!<br />
Si non basterat, puru Agamennòne,<br />
umiliende a isse, àteru e mannu<br />
m’at procuradu pidinosu affannu!<br />
82 S’isclava chi l’aian seberadu<br />
res e cumpagnos pro su raru impignu<br />
chi sempre in gherra aiat mustradu<br />
e chi s’amore sou fit prus dignu<br />
che cane allimidu l’at leadu!<br />
E, s’airadu, cun fele e disdignu<br />
da’ s’apprettu ‘e sas armas s’abbandesit<br />
già est raju ch’Atride si cherfesit!<br />
83 Cantas oras passadas in piantu<br />
at Pelide in s’oru de su mare,<br />
a Fitia pensende de torrare!<br />
‘Essu malu sa gherra peristantu<br />
lêsit pro Argo, s’est ch’a lu giamare<br />
li mandesin sos Mannos, a ispantu<br />
promitténdeli benes e onores,<br />
perdonu dimandende ‘e sos errores!<br />
84 Ma pro cumponner fit tardu oramai,<br />
gai los dispidesit corifrittos!<br />
Cando Ettòrre però in arguai<br />
los ponzesit abberu, a sos impittos<br />
crudeles de su chertu e malaittos<br />
(mezus chi non l’aeret fattu mai!)<br />
permittesit a Pàtroclo ‘e ch’ ‘essire,<br />
ca non tzessait de bi lu pedire!<br />
639
Càntigu XVIII<br />
85 Cunsizos bonos li desit, soldados<br />
e s’armadura ch’aiat divina.<br />
E comente da’ s’ùltima ruina<br />
nd’at s’amigu sos Gregos sulenados,<br />
si da-e sende in su portu accamados<br />
accurtz’a Scea ch’arrivesin fina<br />
bittoriosos! Ma Febo mettanzu<br />
li settesciesit cue su cumpanzu!<br />
86 Tocchesit posca a Èttore sa glòria<br />
d’ispozare a Pàtroclo atzuridu<br />
chena perunu méritu ‘e vittòria!<br />
De armas dignas degai isfrunidu<br />
restadu est fizu meu e in timòria<br />
so deo, giaghi meda l’at sentidu,<br />
chi fattat cosas chena cunsideru<br />
Achille pro s’amigu prus sintzeru!<br />
87 Acco’ duncas proite so tuccada,<br />
o frade, a domo tua. Un’armadura<br />
pro Pelide ti pedo, isconsolada,<br />
iscudu e trastes de paris fattura.<br />
Ch’apat nessi, primm’ ‘e sa disaura<br />
chi l’at su Fadu avversu decretada,<br />
gai armadu sa suddisfassione<br />
d’affrontare a Ettòrre d’Ilione!–<br />
88 E in risposta su Mere ‘e su fogu:<br />
–Emmo, o divina, emmo, m’est piaghere<br />
nessi ‘e ti sulenare in tant’affogu;<br />
asi pro fizu tou su podere<br />
aère d’impidire ch’a su logu<br />
tucchet de s’Ade! Armas a dovere<br />
lestru li fatto, massitzas, perfettas<br />
mentras inoghe e tottu m’aisettas!–<br />
640
Sas armas noas de Achille<br />
89 Nêsit Vulcanu, e derettu torresit<br />
a su fraile ispantosu sou<br />
e a sas foddes (fin vinti!) de nou<br />
de sulare in sas brajas cumandesit.<br />
In un’isterzu de attarzu, a prou<br />
de fogu ‘iu, depustis ch’ ‘ettesit<br />
panes de brunzu, d’istagnu, de prata<br />
e finas d’oro, in cantidade isatta.<br />
90 Subr’a unu tzippone ‘e collocare<br />
s’incùdine prus manna e prus pesante<br />
si desit coidadu e a s’istante<br />
tenazas e martzeddu ‘e si leare.<br />
Comintzesit degai a tribagliare<br />
ammanizende s’iscudu a innante,<br />
cun chimbe listras de brunzu pro pizos<br />
chintas da-e tres lùghidos orizos.<br />
91 A parte ‘e segus posca unu listellu<br />
li saldesit de prata s’Immortale<br />
addattu pro su bratzu in su duellu<br />
e, cun manu de mastru geniale,<br />
martzeddende, l’istoriesit tale<br />
a pintore ch’impittat su pinzellu!<br />
Chimbe chircos cuncéntricos sestesit<br />
e da-e su de mesu comintzesit.<br />
92 Cue sa Terra imprentesit Vulcanu,<br />
su Sole mai istraccu e, a perfessione,<br />
sa Luna piena, su mare Oceànu,<br />
su Chelu illaccanadu e su budrone<br />
de su zigante bèote Orione 10 ,<br />
sas sette fizas d’Atlante Titanu 11 ,<br />
sas Iades 12 , chi minettan rigore,<br />
cun su Carru o Ùssula Mazore.<br />
641<br />
S’iscudu<br />
de Achille<br />
Su primu<br />
chircu
Su ‘e duos<br />
chircos.<br />
Càntigu XVIII<br />
93 Una tzittade in paghe e una in gherra<br />
fattesit poi in s’àtera corona.<br />
In sa prima, chen’umbra ‘e cuntierra,<br />
s’istaiat sa zente canta e sona<br />
a lughe ‘e tedas a s’introna-introna,<br />
chie sétzidu in banca e chie in terra,<br />
sos isposos festende noittolos<br />
tra ballerinos in lèbios bolos.<br />
94 Giannas tancadas non si nde ‘idian...<br />
e in sos liminarzos ciacottende<br />
cuntentas sas pobiddas s’istaian!<br />
In una piatta affacca, cumponzende<br />
una morte mala e invochende<br />
unu giudìsciu, duos sustenian<br />
unu ch’aiat su dannu onoradu,<br />
chi non fit beru s’àteru affeladu!<br />
95 E su pópulu finas fit a prettu<br />
in su dare rejone a cuddu o custu,<br />
su parrer imbarende pius giustu<br />
de sos zuighes, da’ su sacru trettu<br />
ue fin reunidos. In s’isettu<br />
ciarraiat sa zente a grustu a grustu 13 ,<br />
mentras chie deviat valutare<br />
si cheriat in tottu sintzerare.<br />
96 Sos bandidores a manera insoro<br />
galu s’ ‘idian dende s’avvertèntzia<br />
chi aeret donzunu cun decoro<br />
e cun fide isettadu sa sentèntzia.<br />
A su zuighe de pius sièntzia<br />
duos talentos fin toccados d’oro<br />
pro pannu de giustìscia e d’onestade<br />
in s’iscoberrer faltzu e veridade!<br />
642
Sas armas noas de Achille<br />
97 Fit s’àtera tzittade inghiriada<br />
da-e duos esércitos armados<br />
chi tra issos, primm’ ‘e s’assaltiada,<br />
fin detzidinde si che isfidiados<br />
si devian cun pópulu e soldados<br />
cumportare, appenas conchistada,<br />
o si, pro si partire prus ricchesas,<br />
devian limitare sas offesas!<br />
98 Decomente resèssere a parare<br />
de sos ‘nimigos su dannu mortale<br />
fin chirchende invece ‘e meledare<br />
sos d’intr’ ‘e ‘idda. Da-e su portale,<br />
profettende ‘e sa dìsputa fatale,<br />
detzidesin degai ‘e ch’istuppare<br />
sos mezus gherradores a s’accua,<br />
da’ palas pro lis dare mal’antua.<br />
99 A difender sos muros sos Antzianos<br />
lassesin solu, fizos e muzeres,<br />
tucchende issos invece a sos doveres,<br />
da’ sos deos ghiados soberanos<br />
Atena e Ares, maestosos Meres,<br />
cun sas armas terrìbiles in manos,<br />
d’oro ‘estidos, altos imponentes<br />
tra cantos si nd’ ‘idian cumbattentes!<br />
100 Lómpidos a su riu, ue sas bamas<br />
gighian a buffare, s’impelciesin<br />
peri sas ìscias cun su coro in framas<br />
pro no esser notados. Ch’imbiesin<br />
posc’a innanti duos d’issos, in bramas<br />
sende d’ischire (e non si faddesin!)<br />
si b’aiat calcunu pasculende<br />
o soldados de posta isperiende.<br />
643
Su ‘e tres chircos<br />
Càntigu XVIII<br />
101 Própriu in s’ora, sonende sas truveddas,<br />
acco’ duos pastores avantzende 14<br />
chena suspettu ‘e male cun sas cheddas...<br />
Che lampu ch’a de notte isfuettende<br />
currit in mesu a sas nues nieddas<br />
los lêsin da-e palas, attrumende<br />
sa roba in unu’accorru chen’isviu,<br />
e lassèndelos mortos in su riu!<br />
102 A sa ciarra, sos ch’in discussiones<br />
fin ancora, in s’ ‘ider inghiriados,<br />
cun sos caddos s’ ‘oltesin, impressados,<br />
a s’ala ue tenian sos masones.<br />
E cue s’attappesin sos soldados<br />
d’ambas partes, cun tìrria de leones,<br />
pare-pare colpéndesi a deìscia<br />
irrujende de sàmbene donz’ìscia.<br />
103 Galu su Chertu Vulcanu in cuss’ala<br />
bi martzeddesit poi e s’Abbolottu<br />
e, allimida, in prus sa Morte mala<br />
chi da’ mesu onz’intantu a su fiottu<br />
si che trazait unu mortu a pala<br />
o calcunu non mortu de su tottu!<br />
Maraviza! It’òpera perfetta!<br />
Pariat de la ‘ider cuss’appretta!<br />
104 A làccana 15 (cal’àtera pensesit<br />
cosa ispantosa!) una tanca ‘arvattada<br />
cun terra rassa e ùmbile istoriesit<br />
da’ s’aradu tres bias boltulada,<br />
e sos lauradores bi fattesit<br />
ch’a donzi anda e torra, a sa ’irada,<br />
una tzucchitta s’altzain de ‘inu<br />
primm’ ‘e sighire ancora in su caminu!<br />
644
Sas armas noas de Achille<br />
105 Oh, arcana majia! Fatt’insoro<br />
su terriminzu s’ ‘idiat sulcadu,<br />
nieddu, che fumende... ma fit d’oro!<br />
A falche in punzu posca, in coidadu<br />
de nde segare su trigu auppadu,<br />
in una tanca ‘e reale decoro,<br />
sos messadores cherfesit Vulcanu<br />
galu imprentare a mannuju in manu.<br />
106 E appenas per terra los ponian,<br />
tres ómines, sighinde, a los ligare<br />
cun funeddas o ‘iuncu pensaian<br />
e a mannas de los ammuntonare<br />
sos garzones infattu. In prus s’ ‘idian<br />
teraccos e teraccas chi s’ ‘ustare<br />
fin approntende a s’umbra d’un’ortiju<br />
assende pane e appetzende un’iju!<br />
107 Cun in manu s’iscettru, in ausentu,<br />
mirende de sos suos sas fainas<br />
s’istaiat su Re, cori-cuntentu!<br />
Posc’una ‘inza ‘e bonas raighinas<br />
e totta d’oro, sas manos divinas<br />
de su deus fattesin chen’ ‘istentu,<br />
d’ua niedda gàrriga a truones<br />
mantesos da’ forchiddas e palones.<br />
108 Arrumbos fin de prata e lutzigores<br />
in tottue isparghian che fiaras.<br />
De abbas galu biaittas-giaras<br />
l’inghiriesit pro li dare umores,<br />
e, cun s’istagnu de canos colores,<br />
d’una cresura: si b’ ‘idian caras<br />
cuntentas meda e zente suddisfatta<br />
a s’anda e torra in s’ùnica piatta!<br />
645
Su ‘e battor<br />
chircos<br />
Càntigu XVIII<br />
109 Fin sas binnennajolas risulanas<br />
su deus onorende de su ‘inu,<br />
cun giòvanos e vìrzines galanas<br />
a cesta in conca, e, cantende “Ahi, Linu!” 16<br />
unu d’issos, non pensende a mattanas,<br />
sonende sa citara istrinta a sinu,<br />
cun àteros in tundu tzoccheddende<br />
manos e pês, su cantu accumpagnende!<br />
110 Una gama de ‘oes maestosos,<br />
chi da-e sas istallas fin tucchende<br />
mue-mue a sos giassos bundansciosos<br />
d’ervas friscas, sighesit, martzeddende,<br />
a b’imprimire su deus, passende<br />
a su ‘e battor chircos. Umidosos<br />
cannedos si b’ ‘idian pagu attesu<br />
cun unu riu pàsidu in su mesu.<br />
111 Battor nd’ ‘ighian boinarzos fattu<br />
cun noe canes, d’oro che-i cuddos!<br />
Cando acco’, a los ponner in suddos,<br />
subr’a unu trau ‘ettàresi d’iscattu<br />
duos leones de raru apparatu,<br />
ch’a los bider ponian sos artuddos!<br />
Corrighinesit su fiadu e forte<br />
a iscalcanzos fuinde sa morte.<br />
112 Ma sas dentes in fiancos e in bula<br />
li mintesin mortales sos leones,<br />
ne lis pottesin canes e persones<br />
brivare ‘e s’attattare ‘e petta ‘ula!<br />
L’isbentresin e, galu a mue e sula,<br />
sos minuzos fumende e sos pumones<br />
l’istratzesin, prenéndesi sa ‘udda,<br />
murritintos, chena timire nudda!<br />
646
Sas armas noas de Achille<br />
113 Posc’unu pàsculu in un’ ‘adde amena<br />
cun sas ‘arveghes nîdas in pastura<br />
fattesit puru sa manu eterrena<br />
e mandriles serrados a cresura,<br />
istallas, domos in paghe selena<br />
catzende fumu da’ sa cobertura!<br />
E pariat chi s’esseret frimmadu<br />
su tempus cue, che ammajarzadu!<br />
114 Una dansa, a costazu, armoniosa<br />
su deus toppu infinis aggiunghesit,<br />
pretzisa a sa chi Dédalu 17 fattesit<br />
a sa de Minos Arianna 18 ermosa<br />
in sa ‘idda ‘e Cnosso 19 . Bi ponzesit<br />
una truma de giòvanos festosa<br />
e virzineddas cun passu galanu<br />
ballende in tundu, istrintos per manu.<br />
115 Fin sas piseddas de linu ‘estidas<br />
biancu che nie, conchicoronadas,<br />
e sos màscios cun tùnigas tessidas<br />
cun filos untos d’ozu 20 , delicadas;<br />
lis pendian in fiancos sas ispadas<br />
de oro, in sas baìnas remunidas.<br />
Unu in su mesu sonait s’aena,<br />
duos a sàltios fin peri s’arena.<br />
116 Cun pê seguru ballain, lezeri,<br />
prim’a s’inghìriu (tales che sa mola<br />
chi, sétzidu, vigiulat s’isterzeri<br />
pr’ ‘ider si girat che sa furriola<br />
a donzi ‘ettada ‘e manu) e, volenteri,<br />
torrende pustis a su ‘ola-‘ola<br />
in duas filas a si collocare<br />
pro currer torra ‘e nou a s’attrumare!<br />
647
Su ‘e chimbe<br />
chircos e sas<br />
àteras armas<br />
Càntigu XVIII<br />
117 Sa zente, ispassiada, a tzoccu ‘e manos<br />
lis sighiat sa mùsica e sos passos<br />
e nde fin prenos carrelas e giassos!<br />
Sa fortza manna de sos Oceànos<br />
in su ‘e chimbe, infinis, iscumpassos<br />
imprentesin sos trastos soberanos<br />
de su Mere ‘e su fogu, a cumpridura<br />
s’iscudu ‘attende de rara fattura.<br />
118 Sa coratza d’attarzu, ‘alu sighende,<br />
l’approntesit massitza, lutzighente<br />
che fogu fruscu o sole lampizende,<br />
e, che medidu, s’elmu resistente,<br />
cun unu indeoradu e imponente<br />
pubusone in sa chima. E, agabbende<br />
sa faina, cun s’istagnu ‘e puntare<br />
pensesit unu e s’àteru caltzare.<br />
119 A finis, affrisciados sos frailes,<br />
torresit da-e Teti chen’ ‘istentu,<br />
a pês ponìndeli, che mai cuntentu,<br />
de su Pelide sas armas deghiles.<br />
Los lêsit sa Donosa in su momentu<br />
e, cun tonos a Efesto amabìles<br />
ringratziadu, che ae ‘ardanera<br />
furriesit da’ s’Olimpu Pê-lezera!<br />
648
Sas armas noas de Achille<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU DEGHEOTTÉSIMU<br />
1 Glàuce [...] Talìa [...]: Ninfas marinas, sorres de Teti e fizas de<br />
Nereu. Sas Neréides fin chimbanta.<br />
2 t’an cun isse fortzada [...]: Teti diat aer cojuadu a Peleu mortale<br />
custrinta da-e Era e da-e Zeus, non pro volontade sua.<br />
3 ma l’at Era settesciadu [...]: In veridade Èrcole (o Èracle), segundu<br />
una paristòria chi Omero nos riferit in sos poemas suos, diat aer<br />
tentadu de si ‘occhire da-e perisse, appoi chi Deianira, sa pobidda,<br />
cherféndesi assegurare s’amore sou, l’aiat mandadu una tùniga infusta<br />
in unu lìchidu ch’issa crêiat amorosu e chi invece fit unu ‘elenu<br />
mortale. Infattis Èrcole, appenas si ‘estesit cussu pignu, diventesit<br />
furiosu e, arremiarzada linna meda, li ponzesit fogu e si ch’ ‘ettesit<br />
in su mesu. In s’ora però una nue manna, inter lampos e tronos, lu<br />
faschesit e che lu gittesit pro sempre a s’Olimpu, ue isposesit a Ebe,<br />
dea de s’eterna gioventura. Giunone l’ at sempre contrariadu, sende<br />
mortale, in dogni manera e momentu.<br />
4 cantu mezus pro Ìlio a non m’offender [...]: Si trattat, infinis, de<br />
bìndighi dies ebbia, ma pro s’eroe addolimadu paren mizas!<br />
5 viles catziadores [...]:Viles ca ischian catziare chervos e àteros fiados<br />
masedos, mancari arestes, chena nudda arriscare, e galu prîte sos<br />
leoneddos chi s’aian gittu non fin a manera de si poder difender dae<br />
perissos.<br />
6 in Opunte [...]: Fit sa pàtria vera de Pàtroclo, sa ‘idda pius importante<br />
de sos pópulos locresos.<br />
7 Càrite [...]: Paret ch’inoghe si trattet de sa Gràscia e non de una<br />
de sas tres deas connottas con tale nòmene (Eufrosine, Aglàia,Talìa).<br />
In s’ODISSEA sa muzere de Vulcanu est Venus (Afrodite).<br />
8 ca fia toppu [...]: Vulcanu nos faghet cumprender, faeddende gai,<br />
una cosa noa e diversa da-e sa chi amos ischidu in su Primu Càntigu<br />
(ottavas 105-109): diat esser nàschidu toppu e Giunone, birgonzéndesi<br />
de àere unu fizu guastu, che lu diat aer imboladu da-e sa chima<br />
‘e s’Olimpu.<br />
9 Eurìnome [...]: Eurìnome fit una divinidade marina, fiza de<br />
Océanu, sorre de Dóride, chi fit sa muzere de Nereu e mama de Teti.<br />
10 Orione [...]: Zigante catziadore de sa Beòtzia, mortu da-e Diana<br />
e, pustis, boltadu da-e Zeus in costellassione (budrone de isteddos).<br />
11 sas sette fizas d’Atlante Titanu [...]: Sas sette fizas sunu sas<br />
649
Càntigu XVIII<br />
Plèiades (in sardu “su budrone”); Atlante, unu de sos Titanos, fit fizu<br />
de Giapeto e de Climene; séndesi ‘oltadu contr’a su pôre ‘e Zeus,<br />
istesit da-e custu settesciadu e cundennadu a rèzere a pala sas culunnas<br />
chi sustenen sa bòveda de su Chelu.<br />
12 Iades [...]: Istellas connottas pr’esser “carradoras d’abba”; a<br />
s’accherada insoro comintzat, infattis, s’istajone ‘e sas abbas. Dian<br />
aer allattadu a Zeus, chi las diat aer, pro custu, collocadas in mesu a<br />
sas costellasiones de su chelu.<br />
13 a grustu a grustu [...]: Boghe nugoresa. Unu grustu ‘e zente, a<br />
narrer “unu coddu ‘e zente”.<br />
14 acco’ duos pastores avantzende [...]: Si trattat de pastores de sos<br />
inimigos, giaghi fit usàntzia ‘e si giugher, in gherra, cheddas de fiados<br />
pro sos bisonzos de s’ite mandigare.<br />
15 a làccana [...]: A làccana de su ‘e duos chircos, ossiat in su ‘e tres.<br />
16 Ahi, Linu! [...]: Fit una cantone lamentosa, in ammentu de unu<br />
giovaneddu disdicciadu, Linu, mortu, segundu una paristòria de su<br />
tempus, da-e Apollo o, a nd’intender un’àtera, divoradu da-e sos<br />
canes furiosos.<br />
17 Dédalu [...]: Su ch’aiat costruidu su famosu labirintu de Cnosso<br />
a Creta pro su re Minos, fizu de Zeus e de Europa.<br />
18 Arianna [...]: Fiza de Minos (=Minosse), aggiuesit a Teseu in<br />
s’impresa contr’a su Minotàuru, porréndeli su filu chi lu deviat<br />
ghiare peri su labirintu de Cnosso.<br />
19 Cnosso [...]:Tzittade de s’ìsula de Creta, famosa pro su labirintu<br />
chi bi fattesit Dédalu.<br />
20 cun filos untos d’ozu [...]: Prima de tèssere sas tùnigas sas féminas<br />
de tando solian infùndere su filu de linu in s’ozu; custu serviat<br />
pro dare a sos pignos unu lugore particulare, chi duraiat tempus<br />
meda.<br />
650
ILIADE<br />
CÀNTIGU DEGHENNOÉSIMU<br />
S’IRA ASSELIADA<br />
Achille s’armat
Càntigu XIX<br />
SUMMÀRIU<br />
Teti torrat da-e Achille Ottavas 1-6<br />
Sa diana de Achille 7-9<br />
S’ira asseliada 10-21<br />
Sa proposta de Odisseu 22-27<br />
Sa risposta de Achille 28-30<br />
Sa detzisione de Ulisse 31-42<br />
Su piantu de Briséide 43-46<br />
Su piantu de Achille 47-56<br />
Achille s’armat 57-62<br />
Achille e sos caddos suos 63-68<br />
652
S’ira asseliada<br />
1 Da’ sas intragnas bessinde marinas<br />
fit Eos pizifrisca pr’ilgiarire<br />
sa Terra cun miradas purpurinas,<br />
cand’a sas naves d’Achille arrivire<br />
acco’ a Teti, pro nde li ‘attire<br />
sas de Vulcanu òperas divinas.<br />
Pianghende a toroju l’agattesit<br />
cun àteros ancora e li naresit:<br />
2 –Fizu ‘e su coro, mancari accorados,<br />
cheret chi nde muttedas su piantu<br />
pro su mortu ‘e Menétziu mezus bantu,<br />
giaghi leadu si che l’an sos Fados.<br />
Sos arminzos ch’invece ammanizados<br />
t’at Vulcanu accogli imperistantu:<br />
niune –ti nd’ammenta– ‘e sos mortales<br />
trastes at che-i custos parinales!–<br />
3 Nênde gai, ‘e su deus soberanu<br />
l’isterresit innante s’armadura<br />
chi, tzirriende cun sarragu umanu,<br />
ch’assustesit a cantos in tristura<br />
fin cue cun su fizu, ‘e sa lugura<br />
non resistende s’alluinu arcanu!<br />
Ma, ‘idìndela, ‘e su patidu affeu<br />
s’ammentesit Pelide ‘e Dardaneu!<br />
4 Su fogu ‘e sa vinditta l’allumesit<br />
galu ‘e pius sa cara e-i sa mente,<br />
s’est ch’a la perissiare coittesit<br />
giuilende de s’arte onnipotente,<br />
boltèndela e mirèndela, oji-ardente,<br />
bramosu ‘e l’impittare! E pustis nêsit:<br />
–Duncas, o mama, accomi frunidu<br />
de armas che simmai si nd’at bidu!<br />
653<br />
Teti torrat<br />
da-e Achille
Sa diana<br />
de Achille<br />
Càntigu XIX<br />
5 De s’arte sua su Mere ‘e su fogu<br />
chérfidu m’at ancora pretziare<br />
e deo ispero ‘e bi las onorare<br />
da’ inoghe a pag’ora in cust’affogu.<br />
Ma d’unu suddu lassa chi s’attrogu<br />
galu ti fatta: su corpu ‘ermigare<br />
dian poder, sutzende sas feridas<br />
de Pàtroclo, sas muscas allimidas!–<br />
6 E Pês de prata cun boghe ‘e cunfortu:<br />
–Non timas, o fiore, àteru dannu.<br />
Sas muscas che catz’ ‘eo da’ su mortu,<br />
ne at a puder si finas un’annu<br />
lu lasseras inoghe! Ma su tortu<br />
tue olvìda ‘e s’Atride e s’ódiu mannu!<br />
Faghe degoi: cunvòca sos tuos,<br />
t’arma e bae, ch’est ora ‘e concluos!–<br />
7 Nêsit; e de li crescher intr’ ‘e pettu<br />
pensesit de sa gherra su disizu<br />
e, lêndesi ‘e su mortu contivizu,<br />
in nares li ‘ettesit chen’isettu<br />
pagos lùttios de nèttare e un’aizu<br />
d’ambròsia, pro chi resteret perfettu<br />
su corpus de s’Eroe disdicciadu<br />
finas a s’ora d’esser sepultadu.<br />
8 Ispiàggia-ispiàggia caminende<br />
tucchesit tando s’ispantu ‘e Peleu,<br />
cun boghe poderosa cunvochende<br />
sas armas de Fitia e sas d’Atreu.<br />
In su l’intender, acco’, giuilende,<br />
da’ sas naves ‘essìrende a boleu<br />
custòdios, garzones, timoneris<br />
e finas teracchia e coghineris!<br />
654
S’ira asseliada<br />
9 E nd’accudesin Ulisse e Tidide,<br />
iscuderis de Marte, abbacchiddados,<br />
toppi-toppi ambos duos ferizados,<br />
e cabos... e gherreris... e s’Atride<br />
in ùltimu, erèntzia ‘e su Cronide,<br />
che simmai cun ojos ispantados,<br />
finas isse lantadu da’ Coone,<br />
sa frua d’Antenòre d’Ilione.<br />
10 Pustis cando s’ ‘idesit inghiriadu<br />
nêsit Pelide cun boghe segura:<br />
–E cale pro a nois disaura,<br />
o prim’Atride, ‘e su ch’est capitadu<br />
b’aiat peus? Su Chertu affeladu<br />
nos l’at su coro e pro s’ermosura<br />
d’una giòvana! Ma prîte Diana<br />
non mi l’at morta prima sa galana?!<br />
11 Da’ Lirnesso torrende ‘ittoriosu<br />
mi deviat brivare ‘e cuss’ispantu,<br />
gai ‘e sa Morte s’ùrulu orrorosu<br />
vittidu aian medas, ne piantu<br />
aimis tantos frades! Ohi gosu<br />
su d’Èttore troianu! E cale ‘antu!<br />
De sa perricca nostra, so seguru,<br />
s’an a ammentare in tempus benturu!<br />
12 Siat comente, ne deo e ne tue<br />
su ch’est sutzessu podimos giambare!<br />
Si so torradu, cheret chi l’attue<br />
in cara a tottu, est pro dissipare<br />
sa ch’in coro tenia mala nue<br />
e donz’offesa pro ismentigare!<br />
Como l’ischides e custu est s’impignu:<br />
tzessen pro sempre s’ódiu e su disdignu!<br />
655<br />
S’ira<br />
asseliada
Càntigu XIX<br />
13 Ma como, o Re, cumanda a sos Acheos<br />
ch’a s’abbolottu torren, cantos sunu!<br />
Fatt’insoro, chen’imbaru perunu,<br />
galu deo contr’a sos Dardaneos<br />
b’intro che prima! Emmo, pius d’unu<br />
at a ficchire in cussos impeleos<br />
cun sos benujos ledros che ‘iuncada<br />
in s’affannu ‘e s’ultìma iscalcanzada!–<br />
14 S’allegresin de sa detzisione<br />
cantos bidos l’aian e cumpresu<br />
e prus ancora re Agamennòne<br />
si nêsit prontu e francu da’ su mesu:<br />
–O frades, zente mia, pro ch’intesu<br />
siat chie in cust’occasione<br />
est faeddende o at de faeddare<br />
sa prima allega est a si cagliare!<br />
15 Mattana dat cust’arte fintz’a chie<br />
isperièntzia tenet e prelletta;<br />
si ciarra bi misciamos o maretta,<br />
tand’adiosu! Nódida est sa die,<br />
e ch’iscultedas su chi nât a mie<br />
su coro ‘e narrer, chena prus s’appretta<br />
de sa puntìglia, como bos pretendo<br />
giagh’a Pelide rispetto e cumprendo!<br />
16 Sa neghe m’azis dadu, cantas bias,<br />
de sa perricca nostra, chen’ischire<br />
chi Zeus, cun su Fadu e sas Arpias,<br />
an sa faina chérfidu ‘ordire!<br />
E ite fini e sun sas fortzas mias<br />
contr’a s’insoro? O forsis impidire<br />
podia a Ate pê-lezera e mala,<br />
coment’at fattu, de trassare a pala?<br />
656
S’ira asseliada<br />
17 O crêides ch’in s’ ‘ider su Dardanu<br />
insara bisestrèndenos felosu,<br />
a s’ordinzu no apa ruinosu<br />
pensadu d’Ate? Como, a coro in manu,<br />
accomi inoghe, o fizu ‘irtudosu<br />
e potente ‘e Peleu pilicanu:<br />
de sa paghe ch’as chérfidu m’onoro<br />
e de su ch’est sutzessu mi nd’accoro!<br />
18 In s’intragna ‘e su mare che bettada<br />
che siat donz’offesa e torret giara<br />
tra nois che a prima sa mirada!<br />
Intra a gherrare, atzenda sa fiara<br />
de s’onore in sos d’Argo, cun sa rara<br />
‘alentia chi sempre as ammustrada!<br />
Su ch’Ulisse t’at nâdu a nomen meu<br />
che frade ti lu porrit prim’Atreu!<br />
19 E s’innanti ‘e t’ ‘ettare in cuss’istragu<br />
bìdere sas ricchesas las cherferas<br />
in manos tuas, trattene unu pagu<br />
sa bramosia ch’as, chi ti sintzeras<br />
de s’intentzione mia e t’appoderas<br />
finas de chie t’at in dulche ammagu<br />
postu su coro! Da’ sa nave, aise’,<br />
donzi cosa ti nd’ ‘attin fintz’a pê’!–<br />
20 «O gloriosu d’ómines segnore,<br />
–rispondesit Pelide– e mi las dae,<br />
giagh’est giustu e lu bramas a primore!<br />
Antzis... a mezus oras in sa nae<br />
las trattene. Pensamos a Ettòre<br />
prim’invece, ca su momentu est grae!<br />
Ne a bonu s’impresa la portamos<br />
s’inoghe ciarra-ciarra nos nd’istamos!<br />
657
Sa proposta<br />
de Odisseu<br />
Càntigu XIX<br />
21 Sa lantza in manos mi brujat che mai<br />
e àteru non bramo in vida mia<br />
che’ su de m’agattare in s’arguai<br />
cun sos de Troe e sa dardana ghia!<br />
A sa vinditta ‘oltada oramai<br />
ch’est sa mente! E bois a porfia<br />
galu pensade de los bisestrare!»<br />
Nêsit; ma s’Odisseu fattu a pare:<br />
22 –Forte ses tue, Achille, e atzuridu<br />
e de s’apprettu istimo sa rejone;<br />
ma non podes pretender chi famidu<br />
s’ ‘ettat s’Acheu contr’a Ilione!<br />
S’atza non bastat in su bulione<br />
(e longu paret custu e accanidu)<br />
a sustenner su bratzu a totta die<br />
s’est bóida sa ‘entre, crê’ a mie!<br />
23 Su fàmine e su sidis, o divinu,<br />
fintz’a su pius forte cumbattente<br />
sos brios che l’istasin e sa mente!<br />
Cun agguantu invece e determinu<br />
in s’abbolottu intrat differente<br />
chie est attattu e at bidu ‘inu.<br />
Non li si mujan fàtzile sas ancas,<br />
ne sas lantzas li ruen da-e francas!<br />
24 Su tempus dalis nessi ‘e si leare<br />
calchi cantu de petta e calchi tatza<br />
finas de ‘inu russu ‘e si buffare<br />
pro chi pottan, logrados, cun prus atza<br />
a fiancu tou a s’impignu torrare<br />
contr’a sa de Priàmu forte ratza!<br />
Su ch’at prommissu intantu Agamennòne<br />
chi ti nd’ ‘attat, narz’ ‘eo, o Mirmidone!<br />
658
S’ira asseliada<br />
25 In sa tenda, infinis, de s’Atride<br />
pro festare su pattu d’amistade<br />
mezus tue e su Re bos reunide.<br />
O d’Argo soberana majestade,<br />
pensa a su ch’est sutzessu cun Pelide<br />
e cun giustìscia e prus umanidade<br />
cun tottu ti comporta, s’as in brama<br />
de meressire pôre, istima e fama!–<br />
26 «O de Laerte fizu valorosu,<br />
–li torresit faeddu prim’Atreu–<br />
galu unu ‘olta d’esser virtudosu<br />
as dadu proas e su coro meu,<br />
chi no est faltzu, d’esser giudisciosu<br />
mi nât de ti giurare innant’a Zeu.<br />
Buddit Pelide, e nois cun isse,<br />
ma finas giustu est su chi nât Ulisse!<br />
27 Faghimos goi: de sos Panacheos 1<br />
sèbera sos giovànos tue in persone<br />
prus addattos e sos regalos meos<br />
e sas féminas nd’ ‘atti a Mirmidone.<br />
Taltibìu cun àteros acheos<br />
chi pro Cronide e pro Iperione<br />
nde truven unu ‘erre mannalittu<br />
l’innèttien e l’appronten in s’appittu!»<br />
28 E Pê-velotze: –O mere ‘e nois tottu,<br />
de su pàrrere resto chi torredas<br />
chen’àteru bistentu a s’abbolottu<br />
e ch’onoràntzias e bustu lassedas<br />
a istasero! Ch’in bucca pottedas,<br />
poi ‘e s’affeu chi azis connottu,<br />
mìntere calchi cosa non bi crêo,<br />
ne a lu fagher bi resesso deo!<br />
659<br />
Sa risposta de<br />
Achille
Sa detzisione<br />
de Ulisse<br />
Càntigu XIX<br />
29 Su fele m’alimentat, cussu ebbia,<br />
in oras che-i custa ‘e dolu mannu,<br />
ne si m’asséliat, crêide, s’affannu<br />
finas chi durat pro su mortu in bia<br />
d’amigos e de féminas sa ria!<br />
Sa vinditta a innante! Peus dannu<br />
dên patire sos d’Èttore assassinu...<br />
e currer dêt su sàmbene a trainu!<br />
30 A piattu torradu, a serentina,<br />
giustu invece mi paret ch’onoremos<br />
d’Iperione sa frama divina<br />
e a Cronide e chi nos approntemos<br />
chena deghile! Manna est sa ‘errina,<br />
e cheret prima chi nos attattemos<br />
in diversa manera ojos e coro<br />
ispramminende su samben insoro!–<br />
31 Ma d’Ìtaca aggiunghesit su segnore,<br />
s’apprettu de s’eroe cumprendende:<br />
–Frade caru, s’est beru chi gherrende<br />
prus de a mie dimustras valore<br />
e de tottu, dês forsis, cunsizende,<br />
tzeder sa pramma a chie est mazore<br />
in annos de a tie. E s’isperièntzia<br />
crê’ chi no est segunda a sa potèntzia!<br />
32 S’isprammu de sa gherra e sa fadiga<br />
coittan, própriu gai, a ch’istudare<br />
in s’ómine sa tìrria e sa zibbiga<br />
de chircare ‘e s’ ‘occhire pare-pare,<br />
ca non bistentat unu a s’abbizare<br />
ch’in cuss’arzola est paga s’ispiga<br />
e meda su restùggiu ‘e sa messera,<br />
a tales chi non giuat triulera!<br />
660
S’ira asseliada<br />
33 Mira cantos cumpanzos, cun su ferru<br />
galu in manos istrintu, serenados<br />
da’ s’ ‘iddia ‘e sa morte, chen’interru<br />
b’at in tottue! E àteros soldados<br />
an a ruer sighinde in cust’inferru!<br />
Chi ‘enzan a su nessi sepultados<br />
pensamos prima, ca nos est dovere<br />
e c’a sos mortos faghet piaghere 2 !<br />
34 Deo a sos donos penso ‘e s’amistade;<br />
àteros su mannale chen’ ‘istentu<br />
chi nde ‘attan pro sa divinidade.<br />
Penset posca donzunu a s’alimentu,<br />
chi si consolet e de bon’intentu<br />
a sa gherra chi torret. Bazi, andade!<br />
Coltz’a chie in sas naes s’aisettat<br />
e sos cumandos mios non rispettat!–<br />
35 Tucchesin sos pius; e contivizos<br />
de ch’ ‘essire a sa tenda de s’Atride<br />
si lêsit isse, ‘itténdesi sos fizos<br />
de Nèstore, a Toante, a su Filide 3 ,<br />
a Melanippu cun su Creontide 4 ,<br />
a Merione ‘e Molo. E sos disizos<br />
cherfende ‘e su Pelide accuntentare<br />
coittesit gal’isse a seberare.<br />
36 Sette treppiedis de rara fattura<br />
da’ sas càscias innante nde ‘oghesit<br />
e vinti infattu, d’àtera misura,<br />
lebreris lutzighentes. Seberesit<br />
sette isclavas donosas, si lêsit<br />
sa de Briseu déchida ermosura,<br />
dóighi caddos e, poi pesados,<br />
deghe talentos d’oro non toccados!<br />
661
Càntigu XIX<br />
37 Cumprida sa faina, ‘e che torrare<br />
pensesin da’ s’Atride chen’isviu,<br />
in filérina, a bi los presentare.<br />
Unu ‘erre in s’ispiàggia aiat biu<br />
intertantu approntadu Taltibìu:<br />
s’accurtziesit su Re pro li mutzare<br />
sas tuddas da-e conca, a leppa in manu,<br />
a s’Olimpu altzende ojos soberanu.<br />
38 Cagliesit sa zente e nêsit gai<br />
su mere de sos d’Argo: –O gloriosu<br />
Babbu eterrenu, o Sole lumenosu,<br />
o mama Terra, Erinnes, che simmai<br />
pretzisas persighinde su trassosu<br />
e-i su faularzu, s’apo mai<br />
s’ispantu de Briseu tzirigadu<br />
inoghe mi lassade settesciadu!<br />
39 Gai comente bi l’apo leada<br />
a Pelide la torro chena neu.<br />
Siedas bois de s’ànimu meu<br />
sos zuighes!– Detzisu, un’istoccada<br />
desit posca a su ‘erre prim’Atreu,<br />
isbentréndelu. Un’ismurrunzada<br />
a su fiadu ‘essesit, un’appenas,<br />
ficchende chena frua intr’ ‘e sas venas!<br />
40 De che lu rodulare in su momentu<br />
pensesit Taltibìu su mannale<br />
finas a mare, a pisches alimentu,<br />
ca fit leze chi mai unu mortale<br />
aeret assazadu s’animale<br />
sacrificadu pro su ‘iuramentu.<br />
Nêsit tando Pelide: –O Zeus, Zeus,<br />
non podias trassare ordinzu peus!<br />
662
S’ira asseliada<br />
41 Agamennòne una simìle offesa<br />
mai m’aiat fattu a mente fritta,<br />
ne in pettus tant’ira malaitta,<br />
crêide, si mi fit che fogu atzesa<br />
pro sa fémina mia! Sa vinditta<br />
(emmo, est gai!) ‘e s’olìmpica Altesa<br />
sun custos mortos! Ma como pensade<br />
a mandigare e lestros nde torrade.–<br />
42 A sas naves insoro s’avviesin<br />
a su cumandu cabos e soldados<br />
e de su chi b’aian s’attattesin.<br />
A che gigher invece sos siddados<br />
a sa de Pê-velotze coittesin<br />
sos Mirmidones e, poi assentados,<br />
e a sos caddos posta sa proenda,<br />
sas féminas ch’intresin a sa tenda.<br />
43 In s’ ‘ider, a s’intrada, chena vida<br />
a Pàtroclo in su tùmbaru allogadu,<br />
che s’aeret su coro istoccatzadu<br />
urulesit Briséide dechida,<br />
bella che Venus: –Che flore allizadu,<br />
o prenda rara, cando so partida<br />
non ti lassei, no! Ello comente<br />
como t’inghìriat unu coddu ‘e zente?–<br />
44 Lênde pustis su pettus e sa cara<br />
a si mazare, pilisolta: –O frade,<br />
o prìntzipe d’eroes, mi lu nara!<br />
Un’upa ‘e morte e d’infelitzidade<br />
da’ tempus mi persighit giara-giara!<br />
De Minete 5 a innante sa tzittade 6<br />
bidei inchesa, s’isposu imprommissu 5 ,<br />
e cun tres frades mortu finas issu!<br />
663<br />
Su piantu<br />
de Briséide
Su piantu<br />
de Achille<br />
Càntigu XIX<br />
45 Cando a ùrulos malos m’intendesti<br />
(ohi si mi l’ammento!): –Sias forte!<br />
–che frade affriscionosu mi naresti–<br />
No, non piangas, c’as aer in sorte<br />
d’esser s’isposa –gai promittesti!–<br />
d’Achille gloriosu! Ma sa Morte<br />
negadu t’at su gosu ‘e cussa die,<br />
ne penso lu cuntzedat prus a mie!–<br />
46 Unu suspiru donzi dolidora<br />
bettesit fattu sou e unu gridu,<br />
lastimende su gióvanu atzuridu<br />
e s’ura trista insoro prus ancora.<br />
Chi assazadu aeret e bidu<br />
calchi cosa tentende fin s’ora<br />
a Pelide ‘e cumbincher sos Antzianos,<br />
ma fin cumbidos e isprones vanos.<br />
47 «No insistedas, –narait a tottu<br />
a mesa ‘oghe– lassàdemi solu!<br />
Grae est su dannu e mannu su dolu;<br />
solu m’attattat como s’abbolottu!<br />
Bazi ‘ois... e su giustu consolu<br />
dade a su corpus, pr’esser in s’atzottu<br />
detzisos che simmai a fiancu meu<br />
pro s’onore ‘e sos d’Argo e de s’Atreu!»<br />
48 Tucchesin cantos fin a mandigare,<br />
foras ambos Atrides, Odisseu,<br />
Fenice pilicanu, Idomeneu<br />
e Nèstore, pensende ‘e l’alleviare<br />
s’affannu nessi in parte. Ma ‘oltare<br />
non podiat su fizu de Peleu<br />
aterue sa mente, manc’azigu,<br />
da’ sa cara de nie de s’amigu!<br />
664
S’ira asseliada<br />
49 Antzis, che si l’aeret a innante:<br />
–O coro, –li muttiat– dulche prenda,<br />
cantas bias e cantas in sa tenda<br />
m’as sa mesa approntada e abbundante!<br />
Àteros como, o sorte menguante,<br />
si lean coidadu ‘e s’affatzenda!<br />
Ma ne fàmine e sidis prus m’intendo<br />
e solu samben... sàmbene pretendo!<br />
50 Fritza paris dannarza, vida mia,<br />
non mi podiat su Fadu ficchire!<br />
Ne, crêami, ‘e pius dia sentire<br />
sa morte ‘e babbu meu, ch’in Fitia<br />
làgrimas bettat caldas d’angustia<br />
in s’isettu de m’ ‘ider recuire,<br />
o de Neottolemu 7 , dulche lizu,<br />
s’est biu ancora in Sciro 8 , ùnicu fizu!<br />
51 Deo solu crêia a ferru in manu<br />
de dever morrer –fit custa s’ispera–<br />
da’ Argo, mama ‘e caddos, a lontanu...<br />
ma fit s’afficcu meu una chimera!<br />
Tue devias fàghere a manera<br />
sas naves da’ su logu troianu<br />
de che torrare finas a Fitia<br />
passende da-e Sciro, tue ebbia!<br />
52 Fis tue, própriu tue, chi devias<br />
a su fizu ammustrare ogni ricchesa,<br />
sa domo manna e-i sas teracchias!<br />
Giagh’est mortu Peleu o sa ‘etzesa<br />
o isettu ‘e s’imbàscia 9 sas pupias<br />
l’an a calaginare cun lestresa,<br />
tue sa ghia, su frade mazore,<br />
devias esser de cussu fiore!–<br />
665
Càntigu XIX<br />
53 Gai pranghiat Achille a succuttu;<br />
e finas cuddos chi si fin trattesos<br />
cun isse lagrimesin, limbipresos,<br />
sos fizos ammentende a coro alluttu,<br />
s’isposa e-i sa pàtria. Ma intesos<br />
istesin da-e Zeus, ch’a su fruttu<br />
nêsit sou ispantosu: –Duncas pena<br />
prus non ti leas d’Achille, o Atena!<br />
54 In sas naves lu mira de su portu<br />
carenadas cun arte, pianghende<br />
a Pàtroclo ‘e Menétziu a chizu mortu!<br />
Falabe-i, o donosa, caminende<br />
e cun s’ambròsia, giagh’est deunende,<br />
e su nèttare pórtali cunfortu.<br />
Non dia cherrer chi sidis e fàmine<br />
sian su dannu sou, a su diàmine!–<br />
55 Nêsit; e da’ s’Olimpu Tritonea 10<br />
(ch’aiat sa matessi intentzione)<br />
che astore ‘ola-‘ola a s’ala achea<br />
tucchesit de su portu d’Ilione.<br />
S’accurtziesit lestra a Mirmidone,<br />
lu cunfortesit de cussa tenea<br />
chena si li mustrare e, sempr’a bolu,<br />
torresit a su monte ‘e su consolu.<br />
56 Da’ sos navios bessinde s’ ‘idian<br />
intantu sos gherreris ben’armados<br />
cun lantzas e ispadas, impressados,<br />
chi da-e Tronu ‘e gherra 11 recuian.<br />
E sos elmos de brunzu lis lughian<br />
che bàttiles de frocca chi, attrumados,<br />
in un’oju de sole, che appentu,<br />
peri s’aera si gighet su ‘entu.<br />
666
S’ira asseliada<br />
57 E giuilende pariat sa terra<br />
de sas fiamaridas rujas-oro<br />
e de s’apprettu ‘e sos passos insoro<br />
che si esseran mùsica ‘e chiterra!<br />
Oh, ammaju orrorosu de sa gherra!<br />
Gai sas armas de raru decoro<br />
lêsit a si ‘estire Pê-velotze<br />
cun oju alluttu de lupu ferotze!<br />
58 Sos burtzighinos cun tìbbias de prata<br />
a sos pedes innanti si prendesit<br />
e sa coratza lezera e cumpatta<br />
a difesa ‘e su pettus; si ‘ettesit<br />
subra palas s’ispada e s’aggiuesit<br />
s’iscudu portentosu: paris patta,<br />
in su lu mover, lughinzesit custu<br />
a sa giaria ‘e sa luna ‘e s’austu!<br />
59 Tales comente a chie est in affogu<br />
in s’oceànu navighende in mesu,<br />
lumenosu, in lu ‘ider da-e tesu,<br />
apparessit e pàsidu su fogu<br />
ch’in su cuile d’unu monte atzesu<br />
s’an sos pastores, paris ruju-grogu<br />
fit s’alluinu, e finas arcanu,<br />
de su traste ispantosu de Vulcanu.<br />
60 Lêsit s’elmu depustis maestosu,<br />
coudu a filos d’oro, lutzighente<br />
che isteddu, e in conca, pressosu,<br />
si lu ponzesit. E pr’ ‘ider comente<br />
l’istaian, si movesit repente<br />
mujéndesi, inciunéndesi e cun gosu<br />
notesit chi lezera s’armadura<br />
fit che puma e in prus giusta a misura.<br />
667<br />
Achille<br />
s’armat
Achille e sos<br />
caddos suos<br />
Càntigu XIX<br />
61 De una lantza infinis Mirmidone<br />
(chi teniat cun cura costoida)<br />
si frunesit massitza, costruida<br />
da’ unu frassu ch’aiat Chirone<br />
dadu a Peleu. Perunu campione,<br />
pro cantu atzudu e forte, s’attrivida<br />
aiat fattu mai ‘e l’impittare<br />
a tales fit pesosa e longa umpare!<br />
62 A su carru sos caddos immortales<br />
intertantu l’aian attaccados<br />
Alcimo 12 e Automedonte, istrigliados,<br />
a camu in bucca, cun sos pettorales<br />
a sas lórigas bene assegurados<br />
e sas brìglias tiradas parinales.<br />
Posc’a susu, istringhende su fuette,<br />
che pighesit su fizu ‘e Diorete 13 .<br />
63 Cun unu brincu chen’àter’isviu<br />
galu ch’altzesit su fizu ‘e Peleu,<br />
bellu che Sole cand’est pius biu,<br />
e cun boghe attarzina: –O Xantu meu,<br />
–a sos fiados nêsit– o Balìu,<br />
ispantos de Podarge, a un’ ‘oleu<br />
da’ Èttore torrade, a fagher prou<br />
si recuides chena ghia ‘e nou!<br />
64 Bidimos s’in su piuer mi lassades<br />
che Pàtroclo ‘e Fitia chena frua<br />
o s’invece da’ mesu a cussa lua,<br />
poi attattu de samben, non torrades<br />
cun megus a inoghe e giuilades!–<br />
Finas a terra mujesit sa ‘iua<br />
Xantu in l’intender e a Mirmidone<br />
rispondesit cun sa ‘oghe ‘e Giunone:<br />
668
S’ira asseliada<br />
65 –Pro una ‘olta ancora ‘e recuire,<br />
o valorosu, disponet sa Sorte!<br />
Ma s’ùltima at a esser, ca sa Morte<br />
t’inghìriat oramai! A ti l’ ‘ordire<br />
no est su currer nostru a pianu o forte,<br />
ma Zeus cun su Fadu! E a t’ ‘occhire<br />
s’amigu raru ch’aias che frade<br />
galu est bistada sa divinidade!<br />
Dare sa pramma a Èttore troianu<br />
at chérfidu ‘e Latona Arcu ‘e prata,<br />
ma est Issu, a lu narrer, ch’in suffratta<br />
l’at postu pagu innante a su giovànu!<br />
Tales tue as a ruer paris patta:<br />
pro pôre primma d’unu soberanu<br />
e d’un’ómine pustis 14 ! Ne a bolare<br />
prus de Zefìru t’amos a salvare!–<br />
67 Nêsit; e sas Erinnes su faeddu<br />
de li muttire pensesin in bula.<br />
Ma, si che puntu l’aeren a sula,<br />
l’abboghinesit Achille: –Oh, appeddu<br />
su tou, o Xantu! Assiat trasula!<br />
Proite mi mattanas su cherveddu?<br />
Non sun lereddas chi deghen a tie<br />
sas chi m’as fattu! Ma inte’ a mie!<br />
68 S’ordinzu de su Fadu m’est ladinu<br />
e non da’ oe: attesu da’ Fitia,<br />
da-e Peleu e da-e mama mia<br />
chi morza at decretadu su Destinu!<br />
Ch’ ‘enzat cuss’ora! Ma prima a porfia<br />
currat samben in Tròia! E a trainu!–<br />
Sas brìglias lis tiresit nênde gai,<br />
a ùrulos tucchende a s’arguai!<br />
669
Càntigu XIX<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU DEGHENNOÉSIMU<br />
1 Panacheos [...]: Àteru nòmene de sos Acheos.<br />
2 a sos mortos faghet piaghere [...]: Infattis sos Mortos non podìana<br />
intrare in s’Ade innanti de sa sepoltura.<br />
3 Filide [...]: Megete, fizu de Fileu.<br />
4 Creontide [...]: Licomede, fizu de Creonte.<br />
5 Minete [...] s’isposu imprommissu [...]: Re de Lirnesso, maridu de<br />
Briséide, mortu da-e Achille.<br />
6 De Minete sa tzittade [...]: Lirnesso, tzittade de sa Mìsia.<br />
7 Neottolemu [...]: O Pirru, fizu de Achille e de Deidamìa.<br />
8 Sciro [...]: Ìsula posta a nord-est de s’Eubea.<br />
9 isettu ‘e s’imbàscia [...]: Peleu ischiat da-e Teti, sa muzere, chi su<br />
fizu non fit recuidu ‘iu da-e sa gherra de Tròia.<br />
10 Tritonea [...]: Àteru nòmene de sa dea Minerva o Atena, derivadu<br />
da-e su riu Tritone, a Issa cunsacradu.<br />
11 Tronu ‘e gherra [...]: Appellativu de Marte, deus de sa gherra, chi<br />
‘enit impittadu, in s’Ilìade, finamentas però pro eroes mannos<br />
meda, cales Achille, Èttore, Aiace Telamone e àteros puru.<br />
12 Alcimo [...]: O Alcimedonte, cumpanzu e iscuderi de Achille.<br />
13 su fizu ‘e Diorete [...]: Automedonte, cumpanzu e iscuderi de<br />
Achille, fizu de Diorete.<br />
14 un’ómine pustis [...]: S’ómine chi at a bocchire a Achille at a<br />
esser Paris (Pàride o Alessandru), ma su fattu no est contadu in<br />
s’Ilìade.<br />
670
ILIADE<br />
CÀNTIGU VINTÉSIMU<br />
SAS VALENTIAS DE ACHILLE<br />
Sas valentias de Achille
Càntigu XX<br />
SUMMÀRIU<br />
Sos Deos a Cunsizu Ottavas 1- 6<br />
Sos Deos in battàglia 7-12<br />
Febo intzitat a Enea 13-19<br />
Era e Posidone 20-27<br />
Enea e Achille a cara a pare 28-30<br />
S’atzottu de Achille 31-36<br />
Sa risposta de Enea 37-38<br />
Sa rébula troiana 39-47<br />
Su duellu 48-52<br />
Posidone bàrdiat a Enea 53-62<br />
S’intzitu de Achille e de Èttore 63-66<br />
Febo ch’istorrat a Èttore 67-76<br />
Èttore affrontat a Pelide 77-83<br />
Àteros bisestros de Achille 84-92<br />
672
Sas valentias de Achille<br />
1 O Achille divinu, gai ‘e nou<br />
s’armesin in sas naves sos Acheos<br />
animados currinde fattu tou...<br />
e sos eroes galu dardaneos<br />
a s’àter’ala! E a deas e deos<br />
da-e Témide 1 in s’Olimpu sou<br />
fattesit Zeus mannu cunvocare<br />
c’aiat avvertèntzias de lis dare.<br />
2 A su cumandu de su Soberanu<br />
ch’ ‘essesit sa Donosa e in pag’ora<br />
in s’eterrena lùghida dimora<br />
acco’ sa Corte, foras Oceànu,<br />
reunida intrea. Da’ lontanu<br />
sos Rios nd’accudesin e ancora<br />
sas Ninfas de sos buscos maestosos,<br />
de sas funtanas e padros benosos.<br />
3 De si che sêre, appenas arrividu,<br />
in sas cadreas pensesit donzunu<br />
ch’in sa lolla ‘e sa domo costruidu<br />
Efèsto aiat. E nêsit Nettunu,<br />
ch’in presse finas isse recuidu<br />
fit da’ su regnu sou: –E cales sunu<br />
sas cosas, Zeus, chi nos deves narrer?<br />
O de sos Deos bramas calchi parrer?<br />
4 Forsi a leare sa detzisione<br />
a inoghe nos giamas tottucantos<br />
pro sa gherra felosa d’Ilione?–<br />
E Zeus, sétzidu in mesu a sos santos<br />
meres de su mundu: –O Posidone,<br />
própriu gai! Luttos e piantos<br />
su die annùntziat nôs pro sos de Troe<br />
e como b’intrat su Pelide eroe!<br />
673<br />
Sos Deos<br />
a Cunsizu
Sos Deos<br />
in battàglia<br />
Càntigu XX<br />
5 A comente s’agattat affeladu<br />
pro sa pérdua ‘e Pàtroclo ‘e Fitia,<br />
si a lu ‘ider prima bratz’armadu<br />
fuian sos ‘nimigos che a porfia,<br />
como finas sos muros, berumia,<br />
reos non rezen appenas torradu!<br />
Sa sorte l’est contrària, est deasie!<br />
Ma b’at calcunu chi lu frimmet? Chie?<br />
6 Si bos brivei innante ‘e bos misciare<br />
in s’abbolottu pro motivos meos,<br />
como bos naro: –O sorres, frades deos,<br />
intradebe-i cantos sezis pare<br />
pro chi non penden cussos impeleos<br />
a una parte ebbia! A los mirare<br />
deo inoghe mi nd’isto a gosu a gosu,<br />
d’ ‘ider cantu sutzedit curiosu!–<br />
7 Cagliesit Cronide onnipotente<br />
e, giaghi nemos lu contrariesit,<br />
si dispidesin tottu e s’apprettesit<br />
a falare donzunu, cor’ardente,<br />
a s’ilìacu chertu. E, sicomente<br />
fin de parrer diversu, s’aunesit<br />
donzi deu cun sa cungrega sua<br />
pro mezus resessire in tanta lua!<br />
8 Gai tucchesin da’ sos d’Argo in s’ora<br />
Giuno e Atena, cun Poseidone,<br />
mere mammu ‘e sas undas, e ancora<br />
Ermes, sàbiu in cada chistione,<br />
e Vulcanu, ‘e bon’atza gherradora<br />
mancari anchimodde. A Ilione<br />
desin invece Marte, Febo, Diana,<br />
Xantu, Latona e Venus galana.<br />
674
Sas valentias de Achille<br />
9 Contr’a Troe in s’ora fin cun fide<br />
lênde a tuccare sos gregos soldados,<br />
cuntentos de s’ischire accostazados<br />
in cuss’arte tremenda da’ Pelide.<br />
A coro in bula, cherveddiluados,<br />
sos d’Ettòrre invece Priamide<br />
si nd’istaian frimmos, a innedda,<br />
dudosos tottu e a tremularedda!<br />
10 Cando però in mesu a su fiottu<br />
galu b’intresin acutos sos Deos,<br />
felosu abboghinesit s’Abbolottu<br />
Danaos artuddende e Dardaneos!<br />
E Minerva, currinde in mes’a tottu,<br />
urulesit da’ s’ala ‘e sos Acheos<br />
e Ares da-e s’àtera, che tronu,<br />
da’ sa palinza ‘e su Callicolonu 2 .<br />
11 Tronesit da’ s’Olimpu Zeus mannu<br />
e Nettunu sa Terra isbattulesit<br />
a tales chi de s’Ida trinnighesit<br />
donzi monte, donz’ ‘adde e in affannu<br />
finas sa rocca ‘e Tròia s’agattesit!<br />
E Ade, suttaterra, d’aer dannu<br />
si lamentesit in s’ora, crêttende<br />
chi si l’esseret s’Inferru abberzende!<br />
12 Gai contr’a Nettunu soberanu<br />
si paresit Apollo saettante,<br />
Marte contr’a Minerva oji-brillante,<br />
contr’a Era Diana a arcu in manu;<br />
Latona a Ermes s’ ‘idesit innante,<br />
tucchesit Xantu a s’ala de Vulcanu.<br />
E che fogu cando si b’ ‘ettat sida<br />
s’allumesit s’ilìaca disfida!<br />
675
Febo intzitat<br />
a Enea<br />
Càntigu XX<br />
13 A Èttore intantu fit chirchende<br />
de sebestare Pelide in s’apprettu<br />
a coro unfiadu e cun ojos mirende<br />
de astore a dresta, a manca, ‘erettu!<br />
L’ ‘idesit Febo, e lestru a su trettu<br />
tucchesit ue Enea fit gherrende<br />
e, leadu su corpu ‘e Licaone 3<br />
li nêsit simulende s’intentzione:<br />
14 –O sàbiu cumandante, barra ebbia<br />
adducas –penso deo– fit sa tua<br />
cando contr’a s’Eroe de Fitia<br />
chi fis prontu a li dare mal’antua<br />
nos naraias! O forsi sa lua<br />
de su ‘inu fit atza ‘e valentia<br />
a ti minter in corpus e in laras?<br />
Si no est gai e prîte t’aimbaras?–<br />
15 E su d’Anchise rebuddu divinu:<br />
–O frua de Priàmu, non m’impudo<br />
de l’aer nâdu e finas refudo<br />
ch’a mi dare coràggiu fit su ‘inu!<br />
D’esser paris a isse non m’illudo!<br />
Àteras boltas postos su destinu<br />
nos at a cara a pare e resessidu<br />
so sempre a li fuire 4 a s’atzuridu!<br />
16 Cando nos assaltiesit cussu forte<br />
in sos padros de s’Ida sos masones<br />
e dannos in Lirnesso e distrussiones<br />
fattesit e in Pedasu, sa morte<br />
resessei a vittire! In sos garrones,<br />
non lu nego, mi at pro bonasorte<br />
Zeus postu lebiesa cudda ia,<br />
ca non b’aiat mezus valentia!<br />
676
Sas valentias de Achille<br />
17 Non fit eroe ‘e poder cuntrastare<br />
si, lùghida che sole ‘e mesudie,<br />
Atena be-i fit a l’ispronare!<br />
Troianos, Lelegeos 5 ... chie... chie<br />
si li podiat innante parare?<br />
Pro custu, o Licaone, crê’ a mie,<br />
niune contr’a isse faghet tzacca,<br />
ca tenet bon’arrumbu sempr’affacca!<br />
18 Sas lantzas suas sun sempre perfettas,<br />
non faddin mai, che si las ghierat<br />
una manu divina... ohi, saettas!<br />
Si s’Olimpu però nde li ‘ogherat<br />
s’affianzu e sa sorte detziderat<br />
de pattare ‘e sa gherra, ah, non crêttas<br />
chi paris siat forte a ferru in punzu,<br />
mancari nerzan chi siat de brunzu!–<br />
19 E chena tzeder Apollo: –O Enea,<br />
ello tue de Venus non ses fizu?<br />
E dia narrer finas d’una dea<br />
chi contat in s’olìmpicu Cunsizu<br />
prus de sa sua! Intra in sa pelea,<br />
l’affronta e non lu timas manc’aizu!<br />
Sempr’a costazu de su fruttu insoro<br />
istan sas mamas, t’ammenta, e cun coro!–<br />
20 Nênde gai li desit fide noa,<br />
s’est ch’a innante cun sa lantza in manu<br />
tucchesit contr’a Achille su dardanu<br />
resinnadu a tentare tanta proa!<br />
Ma non passesit cussa trassa in coa<br />
a s’oju de Giunone soberanu:<br />
deas e deas lestros cunvochesit<br />
Era de s’ala sua e lis naresit:<br />
677<br />
Era<br />
e Posidone
Càntigu XX<br />
21 –E comente podimos resessire,<br />
o Atena, o Nettunu, mi narade<br />
a Enea de poder impidire<br />
d’affrontare a Pelide? Lu mirade<br />
lùghidu ‘e brunzu, chena lu timire,<br />
tucchende a lu chircare! Bi pensade!<br />
Postu l’at Febo in coro bon’isprone,<br />
ma non dêt lomper da’ su Mirmidone!<br />
22 Cheret chi l’istorremos da’ s’impresa<br />
catzendechelu insegus o falende<br />
a fiancu ‘e su nostru cun lestresa,<br />
pro chi s’abbizet Achille, gherrende,<br />
chi sos Deos chi lu sun avversende<br />
e chi lean de Tròia sa pretesa<br />
ne pius fortes sunu de a nois,<br />
ne prus detzisos! Ite nâdes bois?<br />
23 Cun unu tzinnu o àteru a Peleu<br />
li devimos s’affianzu cunfirmare<br />
ca, contràriu bidéndesi unu deu,<br />
si diat poder finas iscorare!<br />
S’esser nois a bèttia procurare<br />
non dêt dannu a isse in s’impeleu!<br />
E gai siat, giaghi s’ùltim’ora<br />
no est pro Pê-velotze ‘énnida ancora!–<br />
24 E torréndeli ‘oghe Posidone:<br />
–Gai lestra non t’altzes, o divina,<br />
e ne t’ampruddes chen’una rejone!<br />
Diversa diat esser sa ruina<br />
si, puntos nois da-e sa ‘errina,<br />
detzidemis d’intrare in su bulione!<br />
Abbarràmunos mezus in disparte<br />
e a issos lassàmula cuss’arte!<br />
678
Sas valentias de Achille<br />
25 A un’ala a sa lerta nos nd’istamos<br />
cun un’oju paradu a s’ala amiga,<br />
cun s’àteru a sos deos. Si notamos<br />
chi a Febo o a Marte sa zibbiga<br />
altzerat de b’intrare, lis mustramos<br />
(ma solu tando) e chena fadiga<br />
chi lis cumbenit a si retirare,<br />
contr’a issos tucchende fianc’a pare!–<br />
26 A si che sêre pustis impressadu,<br />
cun sos suos infattu, coittesit<br />
subr’a su muru su deus sobradu,<br />
chi pro Èrcole Atena fraighesit<br />
cun sos de Troe, cando, airadu,<br />
isse e tottu unu mostre li mandesit<br />
offesu ca su forte campione<br />
aiat liberadu a Esione 6 .<br />
27 Chintos da’ una nue soberana<br />
s’istesin cue sos de parte achea<br />
e galu sos de s’ala dardanea<br />
de non crescher pensesin sa mattana<br />
abbandéndesi da-e sa pelea.<br />
A sa palinza, lestros, troiana<br />
de su Callicolonu che ‘olesin<br />
e deos e fainas cuntrollesin.<br />
28 De ómines e caddos si fit prenu<br />
su paris d’Ilione imperistantu<br />
e sutt’a pedes che mortale cantu<br />
rintronait sa terra! Su ‘elenu<br />
ispartu da’ su Chertu fit intantu<br />
su coro ‘e tottu poninde in appenu,<br />
cand’a Pelide Enea dardanu<br />
notesit avantzende a lantza in manu.<br />
679<br />
Enea e Achille<br />
a cara a pare
S’atzottu<br />
de Achille<br />
Càntigu XX<br />
29 Restesit frimmu in sa detzisione<br />
de li poder muttire passu e atza<br />
e ben’affianzadu in sa coratza<br />
lêsit su filu de su Mirmidone,<br />
ch’a s’incontra l’ ‘eniat che leone<br />
seguru e imponente, ch’in sa catza<br />
de canes non si curat, ne canarzos,<br />
mancari armados d’acutos attarzos.<br />
30 Chi solu cando s’intendet colpidu<br />
sa conca coronada ‘oltat repente<br />
a s’ala avversa, mustrende a sa zente<br />
ch’in fiancos su traste l’at ficchidu<br />
sas dentes mannas e, inferotzidu,<br />
si ‘ettat tirriende prontamente<br />
a bìnchere o a perder cussa proa<br />
mazendesi sos lumbos cun sa coa!<br />
31 A tales, cun su coro in abbolottu<br />
pro sa morte ‘e s’amigu, s’intendiat<br />
Achille, protzedende innant’a tottu.<br />
E s’est abberu chi prus bramaiat<br />
de dare a Priameu mal’atzottu,<br />
in s’ ‘ider ch’a s’abboju tuccaiat<br />
Enea chena duda e punz’armadu,<br />
de li narrer si lêsit coidadu:<br />
32 –Fizu d’Anchise, e proite a innante<br />
tuccas solu a s’esércitu dardanu?<br />
Forsi cun megus, gherrende a marranu,<br />
de fagher prou pensas a s’istante?<br />
O prommissu t’at Prìamu troianu<br />
d’Ilione ‘e ti fagher cumandante?<br />
E créttidu l’as tue, no est gai?<br />
Pro cussu avantzas detzisu che mai!<br />
680
Sas valentias de Achille<br />
33 Si puru resesseras a m’ ‘occhire<br />
non bi lompes derettu a cussa trona!<br />
O lu crês iscasciadu a non porrire<br />
a unu de sos fizos sa corona?<br />
Cun calchi tanca manna o binza ‘ona<br />
t’an nâdu forsi de ti preferire?<br />
E tue, ingolumadu a tant’alliccu,<br />
aja’ chi tentas, ma cun cale afficcu?<br />
34 Duncas de cando in s’Ida t’assaltiei<br />
e sas mandras chi bi fis pasculende<br />
chena fadigas mannas ti nde lêi<br />
non t’ammentas? Sa ‘olta, ijantinende<br />
che si t’esseret –naro– persighende<br />
sa Morte in persone, ti ‘idei<br />
a Lirnesso fuinde a t’inserrare,<br />
bramosu solamente ‘e ti salvare!<br />
35 B’arrivesti, est beru, ma fuidu<br />
ses pustis pagu finas da’ incue,<br />
prus de a prima ancora a pesa e rue,<br />
ca t’apo cussu situ destruidu,<br />
da-e Zeus Cronide –pensas tue–<br />
e da-e Tritonea favoridu!<br />
E siat, ti nar’ ‘eo! Ma sa die<br />
chi est –mi conta– ch’as salvadu a tie?<br />
36 Canta zente ‘occhei, ti l’ammentas?<br />
Cantas vìrzines de sa libertade<br />
an perdidu sa lughe? E oe tentas<br />
su chi non podes! Sa divinidade<br />
galu cheres fortzare? O t’ausentas<br />
in ragas tuas o a deus Ade<br />
cheret chi t’accostazes custa ‘ia!<br />
L’atzetta in tempus s’avvertèntzia mia!–<br />
681
Sa risposta de<br />
Enea<br />
Sa rébula<br />
troiana<br />
Càntigu XX<br />
37 «O Pelide, –torréndeli faeddu<br />
li naresit Enea– e giamba tonu!<br />
O crês chi treme da-e s’assucconu<br />
che pitzinnu a báulu ‘e catteddu?<br />
Aspru e pittigàntzulu so ‘onu<br />
finas deo a ti fagher un’appeddu,<br />
ma prus cunsizan istima e prudèntzia<br />
nessi ‘e nos rispettare pro s’erèntzia!<br />
38 Da-e sa ‘oghe ‘e famados cantores<br />
de cales ses, ‘e cale so ereu<br />
amos intesu: tue de Peleu<br />
e de Teti divina as sos umores<br />
pius dignos leados; babbu meu<br />
est Anchise e de paris unores<br />
puru mi ‘anto da-e parte ‘e mama,<br />
ca so de Venus s’amorosa brama!<br />
39 Sos tuos o sos mios dên su fruttu<br />
oe piangher de s’amore insoro,<br />
giaghi per terra, trapassadu in coro,<br />
unu at a esser, primm’ ‘e sero, ruttu!<br />
Si m’iscultas però ti fatto muttu<br />
de sa rébula ‘e sa cale m’onoro:<br />
notóriu est chi nàschidu est Dardanu<br />
da’ sa potèntzia ‘e Zeus soberanu.<br />
40 Sa’idda’e Dardanìa 7 fraighesit<br />
cuss’antigu segnore accurtz’a s’Ida<br />
(Tròia non fit ancora costruida)<br />
e unu fizu ebbia generesit,<br />
a Erittóniu re 8 . S’ómine istesit<br />
prus riccu ‘e benes, cun domo frunida,<br />
custu ‘e su tempus sou, s’est ch’aiat<br />
ebbas chi mancu su númmaru ischiat!<br />
682
Sas valentias de Achille<br />
41 Tremizas nâchi fini, candeladas,<br />
cun s’intinnu che sole lutzighente<br />
e tottas in pius pudderigadas!<br />
E paret chi Borea cor’ardente<br />
finas nde l’apat dóighi imprinzadas,<br />
che istallone mùrinu e potente<br />
recuinde a sos padros de su logu<br />
annija-annija cun ojos de fogu!<br />
42 Sas dóighi puddedras (oh, ispantu!)<br />
da-e appenas nàschidas currian<br />
subra de sos laores lèbias tantu<br />
chi sas ispigas non bantzigaian!<br />
E galu a pizu d’abba bolaian<br />
chen’incrispare su marinu mantu!<br />
Da’ Erittóniu bessidu nd’est Troe<br />
pro sighire s’erèntzia a bonu proe!<br />
43 E da-e Troe nde brotesin trese<br />
de nóbiles frueddas, o Peleu:<br />
Ilo, su ch’at a Ìlion postu in pêse 9 ,<br />
Assàracu 9 , bisaju-mannu meu,<br />
e Ganimede 9 , ch’a s’Olimpu ‘e Zeu<br />
pro chi serverat su Re de sos rese<br />
che lêsin sos Biados immortales,<br />
ca fit su pius bellu ‘e sos mortales!<br />
44 Apesit Ilo in generassione<br />
a Laodamante, e custu ancora<br />
àteros chimbe: a Prìamu, a Titone 10<br />
(chi cojuesit posc’a s’Aurora),<br />
a Lampu, a Clìziu, a Icetaone,<br />
paris a Marte in s’arte gherradora.<br />
Da-e Assàracu est Capi 11 naschìdu<br />
e da-e custu Anchise coro-nîdu!<br />
683
Su duellu<br />
Càntigu XX<br />
45 Fizu d’Anchise infinis so deo<br />
e fradile d’Ettòrre Priamide.<br />
Cust’est s’ereu, o forte Pelide,<br />
de su cale m’onoro. Pero crêo,<br />
acco’ prîte non timo e non m’arreo,<br />
ch’a dare siat sempre su Cronide<br />
a unu o a s’àteru sa glòria<br />
de meressire in gherra sa vittòria!<br />
46 Muttimundelas como sas lereddas<br />
ch’est ciarra pista, e de nos inzulzare<br />
tra nois che piseddos pare-pare<br />
o che sas brigajolas femineddas<br />
addaghi lean a si rinfacciare<br />
peccos veros e faltzos, sas munneddas<br />
tiréndesi e sos tzuffos, affeladas,<br />
in mesu a sa carrela accolondradas!<br />
47 Che resorza est sa limba a duas attas<br />
e cheret ch’istet s’ómine allertadu<br />
in sa manuza, prima ch’isempiadu<br />
s’agattet ambas manos paris pattas<br />
da’ s’arma ch’isse e tottu at impittadu.<br />
Cun sas beffes crês forsis chi mi fattas<br />
lassare cust’impignu? No, sa lantza<br />
cheret ch’imprees! Adducas avantza!»<br />
48 Nêsidi; e cun canta aiat atza<br />
s’aina sua ‘e brunzu l’imbolesit<br />
ch’a s’iscudu frusciende s’attappesit<br />
mannu ‘e Pelide che colpu de matza.<br />
Timinde ‘e l’arrivire a sa coratza,<br />
d’istintu da-e nante si ch’ ‘oghesit<br />
tand’Achille s’amparu soberanu,<br />
da’ su pettus tenìndelu a lontanu.<br />
684
Sas valentias de Achille<br />
49 Ohi suddu su sou! Ello comente<br />
resesser podet s’ómine in s’impresa<br />
de ‘incher s’arte de s’Onnipotente?<br />
Gai de duos pizos sa difesa<br />
passesit cussa lantza solamente,<br />
in su ‘e trese restende trattesa<br />
d’oro massitzu, chi s’Ancattoppadu 12<br />
l’aiat in su mesu collocadu!<br />
50 Sa lantza sua tando chen’ ‘istentu,<br />
umbrilonga, de frassu, a marrania<br />
l’avviesit s’eroe de Fitìa<br />
cun s’afficcu de lomper a s’intentu<br />
de li cagliare ‘oghe e valentia!<br />
Ma, muidende, s’arminzu che bentu<br />
finas isse in s’iscudu s’attappesit<br />
de s’inimigu e bi lu trapassesit.<br />
51 Si non restesit su dardanu offesu<br />
est ca su traste ‘e su fizu Peleu<br />
s’iscudu non zembresit in su mesu<br />
ma in s’orizu ‘e fora! Reu-reu<br />
bi lu passesit, tucchende a boleu<br />
in terra a si felchire pagu attesu,<br />
pustis de l’aer sa pala isfrijadu,<br />
lasséndelu che mai abbereladu!<br />
52 Nd’isbainesit delusu s’ispada<br />
tand’Achille e un’ùrulu dannarzu<br />
cun canta ‘oghe aiat in s’isgarzu<br />
bettesit, avantzende a manu armada.<br />
In su l’ ‘ider Enea, a s’impressada<br />
s’aggiuesit da’ terra unu marrarzu<br />
pesosu a tales ch’a lu suppesare<br />
duos omínes non bastain pare.<br />
685
Posidone<br />
bàrdiat<br />
a Enea<br />
Càntigu XX<br />
53 E si fin custa ‘olta isgrammentados<br />
ambos duos eroes de seguru<br />
(e sa frua de Venus fintzas puru<br />
vida e onore b’aiat lassados!)<br />
si a sos deos Nettunu biados<br />
(a su destinu pensende benturu<br />
de su d’Anchise nóbile rebuddu)<br />
non li narait coittende in suddu:<br />
54 –Dolu m’intendo in su coro e pibiu<br />
pro su ch’est a Enea sutzedende!<br />
Miràdelu... miràdelu avantzende<br />
contr’a chie prus d’isse tenet briu!<br />
Pro lomper a inue... a su riu<br />
orrorosu de s’Ade? Cunfidende<br />
in s’aggiudu est de Febo s’imprudente,<br />
ca l’at illusu su deu e comente!<br />
55 Oh, iscabadu! Chene una rejone<br />
e sena tenner neghe dêt tuccare<br />
duncas a s’Ade chie devossione<br />
sempre at mustradu in nos onorare!<br />
Chi lu ‘occat devimos evitare,<br />
o deos de s’Olimpu, Mirmidone,<br />
e pro chi Zeus pustis, in l’ischire,<br />
non penset a sos d’Argo de punire!<br />
56 Chi campet bramat Cronos su giovànu<br />
de Anchise e de Venus forte fizu<br />
pro chi sigat sa rébula ‘e Dardanu!<br />
De s’Eterrenu est custu su disizu!<br />
Da-e tempus a Prìamu troianu<br />
at in disdignu e pôre e contivizu<br />
cheret dare a Enea e a s’erèntzia<br />
e foras d’Ìlion àtera potèntzia 13 !<br />
686
Sas valentias de Achille<br />
57 Li rispondesit Era: –O frade mannu,<br />
ti cumporta comente mezus bramas<br />
cun s’eroe dardanu in cuss’affannu,<br />
tantu sa sorte ‘e Troe non l’istramas!<br />
Fintz’a l’ ‘ider allutta da’ sas framas<br />
de sos Acheos, in mortale dannu,<br />
non tzessat s’ódiu meu e ne d’Atena<br />
pro su ch’at fattu Paris a Elèna!<br />
58 Chen’imbaru, poi ‘e l’aer intesa,<br />
tucchesit Posidone da’ Enea<br />
e, léndelu a ispintas, in lestresa<br />
che l’istorresit da-e sa pelea,<br />
a pustis d’aer sa potèntzia achea<br />
cun una nue ‘e néula rappresa<br />
faschéndeli sos ojos pro vittire<br />
chi lu potterat ferrer o bocchire.<br />
59 Addaghi in coa a tottu lu gittesit<br />
attesu da’ arriscos Posidone,<br />
lómpidu a ue fit su Caucone<br />
armendesi a dovere, li naresit:<br />
–E cale deus contr’a Mirmidone,<br />
a fagher prou, o forte, t’arrimesit?<br />
Contr’a Pelide non balen cunsizos,<br />
assumancus in gherra, o contivizos!<br />
60 Contr’a s’astore no attrives ala!<br />
Mezus t’ista accuccadu e, si l’ ‘ideras<br />
ròdia-ròdia a s’inghìriu, sun chimeras<br />
sos bisos de li dare morte mala!<br />
Ti nd’ammenta! Finas ch’a sas nieras<br />
de s’Ade Fadu e Morte, ambos a pala,<br />
non che l’an gittu, trattene s’ardore!<br />
Depustis b’intra a meressire onore!–<br />
687
S’intzitu de<br />
Achille e de<br />
Èttore<br />
Càntigu XX<br />
61 Posca de s’avvertèntzia a recuire<br />
pensesit Posidone a s’ala sua<br />
e da-e ojos s’impizosa lua<br />
a Mirmidone de l’isvanessire.<br />
E nêsit tando s’ispantosa frua<br />
de Tétide, in s’ ‘ider ilgiarire<br />
donzi cosa a innante: –Oh, majia!<br />
D’esser benzende zurpu mi crêia!<br />
62 Torrada m’est sa vista! Acco’ per terra<br />
sa lantza ch’in debadas impittadu<br />
apo contr’a Enea. Da’ s’afferra<br />
si che dêt esser però retiradu,<br />
s’est chi pius non l’ ‘ido, e consoladu<br />
d’esser biu ancora! Ma sa gherra<br />
sighimos... mai s’ ‘idat su dardanu,<br />
pro chi mi nd’intret calch’àteru in manu!–<br />
63 Posc’a sos suos cun boghe ‘e apprettu:<br />
–Fattu meu, o Danaos, bos bettade<br />
contr’a sos de Priàmu e chen’isettu<br />
de los leare detzisos pensade<br />
manu-manu a porfia! A bessu ‘erettu<br />
deo lis intro, però m’affianzade<br />
da’ dresta e da-e manca che a cotta<br />
pro chi tzaccare in mesu mi che potta!<br />
64 Fintz’a Marte o Atena soberanos<br />
diat dare mattana custa proa!<br />
Ma impittende cherveddos e manos,<br />
e bois nudda lassèndeche in coa,<br />
de ressessire in s’impresa noa<br />
crêo, a dolumannu ‘e sos Troianos!<br />
Chi giùilet non penso a ispantia<br />
chie abbojerat a sa lantza mia!–<br />
688
Sas valentias de Achille<br />
65 In s’ora a sos gherreris dardaneos<br />
abboghinesit a manos in barra<br />
Èttore mannu: –O frades, cun sa ciarra<br />
diat poder chertare cun sos deos<br />
s’ómine, a narrer! Sa mala cabarra<br />
no est gai ch’Achille e sos Acheos<br />
nos an a poder dare, mi crêide!<br />
Ne m’ispantan sos bantos de Pelide!<br />
66 Forte est forte... ma finas isse, crêo,<br />
che a tottu nde messat e nde lassat!<br />
Siat comente, chi non si l’ispassat<br />
contr’a Troe gherrende bos nar’ ‘eo,<br />
ne che porcu ‘e lande si ch’ingrassat<br />
ca de bi l’impidire non m’arreo!–<br />
Nêsit; e a innante accostazados<br />
tucchesin cuddos pius animados.<br />
67 Mancu si fit però su fogu atzesu<br />
chi Febo, pro Ettòrre in oriolu,<br />
l’andesit a costazu a mesu ‘olu<br />
néndeli da-e palas: –Tue in mesu<br />
a sos tuos ti nd’ista e pensa solu<br />
s’atza ‘e lis abbivare. Da-e tesu<br />
si t’ ‘iderat Pelide, non dia cherrer<br />
chi tentet mortalmente de ti ferrer!–<br />
68 In s’intender, aéndelu connottu,<br />
ladina d’Arcu ‘e Prata s’avvertèntzia,<br />
si misciesit Ettòrre a su fiottu<br />
chena duda peruna, cun prudèntzia<br />
sighinde su dovere in s’abbolottu.<br />
Cun diversa orrorosa violèntzia<br />
Pelide invece in mesu a sos attarzos<br />
si ch’ ‘ettesit cun ùrulos dannarzos!<br />
689<br />
Febo ch’istorrat<br />
a Èttore
Càntigu XX<br />
69 Istesit su meone Ifitione 14<br />
pro primu a bi pèrdere sa vida,<br />
in concale agatténdesi felchida<br />
sa lantza tirriosa ‘e Mirmidone.<br />
Fizu fit cussu bonu campione<br />
ch’aiat dadu una ninfa dechida<br />
a Otrinte 15 , de pópulos segnore,<br />
in sos padros de Ide 16 cun amore.<br />
70 Addaghi cun sa conca perra-perra<br />
in unu poju ‘e sàmbene l’ ‘idesit:<br />
–Otrintide 14 –a ispantu li naresit<br />
Achille a risu in laras– da’ sa terra<br />
de sa Gigea 17 a s’iliàca gherra<br />
(sorte crudele sa chi ti tocchesit!)<br />
lómpidu ses proite? Assussegadu<br />
tra s’Ermo e s’Illo 18 t’esseres restadu!–<br />
71 S’attittia ‘e sa morte che niera<br />
li falesit in ojos de repente<br />
e, ficchinde, su corpus fintzamente<br />
li fattesin sas rodas a bisera<br />
de su carru pesudu! Su valente<br />
Demoleonte 19 de paris manera<br />
ruesit posca, fizu d’Antenòre,<br />
ch’a cuss’ala chirchende fit onore!<br />
72 Inter s’orija e s’attile in s’istante<br />
si ch’agattesit sa lantza cravada<br />
de s’eroe ‘e Fitia; ne bastante<br />
l’istesit s’elmu, a tales s’attappada<br />
fit fùrria! Pustis a Ippodamante 20<br />
cun su matessi traste un’istoccada<br />
da-e palas porresit chen’isgarru,<br />
mentres fuiat lassende su carru!<br />
690
Sas valentias de Achille<br />
73 Che cando pro a Zeus a s’altare<br />
che trazan sos garzones unu trau<br />
e leat cuddu a corrighinare<br />
reberde a puntorzos e cannau,<br />
a tales, puntu da-e su danau,<br />
lêsit su troianu a murrunzare<br />
chirchende, ma debadas, de vittire<br />
pro sempre pês in s’Ade ‘e che ficchire!<br />
74 A Polidoro 21 ‘occhesit fattu-fattu,<br />
de Prìamu su frua prus minore,<br />
ispantu de su babbu e curridore<br />
de sos mezus pr’agguantu e pro iscattu.<br />
Chi s’esseret restadu in su palattu<br />
li narait s’ilìacu Segnore,<br />
attesu da’ sa gherra, ma su fizu<br />
li pretziesit nudda su cunsizu!<br />
75 Fidéndesi ‘e sas ancas de crabolu<br />
fit chérfidu intrare in sa ‘errina<br />
e fit currinde, infattis, che a bolu,<br />
cand’una lantza Achille a mes’ischina<br />
li felchesit dannarza e sa divina<br />
lughe ‘e sos ojos e-i s’oriolu<br />
l’istudesit pro sempre de cuss’arte<br />
diffìtzile e sagrada a deus Marte.<br />
76 Nde l’ ‘essesit s’arminzu da’ s’imbìligu,<br />
poi pertunta una chintorza lada<br />
de oro, chi li teniat ligada<br />
sa coratza, e che pianta ‘e fìligu<br />
si mujesit, mischinu, a s’attappada<br />
de s’aina in su puntu pius dìligu!<br />
Un’ùrulu ‘ettesit, unu ebbia,<br />
ambas cheas serrende a sa giaria!<br />
691
Èttore<br />
affrontat<br />
a Pelide<br />
Càntigu XX<br />
77 In s’ ‘ider a su frade Ettòre mannu<br />
per terra a bucca abberta, chena frua<br />
e a minuzos foras, una lua<br />
de fele li faschesit e d’affannu<br />
ojos e coro! E tando a moda sua,<br />
chena timer de poder aer dannu,<br />
a lantza in resta tucchesit innante<br />
contr’a su mirmidone cumandante.<br />
78 Unu brincu Pelide ‘e cuntentesa<br />
fattesit in lu ‘ider avantzende,<br />
si nêsit che in bisu giuilende:<br />
–Accollu, ajallu a chie s’offesa<br />
fattu m’at pius manna! Millu ‘enzende!<br />
Àtera in vida no apo pretesa!<br />
Ea’ lómpida s’ora... e deo fia<br />
cust’ora disizende, custa ebbia!–<br />
79 Pustis abboghinende: –O Priameu,<br />
móveti, avantza, curre pius forte<br />
e gai prima l’abbojas sa morte<br />
chi ti dêt dare custu bratzu meu!–<br />
E torréndeli muttu Dardaneu:<br />
–Chi siat cussa, o Pelide, sa sorte<br />
tue non l’ischis! Ma càglia sa barra!<br />
O crês chi m’assucconas cun sa ciarra?<br />
80 Non b’at unu piseddu innant’a tie,<br />
ne perdo tempus in faeddos vanos!<br />
Emmo, de brios nd’as prus de a mie,<br />
ma detzidan sos Deos soberanos<br />
a chie favorire in custa die!<br />
E, si mi pretzieran, gitto manos<br />
fortes bastante pro ti che felchire<br />
custa lantza in pettorra e a t’ ‘occhire!–<br />
692
Sas valentias de Achille<br />
81 Nênde gai, oji-alluttu, l’imbolesit<br />
su traste sou Ettòrre poderosu,<br />
ma su ‘olu Minerva tirriosu<br />
a sulos, sende abbista, l’isviesit<br />
e, poi ‘e l’aer unu giru amprosu<br />
fattu fàghere, bi che lu torresit<br />
a pedes chena frua e chen’onore!<br />
Ammonestu tremendu pro Ettòre!<br />
82 Cun un’urùlu de lupu famidu<br />
si l’avventesit tando Mirmidone!<br />
Ma non fit ora ‘e suddisfassione<br />
mancu pro isse: aéndelu ‘idu,<br />
che upa in una nue isvanessidu<br />
che l’at Febo a s’eroe d’Ilione,<br />
a tales chi Pelide pro tres bias<br />
tentesit in debadas marranias.<br />
83 A sa ‘e battor pustis, cumprendende<br />
chi be-i fit sa manu ‘e s’Eterrenu:<br />
–Cane, –li nêsit de fele pienu–<br />
da-e sa morte t’est Febo ‘ardiende,<br />
ca lu pregas tottora cumbattende!<br />
Ma est s’ùltima ‘olta, s’est ch’anzenu<br />
non so deo a s’Olimpu! Mira como<br />
cantos cumpanzos ti bisestro e domo!–<br />
84 A Driòpe 22 sa lantza in cuss’istante<br />
felchesit in su tuju e su mischinu<br />
si l’imbenujesit a innante<br />
de sàmbene irrujende su terrinu!<br />
Posc’a Demucu 23 Achille divinu<br />
paris sorte sestesit menguante<br />
colpéndelu a s’ ‘enuju cun s’astile<br />
e cun s’ispada sutta su attile.<br />
693<br />
Àteros<br />
bisestros<br />
de Achille
Càntigu XX<br />
85 A Laogónu e Dàrdanu 24 ambos pare<br />
nd’ ‘ettesit fattu-fattu da’ su carru:<br />
su primu cun sa lantza e, chen’isgarru,<br />
s’àteru cun s’ispada. Ne salvare<br />
cherfesit galu a Troe 25 : a lu pregare<br />
cun boghe che s’aeret su cadarru<br />
leadu aiat su malefadadu<br />
esséndeli a costazu capitadu!<br />
86 No ischiat però s’Alastoreu 25<br />
chi s’ora non fit cussa prus addatta<br />
pro peder gràscias ...e gai ‘e Peleu<br />
s’arminzu s’agattesit intr’ ‘e matta<br />
e su fìdigu in terra! Pustis s’atta<br />
contr’a Mulìu 26 ‘oltesit a boleu:<br />
in s’orija l’intresit, ira mala,<br />
sa punta forrojende a s’àter’ala!<br />
87 Cun sa conca in duos isperrada<br />
ruesit galu Echeclu d’Agenòre 27 :<br />
s’intebiesit s’attarzina ispada<br />
coloréndesi ‘e purpurinu umore<br />
e sos ojos sa Morte isfidiada<br />
li faschesit d’eternu iscurigore!<br />
In su cùidu a Deucalione 28<br />
colpesit sighi-sighi Mirmidone.<br />
88 Pende-pende su bratzu li restesit<br />
e mentre, a ojos fora, su dardanu<br />
si lu fit abbaidende, li sestesit<br />
un’aterunu colpu, ch’a lontanu<br />
sa cabitta cun s’elmu che l’ ‘oghesit<br />
e su meuddu s’ ‘idesit fittianu<br />
da’ sos ossos brotàrende ‘e su tuju<br />
e-i su corpus tìnghersi de ruju!<br />
694
Sas valentias de Achille<br />
89 A Rigmu ‘e Pireu 29 , su ‘e noe,<br />
ch’a Tròia da’ sa Tràcia fit bennìdu<br />
cun s’ispera ‘e bi fagher bonu proe,<br />
in sa ‘entre lassesit imprimidu<br />
pustis s’attarzu! E galu istasidu<br />
s’iscuderi ruesit Aritoe 30<br />
mentres, boltadu su carru, ‘e fuire<br />
fit chirchende e sa morte de vittire.<br />
90 E fit che fogu s’eroe ‘e Fitia<br />
bessidu in logu siccu e da’ su ‘entu<br />
alimentadu, ch’in unu momentu<br />
inghìriat buscu e monte ‘e lughe ‘ia<br />
tzacchiddende, ne b’at impidimentu<br />
chi li pottat muttire sa tirrìa!<br />
A tales cantos si li paraian<br />
innanti, a pês, isfattos, li ruian!<br />
91 E decomente, girende che mola,<br />
addagh’est tempus de triuladura,<br />
nd’ ‘ogan sos boes a cattigadura<br />
da’ s’ispiga sos ranos in s’arzola,<br />
gai Xantu e Balìu, bola-‘ola<br />
subra sos mortos, a ischitzadura<br />
àteru samben faghian brotare,<br />
meuddos e cherveddos tott’a pare!<br />
92 Nde fin prenos s’iscala a parte ‘e sutta,<br />
fusu e rodas e, a s’ala ‘e fora,<br />
ambas costanas e, a taccas, brutta<br />
sa matta de sos caddos fit ancora,<br />
sos tzócculos! Degai, a cara allutta<br />
e lambridu de glòria, fit in s’ora<br />
sas manos imbrutténdesi Peleu<br />
de piuer e samben dardaneu!<br />
695
Càntigu XX<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTESIMU<br />
1 Témide [...]: O Temi. S’abbàidet sa nota n. 5 de su ‘e bìndighi<br />
Càntigos.<br />
2 Callicolonu [...]: Palinza collocada inter sa ‘idda de Tròia e-i su<br />
riu Simoente.<br />
3 Licaone [...]: S’abbàidet sa nota n. 23 de su ‘e tres Càntigos.<br />
4 resessidu so sempre a li fuire [...]: Pro sos gherreris gregos non fit<br />
birgonza o vilesa su ‘e dever fuire cando fit giaru a tottu chi s’inimigu<br />
fit pius forte.<br />
5 Lelegeos [...]: Pópulu de s’Àsia Minore, alleadu de sos Troianos e<br />
ghiadu da-e Enea.<br />
6 Esione [...]: S’abbàiden sas ottavas 109/111 e-i sa nota n. 28 de su<br />
‘e chimbe Càntigos.<br />
7 Dardanìa [...]: Tzittade de s’Àsia Minore, posta a pês de su<br />
monte ‘e s’Ida, fundada da-e Dàrdanu, fizu de Zeus e de Elettra,<br />
primu re e fundadore de sa rébula troiana.<br />
8 Erittóniu [...]: Fizu de Dàrdanu, re de sos Troianos, famosu e fentomadu<br />
pro sas ricchesas mannas chi possediat.<br />
9 Ilo, Assàracu, Ganimede [...]: Pro Ilo s’abbàidet sa nota n. 13 de<br />
su Càntigu X; pro Ganimede sa nota n. 4 de su Càntigu V; Assàracu,<br />
frade de Ilo e de Ganimede e fizu ‘e Troe, fit su bisaju-mannu (ossiat<br />
babbu ‘e su donnumannu) de Enea.<br />
10 Titone [...]: Fizu de Laomedonte e frade de Prìamu; si cojuesit<br />
cun s’Aurora (o Eos).<br />
11 Capi [...]: Fizu de Assàracu e babbu de Anchise.<br />
12 s’Ancattoppadu [...]: Vulcanu, deus de su fogu, toppu a un’anca.<br />
13 e foras d’Ìlion àtera potèntzia [...]: Omero non lu narat in manera<br />
gai profética, limiténdesi a assegurare a Enea e a “sos fizos de sos<br />
fizos” s’impériu subra su pópulu troianu.<br />
14 Ifitione [...] Otrintide [...]: Gherreri de sa Meònia, fizu de<br />
Otrinte, mortu da-e Achille.<br />
15 Otrinte [...]: Babbu de Ifitione, chi apesit da-e una ninfa non<br />
mezus pretzisada.<br />
16 Ide [...]: Si trattat, forsis, de sa ‘idda de Sardi, in sa Lìdia.<br />
17 Gigea [...]: Paule de sa Lìdia a pês de su monte ‘e Tmolo.<br />
18 Ermo, Illo [...]: Rios de sa Lìdia; su segundu ch’ ‘ettat sas abbas<br />
suas in su primu.<br />
696
Sas valentias de Achille<br />
19 Demoleonte [...]: Gherreri troianu, fizu d’Antènore, mortu da-e<br />
Achille.<br />
20 Ippodamante [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Achille e non<br />
mentovadu in aterue.<br />
21 Polidoro [...]: Su fizu pius minore de su re troianu Prìamu,<br />
mortu da-e Achille. Segundu un’àtera paristòria, regolta daeVirgìliu<br />
in s’ENÉIDE, diat esser invece bistadu mortu da-e su re de<br />
sa Tràcia, a ue su babbu l’aiat mandadu cun ricchesas mannas pro<br />
nde l’iscampiare da-e sa gherra.<br />
22 Driòpe [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Achille.<br />
23 Demucu [...]: Gherreri troianu, fizu de Filètore, mortu da-e<br />
Achille.<br />
24 Laogonu, Dàrdanu [...]: Frades gherreris de Tròia, fizos de<br />
Biante, mortos ambos pare da-e Achille.<br />
25 Troe [...] s’Alastoreu [...]: Troe (de non cunfùndere cun s’antigóriu<br />
re de Tròia) fit su fizu de Alàstore troianu; lu ‘occhesit Achille.<br />
26 Mulìu [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Achille. Àteros soldados<br />
aian su matessi nómene.<br />
27 Echéclu d’Agenòre [...]: Gherreri troianu, fizu de Agènore,<br />
mortu da-e Achille.<br />
28 Deucalione [...]: Gherreri troianu mortu da-e Achille e non<br />
mentovadu in aterue.<br />
29 Rigmu ‘e Pireu [...]: Gherreri tracianu, fizu de Pireu, mortu dae<br />
Achille.<br />
30 Aritoe [...]: Iscuderi de Rigmu, tracianu, mortu da-e Achille.<br />
697
ILIADE<br />
CÀNTIGU VINTUNÉSIMU<br />
BISESTRU MANNU IN SU SCAMANDRU<br />
Bisestru mannu in su Scamandru
Càntigu XXI<br />
SUMMÀRIU<br />
S’irrujesin de samben dardaneu... Ottavas 1-7<br />
Achille e Licaone 8-26<br />
Achille e Asteropeu 27-39<br />
Sa vinditta de su riu Xantu 40-70<br />
Sos Deos in buluzu 71-92<br />
Deos e Deas si retìrana da-e sos chertos 93-96<br />
Prìamu cumandat de abbèrrere<br />
sas giannas de Ilione 97-100<br />
Agènore contr’a Pelide 101-109<br />
Achille trampadu da-e Febo 110-113<br />
700
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
1 A su Scamandru immortale arrividos<br />
fin intantu, fuinde che muscados,<br />
sos gherreris de Troe, persighidos<br />
da’ s’eroe ‘e Fitia e bisestrados.<br />
Lómpidos cue, in s’ ‘ider accorrados,<br />
de lu ‘iampare sos prus attrividos<br />
tentesin cussu ‘adu chen’isettu<br />
bettendesiche a nadu cun apprettu.<br />
2 Sos ch’invece timian peus dannos<br />
a s’ala ‘e sas muràglias d’Ilione<br />
sighésini sa fua a passos mannos<br />
(sa die innanti a sos d’Agamennòne<br />
in cussu trettu sìmiles affannos<br />
aiat dadu Ettòrre!). Ma Giunone<br />
pro lis frenare s’ardore in s’istante<br />
los faschesit cun neula abbundante.<br />
3 Ohi chimentu per terra e per riu<br />
d’ómines e fiados! Oh, affogu!<br />
Che cando, inghiriados da’ su fogu,<br />
s’ ‘iden sos tilipisches in s’istiu<br />
pesàresi a nues da’ su logu<br />
de sa pastura e a unu tzirrìu<br />
in s’abba ‘ettaresiche e morrer cue,<br />
a tales sos Troianos fue-fue!<br />
4 Sa lantza sua longa insambentada<br />
lassesit tando su fizu ‘e Peleu<br />
in unu tamarittu e, cun s’ispada<br />
in manu, in su Xantu, frua ‘e Zeu 1 ,<br />
ch’intresit che dimóniu a s’impressada.<br />
S’irrujesin de samben dardaneu<br />
sas undas pustis pagu e canta zente<br />
e caddos si portesit sa currente!<br />
701<br />
S’irrujesin<br />
de samben<br />
dardaneu...
Achille<br />
e Licaone<br />
Càntigu XXI<br />
5 Che pisches chi a palas avantzende<br />
s’ ‘iden a bucca abberta su druffinu 2<br />
e chi a totta fua iscoittende<br />
chircan amparu in s’iscogliosu sinu<br />
de s’oceànu, a tale, ijantinende,<br />
a Pê-velotze ‘e vittire divinu<br />
tentain nada e curre sos Dardanos,<br />
ma fin pro sos pius afficcos vanos!<br />
6 Pustis cando sas manos s’intendesit<br />
de ‘occhire istraccas e lantare,<br />
dóighi gherradores meledesit<br />
giovaneddos ancora ‘e che leare<br />
cun s’intentzione ‘e los sacrificare<br />
pro s’amigu ch’Ettòrre li ‘occhesit.<br />
Nâdu e fattu; e dóighi in pag’ora<br />
de cautivos nd’ ‘oghesit a fora!<br />
7 Cun sas chintorzas insoro ‘e los prèndere<br />
a man’insegus pensesit e tottu<br />
e lestru a sos cumpagnos de los rèndere<br />
pro che los gigher da-e s’abbolottu.<br />
Che crabolos, timinde, a unu fiottu<br />
s’aunésini cuddos, de cumprèndere<br />
chirchende ello priteu settesciados<br />
non los aeren appoi leados!<br />
8 In s’ora s’agattesit Mirmidone<br />
a cara a cara cun unu gherreri<br />
chi connoschiat bene: a Licaone,<br />
fizu ‘e Priàmu, valente iscuderi.<br />
Bardanende contr’a sos d’Ilione,<br />
fattu l’aiat isse presoneri<br />
mentre, una notte, d’unu crabufigu<br />
fit seghende sos rattos s’inimigu.<br />
702
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
9 In bidea costanas e iscala<br />
fit isse de su carru ‘e si frunire!<br />
Ma non tucchesit a festas de gala,<br />
si li tocchesit, presu, ‘e ch’arrivire<br />
a sa nave ‘e Pelide e a partire<br />
pustis isciau a Lemno! S’ura mala<br />
però, sa ‘olta, e su destinu reu<br />
giambesin cue pro su dardaneu.<br />
10 In Lemno, infattis, poi comporadu<br />
da’ Euneu a preju de valore,<br />
da’ Etione 3 istesit cun amore<br />
da’ su padronu nou riscattadu<br />
e a sa ‘idda d’Arisba 4 portadu<br />
pro ch’isteret attesu da’ s’orrore<br />
de sa de Tròia isfidiada lua.<br />
Ma fuesit da’ cue a domo sua!<br />
11 Da-e ùndighi dies fit ebbia<br />
gosende appena de sa libertade<br />
e como (oh, sorte!) una divinidade<br />
a cara a pare ancora in marrania<br />
lu fit poninde cun su de Fitia!<br />
E già in coro s’imbujore ‘e s’Ade<br />
s’intendiat che upa ‘errina-‘errina<br />
e falados sos brios che chijina!<br />
12 Chen’elmu, ne ispada e ne iscudu<br />
e chena lantza si l’appresentesit,<br />
anchimùcculu in prus e mesu nudu,<br />
ca de ch’ ‘ettare sos trastos pensesit<br />
fuinde Licaone. E-i s’atzudu<br />
fizu ‘e Peleu, addaghi l’ ‘idesit:<br />
–Mire’, –abboghinesit beffulanu–<br />
meràculu est custu soberanu!<br />
703
Càntigu XXI<br />
13 Si da-e Lemno, inue ti ‘endemis,<br />
lómpidu ‘iu ses tue a inoghe,<br />
b’at de crêre chi cantos nd’imbiemis<br />
Troianos a sa pìghida foghe<br />
de s’Ade, paris tou e noghe-noghe,<br />
recuan su matessi! Los bocchemis<br />
adducas in debadas, no est gai?<br />
E sigo a mi faddire... ohi, ahi!<br />
14 Ma proamos ancora... pro ischire<br />
si tenes che-i s’ ‘attu sette fiados<br />
e si cun sos cumpagnos settesciados<br />
ses bonu da’ s’Avernu a recuire!–<br />
A ojos Licaone isbambarriados<br />
in su l’intender, chirchende ‘e vittire<br />
s’ùltimu fadu, a li s’imbenujiare<br />
istesit lestru a pês pro lu pregare.<br />
15 Ma lómpidu non fit su troianu<br />
nemmancu a mover laras, si isviadu<br />
non l’aeret in s’ora cun sa manu<br />
sa lantza chi l’aiat imboladu<br />
imperistantu Achille! Non lontanu<br />
si felchesit s’arminzu! Ijantinadu<br />
a sos benujos tando l’abbratzesit<br />
e cun boghe ‘e pibiu li naresit:<br />
16 –Sàlvami, frua ‘e Zeus, sias bonu<br />
cun chie in domo tua, ti nd’ammenta,<br />
at mandigadu ‘e s’anzenu padronu<br />
su pane de Demètra 5 ! M’accuntenta,<br />
m’accansa ‘alu una ‘olta su perdonu,<br />
ca si m’agatto in custa trebenta<br />
poi ‘e Lemno ancora innant’a tie<br />
est ca chérfidu at Cronos deasie!<br />
704
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
17 Chentu ‘oes ti desit Euneu<br />
addaghi mi ‘endesti cautivu...<br />
e da’ ùndighi dies, o Peleu,<br />
da-e ùndighi ebbia, pius brivu<br />
so de sa libertade, in logu meu!<br />
E fintz’a mama su coro in abbivu<br />
l’est torradu in m’ischire a fiancu sou<br />
poi ‘e tantas peleas torra ‘e nou!<br />
18 D’Alte 6 , ‘e sos Lelegeos mere mannu,<br />
mama est fiza, Laote 7 nomada,<br />
sa chi da-e Pedàsu 8 s’at portada<br />
Prìamu isposa a Tròia. E in affannu<br />
posta l’as tue insara, s’adorada<br />
prenda de Polidoro (assiat dannu!)<br />
bocchìndeli a marranu! E cheres como<br />
de su tottu imboidàreli sa domo?<br />
19 Àteros fizos non tenet, mischina,<br />
e, si ‘occhis a mie, so seguru<br />
chi su coro a issa franghes puru!<br />
Adducas mi nde ‘àrdia, o divina<br />
frua ‘e Tetìde! Emmo, e s’in ruina<br />
postu ti at Ettòrre coriduru<br />
brivéndeti ‘e Patròclo geniale,<br />
iscas chi, no, non m’est frade carrale!–<br />
20 «Ne cun prommissas e ne cun pibios<br />
–Achille rispondesit ojitortu–<br />
niunu da’ sos propositos mios<br />
pius mi ‘ogat! Fintz’a cando mortu<br />
su chi tenia prus caru cunfortu<br />
non m’aizis, in àteros isvios<br />
mi nd’istei abbandadu e volenteris<br />
bendia sos dardanos presoneris!<br />
705
Càntigu XXI<br />
21 Tue l’ischis ch’est gai! Ma da’ oe<br />
solu apo in buddu de bos settesciare<br />
cantos sezis de sa zenia ‘e Troe!<br />
Adducas mori! No, non fizis pare<br />
tue e su de Menétziu forte eroe!<br />
Mortu mi l’azis... ne deo torrare<br />
pro cantu nde distrua in nomen sou<br />
pius lu potto a vida da-e nou!<br />
22 Mira pro s’ùltim’ ‘olta: bellu e forte<br />
so deo puru, de nóbile ereu<br />
e fizu d’una dea! Subra meu<br />
paris però su fadu de sa Morte<br />
tesset s’ordinzu sou! E-i sa sorte<br />
ùltima mia calchi dardaneu<br />
forsi m’est già sestende a ferru in manu,<br />
no isco s’est a sero o a manzanu!»<br />
23 Lassesit sos benujos Licaone<br />
e a s’insegus cun cara incherada<br />
che falesit, un’ùltima mirada<br />
dende a s’isteddu de Iperione.<br />
Tra tuju e pala sa lughente ispada,<br />
a duas attas, tando Mirmidone<br />
li felchesit e-i cuddu a sa vida<br />
desit s’adiu cun un’ingrivida!<br />
24 S’irrujesit de samben su terrinu<br />
e, a s’attatta, cun ojos de fele<br />
galu li nêsit Achille divinu<br />
bettendechelu in s’abba, crudele:<br />
–A brama ‘e pisches mannos sias mele<br />
in su ‘e Xantu trobogliosu sinu<br />
e si calch’ossu che lompet a mare<br />
si lu pottan incue isbicculare.<br />
706
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
25 Sa digna no as aer sepultura,<br />
ne Laote, pranghinde a disconsolu,<br />
t’at a poder cun làgrimas de dolu<br />
frobbire sas feridas! Paris ura<br />
asi tocchet a tottu e unu solu<br />
non fuat a sa Morte! E si segura<br />
fit d’Ìlion sa rocca fintz’a oe<br />
chi tremen intro cue sos de Troe!<br />
26 Da’ sas undas de prata aggiudu mannu<br />
de su Scamandru non nd’aisettedas,<br />
pro cantu ‘ios e tottu bi ‘ettedas<br />
traos e caddos pius boltas s’annu<br />
pro l’onorare! Chi mi lu paghedas<br />
bramo como de Pàtroclo su dannu<br />
cantos sezis troianos gherradores,<br />
cun féminas e betzos e minores!–<br />
27 S’inchizesit su riu in l’intender<br />
de Pê-velotze su ‘antu imprudente<br />
e pius istragosa de li render<br />
pensesit sa ch’aiat brama ardente!<br />
Lassadu a Licaone in sa currente,<br />
a tal’Asteropeu fit d’offender<br />
chirchende Achille intantu, ‘e sa zenia<br />
de Pelegonu 9 e de sos Lìcios ghia!<br />
28 (Fit Pelegonu fizu ‘e Peribea,<br />
d’Acessamenu 10 lùghidu fiore,<br />
fruttu ‘ogadu a mundu da’ s’amore<br />
chi Assìu, riu ‘e Macedonea,<br />
apesit pro a issa). Cun ardore<br />
su gióvanu da’ s’ala dardanea<br />
a innante però si li paresit<br />
cun duas lantzas e l’aisettesit.<br />
707<br />
Achille<br />
e Asteropeu
Càntigu XXI<br />
29 A li dare tant’atza istesit Xantu,<br />
contr’a su gregu ‘oltadu a disdignu.<br />
Lu miresit Achille che a ispantu<br />
e, resinnadu ‘idìndelu in s’impignu,<br />
l’abboghinesit: –Si pensas a tantu<br />
dês esser de abberu ómine dignu!<br />
De cales ses mi nara. Su cherveddu<br />
però ti s’est tzoccadu, o giovaneddu!–<br />
30 «E prîte –Asteropeu li naresit–<br />
de cales so mi pedis che beffende?<br />
Da’ sa lontana Peònia brotesit<br />
s’erèntzia mia, inue, abbivende<br />
laores e fruttales, b’est currende<br />
s’Assìu abbigiaru. E mi desit<br />
Pelégonu sa vida, ìnnidu chiu<br />
de Peribea e de cuddu riu!<br />
31 Da-e ùndighi dies so ebbia<br />
difendinde ‘e sos frades d’Ilione<br />
sa libertade, o forte Mirmidone!<br />
Ma cominzamos custa marrania,<br />
cominzamos!» E cun atza ‘e leone<br />
duas lantzas contr’a su de Fitia<br />
ch’imbolesit su gióvanu atzuridu<br />
paris bettende un’orrorosu gridu.<br />
32 Una a s’iscudu, a mùilos che trau,<br />
s’attappesit, lompende a si felchire<br />
fintz’a su pizu ‘e s’oro; a lu ferire<br />
in su cùidu destru a su danau<br />
s’àtera invece, chena resessire<br />
a su de s’Ade neulosu astrau<br />
a che lu minter però, s’est ch’appena<br />
l’ispizolesit una subraena 11 .<br />
708
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
33 Nde brotesit su samben ruju-‘iu...<br />
ma chena mancu li dare un’ojada<br />
sa lantza sua ‘e frassu ismisurada<br />
li torresit Pelide chen’isviu!<br />
Ma lu faddesit... e cudda tzaccada<br />
in su costazu ‘e rocca de su riu<br />
si ch’est a tìrria fintz’a prus de mesu<br />
istinchiddende che tittone atzesu!<br />
34 S’ispada portentosa de Vulcanu<br />
nd’isbainesit tando e a boleu<br />
si l’avventesit, sende Asteropeu<br />
da’ su roccarzu proende a marranu<br />
de nd’istratzare s’arma de Peleu.<br />
Pro tres bias tentesit su giovànu<br />
chena poder resesser in s’impresa<br />
d’aer un’àter’arma pro difesa.<br />
35 A sa ‘e battor, mentres in suffratta<br />
nessi de la truncare fit bramende,<br />
su traste s’agattesit intro ‘e matta<br />
felchidu ‘e s’inimigu e pende-pende<br />
s’ ‘idesit fintzamente, isalenende,<br />
sos minuzos s’iscuru! A s’attatta<br />
e che a bantu, sena prus rispettu,<br />
li nêsit tando Achille, a pê’ in pettu:<br />
36 –Settesciadu t’ista! O non l’ischias<br />
chi s’est Zeus su mere pius forte<br />
de sas tzelestes soberanas ghias,<br />
galu sos fizos de custas in sorte<br />
tale pôre an in terra? Non podias<br />
adducas mai dàremi sa morte!<br />
De unu riu ses fizu, m’as nâdu!<br />
Aja’ a tie in un’àteru allogadu!<br />
709
Sa vinditta de<br />
su riu Xantu<br />
Càntigu XXI<br />
37 E custu est mannu! Che bonu parente<br />
pédili aggiudu cun s’ùltim’alenu!<br />
Finas de s’Acheloe 12 sa currente,<br />
iscas però, e s’Oceànu, prenu<br />
da’ sas abbas de onzi continente,<br />
de su Cronide timen eterrenu<br />
sa ‘értiga de fogu poderosa<br />
addaghi l’isfuettat tirriosa!–<br />
38 Nênde gai, cun fortza a dismisura,<br />
sa lantza sua prima nd’istratzesit<br />
da’ sa rocca e, tucchéndesi, lassesit<br />
su corpus a sos pisches in pastura!<br />
E lestros custos, a bulluzadura,<br />
(a bucca abberta Achille los bidesit)<br />
l’inghiriesin, lênde, a mizas pare,<br />
pulpas e ossos a l’isbicculare!<br />
39 A sos cumpanzos posca ‘e su Peone<br />
si ‘oltesit che lupu a persighire,<br />
giaghi, mortu s’insoro campione,<br />
ijantinados lêsin a fuire.<br />
Gai in su Xantu devian ficchire,<br />
unu fattu a s’àteru, Midone,<br />
Ofeleste, Tersìlocu, Trasìu,<br />
paris cun Mnesu, Astìpilu ed Enìu 13 .<br />
40 E bisestrados tottu los aiat<br />
cantos fin Pê-velotze a gana a gana<br />
si, affeladu, lênde fromma umana,<br />
su deus Xantu non si mustraiat<br />
e minettosu l’abboghinaiat:<br />
–In cuss’arte, ch’est sa pius metzana,<br />
o Achille, niune ti supèrat,<br />
ca s’Olimpu immortale ti poderat!<br />
710
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
41 Ma si t’est cuntzedinde de Dardanu<br />
de derruer sa ratza s’alta Ghia,<br />
nessi attesu lu faghe, in su pianu,<br />
ca poninde mi ses in tribulia!<br />
prena de mortos sa currente mia,<br />
brutta de samben, fintz’a s’oceànu<br />
fadigat a che lomper da-e ora!<br />
Adducas m’accuntenta, ‘éssiche fora!–<br />
42 E de Teti s’ispantu: –E siat gai,<br />
o Xantu soberanu, ‘e Zeus frua!<br />
Già ch’ ‘esso, emmo, da-e s’abba tua,<br />
appenas posta a Tròia in arguai!<br />
S’ordinzu arcanu e longu ‘e custa lua<br />
cheret chi l’isolvemos oramai!<br />
A Ettòrre mi bastat d’abbojare<br />
pro lu ‘occhire o pro mi settesciare!–<br />
43 Nêsit; e che benturzu ojiabbramidu<br />
contr’a cuddos s’ ‘ettesit a s’istante.<br />
Tando a Febo, che chie est risentidu,<br />
abboghinesit Xantu: –O saettante<br />
deus de s’arcu, a tales zelante<br />
a su de Zeus pretzisu cumbidu<br />
de sustenner a Tròia obbedis tue?<br />
No est galu su sole rue-rue 14 !–<br />
44 A ùrulos, intantu, fit torradu<br />
in mesu a su Scamandru Mirmidone.<br />
Sas undas suas tando a trimizone<br />
abbolottesit cuddu, arrennegadu,<br />
unfiéndesi che si l’aeren dadu<br />
chentu rios sas abbas a cumone,<br />
sos mortos trobogliende tott’umpare<br />
pensende a foras de si los catzare.<br />
711
Càntigu XXI<br />
45 E pustis pagu, infattis, borriende<br />
che trau chi sebestat sa cumpagna,<br />
nde los buttesit tottu da’ s’intragna<br />
cun un’undada ebbia, semenende<br />
d’eroes e fiados sa campagna!<br />
E sos ch’in mesu be-i fin nadende<br />
da’ ojos a Pelide nde los lêsit<br />
e in su sinu si che los cuesit!<br />
46 Detzisu, in finitia, a l’istorrare,<br />
contr’a s’Eroe ch’ ‘oltesit repente<br />
Xantu sas undas! De bi las frenare<br />
tentesit cun s’iscudu su potente<br />
fizu ‘e Peleu... ma fit sa currente<br />
a tales poderosa chi torrare<br />
lu fattesit persegus bàndia-bàndia<br />
fintz’a lu suppesare che in àndia!<br />
47 A un’ùlumu tando s’attacchesit<br />
(chi fit cue serente) cun apprettu<br />
sa frua ‘e Teti, ma che a dispettu<br />
finas sa matta nd’irraighinesit<br />
s’unda felosa e che la ‘oltulesit<br />
cun fragassu tremendu intro su lettu.<br />
Ma unu ponte, ruìndeche in mesu,<br />
bi fattesit cuss’ùmulu trattesu.<br />
48 In s’ ‘ìdere su ‘adu, a passos mannos,<br />
lu giampesit brinchèndeche a fora,<br />
tudende s’ira in un’ìscia in s’ora<br />
in timòria ‘e patire àteros dannos!<br />
Ma, tirriosu, e pro vittire affannos<br />
a sos de Troe, s’unda atterradora<br />
nde fattesit da’ làccanas bessire<br />
Xantu, in perriccas de lu persighire!<br />
712
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
49 Ma che ae de monte, cumprendende<br />
de su riu sa mala arrealia,<br />
de fuire pensesit che bolende<br />
peri sas tancas s’eroe ‘e Fitia<br />
sàltia e curre, ‘e rujadis... e a porfia<br />
cuddu a infattu, ‘e l’ ‘ider trambucchende<br />
in disizos de gosu a donzi passu,<br />
che chie ‘e gràscias isettat s’accassu!<br />
50 Tales comente bidet s’ortulanu<br />
currer s’abba in su sulcu fue-fue,<br />
poi avviada, e intráreche in tottue<br />
appenas cun su tzappu o cun sa manu<br />
l’at bogadu s’abberru, paris cue<br />
s’unda manna ‘e su Xantu soberanu<br />
s’ ‘idiat currer in mesu a sa tanca<br />
lênde como a dresta e posc’a manca!<br />
51 Felosa che simmai e resoluta<br />
fit sa tìrria ‘e su riu, si Pelide,<br />
timinde d’aer a una combutta<br />
contra s’Olimpu, perdende sa fide,<br />
in s’ ‘ider su terrinu da-e sutta<br />
mancàreli in sa fua, a su Cronide<br />
nêsit finas: –O mere babbu santu,<br />
niune mi nde ‘àrdiat da-e Xantu?<br />
52 Duncas sa sinza mia ingloriosa<br />
fit sa ‘e morrer gai! Assiat Fadu!<br />
Ahi cantu, o mama, m’as trampadu...<br />
ahi comente! Sa morte orrorosa<br />
da’ sas fritzas de Febo annuntziadu<br />
m’at sempre sutt’a Tròia poderosa<br />
e poi ‘e l’aer derrutta e inchesa 15 !<br />
Cantos bisos faddidos... cal’offesa!<br />
713
Càntigu XXI<br />
53 Mezus m’aeret Ettore dannarzu<br />
a cara a cara gherrende istasidu,<br />
ca un’eroe de nóbile attarzu<br />
nd’aiat tando un’àteru ‘occhidu!<br />
Paris sorte invece m’an bordidu<br />
d’un’imprudente miseru porcarzu<br />
ch’in s’abba attogat de unu trainu<br />
chirchende ‘e lu ‘iampare, che mischinu!–<br />
54 Nêsit a fele in bucca e sempre in fua.<br />
A s’iscramu, Atena e Posidone<br />
coittesin luego a s’ala sua<br />
e, leada ‘e mortales sa persone,<br />
li muttesin: –Non timas, Mirmidone,<br />
giómpida no est galu s’ora tua!<br />
Zeus nos mandat a ti sulenare<br />
e tue e tottu ti nd’as a abbizare!<br />
55 A su chi nâmos como pone mente<br />
ch’est boghe custa nostra verdadera:<br />
non sesses de gherrare, antzi a manera<br />
faghe chi si ch’inserret cussa zente<br />
fuinde in Ilione, e-i s’ispera<br />
ch’as de ‘occhire a Èttore valente<br />
avréschida as a bider! Ma t’ammenta:<br />
posca torra a sa nave e t’ausenta!–<br />
56 Si tucchesin depustis ambos deos;<br />
e torresit Pelide a sa cuntierra<br />
accunortadu e cun diversos leos!<br />
(A deghinas in s’allagada terra<br />
si b’ ‘idian de s’orrorosa gherra<br />
sos corpos de sos mortos dardaneos<br />
e iscudos e lantzas e fiados<br />
gallizende o de lotzu saccarrados!)<br />
714
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
57 Cun s’abba a su ‘enuju si ‘oltesit<br />
gai contr’a Xantu s’eroe ‘e Fitia,<br />
ne frimmare su riu lu pottesit<br />
ca alentu nou pro sa marrania<br />
l’aiat dadu Atena. Non muttesit<br />
s’ira però su deus, s’a porfia<br />
s’unda unfiesit de pius ancora<br />
nênde a su Simoente lestru in s’ora:<br />
58 –Aunìmunos, frade, in cust’impresa,<br />
ca, si non li basciamos crista e briu,<br />
custu mancunu, crê’, nde lassat biu<br />
de sos de re Priàmu! Cun lestresa<br />
sas benas ùnfia tottas de su riu,<br />
altas che monte sas undas suppesa,<br />
mue che tronu e truncos, crastos, mattas<br />
nde trìsina a inoghe e cantu agattas!<br />
59 Coitta a m’aggiuare, ca s’atzudu<br />
d’aggualare sos deos soberanos<br />
oe s’at postu in bicca e chen’impudu!<br />
Ma sun presumos mettanzos e vanos!<br />
Rùere s’at a bìdere in su ludu<br />
sos arminzos divinos da-e manos<br />
e loroddados! Pretzisu sa vida<br />
finas bi perdet in cust’attrivida!<br />
60 A tales lu dev’ ‘eo saccarrare<br />
d’abba e de rena a su fizu ‘e Peleu<br />
chi nemmancu ossos prus an a agattare<br />
d’isse sos Gregos! Ne at aer teu<br />
da’ sos fedales, ne déghile altare,<br />
a mentovu ‘e s’ilìacu impeleu!–<br />
Nêsit; e unfiéndesi ‘e piusu<br />
a cabaddadas si l’ ‘ettesit susu!<br />
715
Càntigu XXI<br />
61 E si l’aiat gittu a Mirmidone<br />
cuss’unda alta che monte e trobojada<br />
si a Vulcanu, cun cara assustada,<br />
no eret nâdu in s’ora Giunone:<br />
–Ti nde pesa, o Toppu, a s’impressada!<br />
A Xantu in su paris d’Ilione<br />
cheret ch’attones cun sas artes tuas<br />
pro chi si nd’istat in làccanas suas!<br />
62 Fiamas pesa fruscas, ruinosas,<br />
chi li brujen sas àrvures in giru!<br />
Deo a Noto pedo e a Zefìru<br />
ch’in tottue las gittan tirriosas<br />
pro chi dissipen, a ora ‘e retiru,<br />
sos mortos, sos fiados, cantas cosas<br />
at su riu cun fele ammuntonadu<br />
daghi contr’a Pelide s’est boltadu!<br />
63 A isse inghìria pustis a donz’ala,<br />
ne tzedas a lusingas de su deu<br />
e ne si ti mustrerat chiza mala!<br />
Làssalu lìeru a s’órdine meu!<br />
Adducas bae, o fizu... curre... fala!–<br />
Nêsit Giunone; e-i cuddu a boleu<br />
tucchesit resinnadu a sa mattana,<br />
sas foddes unfiende a gana a gana.<br />
64 A sa lómpida, lestru inghiriesit<br />
de fiaras sa tanca dardanea<br />
e sos carasos primma dissipesit,<br />
fiados, trastes a una tenea.<br />
E sa terra, a sa bura, s’asciuttesit<br />
paris comente su ‘entu ‘e Borea<br />
intostat e acchervat sos terrinos<br />
appoi ‘e sos rigores atonzinos.<br />
716
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
65 Contr’a su riu, sighinde, Vulcanu<br />
s’ ‘oltesit, reduéndeli in chijina<br />
sàlighes, tamarittos, elighina,<br />
fustesalvos, ulùmos che a marranu,<br />
giuncos, cannas, mattas ch’in su pianu<br />
da’ s’umore ‘e sa currente divina<br />
leain s’alimentu bundansciosu,<br />
tales fit cussu fogu tirriosu!<br />
66 E brinca-brinca s’ ‘idesin fuende<br />
sos pisches galu e, a iscoittadas,<br />
sas ambiddas da’ fundu che luadas<br />
a pizu d’abba altzàrende attoghende.<br />
Tando a Efesto in sas malas paradas<br />
nêsit Xantu: –Niune marranende<br />
podet mai cun tegus balanzare,<br />
ne sighire cherz’ ‘eo a puntigliare!<br />
67 Mutti s’ira, o Vulcanu, e chi recue<br />
dami tempus a làccanas de riu...<br />
e chi pustis, s’est su chi bramas tue,<br />
non nde lasset Achille unu ‘iu<br />
de Dardanos inoghe o in aterue!–<br />
E mentras lu pregait a pibiu,<br />
buddinde, apprettadas da’ sas fiaras,<br />
già s’ ‘idiat sas abbas suas giaras!<br />
68 Che a cando, solvende in sa labia<br />
s’ozu d’unu mannale, a fogu sutta<br />
s’ ‘iden sos bumbullones buddi e butta<br />
da’ sas framas prettados che a porfia,<br />
a tales fit pro cussa marrania<br />
sa currente ‘e Scamandru che allutta,<br />
in bulluzu sighidu e mattanada<br />
da’ destra e da-e manca inghiriada!<br />
717
Sos Deos<br />
in buluzu<br />
Càntigu XXI<br />
69 Posc’a Era su deus in affogu<br />
s’invochesit naréndeli: –O diosa,<br />
assiat atza su Mere ‘e su fogu<br />
ch’at oe contr’a mie tirriosa!<br />
Nâli chi mi libèret da’ s’attogu...<br />
bi lu cumanda... ma cuidadosa!<br />
E de los amparare a sos Troe<br />
pius mai promitto da-e oe!<br />
70 Pius mai... si puru la ‘idera<br />
inchesa sarraghende a Ilione<br />
da’ sos Danaos de Agamennòne,<br />
a Marte caros e a tie, o Era!–<br />
Nêsit; e a urùlos Giunone:<br />
–O corosu, a Xantu mi libèra<br />
da’ su rógliu ‘e su fogu e coittende,<br />
ca deus contr’a deus est gherrende!<br />
71 Pro sos mortales a nos mattanare<br />
non cumbenit, t’ammenta, prus de tantu!–<br />
L’iscultesit Vulcanu e de su Xantu<br />
pustis pagu s’ ‘idésini torrare<br />
cristallinas sas undas a incantu<br />
e, friscas che a prima, a s’ala ‘e mare<br />
currer festosas! Ma non fit cumprida<br />
sas perricca ‘e sos deos belenida!<br />
72 Istesit Are in s’ora a lantza in manu<br />
da-e Minerva a currer minettosu<br />
e a li narrer: –A tales felosu<br />
est s’ódiu tou contr’a su Dardanu<br />
chi l’inimigas cun fagher tramposu<br />
como fintzas a Xantu soberanu!<br />
Ses che musca maghedda, est deosie,<br />
punghe e sue a de notte e a de die!<br />
718
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
73 O crêse chi mi l’apa ismentigadu<br />
cando m’as a Diòmede atzuridu<br />
cun àteras inghènias contra ‘oltadu?<br />
E su fizu ‘e Tideu m’at feridu<br />
sa ‘olta! Pro su male ch’as bordidu<br />
ea’ chi su sensale est arrivadu!–<br />
Sa lantza l’imbolesit, nênde gai,<br />
chirchende sa vinditta che simmai!<br />
74 Ma li paresit su colpu dannarzu<br />
Ciprigna cun s’egìda, chi su tronu<br />
e su lampu ‘e s’olìmpicu padronu<br />
mancu poden domare e ne s’attarzu<br />
de chentu e pius deos a consonu!<br />
Da’ terra lêsit tando unu marrarzu<br />
s’Ojuasulina, nieddu fumigadu,<br />
da’ sos Mannos pro làccana assentadu.<br />
75 Bi l’avviesit contra chen’isettu<br />
e che raju in su tuju lu colpesit<br />
isterrijendechelu ‘erettu-‘erettu<br />
in sa campura ‘e Troe! S’imbruttesit<br />
Ares sos pilos longos e tronesit<br />
s’armadura a sa rutta pro s’apprettu!<br />
L’abboghinesit tando risulana<br />
sa reina ‘e sas gherras soberana:<br />
76 –Tontu chi non ses àteru... maccone!<br />
Mintirottu già ses, ma no ischias<br />
de sas d’Atena lùghidas balias,<br />
ne d’ite istridos est bona Giunone!<br />
Dendetiche a s’ala d’Ilione<br />
cun issa e tottu as postu marranias!–<br />
E aterue, pustis, sa mirada<br />
cuntenta che ‘oltesit sa biada!<br />
719
Càntigu XXI<br />
77 Nd’approfettesit Venere dechida<br />
e, léndelu per manu, chen’ ‘istentu<br />
si giuttesit a Marte, ‘alu in lamentu!<br />
Ma, ‘idèndela, Era bratzinîda<br />
abboghinesit: –Assiat appentu!<br />
Mira, o Atena: che musca accudida<br />
nd’est Venus a su pingu e a sa lestra!<br />
E torrabei... bae... e la bisestra!–<br />
78 Ch’ ‘essesit che astore Tritonea<br />
addaghi addojat fera appettitosa<br />
e, appenas accurtzu, tirriosa,<br />
unu punzu addobbesit a sa dea<br />
a mesu pettus! E Venus diosa<br />
cun ambos duos ojos fora chea<br />
si falesit che àppara per terra<br />
a costazu a su deus de sa gherra!<br />
79 «Asi istasidos ruan che a bois<br />
–nêsit posca sa Dea suddisfatta–<br />
cantos a re Priàmu ponen atta!<br />
Da-e ora nd’aimis tantos ohis<br />
muttidu tzertamente e galu nois<br />
s’isténiu ‘e custa pérfida cumbatta!<br />
Pro chie in sa perricca est berrinosu<br />
aja’ però su pannu e-i su gosu!»<br />
80 Recuesit appustis de s’atzottu<br />
e giulesit Era ‘e sa lescione!<br />
Nêsit invece in s’ora Posidone<br />
a Febo fritzi-fruscu: –In s’abbolottu<br />
prît’est chi no intramos d’Ilione<br />
finas nois, comente faghen tottu!<br />
S’a s’Olimpu torramos chena proe<br />
nos an a narrer ite in die d’oe?<br />
720
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
81 Tue comintza... bae... ses giovànu,<br />
bramosu ‘e su chighìlliu ‘e cust’impreu!<br />
Però cherveddu chi gighes metzanu!<br />
Ello difender devias s’ereu<br />
de re Laomedonte troianu!<br />
Adducas olvidadu l’as s’affeu<br />
chi nos fattesit su babbu ‘e Priàmu!<br />
A tie non ti pittigat su camu!<br />
82 Pro un’annu e pius l’amos servidu,<br />
ca Zeus su cumandu nos lu desit,<br />
e pro un’annu cuddu presumidu<br />
che maniales malos nos trattesit!<br />
A finitia, posca, nos neghesit<br />
finas sa paga de su pattuidu!<br />
Fadigas fini cuddas... e affannos<br />
pro l’inghiriare a Tròia ‘e muros mannos!<br />
83 Massitzos e ispissos los fattemis<br />
altos a chinnir’oju, che bastione,<br />
pro chi segura esserat Ilione<br />
da’ anzenas ganias! Ma nd’apemis<br />
cale préssiu o suddisfassione?<br />
Emmo afficcos! Pro beffe nos bidemis,<br />
appoi ‘e sas mattanas, minettados<br />
e cun malas paràulas catzados!<br />
84 Pedes e manos nâchi nos prendiat<br />
Laomedonte, s’eremus appenas<br />
tentadu marrania, e in cadenas<br />
che isciaos dannarzos nos bendiat<br />
a corsales de ìsulas anzenas!<br />
Chi sas orijas nos nde mutzaiat<br />
nos nêsit galu cun limbazu vile<br />
che a porcos ulciados, s’ascamile!<br />
721
Càntigu XXI<br />
85 E tue, o Febo, s’ ‘uccone che tragas<br />
gai in debadas, ne sentis offesas!<br />
E leas –naro– finas sas pretesas<br />
de cussa ratza mettanza che pagas!<br />
Cabarras tortos, munzas e... t’ammagas!<br />
Assiat seneviccu! Deo inchesas<br />
d’Ìlion bramo de ‘ider sas chijinas,<br />
mortos sos fizos, màscios e femínas!–<br />
86 Ma su deus de s’arcu saettante:<br />
–O Mere poderosu, chi su mundu<br />
abbratzas cant’est mannu tott’in tundu,<br />
si chertera cun tegus che mancante<br />
mi dia cumportare! Ma su bundu,<br />
gràscias a Zeus, mi rezet costante<br />
s’est chi resseso a distingher galu<br />
in cada atzola su ch’est bonu e malu!<br />
87 Pro sos mortales, misera zenia,<br />
débiles fozas ch’appoi brotadas<br />
rùene a s’atunzu nesigadas,<br />
devimos nois ponner marrania?<br />
Chi ruan sas muràglias ‘oltuladas<br />
o sigan reas a mustrare ‘alia,<br />
Argo e Troe chi si las gioghen issos!<br />
Nois inoghe abbarramos fissos!–<br />
88 Nêsit; e, rispettosu de su tiu,<br />
chietu si nd’istesit a un’ala.<br />
Ma l’intendesit Diana e chen’isviu,<br />
che si l’aeren pugnalada a pala,<br />
a su frade s’ ‘oltesit chizimala,<br />
incurcuddida che su tilibriu:<br />
–O deus brambriocco, sa ‘ittòria<br />
tzedis gai a Nettunu chena glòria!<br />
722
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
89 Pro bellei cuss’arcu, própriu gai,<br />
ti lu trazas infattu minettosu!<br />
Ma ses chena meuddu... e chi prus mai<br />
in s’Olimpu t’intenda che barrosu<br />
contr’a Nettunu nàrrerti bramosu<br />
d’intrare in marrania e in arguai<br />
de lu ponner seguru! E bae... fue...<br />
como l’ischimos cantu ‘ales tue!–<br />
90 Non li torresit risposta su deu;<br />
ma Era, biaitta in su l’intender,<br />
l’abboghinesit luego: –A pretender<br />
de cuntrastare su dissignu meu<br />
no arrisches, dannarza! Dês cumprender<br />
ch’a perriccare cun s’isposa ‘e Zeu<br />
no est che a settesciare una mortale 16 ,<br />
ca fortza non tenimos parinale!<br />
91 Cun chervos e crabolas las impitta<br />
mezus sas fritzas tuas soberanas!<br />
E si t’ ‘enzeran invece sas ganas<br />
de mi fagher pretzisa un’imbisita,<br />
ti nd’accùrtzia, o cane malaitta,<br />
chena ti perder in ciàcceras vanas!<br />
Avantza, adducas... beni... e ti sintzera<br />
si ses tue prus forte o si est Era!–<br />
92 Cun sa manca, sighinde, l’istringhesit<br />
ambos bultzos Giunone e su turcassu<br />
da’ coddu cun sa dresta nde li lêsit,<br />
colpèndela felosa a donzi passu<br />
mentre ‘e fuire da-e cussu giassu<br />
s’apprettait Diana. E li fuesit<br />
che a s’unturzu una columba bianca<br />
chi si ch’impèlciat in una calanca!<br />
723
Deos e deas si<br />
retìrana da-e<br />
sos chertos<br />
Càntigu XXI<br />
93 In su mentre a Latona soberana<br />
nêsit Ermes, divinu imbasciadore:<br />
–Deo non b’intro, o Dea, in sa mattana<br />
e mi retiro. Su tou est s’onore<br />
de sa ‘ittòria e, si nd’aeres gana,<br />
ti nde ‘anta. Non bastat su valore<br />
de unu che a mie, mi dês crêre,<br />
cun sas muzeres de s’eternu Mere!–<br />
94 Tucchesit pustis; e tando Latona<br />
sas fritzas de Diana ispramminadas<br />
nde regogliesit e, che mama ‘ona,<br />
da’ su piuer appena iscutzuladas,<br />
a sas chimas torresit lumenadas<br />
de su monte ‘e sos Deos. In sa trona<br />
be-i fit Zeus e, a pês, sa fiza<br />
treme-treme, ojinfusta, ‘e mala chiza!<br />
95 A pettu ‘e si l’istringher cun lestresa<br />
pensesit s’Eterrenu e rie-rie<br />
de li narrer: –O prenda, nâmi chie<br />
a tales cue giosso t’at offesa<br />
che si cherferat de tanta malesa<br />
sa neghe, foramale, dare a tie!–<br />
E Diana: –Giunone m’at iscutta,<br />
sa chi sa gherra at chérfidu e allutta!–<br />
96 Lêsin gai a discuter pare-pare...<br />
e da’ sos chertos própriu in su momentu<br />
deos e deas a si retirare<br />
chie a murrunzu e chie cuntentu<br />
ma inganidos tottu ‘e si pasare.<br />
S’avviesit invece in pensamentu<br />
Febo a Tròia, timinde ch’irroccada<br />
primm’ ‘e s’ora l’aeren e brujada!<br />
724
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
97 Cun atza infattis caddos e soldados<br />
Achille a bisestrare fit sighende<br />
tristuras e ruinas arrimende,<br />
tales che cando s’ ‘iden allummados<br />
da’ chentu fogos fruscos e ruende<br />
in una ‘idda che rattos brujados<br />
sos palattos e currer per tottue<br />
sa zente ijantinada a pesa e rue!<br />
98 Da’ sa turre prus alta d’Ilione<br />
s’abbizesit Priàmu de s’affannu<br />
de s’esércitu sou e de su dannu<br />
chi, che riu aundadu, Mirmidone<br />
bi fit faghinde. Sa detzisione<br />
d’abberrer tando su portale mannu<br />
lêsit in presse, pro lis permittire,<br />
fuinde, intro ‘e ‘idda ‘e recuire.<br />
99 Tucchesit tando a giosso a un’ ‘oleu<br />
nênde a sas guàrdias, appena arrividu:<br />
–Sa gianna a sos cumpanzos in anneu<br />
abberide, pro chi de s’atzuridu<br />
fizu ‘e Peleu s’ódiu inferotzidu<br />
pottan vittire! Afficcu a s’Acheu<br />
galu ponide, pro ch’intro ‘e tzittade<br />
non nd’intret finas isse! Coittade!–<br />
100 Sos inserros de ferru nd’isfrisciesin<br />
cuddos a su cumandu chen’isettu,<br />
posca sos traitzellos nde ‘oghesin<br />
e sos palones e in unu trettu<br />
subr’a pare che los ammuntonesin.<br />
L’isbambarriesin gai... e-i s’apprettu<br />
de sos de Troe, ‘idèndela, in ispera<br />
s’ ‘oltesit de salvesa verdadera!<br />
725<br />
Prìamu<br />
cumandat de<br />
abbèrrere sas<br />
giannas de<br />
Ilione
Agènore contr’a<br />
Pelide<br />
Càntigu XXI<br />
101 Ma fit bistadu afficcu metzanu,<br />
a tales fit s’eroe de Fitia<br />
de glòria bramosu a lantza in manu,<br />
si d’Antenòre sa forte zenia 17<br />
non l’imbiait Febo soberanu<br />
a ponner contr’a isse marrania.<br />
Ca si non l’istorrait pr’un’iscutta<br />
finas Tròia in su mentre nde fit rutta!<br />
102 E-i cuddu tucchesit inganidu<br />
contr’a Pelide a fagher proa manna<br />
cun su deu a costazu, chena ‘idu,<br />
pro l’istorrare nessi da’ sa gianna!<br />
Tucchesit... ma chi non fit porcu ‘e sanna<br />
s’abbizesit luego, si pentidu<br />
nêsit cun boghe ‘e duda a isse e tottu<br />
mirende s’inimigu in s’abbolottu:<br />
103 –Ohi de me! Si tento de fuire<br />
umpare cun sos àteros, seguru<br />
est chi sa morte non potto vittire...<br />
e morte, posca, ingloriosa puru!<br />
E si proera invece a ch’ ‘essire<br />
a s’àter’ala lênde muru-muru?<br />
A su buscu de s’Ida, a parrer meu,<br />
dia poder lomper currinde a boleu!<br />
104 Cue frobbire piuer e suore<br />
finas mi dia e galu reposare!<br />
E si m’ ‘iderat cuddu e furriare<br />
cherferat fattu meu che astore?<br />
Nemos mi diat tando bardiare<br />
da’ s’eternu de s’Ade iscurigore?<br />
Emmo ch’est goi... brios parinales<br />
niune nd’at infatti ‘e sos mortales!<br />
726
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
105 E s’invece a pê’ frimmu l’isettera?<br />
O no est isse ‘e carre che a mie<br />
e mortale che tottu? Si a bisera<br />
nos est faghinde, est ca in custa die<br />
l’est Zeus aggiuende! E s’est deasie<br />
onzi contu de s’ómine est chimera!<br />
Sintzeràmunos, duncas, si est s’ora<br />
lómpida de sa morte o no ancora!–<br />
106 Nênde gai, chen’àtera chinnida,<br />
a s’abboju tucchesit a s’istante<br />
a iscudu paradu e simizante<br />
a bette de pantera arrazulida<br />
ch’in su padente s’agattat innante<br />
su catziadore e chi, poi ferida,<br />
su matessi avantzat tirriosa<br />
de su samben de cuddu disizosa!<br />
107 E appenas a tiru, ojiallummadu,<br />
lênde sa mìria, abboghinesit fina:<br />
–O Achille gloriosu e mentovadu,<br />
de la derruer a Tròia divina<br />
oe ti fis cunvintu e in chijina<br />
de la reduer puru! Oh, iscabadu!<br />
Pro lomper a s’intentu, dês ischire,<br />
galu restan affannos de patire!<br />
108 Resinnados a tottu e valorosos<br />
semos medas in Tròia, a sos doveres<br />
de fagher fronte ancora disizosos,<br />
pro sa pàtria, sos fizos, sas muzeres!<br />
E si lomperas puru a su chi cheres,<br />
daghi dadu t’an brios poderosos,<br />
iscas chi paris cun sa ‘idda mia<br />
lompet sa sorte tua a finitia!–<br />
727
Achille<br />
trampadu<br />
da-e Febo<br />
Càntigu XXI<br />
109 Sa lantza, fattu-fattu, l’imbolesit<br />
urulende cun tìrria de leone.<br />
E fit colpu tremendu, si zembresit<br />
sa tìbbia d’istagnu ‘e su garrone<br />
muidende felosa. Rimbaltzesit<br />
però s’arminzu de su d’Ilione<br />
agabbende su ‘olu in cussu trettu<br />
chena lomper a fruttos de profettu!<br />
110 A s’ala si ‘oltesit d’Agenòre,<br />
a risu in laras, tando su Peleu...<br />
e fit bistadu pro sa d’Antenòre<br />
frua atzurida s’ùltimu impeleu<br />
si, pius lestru d’isse, su Segnore<br />
de s’arcu no aeret da’ s’acheu<br />
ordiminzadu ‘e l’istorrare in s’ora<br />
cun sa néula ispissa amparadora!<br />
111 Pustis, però, cherféndelu tentare,<br />
de Agènore lêsit isse tottu<br />
sa persone e Pelide a che falare<br />
non bistentesit: infatti, a s’annotu<br />
noellu ‘e su dardanu, a che torrare<br />
s’apprettesit s’eroe a s’abbolottu.<br />
Ma, pro si fagher Febo persighire,<br />
meledesit ancora de fuire.<br />
112 Non s’abbizesit Achille ‘e s’ingannu<br />
s’est chi, lassende onz’àtera faina,<br />
l’andesit fattu in disizu mannu<br />
de li cravare unu traste in s’ischina.<br />
E Febo, divertidu, in sa ‘errina<br />
lu tenzesit creschìndeli s’affannu<br />
de lomper a s’intentu, illonghende<br />
prima su passu e pustis miminende!<br />
728
Bisestru mannu in su Scamandru<br />
113 Degai, profettende ‘e s’occasione,<br />
ch’intresin sos gherreris attrumados<br />
da-e sa gianna abberta in Ilione,<br />
a ojos non crêinde ch’ ‘ardiados<br />
s’esseran da’ s’ispada ‘e Mirmidone!<br />
Ne pro porrer aggiudu a sos lantados<br />
unu ch’est unu s’abbarresit fora<br />
a tales chena fide fin s’ora!<br />
729
Càntigu XXI<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTUNÉSIMU<br />
1 Xantu, frua ‘e Zeu [...]: Galu sos rios fini, in s’antighidade, deos<br />
e fizos de deos. Su Scamandru, giamadu Xantu pro su colore grogu<br />
de sas abbas suas, naschiat da-e su monte ‘e s’Ida e curriat in su paris<br />
d’Ilione.<br />
2 su druffinu [...]: Su druffinu fit su pische pius mannu e timidu<br />
connottu da-e sos Gregos antigos.<br />
3 Etione [...]: Fizu de Giasone; fit de Imbro, ìsula accurtzu a sas<br />
costeras de sa Tròade.<br />
4 Arisba [...]: Tzittade de sa Tròade.<br />
5 su pane de Demètra [...]: Su pane chi si porrit a s’istranzu cun<br />
bonu coro. Dèmetra (sa Cèrere de sos Latinos), fiza de Crono e de<br />
Rea, sorre de Zeus, fit sa dea amporadora de sos laores.<br />
6 Alte [...]: Re de sos Lelegeos, pópulu de s’Àsia Minore, babbu de<br />
Laote.<br />
7 Laote [...]: Una de sas muzeres de Prìamu. Fit fiza de Alte, re de<br />
sos Lelegeos, e mama de Licaone.<br />
8 Pedásu [...]: Tzittade de sa Mìsia.<br />
9 Pelegonu [...]: Fizu de su riu Assìu e de Peribea; fit su babbu de<br />
Asteropeu.<br />
10 Acessamenu [...]: Re de sa Tràcia, babbu de Peribea.<br />
11 subraena [...]: Bena de sàmbene a pizu ‘e pedde.<br />
12 Acheloe [...]: Su riu pius mannu de sa Grècia.<br />
13 Midone, Ofeleste, Tersìlocu, Trasìu, Mnesu, Astìpilu, Enìu [...]:<br />
Gherreris troianos, non mezus connottos e ne mentovados in aterue,<br />
mortos da-e Achille in su riu Xantu.<br />
14 No est galu su sole rue-rue! [...]: No est galu iscurighende; su sole<br />
non ch’est galu barighende.<br />
15 e poi ‘e l’aer derrutta e inchesa! [...]: In veridade, mai Teti l ‘aiat<br />
profetizadu chi fit resessidu a derrùere a Tròia, ma chi aiat mortu a<br />
Èttore e chi, poi ‘e s’eroe troianu, fit lómpidu a finitia de sas dies suas<br />
finas isse.<br />
16 no est che a settesciare una mortale [...]: Diana fit sa dea chi daiat<br />
sa morte a sas féminas cun sas fritzas suas soberanas; ma nudda<br />
podiat contr’a deos e deas.<br />
17 d’Antenòre sa forte zenia [...]: Agènore, prìntzipe troianu, fizu de<br />
Antènore.<br />
730
ILIADE<br />
CÀNTIGU VINTUDUÉSIMU<br />
SA MORTE DE ÈTTORE<br />
Èttore e Achille a car’appare
Càntigu XXII<br />
SUMMÀRIU<br />
Sas beffes de Febo soberanu Ottavas 1-5<br />
Sa sùpplica de Prìamu 6-16<br />
Sa sùpplica de Écuba 17-19<br />
Dudas e tzertesas 20-28<br />
Sa fua de Èttore 29-35<br />
S’appenu de Zeus 36-39<br />
Sa fua chen’ispera 40-47<br />
S’ingannu de Minerva 48-52<br />
Èttore e Achille a cara a pare 53-56<br />
Su duellu 57-67<br />
Sa morte de Èttore 68-71<br />
Sa gràscia negada 72-78<br />
Sa vinditta de Achille 79-85<br />
Su piantu de Écuba e de Prìamu 86-91<br />
Su piantu de Andròmaca 92-106<br />
732
Sa morte de Èttore<br />
1 Frobbìndesi piùere e suore<br />
e su sidis catzéndesi a consolu<br />
fit in s’ora s’esércitu d’Ettòre<br />
intr’ ‘e ‘idda, fuidu che crabolu<br />
a bàulos de cane da’ s’ardore<br />
d’Achille, profettende ‘e s’oriolu<br />
ch’aiat Febo trasseri a Pelide<br />
post’in coro contr’a s’Antenoride 1 .<br />
2 Gai in su paris mannu d’Ilione<br />
abbarresin: sos d’Argo, avantzende<br />
a iscudu paradu, Mirmidone<br />
infattu a s’inimigu abboghinende,<br />
e pro s’ùltimu ordinzu chi sestende<br />
fit su Fadu, s’ilìacu campione<br />
in s’antarile ‘e Scea, che trattesu<br />
da’ una fortza arcana cue in mesu!<br />
3 Nêsit tando su Mere ‘e sas saettas<br />
che beffende a s’ispantu de Peleu:<br />
–O mìseru mortale, fattu meu<br />
a passos mannos e prîte t’apprettas?<br />
Adducas non distinghis unu deu<br />
da’ unu che a tie? S’arresettas<br />
finas ti pasas... sos de Troe intantu<br />
intr’ ‘e ‘idda sun dados tottucantu!–<br />
4 E cun fele s’eroe de Fitía:<br />
–O Arcu ‘e Prata, deus puntigliosu<br />
e che niune in s’Olimpu trassosu,<br />
fatta mi l’as... e de sa fortza mia<br />
finas ti beffas! Emmo, ca nd’aia<br />
àteros medas settesciadu a gosu<br />
de sa ratza ch’amparas malaitta...<br />
ma contr’a tie non giuat vinditta!–<br />
733<br />
Sas beffes<br />
de Febo<br />
soberanu
Sa sùpplica<br />
de Prìamu<br />
Càntigu XXII<br />
5 Nêsit; e prus de prima arrazulidu<br />
a s’insegus furriesit che su lampu,<br />
tales che caddu, de carru frunidu,<br />
chi postu a currer in mes’a su campu<br />
primu ch’istuppat a ue su giampu<br />
ana de sa ‘ittòria istabilidu.<br />
Gai sutt’a s’ilìacu bastione<br />
torresit pustis pagu Mirmidone.<br />
6 E re Priàmu in lu sebestare<br />
peri su paris, bellu in s’armadura<br />
e che s’isteddu ‘e Sìrio 2 brillare<br />
in notte iscurigosa pro lugura<br />
(su chi solet s’istiu annuntziare<br />
de males carradore e de calura),<br />
a boghes contr’a Èttore, assustadu,<br />
s’ ‘oltesit cun su coro arrennegadu.<br />
7 E cun cantos su Re teniat brios<br />
de si ch’intrare a logu seguru<br />
che tottu sos cumpagnos isse puru<br />
l’urulesit... ma lestru, chen’isvios!<br />
Surdu però a gridos e pibios<br />
s’istesit Èttore a palas a muru<br />
che leone isettende a pê’ ficchidu<br />
pro ‘incher o pro ruer istasidu!<br />
8 Ma su babbu, a ijàntinu, prus forte:<br />
–Turre de Troe, Èttore istimadu,<br />
lassa cuss’acconcada, ca su Fadu,<br />
mi nât su coro, est ordinzende morte!<br />
Ah, s’a Pelide l’aeret, pro sorte,<br />
cant’e a mie s’Olimpu odiadu!<br />
Connottu aiat tando disaura<br />
e de canes bistadu fit pastura!<br />
734
Sa morte de Èttore<br />
9 Cantos fizos m’at mortu o presoneris<br />
béndidu cuss’ ‘enturzu chena coro!<br />
Pro duos d’issos como m’addoloro,<br />
ca currinde a s’amparu volenteris<br />
bidos issara umpare a sos gherreris<br />
non bi los apo: unu est Polidoro,<br />
s’àteru Licaone, chi m’at dadu<br />
Laote, lizu d’Alte immaculadu.<br />
10 Ma s’esseran, pro sorte, galu ‘ios<br />
e cautivos sos d’Agamennòne<br />
los tenzeran, da’ sos siddados mios<br />
deo a lis dare suddisfassione<br />
so prontu pro su bene d’Ilione<br />
gittendechelis fintz’a sos navios<br />
su chi mi pretenderan preju mannu!<br />
Bastat chi mi los torren chena dannu!<br />
11 Ma s’a sos padros ch’esseran de s’Ade<br />
pro disgràscia ambos duos arrividos,<br />
ahi dolu de chie parturidos<br />
los at in bisos de felitzidade<br />
e de su babbu cinu! Ma cumpridos<br />
non sunu ancora de custa tzittade<br />
sos ùltimos destinos, s’est chi tue<br />
non ti resinnas a frimmare cue!<br />
12 Recui a intr’ ‘e ‘idda, afficcu raru,<br />
torra a costazu de su dardaneu<br />
e de s’eroe mannu de Peleu<br />
su lùmene non fattas pius giaru<br />
lasséndeli sa vida! O fizu meu,<br />
lughe ‘e sos ojos nostros e amparu,<br />
sas muzeres t’invocan d’Ilione,<br />
fizos e betzos mannos... cun rejone.<br />
735
Càntigu XXII<br />
13 Pro babbu tou torra pilicanu...<br />
finas ch’est biu nessi l’affianza<br />
giagh’a betzàia Zeus soberanu<br />
l’at cundennadu a sorte mettanza:<br />
mortos sos fizos, sas fizas in manu<br />
e-i sas nuras a padrona istranza,<br />
sas nettas e nebodes istellados,<br />
derruttos sos palattos e brujados!<br />
14 Unu riu de sàmbene e de fogu<br />
m’allàmpinat sos ojos... disdicciadu!<br />
E già per terra m’ ‘ido settesciadu<br />
da’ calch’Acheu, in s’ùltim’attogu,<br />
e da’ sos canes finas divoradu<br />
ch’allevei ‘eo e tottu in custu logu...<br />
canes ch’a una truma a sos palattos<br />
torran a si corcare poi attattos!<br />
15 Malaura sa nostra... ahi destinu!<br />
Finas bellu est su gióvanu ch’est ruttu<br />
cun s’arma ancora in punzu, a coro alluttu<br />
sos suos difendinde e su terrinu<br />
sacru ‘e sa pàtria! Cant’est miserinu<br />
e triste invece s’ischire chi giuttu<br />
ti ch’at sa morte che cane remissu,<br />
betzu e da-e su Fadu suttammissu!<br />
16 E si retzidu as pustis in sorte<br />
de una ‘idda su fadu e sa ghia<br />
cale dolu, in s’ora de sa morte,<br />
in l’ ‘ider paris tou in agonia!<br />
Pro chi non siat goi, ànima mia,<br />
a sa lestra recui e, bratzi-forte,<br />
danos che sempre ispera e atza noa<br />
galu de superare custa proa!–<br />
736
Sa morte de Èttore<br />
17 Nêsit Priàmu; e-i sos pilos canos<br />
lêsit pranghende a si nd’istratzare<br />
chena però resesser a toccare<br />
su coro de s’eroe ‘e sos Troianos!<br />
Sighesit tando Ecúba a l’invocare<br />
mustréndeli sas tittas cun sas manos<br />
ambas boghendendelas da’ s’imbustu<br />
urulende issa puru cun assustu:<br />
18 –Carre ‘e sa carre mia, Èttore mannu,<br />
pro su latte chi suttu as da’ inoghe<br />
de mamma tua isculta sa ‘oghe<br />
e sola non la lasses in affannu!<br />
S’est babbu tou a su frie e coghe<br />
in su t’ ‘ider incue e timet dannu<br />
pro a tie e pro tottu in Ilione<br />
est ca s’arriscu est foras de rejone!<br />
19 Torra, sienda nostra, a custu pettu!<br />
Vìttila cussa fera tirriosa!<br />
Si ti ‘occherat, oh sorte orrorosa,<br />
non ti dia piangher in su lettu<br />
ue a mundu ti ‘oghei e ne s’isposa<br />
cun lastimosas làgrimas d’affettu<br />
ti diat poder su corpus frobbire<br />
giaghi sos canes t’an a iscarrire!–<br />
20 Reu che chercu chi non timet bentu,<br />
non mujesit Ettòrre, ojos de frama,<br />
a sas pregadorias de sa mama,<br />
ne s’addulchesit su coro a s’ammentu<br />
d’Andròmaca istimada! Una sa brama<br />
fit sa ch’aiat e, frimmu in s’intentu,<br />
ebbia a Pê-velotze miraiat<br />
ch’a passos mannos si nd’accurtziaiat!<br />
737<br />
Sa sùpplica<br />
de Écuba<br />
Dudas<br />
e tzertesas
Càntigu XXII<br />
21 Gai che terpe chi d’ervas tuscosas<br />
s’est attatta e, accordigliolada,<br />
in sa tana si nd’istat allertada<br />
e detzisa cun dentes belenosas<br />
a vittire de ‘enner caltzigada,<br />
a tales foras de sas maestosas<br />
muràglias d’Ilione fit Ettòre<br />
prontu a difender sa vida e s’onore!<br />
22 E in s’isettu ‘e s’attrividu abboju<br />
cun coro tristu si naresit puru:<br />
–Si mi retiro, sorte!, so seguru<br />
ch’innanti si mi parat a mal’oju<br />
Polidamante e, cun limbazu duru,<br />
de chèrrere vittire su troboju<br />
mi dat in cara, giagh’a sa torrada 3 ,<br />
deo a foras sa zente apo mandada!<br />
23 De nos nd’istare isse mi naresit<br />
intro de ‘idda mezus inserrados<br />
addaghi, appoi ‘e tantu, si mustresit<br />
Achille a lantza in manu! Refudados<br />
l’ap’ ‘eo sos cunsizos chi mi desit<br />
e cun disdignu! ‘E tantos settesciados<br />
gai so deo s’ùnica cajone<br />
e sas crìticas timo d’Ilione.<br />
24 No, non cherzo chi nerzan sas femìnas<br />
corruttadas a friscu: –Cunfidende<br />
già fimis in Ettòrre, ma ruinas<br />
nd’amos àpidu ebbia perricchende<br />
contr’a Pelide!– Pro cussas berrinas<br />
mezus sa morte, inoghe, cumbattende...<br />
o pro nd’ ‘essire mezus binchidore<br />
s’est chi m’assistit Zeus a primore!<br />
738
Sa morte de Èttore<br />
25 E s’invece, remunida s’ispada,<br />
bogadu s’elmu, lassadu s’iscudu<br />
e a su muru sa lantza arrumbada,<br />
tucchera a l’abbojare a cuss’atzudu<br />
promittende a Elèna liberada<br />
e ricumpensa manna pro s’impudu<br />
de Paris frade meu? Paghe e oro<br />
attattan e sulenan mente e coro!<br />
26 Li dia poder fagher promittire<br />
da-e sos majorales d’Ilione,<br />
tistimonzu s’Olimpu, ‘e nos partire<br />
paris patta cun sos d’Agamennone,<br />
e pro cumpensu ‘e su longu patire,<br />
sos tresoros chi a unu muntone<br />
intr’ ‘e ‘idda tenimos in custou!<br />
Ma ite so pensende! Assiat tzou!<br />
27 Oh disonore... e beffe... e si Peleu,<br />
appoi ‘e sos pibios, detziderat<br />
su traste sou in pettus reu-reu<br />
de mi felchire e finas m’aunzerat<br />
che feminedda! No est cuss’acheu<br />
eroe chi sas ciarras cunsiderat,<br />
ne coriténnaru in tantu troboju<br />
che amorados a su primu abboju!<br />
28 Linna non mi nde carro, ne chimuza<br />
s’isetto da’ Pelide bonu trattu,<br />
ca non bi lassat per terra unu rattu<br />
cussu ispughende, sida o farfaruza!<br />
Ma no est tempus chircuza-chircuza<br />
pius d’istare o de concluer battu!<br />
Siat s’ispada a faeddare ebbia<br />
e Zeus a detzider sa porfia!–<br />
739
Sa fua de<br />
Èttore<br />
Càntigu XXII<br />
29 Mancu aiat s’arréjonu cumpridu<br />
chi, bellu che Enìalu 4 a innante<br />
l’est s’eroe ‘e Fitia apparessidu<br />
in una lughe ‘e brunzu alluinante,<br />
alta teninde sa longa e pesante<br />
lantza de frassu, cun s’oju ficchidu<br />
a s’ala sua, chena mover chizu,<br />
de ‘ittòria e de samben in disizu.<br />
30 In lu ‘ider a tales imponente<br />
su coro s’intendesit isalciadu<br />
tott’in una Ettòrre e, ijantinadu,<br />
da-e sa gianna ‘e Scea immantinente<br />
boltende palas furriesit, rasente<br />
sos muros de s’isprone, impressadu<br />
che s’aeret in cara su Troianu<br />
sa Morte ojadu cun sa falche in manu!<br />
31 Ma decomente cun alas seguras<br />
subr’a una columba timizosa<br />
s’ ‘ettat s’astore da-e sas alturas,<br />
ne podet cudda, pro cantu pressosa<br />
siat sa fua sua, a sas cresuras<br />
lomper a s’impelciare, ca tirriosa<br />
de s’ae intendet sa presèntzia a palas,<br />
gai Achille cun Troe in iras malas.<br />
32 E fit tales s’apprettu chi che desin<br />
in pag’ora unu e s’àteru inimigu<br />
a su giassu ‘e su ‘etzu crabufigu<br />
mujadu da’ su ‘entu. Pustis lêsin<br />
s’istradone ‘e sos carros e lompesin<br />
fintz’a sas benas de su Xantu antigu.<br />
Fin duas: una fritta jerru e istiu,<br />
s’àtera ‘uddente che su fogu ‘iu!<br />
740
Sa morte de Èttore<br />
33 Cue in tempos de paghe a samunare<br />
tuccaian sas féminas troianas<br />
e pojos, baltzas e petzas mirare<br />
si podian inghìriu a sas funtanas.<br />
Boghes però festosas e galanas<br />
non s’intendian oe tinniare,<br />
ma de duos eroes fentomados<br />
su rentronu ‘e sos passos apprettados!<br />
34 E fit cursa s’insoro pro sa vida<br />
non pro si ‘alanzare calchi pannu<br />
che in garas de festa! Ca si mannu<br />
fit s’eroe ‘e Fitia in cuss’isfida,<br />
galu forte e de tèmpera atzurida<br />
fit su ‘e Tròia, mancari in affannu!<br />
Gai in tundu a sos muros d’Ilione<br />
curresin s’àrdia Ettòrre e Mirmidone!<br />
35 Caddos parian issos curridores<br />
usos a bincher in cursas de tzou,<br />
ch’a porfia rendende sos onores<br />
pro glòria fin in s’ora e pro mentou<br />
a un’eroe mortu, a fagher prou<br />
impittende ‘e sas ancas sos ardores<br />
in s’ùltimu palone, cun s’afficcu<br />
de si leare su pannu prus riccu.<br />
36 Da-e s’Olimpu sos Deos intantu<br />
mirende si los fin a mes’alenu<br />
e, séidu tra issos, Zeus santu<br />
finas narzesit cun cara d’appenu:<br />
–Ràntziga, o Eterrenos, che belenu<br />
est sa die de oe! It’ispantu<br />
d’eroe ‘ido currinde a totta fua<br />
própriu a s’intundu de sa ‘idda sua!<br />
741<br />
S’appenu<br />
de Zeus
Sa fua<br />
chen’ispera<br />
Càntigu XXII<br />
37 Cantos fiados m’at Ettòre forte<br />
in s’Ida ispojoladu, in Ilione,<br />
semper cun coro francu e devossione!<br />
E-i como insoghende l’est sa Morte!<br />
Ite nâdes: de li giambare sorte<br />
prus nos deghet a cussu campione<br />
o lassàrelu in manos de Peleu<br />
pro nde muttire su longu impeleu?–<br />
38 «O babbu soberanu, ‘e lampu e tronu<br />
Segnore onnipotente, it’est ch’as nâdu?<br />
–li rispondesit cun tonu airadu<br />
Minerva Atena– Adducas in donu<br />
amos finas a oe aisettadu?<br />
Faghe a bìbbiu tou! Su padronu<br />
ses tue inoghe. ‘Ardiandelu puru,<br />
ma s’Olimpu as contra, ista seguru!»<br />
39 E Zeus rie-rie: –Non t’inchietes,<br />
fiza mia istimada Tritonea,<br />
ne allega contrària t’aisettes<br />
chi fatta pr’illongare sa pelea.<br />
Sa ch’as intesa fit solu un’idea...<br />
una gana... ma cheret chi t’apprettes<br />
si bramas, poi ruttu tant’eroe,<br />
de concluer sa gherra a bonu proe!–<br />
40 In su l’intender, cun brama d’astore,<br />
da’ sas chimas olímpicas furriesit<br />
Minerva oji-asulina e che lompesit<br />
che lampu da’ Achille e da Ettòre<br />
giuilende che mai e s’abbandesit.<br />
Che cane imperistantu catziadore<br />
ch’apprettat da-e palas su crabolu<br />
fit fattu a s’inimigu Achille a bolu!<br />
742
Sa morte de Èttore<br />
41 E cantas bias su dardanu eroe<br />
addaenanti a Scea passaiat<br />
e sutt’a sos bastiones, s’ ‘oltaiat<br />
pr’ ‘ider si saettadu sos de Troe<br />
l’aeren a Pelide! Ma fit proe<br />
chi dare pius nemos li podiat,<br />
s’est ch’in sa làntia de sa vida sua<br />
b’aiat ozu pro s’ùltima fua!<br />
42 Tales che cando, in sonnu, persighire<br />
t’ ‘ides da’ unu pérfidu assassinu<br />
ch’in palas una leppa ‘e ti felchire<br />
bramat a bratzu altzadu e a boinu<br />
fuis pro cantu innanti b’at terrinu<br />
e cuddu infattu, chena resessire<br />
unu o s’àteru a lòmpere a s’intentu,<br />
paris cuddos currinde in su momentu!<br />
43 Ma comente podiat Priamide<br />
a sas Parcas fuire àter’ancora<br />
si non l’aeret Febo dadu in s’ora<br />
pro un’ùltima ‘olta briu e fide?<br />
Timinde calchi lantza atterradora,<br />
a sos Gregos intantu fit Pelide<br />
abboghinende ‘e non lu saettare,<br />
ca manu-manu lu cheriat leare!<br />
44 Isse ebbia de li frangher su coro<br />
bramaiat s’onore e-i su ‘antu,<br />
pro Pàtroclo a innanti, pilos d’oro,<br />
pustis pro Argo. In s’istadera intantu<br />
d’ambos eroes de raru decoro<br />
sos Fados detzidesit Zeus santu<br />
de ponner de sa vida e de sa morte<br />
pr’ischire d’unu e s’àteru sa sorte.<br />
743
S’ingannia<br />
de Minerva<br />
Càntigu XXII<br />
45 A punta in susu, a sa suppesada,<br />
d’Achille si ch’altzesit su piattu,<br />
mentres a s’Ade, che pedra imbolada<br />
in su mare, su d’Èttore d’iscattu<br />
che falesit pesudu paris fattu!<br />
Bidinde sa sentèntzia decretada<br />
finas Apollo lu lassesit solu<br />
mancari cun su coro in disconsolu.<br />
46 Atena invece, prus de prima acuta,<br />
da’ s’eroe tucchesit de Fitia<br />
pro li narrer: –O lumenosa ghia<br />
de sos gregos destinos, oe rutta<br />
as a bider sa lùghida zenia<br />
de re Priàmu e, pustis, derrutta<br />
sa ‘idda d’Ilione! Non b’at chie<br />
prus lu pottat vittire, crê’ a mie!<br />
47 Mancu si pianghinde a pês de Zeu<br />
s’imbenujerat Febo, arcu de prata,<br />
isprèndere de s’ùltima suffratta<br />
diat poder sa soga a dardaneu...<br />
ne àtere ‘e s’Olimpu, dea o deu!<br />
Ma pro ch’a cara a pare ti nde l’ ‘atta<br />
lassa a mie s’ingàrrigu pienu...<br />
tue però t’arrea e torra alenu!<br />
48 Ponzesit mente Achille e, giuilende,<br />
poi frimmu a sa lantza s’arrumbesit<br />
longa, de frassu. Da’ Ettòrre desit<br />
lestra invece Minerva e, leende<br />
su corpus de Deìfobo, li nêsit:<br />
–Aja’ chi Pê-velotze t’est sighende!<br />
Frimmàmunos, o frade, e a Fitia<br />
sa ch’amos li mustramos balentia!–<br />
744
Sa morte de Èttore<br />
49 E s’ilìacu eroe chen’imbaru:<br />
–Tue ‘e sos frades ch’Écuba m’at dadu<br />
e Prìamu da’ primma su prus caru<br />
mi fis, o Deifòbo! E si leadu<br />
t’as suddu de a mie e refudadu<br />
non m’as che-i sos àteros s’amparu<br />
in s’ora ‘e su bisonzu, chi l’onore<br />
cheret s’aggiudu tou e cun valore!–<br />
50 «O Èttore istimadu, –s’Ojigiara<br />
li rispondesit sighinde in s’ingannu–<br />
ahi s’ischias cantu m’an insara<br />
pro non bessire, cun boghes d’affannu,<br />
babbu e mama pregadu a manu in cara...<br />
e sos amigos! –Mi ch’est troppu mannu<br />
contr’a Pelide s’arriscu... trattene...<br />
–mi naraian– pensabe-i ‘ene!–<br />
51 Ma própriu ca fit mannu su bisonzu<br />
istareminde in Tròia non podia!<br />
Ma muttìmunde donz’illerionzu...<br />
e ponimos afficcu a sa porfia!<br />
Bidimos s’est destinu ch’a Fitia<br />
ambos tzedemos o si, testimonzu<br />
su mundu, at a ruer Mirmidone<br />
domadu da’ sas lantzas d’Ilione!»<br />
52 Nênde gai, tucchesit sa Trassera<br />
a s’abboju ‘e su fizu de Peleu<br />
a passos longos, faghinde in manera<br />
chi l’anderat infattu Priameu!<br />
E cando a cara cun s’Acheu<br />
s’agattésini, cun boghe fiera,<br />
nêsit pro primu Ettòrre, in s’ausentu<br />
frimmu che chercu chi non timet bentu:<br />
745
Èttore e<br />
Achille<br />
a cara a pare<br />
Càntigu XXII<br />
53 –Accomi prontu, o Pelide, a s’isfida!<br />
S’insara so fuidu e pro tres bias<br />
inghìria-inghìria a sas muràglias mias,<br />
est ca s’atza, in su t’ ‘ider, istasida<br />
si mi fit totta paris e muttida!<br />
Como torradas de sas balentias<br />
mi sun sas fruas! Bidimos pertantu<br />
chie si portat oe vida e bantu!<br />
54 Leàmunos su tempus ambos duos<br />
a Zeus Crono ‘e pretziare ebbia<br />
e de giurare chi, a sos concluos,<br />
chie l’ ‘incherat custa marrania<br />
de s’inimigu torret a sos suos<br />
su corpus, finas nudu, pro sa ria<br />
de sa pàtria e pro s’ùltimu onore!<br />
Lu ‘iuro, si nd’essera ‘inchidore!–<br />
55 «D’accordos non faeddes, malaittu!<br />
–li nêsit ojitortu Mirmidone–<br />
Paghe non b’at tra ómine e leone<br />
ne bi nde podet aer; ne appittu<br />
istan a battos su lupu e s’anzone!<br />
Sa natura los ponet in cunflittu<br />
e mortalmente! A tales contr’appare<br />
semos nois, ne balet a ciarrare!<br />
56 Unu sa vida dêt rèndere a Marte...<br />
ne discursos b’at primma d’amistade!<br />
Adducas ti prepara pro cust’arte<br />
e s’atza ch’as e-i s’abilidade<br />
las mustra, ca bi nd’at netzessidade!<br />
Ma ses già mortu! Dada a custa parte<br />
si nd’est Atena e che cane dannarzu<br />
como ti domat cun s’anzenu attarzu!»<br />
746
Sa morte de Èttore<br />
57 Nênde gai, urulende a boghe piena,<br />
sa lantza longa ‘e frassu l’imbolesit...<br />
in debadas però, ca la vittesit<br />
abbasciéndesi Ettòrre giustu appena!<br />
In terra trinnighende si puntesit<br />
s’arminzu soberanu, ma Atena<br />
istesit lestra a bi nde l’isfelchire<br />
e a s’eroe sou a lu porrire.<br />
58 De s’ordinzu non s’abbizesit nou<br />
s’ilìacu campione ‘e s’Asulina,<br />
s’est chi nêsit innante ‘e fagher prou:<br />
–O Achille, ‘e sos deos raighina,<br />
faddidu m’as! E su presumu tou<br />
de m’annuntziare s’ùltima ruina<br />
fit solu ciarra! ‘E su destinu meu<br />
nudda t’at nâdu Atena e nudda Zeu!<br />
59 De m’ ‘ider fis bramende che crabolu<br />
fue-fue a nuscu ‘e mala fera<br />
e gai da-e palas, oh consolu,<br />
truncàremi sos brios! Cuss’ispera<br />
ch’est barigada! In àtera manera<br />
cheret chi ti lu catzes s’oriolu!<br />
S’est chi t’aggiuat Minerva divina<br />
felchimila in pettorra cuss’aina!<br />
60 A custa lantza mia intantu attue!<br />
Ah, si cravada ti l’ ‘idera intrea<br />
intr’ ‘e corpus! Pius paga pelea<br />
Argo nos diat dare, mortu tue!–<br />
Bi l’imbolesit posca e mue-mue<br />
a s’iscudu ispantosu frusca e rea<br />
s’ispera d’Ilione s’attappesit,<br />
ma che contr’a sa rocca rimbaltzesit.<br />
747<br />
Su duellu
Càntigu XXII<br />
61 In s’ ‘ider s’inimigu galu ‘erettu<br />
restesit chen’alenu su Dardanu<br />
e cun su coro che mai in apprettu<br />
àtera lantza no apende in manu!<br />
A Deìfobo tando chen’isettu<br />
la dimandesit... ma che fit lontanu<br />
su frade chi crêiat a fiancu!<br />
Gai, abbizendesinde, nêsit francu:<br />
62 –S’ùltim’ora acco’ lómpida ‘e su Fadu!<br />
De àere a costazu a frade meu<br />
illusu m’at Atena e m’at trampadu!<br />
E si, comente paret, Febo e Zeu<br />
galu m’an issos puru abbandonadu<br />
s’ ‘adde m’isettat trista ‘e s’usciareu!<br />
Sa sentèntzia est custa, custa ebbia...<br />
ma che vile non morzo, pàtria mia!<br />
63 Fogu an a catzare pro a tie<br />
de fizu tou sos bratzos, su coro!<br />
Su morrer non mi pesat, mi nd’onoro!<br />
Antzis ti naro: da-e custa die<br />
lumenosa at a esser prus de s’oro<br />
sa fama nostra e non b’at aer chie<br />
in su nos numenare, da’ s’ispantu<br />
in ojos non s’intendat su piantu!–<br />
64 Da’ sa bàina s’ispada d’attarzu<br />
nd’ ‘oghesit, nênde gai, de repente<br />
massitza, ‘en’acutada, lutzighente<br />
e decomente da’ unu roccarzu<br />
peri sas nues cun biccu dannarzu<br />
un’astore si ‘ettat imponente<br />
subr’a unu columba o un’anzone,<br />
tales Ettòrre a s’ala ‘e Mirmidone.<br />
748
Sa morte de Èttore<br />
65 E galu Achille cun àbrina brama<br />
si l’avventesit cun s’iscudu innante<br />
de dedàlea fattura, illuinante<br />
cun s’elmu a battor puntas che fiama!<br />
De filos d’oro parian sa trama<br />
sos pilos brundos; rajos de diamante<br />
sos pubusones pende-pende, ‘e chentu<br />
e prus colores, déghile ornamentu!<br />
66 Che a de notte d’Ésperu s’istella 5 ,<br />
sa prima a oju umanu a si mustrare<br />
e de tottas sa prus lùghida e bella,<br />
in sa destra si l’ ‘idiat brillare<br />
sa lantza poderosa chena pare,<br />
ispantu de su mastru ‘e Mongibella!<br />
E da-e conca a pês lu miraiat<br />
mentr’a s’altzalifala la teniat.<br />
67 Ue s’arminzu li poder felchire<br />
fit a s’ispèria-ispèria meledende<br />
detzisu custa ‘olta a non faddire!<br />
Sas armas suas pustis connoschende,<br />
sas ch’a Pàtroclo appoi ‘e lu ‘occhire<br />
leadu Ettòrre aiat, che buddende<br />
su samben s’intendesit prus ancora<br />
e de l’ ‘ider sa ‘oza a limba a fora!<br />
68 Tra tuju e coddu infinis sebestesit<br />
de sa coratza un’ispallattada<br />
chi lassait sa ‘ula iscovaccada...<br />
puntu mortale! Si l’ammiriesit<br />
e, teninde sa lantza ‘en’appunzada,<br />
cun cant’aiat fortza l’imbolesit<br />
accumpagnende sa ròdia ‘e sa pala<br />
cun un’ùrulu ‘e lupu in notte mala!<br />
749<br />
Sa morte<br />
de Èttore
Sa gràscia<br />
negada<br />
Càntigu XXII<br />
69 Che lampu addaghi falat fatt’a tronu<br />
l’intresit in su tuju sa saetta<br />
bessìndeche a tirrìa ‘eretta-‘eretta<br />
da’ s’àter’ala cun mortale sonu!<br />
Degai in su piuer a s’appretta<br />
si ch’agattesit s’Eroe prus bonu<br />
de Ìlion e prus mannu, imbenujadu<br />
fissende a Pê-velotze, ojimbidradu!<br />
70 E benìndeli accurtzu Mirmidone<br />
li nêsit tando cun boghe d’ispantu:<br />
–Su ch’a Pàtroclo as dadu mal’ ‘uccone<br />
e tragu mannu a mie acco’ piantu!<br />
Oh iscabadu! Cando in su muntone<br />
non m’ ‘idias gherrende, ti fit bantu<br />
su fagher proe contr’a sos d’Atreu!<br />
Su própriu non as fattu cun Peleu!<br />
71 Sas carres ti dên como ischirriolare<br />
a s’allimida canes e astores...<br />
Pàtroclo invece piantos e unores<br />
at aer prima de lu sepultare!–<br />
E reduende Priameu a pare<br />
sos chi restain ùltimos ardores<br />
li rispondesit, giagh’a s’attappada<br />
non si li fit sa ‘ula fragassada:<br />
72 –A canes non mi lasses in pastura!<br />
Pro sa vida ti prego, pro sos brios<br />
ch’in sos benujos tenes galu ‘ios,<br />
pro babbu e mama tua! Sepultura<br />
lasse ch’apa da’ sos parentes mios,<br />
attìttidos e fogu! A dismisura<br />
Écuba e Priàmu brunzu e oro<br />
t’an a dare. Atzèttalos, t’imploro!<br />
750
Sa morte de Èttore<br />
73 «Non m’implores, o cane! –ojincrispidu<br />
l’abboghinesit Pelide– Finire<br />
dês comente merìtas, ne pedire<br />
mi dês gràscias, a tales inganidu<br />
finas deo m’intendo ‘e ti felchire<br />
sas dentes in sas carres! Recuidu<br />
so a sa gherra –l’iscas– pro a tie,<br />
pro m’avrescher in ojos custa die!<br />
74 E cheres chi mi brive ‘e su consolu<br />
de t’ ‘ider sa persone isossigada,<br />
si fit cussa sa brama, cussa solu?!<br />
Ne bastat s’oraria ch’arribbada<br />
an babbu tou ed Écuba invocada<br />
a m’isvoltare! Lastimosu dolu<br />
no as àere, ne dissipu ‘e fogu,<br />
ne lagrimadu interru in cada logu!»<br />
75 E, morzende, sa turre priamea:<br />
–De resessire, emmo, non crêia<br />
a ti toccare coro, ca l’ischia<br />
chi l’as de ferru! Chi sa sorte mea<br />
non ti reservet s’eterrena Ghia<br />
time però, addaghi in sa ‘e Scea<br />
Febo immortale e Paris frade meu 6<br />
t’an a catzare a s’ ‘adde ‘e s’usciareu!–<br />
76 Isalenesit cun s’ùltimu muttu,<br />
ojos a Tròia, Ettòrre gloriosu<br />
e a s’Ade tucchesit lastimosu<br />
de su fiore ‘e sos annos derruttu!<br />
Ma Pê-velotze che a prima acutu:<br />
–Mori –li nêsit– mori... e pressosu<br />
tue bi cola intantu! ‘Eo sa sorte<br />
bona o mala l’isetto a coro forte!–<br />
751
Sa vinditta de<br />
Achille<br />
Càntigu XXII<br />
77 Sa lantza ‘ittoriosa a istratzadura<br />
depustis da’ su tuju nde li lêsit<br />
ponìndela a un’ala e s’armadura<br />
brutta e insambentada si nd’ ‘oghesit.<br />
Una truma ‘e Danaos inghiriesit<br />
tand’a Ettòrre e chie a ruspiadura<br />
e chie cun sa lantza a l’isfregiare<br />
fattesit prou e a lu frastimare!<br />
78 Como non fit pius s’Èttore atzudu<br />
de milli chertos, tronu d’Ilione,<br />
si finas sos crabolos chen’impudu<br />
si paraian contr’a su leone<br />
a barra posta! E calchi limbudu<br />
nàrrerli s’intendesit: –Oh, ‘ijone!<br />
Addaghi contr’a nois t’ ‘oltaias,<br />
a tales tuvonattu non parias!–<br />
79 Che catziadore chi lassat sa fera<br />
nusca-nusca a sos canes pr’un’iscutta<br />
e godit in su ‘ìdere sa mutta<br />
murru e dentes felchìreli, a manera<br />
ch’intendat de cuss’arte prus acuta<br />
sa bramosia, cun cara fiera<br />
a tales Pê-velotze los lassesit<br />
a s’inghìriu sos Gregos. Pustis nêsit:<br />
80 –Eroe mios, prìntzipes e meres,<br />
Zeus cuntzessu cun sos Deos tottu<br />
m’an oe ‘e lomper in cust’abbolottu<br />
a su prus mannu de sos piagheres!<br />
Alabansados sian! Si connottu<br />
amos però cust’ora, ‘e sos doveres<br />
chi nos restan ancora d’agabbare<br />
niune ‘e nois si dêt olvidare.<br />
752
Sa morte de Èttore<br />
81 Lestros! Sutt’a sos muros coittamos<br />
galu una ‘olta a ponner marrania,<br />
e gai ‘e cussa pérfida zenia<br />
sas ch’an intentziones cumproamos,<br />
poi orfanada ‘e sa suprema ghia!<br />
Sighin a perriccare... e perriccamos;<br />
detzidin de s’arrender... de fuire...<br />
avantzamos e l’amos a ischire!–<br />
82 Pustis che chie at olvidadu cosa:<br />
–E prîte tant’apprettu? A frade meu<br />
ch’est chena sepultura dignitosa<br />
pensamos prima! Unores e teu<br />
ch’apat Pàtroclo. O umbra dolorosa,<br />
mancu in s’iscurigore ‘e s’usciareu<br />
che bàrigat su sole, crê’ a mie,<br />
de s’affettu chi tenzo pro a tie!<br />
83 Adducas, fizos d’Argo, m’iscultade:<br />
a mezus ora lassamos s’impignu<br />
de concluer sa gherra in modu dignu.<br />
Recuide a sas naves e pesade<br />
a cuncordu una ‘oghe ‘e piedade<br />
pro su fizu ‘e Menétziu e unu carignu<br />
–s’ùltimu– li porride a chizu infustu!<br />
Ca mortu est pro a nois cuddu ‘iustu!–<br />
84 De s’inimigu tra anca e garrone<br />
nênde gai sos nèrvios pertunghesit<br />
e cun corrias de ‘ulu lighesit<br />
ambos pês a s’ilìacu campione.<br />
A su carru depustis lu prendesit<br />
conca e palas lassende a pendulone,<br />
ca fit peri su campu meledende<br />
che pannu ‘e si lu gigher trisinende.<br />
753
Su piantu<br />
de Écuba<br />
e de Prìamu<br />
Càntigu XXII<br />
85 A su carru, cun su fuette in manu,<br />
infattis che pighesit chen’isettu<br />
e, bettende un’urùlu disumanu,<br />
sa parìglia ponzesit in apprettu!<br />
E tue, o Zeus mannu, ‘e su Dardanu<br />
ancora t’olvidesti, ca rispettu<br />
podias minter nessi in Pê-velotze<br />
s’ùltima pro vittire beffe atrotze!<br />
86 In su pàtriu logu, ue adoradu<br />
fit che deus Ettòrre e ue ruttu<br />
fit gherrende che sempre a cor’alluttu,<br />
ello a tales offesu e umiliadu<br />
deviat Troe, insambentadu e bruttu,<br />
bider s’eroe sou trisinadu!<br />
E da’ sa rocca d’Ìlion tant’orrore<br />
finas sa mama ‘idesit, oh dolore!<br />
87 Su ‘elu che furriesit de reina<br />
e sos pilos ch’in conca aiat canos<br />
s’istratzesit cun ambas duas manos<br />
a ticchìrrios de morte, sa mischina!<br />
E pranghesit su babbu sa ruina<br />
galu isse urulende... e sos Dardanos<br />
a una ‘oghe! E finas Tròia, isfatta,<br />
pariat pronta a ruer paris patta!<br />
88 E a cantos chirchende d’impidire<br />
fin a Priàmu d’abberrer in s’ora<br />
sas giannas dardaneas (ca ‘essire<br />
che cheriat su ‘etzu lestru a fora),<br />
che boltadu ‘e cherveddu, ‘e los muttire<br />
tentesit isse invochende ancora<br />
su nòmene d’Ettòrre gloriosu,<br />
iscudéndesi a terra tirriosu:<br />
754
Sa morte de Èttore<br />
89 –Lassàdemi tuccare da ‘s’eroe<br />
tristu ‘e Fitia... già bi ando solu!<br />
Su suddu bos cumprendo, ma chi proe<br />
m’est dovere! S’edade e-i su dolu<br />
d’unu babbu li dian poder oe<br />
su coro ammoddigare. Su consolu<br />
li pedo ‘e mi torrare a fizu meu.<br />
Forsis betzu no est finas Peleu?<br />
90 Cantos fizos m’at mortu... ohi cantos...<br />
giòvanos tottu e fortes, ite prendas!<br />
Ma fit Ettòrre de tantas siendas<br />
sa pius rara, ispantu ‘e sos ispantos!<br />
Si sun custos sos ùltimos piantos<br />
pranghe, o coro, ne prima t’arrendas<br />
d’aer pedidu gràscia e affriscione<br />
pro s’isteddu prus giaru d’Ilione!–<br />
91 «E prîte –mi dimando– ‘alu so ‘ia<br />
s’est ch’in domo non prango a fizu meu?<br />
–urulesit sa mama che in teu–<br />
Tue sa glòria nostra, s’allegria...<br />
tue s’ispera ‘e donzi dardaneu!<br />
Pretziadu che s’olìmpica Ghia<br />
fis da’ sa zente tua, Èttore mannu!<br />
E como, o Zeus... como? Assiat dannu!»<br />
92 Intantu, chen’ischire ‘e su maridu,<br />
si nd’istait Andròmaca tessende<br />
in sas istàntzias suas, isettende<br />
chi nd’esseret a domo recuidu.<br />
Ch’aeren sas antzillas iscaldidu<br />
una labia d’abba lis fit dende<br />
in s’ora su cumandu... ma su Fadu<br />
bi l’aiat pro sempre già furadu!<br />
755<br />
Su piantu de<br />
Andròmaca
Càntigu XXII<br />
93 Che bentu, in su mentre, tirriosu<br />
da’ sa turre a orijas l’arrivesit<br />
un’ùrulu cumpattu e, lastimosu,<br />
unu piantu longu. Li ruesit<br />
da-e manos sa rucca e affannosu,<br />
siddéndesi, su coro s’intendesit<br />
e mùcculas sas ancas! In arguai<br />
abboghinesit tando: –Non siat mai!<br />
94 Duas de ‘ois, antzillas, tuccade<br />
fattu meu... ajozi... c’apo intesu<br />
sa ‘oghe ‘e sogra mia, chi rappresu<br />
m’at su sàmbene in càscia... coittade!<br />
Raju mannu a s’ilìaca tzittade<br />
devet esser faladu! Ìstache attesu,<br />
mal’annùntziu, da’ sas orijas mias!<br />
Si m’allizan però già sas pupias!<br />
95 Èttore... vida mia... ’essidu a fora<br />
primu che sempre ses da’ Ilione?<br />
Emmo ch’est gai! Tue ‘e Mirmidone<br />
non la times sa lantza atterradora!<br />
E forsis... forsis...– E currinde in s’ora<br />
cun su coro che mai a trimizone<br />
ch’ ‘essesit da-e domo rea-rea<br />
e sas isclavas fattu... fintz’a Scea!<br />
96 A sa lómpida, lestra a s’accerare<br />
istesit da’ sa turre dardanea<br />
e paris lestra in tottu a s’abbizare<br />
de sa sorte d’Ettòrre! A s’ala achea<br />
l’ ‘idesit da’ sos caddos trisinare<br />
de Pê-velotze e, chena prus tenea<br />
intendéndesi in coro, che falesit<br />
longa per terra e si dismajesit!<br />
756
Sa morte de Èttore<br />
97 Sa corona perdesit maestosa<br />
da-e conca, sa benda immaculada<br />
chi bi la manteniat affianzada,<br />
su ‘elu ‘e seda chi Venus diosa<br />
l’aiat dadu sa die ch’isposa<br />
si che l’aiat Èttore portada<br />
da-e Tebe Ipoplàcia a Ilione<br />
cun gosu e bantu de sos d’Etione.<br />
98 Sas connadas luego l’inghiriesin,<br />
parentes e amigas a chimentu,<br />
ca morta s’iscuredda la crêttesin<br />
a tales fit rendída in su momentu<br />
e bianca che chera! Chen’ ‘istentu<br />
tando s’abba in sa cara li ‘ettesin,<br />
sulèndela in pius, sempr’a pibios,<br />
pr’ ‘ider si li torràini sos brios!<br />
99 E cando, pustis pagu, in sensos suos<br />
torresit sa reina: –Èttore meu,<br />
–urulesit pianghinde– nos at Zeu<br />
bogadu a mundu paris ambos duos<br />
cun su matessi Fadu tristu e reu!<br />
Acco’ lómpidu in custos giassos tuos<br />
s’ùltimu mal’ordinzu a finitia!<br />
Ahi chi mai... mai lu crêia!<br />
100 Prîte in Placo 7 buscosa partorida<br />
m’at mama? Prît’Etìone allevadu?<br />
M’aeren mezus negada sa vida!<br />
Ahi corruttu ch’in domo est faladu!<br />
Viuda deo... su fizu orfanadu...<br />
gai piticu... o prenda isvanessida!<br />
Ghia non l’as a esser, ne difesa;<br />
ne isse amparu a tie in sa ‘etzesa!<br />
757
Càntigu XXII<br />
101 Ca si puru fuerat a sa morte<br />
in custa gherra lagrimosa e dura,<br />
b’at aer chie cun trassa o cun fura<br />
menguante l’at a rèndere sa sorte!<br />
Addaghi restat una criadura<br />
chen’affianzos, o Ettòrre forte,<br />
finas lu lassan solu e in s’affogu<br />
sos ch’aiat cumpagnos in su giogu!<br />
102 Cun su piantu in ojos fittianu,<br />
a su giannile s’at a presentare<br />
de custu o cuddu che pedulianu<br />
su chìrriu de sa ‘este a li tirare!<br />
E si calcunu a li ponner in manu<br />
calchi cantu ‘e cosa at a pensare,<br />
mossu est ch’attattat un’iscutta ebbia,<br />
no chi torrat in coro s’allegria!<br />
103 Àtere, forsis, cun ghigna de cane,<br />
foras catzendechelu da-e domo,<br />
l’at a narrer, neghéndeli su pane:<br />
–Inoramala bae, non ch’est como<br />
cun nois babbu tou!– E s’assomo<br />
custu suddu a su dannu, iguddane<br />
mezus mi che disizo, umpare a chie<br />
fit lughe pro su fizu e pro a mie!<br />
104 Anzoneddu ‘e mama... Astianatte!<br />
“segnore –ti nomain– de sa ‘idda” 8<br />
da-e sende attaccadu a sa mamidda!<br />
Già t’amos allevadu a mele e latte!<br />
Ma da-e fogu mortu un’istinchidda<br />
coment’est chi si pesat? Chi l’agatte<br />
cheret adducas unu lumen nou,<br />
pobiddu meu ‘onu, a fizu tou!<br />
758
Sa morte de Èttore<br />
105 O babbu disdicciadu, in oriolu<br />
prus non recuis como a l’imbuccare<br />
meuddu e primulatte o a consolu<br />
in sos benujos a l’ingiogatzare!<br />
In sas naves acheas, ite dolu,<br />
sas carres nudas t’an a divorare<br />
prima sos canes e sos bermes poi<br />
de cantu ti bi lassan... ahi, ohi!<br />
106 Nudu!... che cando in domo, ànima mia,<br />
non nd’aeres de pignos arribbados<br />
dignos de unu Re e recramados<br />
da-e manos de rara valentia!<br />
Ma già ch’in Tròia no as aer ria,<br />
pro t’onorare chi ‘enzan brujados<br />
apo a cumandare... própriu gai!–<br />
E tottu a una ‘oghe: –Ohi, ahi!–<br />
759
Càntigu XXII<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTIDUÉSIMU<br />
1 s’Antenoride [...] : Agènore, fizu de Antènore troianu.<br />
2 s’isteddu ‘e Sìrio [...]: S’isteddu pius lughente de sa costellassione<br />
de su Cane Mazore, giamadu puru “Su cane de Orione”, catziadore<br />
famosu ‘oltadu in isteddu paris cun su cane sou. S’accherada sua<br />
annùntziat s’istiu, carradore de caldu e de maladias.<br />
3 a sa torrada [...] : A sa torrada in gherra de Achille, pustis de sa<br />
morte de Pàtroclo.<br />
4 Enìalu [...]: Istivinzu de su deus Marte o Ares, mere soberanu de<br />
sa gherra.<br />
5 d’Ésperu s’istella [...]: Sa prima e pius lùghida istella chi s’accherat<br />
in chelu poi iscurigadu.<br />
6 e Paris frade meu [...]: Segundu sos antigos, s’ómine, in puntu ‘e<br />
morte, aiat su podere de sa profetzia. Èttore, morzende, annùntziat<br />
a s’inimigu sa morte sua pro manos de su frade, Paris, tales che vinditta<br />
de ómines e deos. Galu in su Càntigu XIX^ Xantu aiat profetizadu<br />
sa morte a Pelide, ma non in manera gai pretzisa.<br />
7 Placo [...]: Montagna buscosa de sa Mìsia, ue regnaiat Etìone, su<br />
babbu de Andròmaca.<br />
8 “segnore -ti nomain- de sa ‘idda” [...]: Astianatte, infattis, in limbazu<br />
gregu, cheret nàrrere “segnore de sa ‘idda”.<br />
760
ILIADE<br />
CÀNTIGU VINTITREÉSIMU<br />
SAS ONORÁNTZIAS PRO PÀTROCLO<br />
Chertende a punzos
Càntigu XXIII<br />
SUMMÀRIU<br />
Su teu de Achille Ottavas 1-6<br />
S’ùltimu accunortu 7-11<br />
Sa dulche visione 12-21<br />
Sa léttiga ‘e su dissipu 22-28<br />
Achille si nde segat sos pilos 29-38<br />
S’ùltimu fogarone 39-46<br />
Sas relìchias de Pàtroclo 47-50<br />
Sas garas in onore de Pàtroclo 51-58<br />
Sos cunsizos de Nèstore ad Antìlocu 59-68<br />
Sa partèntzia de sos carros 69-71<br />
Eumelu e Diomede 72-76<br />
Antìlocu e Menelau 77-83<br />
Idomeneu e Oileu si brìgana 84-91<br />
Diomede ‘inchidore e... sos àteros 92-98<br />
Sa protesta de Antìlocu 99-103<br />
Sa chènscia de Menelau 104-106<br />
Antìlocu pedit perdonu a Menelau 107-112<br />
Achille prètziat a Nèstore 113-120<br />
Chertende a punzos: Epeu e Eurìalu 121-130<br />
S’acchintada: Telamone e Odisseu 131-138<br />
Sa cursa a pê’ 139-143<br />
Ulisse ‘inchidore 144-148<br />
Sa gara de s’ispada 149-154<br />
S’imbolu de s’aiscu 155-159<br />
Sa proa de s’arcu 160-166<br />
S’imbolu de sa lantza 167-169<br />
762
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
1 Sende in Tròia sa sorte ‘e Priameu<br />
cuddos 1 pianghinde che disisperados,<br />
a sas naves insoro fin torrados<br />
sos gherradores d’Argo a un’ ‘oleu.<br />
Ma non cherfende su fizu ‘e Peleu<br />
chi s’esseren sos suos abbandados:<br />
–Mirmìdones, –lis nêsit– m’intendide<br />
e una ‘olta ancora m’obbedide!<br />
2 Sos caddos attaccados los lassade<br />
galu a sos carros, non los isseddedas,<br />
e prontos a li rèndere siedas<br />
a Pàtroclo onzi onore e dignidade!<br />
Pro tres bias ch’in tundu li giredas<br />
cumandan affriscione e piedade.<br />
Fattu meu tuccade... e pustis solu<br />
los isprendide e dàdebos consolu!–<br />
3 Cun un’ùrulu longu tott’umpare<br />
lestros li desin s’accussentimentu<br />
e, ponìndeli fattu, in su momentu<br />
in tundu comintzesin a girare<br />
a su mortu cumpanzu e a pesare<br />
altu finas a chelu su lamentu!<br />
E lis creschesit Teti a tottucantu<br />
in su mentre sa ‘oza ‘e su piantu.<br />
4 S’àrdia pro tres boltas a puntinu<br />
li curresin, su nomen invochende<br />
a dogni furriada e aundende<br />
de làgrimas de dolu su terrinu.<br />
Sas manos, pustis, Achille divinu<br />
ancora insambenadas isterrende<br />
subr’a s’amigu, abboghinesit: –Frade,<br />
gosa ‘e cust’ora, si b’at gosu in s’Ade!<br />
763<br />
Su teu<br />
de Achille
S’ùltimu<br />
accunortu<br />
Càntigu XXIII<br />
5 Accomi prontu a ti render s’onore<br />
chi ti promittei, ànima pura!<br />
Mortu a inoghe ti nd’ ‘atto a Ettòre<br />
pro lu dare a sos canes in pastura!<br />
Dóighi dardaneos de valore,<br />
in su fiore de sa gioventura,<br />
galu che ‘occo pro glòria e mentou<br />
e los brujo in su fogu a fiancu tou!–<br />
6 Nênde gai, su corpus martoriadu<br />
de s’ilìacu eroe nde trazesit<br />
a su tùmbaru accurtzu e lu ponzesit<br />
a cara a terra, che imbenujadu<br />
innanti a s’amigu! Cumandesit<br />
infinis, suddisfattu, ch’approntadu<br />
b’aeren bustu mannu, pr’accunortu<br />
de cantos pianghinde fin su mortu.<br />
7 De sas armas de brunzu s’ispozesin<br />
sos Mirmidones tando e a isgiungher<br />
da’ sos carros sos caddos coittesin<br />
e a los iscappare. Posc’a pungher 2<br />
barveghes rassas e crabas pensesin,<br />
porcos e anzones e a b’aggiungher<br />
linna russa a su fogu, ‘en’appetzada,<br />
pro chi esseret sa braja falada.<br />
8 E, felchida sa petta in sos ispidos,<br />
l’arrustesin... leende a mandigare<br />
prus pro cumprire che pro s’attattare<br />
a tales si sentian affliggidos.<br />
Gai appena agabbadu de ‘ustare,<br />
pensende ‘e l’alleviare sos sentidos,<br />
a sa tenda sos d’Argo ‘e prim’Atreu<br />
ch’accumpagnesin su fizu ‘e Peleu.<br />
764
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
9 Lómpidos cue, d’abba unu lebreri<br />
luego li fattesin iscaldire,<br />
crêinde chi sas manos volenteri<br />
disizerat s’Eroe ‘e si frobbire.<br />
Ma, refudendebilis, su gherreri<br />
finas giuresit: –Mi pottat colpire<br />
cun sa ‘értiga sua Zeus Mere<br />
si toccher’abba 3 prima ‘e su dovere!<br />
10 Innanti b’est s’obblìgu pro sos bios,<br />
e pro a mie prus de tottu ancora,<br />
d’arremiarzare linna meda in s’ora<br />
pro li render sos ùltimos adios<br />
cun su fogu. Galu sos pilos mios<br />
che devo in sa fiara destruidora<br />
paris cun tottu s’àteru ‘ettare<br />
e cun su corpus sou dissipare!<br />
11 Tue intantu, o Atride Agamennòne,<br />
chi ‘ènzana sos truncos approntados<br />
e sas sidas cumanda e assentados<br />
pro su bisonzu a unu muntone.<br />
Pustis ch’apat Patròclo ‘e sos soldados<br />
su piantu de s’ùltim’affriscione<br />
fintz’a benner chijina e una losa,<br />
a nomen d’Argo, paris dignitosa.–<br />
12 Nêsit; e cant’aiat in prenettu<br />
lêsin a l’approntare sos d’Atreu.<br />
Tand’a s’ispiàggia su fizu ‘e Peleu<br />
ch’ ‘essesit a sa sola e, in s’isettu,<br />
de si ch’abbandare in unu trettu<br />
pensesit, ue fit su mare arreu<br />
abbolottadu e-i s’introna e tzocca<br />
fittianu ‘e sas undas contr’a rocca.<br />
765<br />
Sa dulche<br />
visione
Càntigu XXIII<br />
13 S’isterrijesit... galu lagrimende,<br />
chen’asséliu perunu a sa ‘errina,<br />
finas a cando, che suave frina,<br />
non l’abbratzesit su Sonnu, allizende<br />
in isse donzi briu e in sa marina<br />
lasséndelu drommidu! Pessighende<br />
infattis sutt’a Tròia a Priamide<br />
med’istraccadu si che fit Pelide!<br />
14 Acco’ luego ch’in sonnu l’ ‘enzesit<br />
s’umbra ‘e s’amigu sou disdicciadu,<br />
oji-lìmpiu che prima, ‘en’agontzadu<br />
in melmos e bestires. S’assentesit<br />
accurtz’a isse, e cun boghe li nêsit<br />
dulche e detzisa.–O Achille istimadu,<br />
duncas drommis! E non pensas a mie?<br />
Send’ ‘eo ‘iu non fis deasie!<br />
15 M’olvìdas mortu invece! Ahi tristura!<br />
Non mi neghes ancora ‘e sa piedade<br />
sa gràscia estrema! Dami sepultura,<br />
pro chi, ‘iampadu s’Acheronte, a s’Ade<br />
potta lomper luego. E dami, o frade,<br />
sa manu tua, ùltima dulcura,<br />
pro chi l’istringa. Appoi ‘e s’interru<br />
nemos bessit pius da’cuss’inserru!<br />
16 Oh, chi prus mai deo e tue, solos,<br />
nos los amos a poder cunfidare<br />
segretos e suspiros pare-pare!<br />
Nos at su Fadu de tales consolos<br />
e pro sempre brivadu... e noittolos<br />
dannos est ordinzende: ‘e ti leare<br />
da-e ojos sa lughe at decretadu<br />
sutt’a Tròia superba, o disdicciadu!<br />
766
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
17 M’isculta tando e, si lu bramas, faghe<br />
ch’a mìsciu appare in sa matessi losa<br />
che relìchia reposen amorosa<br />
sos ossos tuos e mios, in paghe!<br />
Nos at a parrer mancu dolorosa<br />
tando s’astrura ‘e s’orrorosu umbraghe<br />
e pius pagu crudele sa sorte<br />
s’aunidos restamos in sa morte!<br />
18 Gai comente in s’affettu ‘e Peleu<br />
creschemis, unu a s’àteru cunfortu,<br />
(da’ cando da’ Opunte babbu meu<br />
mi nde ‘attesit, ca b’aia mortu<br />
gioghende a dados e pr’isbàgliu reu<br />
d’Anfidamante s’ùnicu accunortu!)<br />
a tales fintz’in s’ùltimu reposu<br />
s’istare umpare nos siat de gosu!<br />
19 In sa d’oro massitzu tecla rara<br />
ch’unu die ti desit Teti santa<br />
duncas dispone, o divina pianta,<br />
chi sas chijinas nostras, sorte giara!<br />
resten e pro s’eternu accanta-accanta!–<br />
E Pê’-velotze, fisséndelu in cara:<br />
–E prîte, ànima mia, ses torradu<br />
e mi faeddas cun tonu accoradu?<br />
20 Emmo, non dudes pro cussu disizu...<br />
su chi bramas bram’ ‘eo... ma intantu<br />
a mie ti nd’accùrtzia... ‘alu un’aizu<br />
istringhìmunos forte e de piantu<br />
si tatten ambos coros, chizu a chizu!–<br />
Nêsit; e versus s’amorosu incantu<br />
tremuleos sos bratzos allonghesit...<br />
ma s’Umbra che fumatza li fuesit!<br />
767
Sa léttiga ‘e su<br />
dissipu<br />
Càntigu XXIII<br />
21 Si nd’ischidesit a su disingannu<br />
cun sa mente luada e, suspirende,<br />
nêsit s’Eroe de Fitia mannu:<br />
–Sas Ànimas de s’Ade, so ‘idende,<br />
bias paren a nois (oh, ingannu!)<br />
ma sun upas ebbia! Faeddende<br />
cun Pàtroclo già fia pag’insara<br />
che in persone... ma fit s’Umbra cara!–<br />
22 E li brotesit che abba da’ ‘ena<br />
galu su prantu, fùrridu, bundante,<br />
chena sulenu perunu a sa pena!<br />
E tales Eos, sa chizi-brillante,<br />
l’agattesit istérridu in sa rena<br />
a s’ ‘essida in su carru triunfante!<br />
A s’arborinu intantu a Merione<br />
aiat cunvocadu Agamennòne.<br />
23 Su cumandu li desit de tuccare<br />
cun maicantos mulos e soldados<br />
a sos buscos d’affacca a bi segare<br />
linna bundante. E-i cuddu, iscultados<br />
sos disizos, a sos órdines dados<br />
ponzesit mente chena bistentare.<br />
Gai in medas cun funes e bistrales<br />
ch’ ‘essesin lestros cun sos animales.<br />
24 Lêsin un’utturinu e, a s’altza e fala<br />
peri iscameddos, istrampos, mattedos,<br />
unu assegus de s’àteru, a una pala<br />
desin de s’Ida ricca d’arvuredos.<br />
Cue suerzos, élighes, chessedos<br />
nd’ismutzurresin, che postos a gala,<br />
los appetzesin a cantos che pare<br />
galu pensende de los affunare.<br />
768
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
25 Affasciesin sas sidas a puntinu,<br />
barriesin sos mulos e in s’ora<br />
recuesin pressosos, su caminu<br />
istragosu d’innante lênde ancora!<br />
In s’ispiàggia, appenas pagu fora<br />
da’ ue s’unda abbojat su terrinu,<br />
sa linna, a s’arrivida, isgarrighesin<br />
e remiarzu mannu b’approntesin!<br />
26 S’armadura de brunzu Mirmidone<br />
nêsit tando a sos suos de s’ ‘estire,<br />
che a festa sos caddos de frunire<br />
e de tuccare che in pultescione<br />
cun su mortu a s’ultìmu fogarone.<br />
Fattesin gai... e acco’ partire<br />
a innanti sos carros, affilados,<br />
e fattu-fattu, a mizas, sos soldados.<br />
27 E, gittu a palas da’ sos de Fitia,<br />
Pàtroclo in mes’a issos, covaccadu<br />
da’ sos pilos chi s’aian segadu<br />
sos amigos prus caros, che a porfia,<br />
pro làstima e onore; e in angustia,<br />
tenìndeli sa conca, ojimbidradu<br />
s’Eroe ‘e sos eroes, cun sa morte<br />
pintada in cara e d’isse pius forte!<br />
28 Posca, addaghi lompesin a su logu<br />
de su dissipu e de si ch’assentare<br />
a corona agabbesin tott’umpare,<br />
subr’a sa chea pro s’ùltimu allogu<br />
collochesin su mortu. E fit su fogu<br />
de chentu tedas prontu a l’allumare<br />
su remiarzu cun piedosu affettu,<br />
cand’apesit Pelide àteru apprettu!<br />
769
Achille si<br />
nde segat<br />
sos pilos<br />
Càntigu XXIII<br />
29 Sos tzuffos suos brundos che-i s’oro,<br />
chi cunsacradu aiat Peleu<br />
a su riu ‘e Fitia 4 cun decoro,<br />
si mutzesit, narende: –Babbu meu<br />
indebadas, o Spérchiu 4 , a man’in coro,<br />
si recuidu da’ cust’impeleu<br />
biu nd’essera, t’aiat promintu 4<br />
sos pilos mios longos fin’a chintu!<br />
30 Galu chimbanta màscios ti deviat<br />
rassos sacrificare in su ‘enale<br />
u’est su templu tou, o Immortale!<br />
Gai nessi su ‘etzu isperaiat...<br />
ma non l’adempis tue! E tando siat<br />
s’ùltimu donu a chie coriale<br />
apesi che niune e caru in vida,<br />
giaghi negada m’est sa recuida!–<br />
31 Nêsit; e in sa manu de su mortu<br />
su màttulu ‘e sos pilos collochesit,<br />
mentres d’affriscione e d’iscunfortu<br />
un’àter’unda in chizos s’intendesit<br />
de piantu onzi gregu e succuttesit.<br />
E fit ruttu su sole e in su portu<br />
chen’inchesu fit Pàtroclo restadu<br />
si própriu Achille no aeret nâdu:<br />
32 –Chi recuan cumanda, Agamennòne,<br />
sos gherreris acheos a bustare,<br />
giagh’an prantu bastante in l’onorare.<br />
A s’esércitu toccat Mirmidone<br />
de l’inchender s’ultìmu fogarone<br />
e sas chijinas de ponner a pare!<br />
Sos cumandantes chi resten ebbia<br />
d’Argo cun nois fintz’a finitia.–<br />
770
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
33 In l’intèndere su Re de sos Rese<br />
dispidesit luego s’attrumada,<br />
mentr’in tundu a sa chea arremiarzada,<br />
longa e larga a narrer chentu pêse,<br />
lêsin sos de Fitia, a ses a sese,<br />
una chedda d’ ‘arveghes seberada<br />
a b’iscannare e, corrilunados,<br />
a ispojolare maicantos fiados.<br />
34 S’ozu de sos trippales nde leaiat<br />
da’ onzi ‘èstia Pelide pressosu<br />
e subr’a su cumpanzu, coidadosu,<br />
da’ conca a pêse che l’assentaiat 5<br />
e broccas galu bi collocaiat<br />
mes’ingrusciadas d’unghentu olorosu<br />
e de mele pienas, pro su mortu<br />
e pro sos Deos déghile accunortu.<br />
35 Battor caddos, depustis, volenteris<br />
cun s’ ‘entinnu che sole lutzighente<br />
ch’ispinghesit in mesu de repente,<br />
onore pro su Mere ‘e sos gherreris 6 .<br />
De sos canes ch’aiat isterzeris<br />
(noe in tottu), duos prontamente<br />
nd’isbulesit cun sa leppa d’attarzu<br />
ponindechelos in su remiarzu.<br />
36 Sos dóighi gagliardos giovaneddos<br />
cun ira mala, infinis, settesciesit<br />
passéndelis s’ispada in anguleddos<br />
e, leada una teda, che l’ ‘ettesit<br />
in sa léttiga manna. Abboghinesit<br />
tand’a su mortu, che fora ‘e cherveddos:<br />
–Bene t’agattes in su regnu ‘e s’Ade,<br />
Pàtroclo meu, pro s’eternidade!<br />
771
S’ùltimu<br />
fogarone<br />
Càntigu XXIII<br />
37 Acco’ mantesas sas promintas mias:<br />
dóighi dardaneos de valore,<br />
che a tie ‘e sa vida in su fiore,<br />
as a costazu in sas fiaras bias!<br />
Ne at aer Ettòrre tant’onore,<br />
mortore tou, cuntentu nde sias,<br />
ca lu dao a sos canes in pastura!–<br />
Nêsit; e s’abbandesit in tristura.<br />
38 Ma non fin cue sos canes ancora<br />
aisettende a li felchire dentes,<br />
ca Venus e Apollo onnipotentes<br />
bizende fin su corpus a dogn’ora,<br />
frighéndeli sa prima amparadora<br />
unghentos d’ozu ‘e rosa lutzighentes,<br />
cun una nue s’àteru impidende<br />
a su sole ‘e l’ ‘attire che pudende.<br />
39 Su fogu imperistantu a grea a grea<br />
fit teninde, fumende de continu<br />
chena catzare fiaras. A Borea,<br />
altzende a chelu una coppa de ‘inu,<br />
tand’invochesit Achille divinu<br />
e a Zefìru, promittende intrea<br />
una chedda de lis sacrificare,<br />
si b’aeren suladu ambos umpare.<br />
40 In su l’intender, Iris pê-lezera<br />
a su logu pensesit de sos Bentos<br />
de ch’ ‘essire, ‘olende a mes’aera.<br />
Da-e Zefìru in dulches ausentos<br />
los agattesit tottu e a manera<br />
chi l’eren bida fattesit. Cuntentos,<br />
a s’annotu, ch’esseret avantzada<br />
li nêsin che a gala a sa Biada.<br />
772
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
41 «Trattenner non mi potto, perdonade!<br />
–lis rispondesit pressosa– Tuccare<br />
da’ s’Etìope devo e presentziare<br />
a sacrifìtzios mannos. M’iscultade,<br />
o Borea e Zefìru: in unidade<br />
bos invocat Achille, pr’abbivare<br />
in sa léttiga ‘e Pàtroclo sas fiaras<br />
e onoràntzias bos promittit raras!»<br />
42 Si dispidesit chen’àter’isettu<br />
s’Imbasciadora ‘e sa Corte divina<br />
e, paris lestros, a una ‘errina,<br />
ambos bentos ch’ ‘essesin in apprettu,<br />
bulluzende s’istérrida marina.<br />
Lómpidos pustis a su cadalettu<br />
fumante d’Ilione s’unfiésini<br />
e altas sas fiaras si pesésini!<br />
43 A totta notte sighesin su fogu<br />
a b’abbivare a prenos pumones,<br />
mentres sa ghia de sos Mirmidones<br />
a pês de Pàtroclo e peri su logu<br />
coppas de ‘inu de dulches budrones<br />
isparghesit continu, in affogu<br />
s’Umbra ‘e s’amigu tottora invochende,<br />
como a pibios e posca urulende.<br />
44 Tales comente pranghet de su fizu,<br />
noellu isposu, unu babbu sa morte<br />
e malaighet s’infelitze sorte<br />
in l’ ‘ider brujende e marturizu<br />
proat crudele, gai, paris forte,<br />
fit d’Achille su dolu in assimizu,<br />
s’est ch’a terra a succuttos s’iscudiat<br />
e trijinone in tundu furriaiat!<br />
773
Sas relìchias<br />
de Pàtroclo<br />
Càntigu XXIII<br />
45 Ma cando imbasciadora ‘e lughe noa<br />
s’istella ‘e Lutziferru 7 si tudesit<br />
ed Eos bella, ‘enìndeli a coa,<br />
su mundu ‘alu una ‘olta indeoresit,<br />
acco’ ch’a finis sa fiara ‘enzesit<br />
dissipadora e, poi ‘e tanta proa,<br />
recuesin sos Bentos ambos pare<br />
undas pesende in su tràciu mare.<br />
46 Tucchesit tando in brama de reposu<br />
attesu da’ sa léttiga Peleu<br />
e, in l’ ‘ider, su Sonnu affriscionosu<br />
sos chizos li faschesit a recreu.<br />
Ma d’unu sustu ebbia apesit gosu,<br />
giagh’in si reunire da’ s’Atreu<br />
sa ciarra ‘e sos soldados li seghesit<br />
cuvios e sulenu e l’ischidesit.<br />
47 Frighéndesi sos ojos nêsit tando:<br />
–O re Atride, o Panacheos 8 frades,<br />
cun su ‘inu nieddu raccumando<br />
d’istudare su fogu e, si parades<br />
a su chi pedo orijas, solu cando<br />
prus non si pesat fumu, nde pijades<br />
sas relìchias de s’amigu inchesu.<br />
Duda non b’at: sun sas chi sun in mesu!<br />
48 In una giorra de las remunire<br />
pustis naro de oro, imboligadas<br />
cun s’ozu ‘e duos fiados 9 , sizilladas,<br />
finas a cando s’an a reunire<br />
a sas chijinas mias! In debadas<br />
diazis una losa costruire<br />
com’imponente. Duncas m’intendide:<br />
déghile, mortu deo, la faghide!–<br />
774
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
49 Nêsit Pelide; e cuddos cun su ‘inu<br />
sas ùltimas fiaras istudesin<br />
e sos ossos biancos nd’accogliesin,<br />
pianghende, de Pàtroclo mischinu.<br />
Cun s’ozu ‘e sos trippales los faschesin,<br />
pustis cun bendas de càndidu linu,<br />
de los serrare déndesi penseri<br />
in unu d’oro appositu fortzeri.<br />
50 In s’isettu ‘e li dare sepultura,<br />
a sa tenda ‘e s’amigu chen’imbaru<br />
su relichiàriu che portesin caru,<br />
mentr’àteros, sestada sa mesura<br />
de sa losa, si lésini pressura,<br />
tott’in tundu a sa léttiga e cun raru<br />
amorosu impignu, ‘e comintzare<br />
sos fundamentos a b’ammanizare.<br />
51 Su trettu, intantu, aiat seberadu<br />
pro sas garas Pelide de onore<br />
e da’ sa nave nd’aiat carradu<br />
trìbides, broccas, brunzos de valore<br />
pro pannu a dogn’atleta ‘inchidore<br />
e caddos e laghinza e madrigadu,<br />
mulos, bijos e isclavas ancora<br />
bellas che a puddiles s’aurora!<br />
52 A innante sos prèmios detzidesit<br />
pro sa cursa ‘e sos carros: d’assignare<br />
a su primu una fémina pensesit<br />
bona padrona ‘e domo e de li dare<br />
cun asas unu trìbide; cherfesit<br />
un’ebba a su segundu regalare<br />
cun unu mulu in titta, d’annos sese,<br />
e, ìnnida, una brocca a su ‘e trese.<br />
775<br />
Sas garas<br />
in onore de<br />
Pàtroclo
Càntigu XXIII<br />
53 A chie cuartu s’esseret distintu<br />
duos talentos daiat pro pannu<br />
e unu labiolu pro su cuintu<br />
mai trattadu, ‘e ramu, tundu e mannu.<br />
E nêsit, pustis, non pius astrintu<br />
in bula che a prima da’ s’affannu:<br />
–O Atrides, o Gregos, m’iscultade<br />
e a Pàtroclo ancora l’onorade!<br />
54 Acco’ sos prèmios chi s’ ‘alanzat chie<br />
si la senterat d’intrare in su chertu.<br />
Pro un’àter’eroe fintz’a mie<br />
s’isfida fit piàghida e, tzertu,<br />
nemos innanti meu che fit fertu,<br />
ca sos caddos chi tenzo, est deosie,<br />
e ch’apesit Peleu da’ Nettunu<br />
sun fiados chi non binchet niunu!<br />
55 Duncas arressa sa parìglia mia<br />
mi toccat de mantenner a un’ala,<br />
ca pius s’iscuderi, sorte mala,<br />
non tenet gloriosu d’una ia,<br />
isse ch’a donzi occasione ‘e gala<br />
cun abba e ozu che istella ‘ia<br />
lùghere lis faghiat corpu e giua,<br />
ca bi teniat che a cosa sua!<br />
56 E issos, che persones, tant’affettu<br />
li cumprendian... emmo... própriu gai!<br />
Miràdelos cuddane in arguai<br />
pranghinde murribàscios a profettu<br />
s’amigu chi non dên bider prus mai!<br />
Bois como leàdebos s’apprettu<br />
de currer pro a isse e a porfia,<br />
cuddos ch’an in cust’arte balentia!–<br />
776
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
57 Nêsit; e si fattesin a innante<br />
su de Fere Eumelu curridore,<br />
fizu d’Admetu, e mastr’intendidore<br />
de caddos che a pagos; su brillante<br />
Tidide, cun sa parìglia ‘e valore<br />
ch’a Enea furesit, in s’istante<br />
chi de sa vida fit pro lu brivare<br />
si non pensait Febo a l’ ‘ardiare 10 .<br />
58 E galu Menelau l’atzettesit<br />
su cumbidu ‘e s’eroe Mirmidone<br />
e cun Eta e Podargu 11 si mustresit:<br />
puddedra –cudda– chi Agamennòne<br />
da-e tales Echépolu 12 retzesit,<br />
ómine riccu meda ‘e Sicione 13 ,<br />
pro chi da-e su chertu troianu<br />
l’aeret isfrancadu su sovranu.<br />
59 Antìlocu, depustis, Nestoreu<br />
avantzesit, sos caddos trattenzende<br />
giuilongos, chi appeittighende<br />
catzain fogu da’ sos pês arreu.<br />
In su lu ‘ìdere, a unu ‘oleu,<br />
si l’accurtziesit su babbu narende:<br />
–Sol’appena m’isculta, o forte fizu,<br />
si mai bisonzeras de cunsizu!<br />
60 Zeus e Posidone ammaestradu<br />
t’an in cust’arte cun raros talentos<br />
gióvanu ancora, o tue fortunadu!<br />
Inte’ però sos ch’apo pensamentos:<br />
beru est chi lestru in su puntu signadu<br />
ses tue a furriare, ma sun lentos<br />
sos caddos tuos poi in s’istirada<br />
e chi ti colen cue est s’arriscada!<br />
777<br />
Sos cunsizos<br />
de Nèstore<br />
ad Antìlocu
Càntigu XXIII<br />
61 Cheret adducas chi nd’ ‘oghes a fora<br />
sas chi connosches astrùssias e trassas,<br />
si no su primu prémiu bi lis lassas!<br />
Prus de sa fortza, su mestieri in s’ora<br />
su segalinna impittat e ancora<br />
su piscadore, addaghi barca e nassas<br />
tzoccan sas undas e sos bentos rudes!<br />
Tue su própriu faghe e ne t’impudes!<br />
62 Chie ‘e sos caddos ch’at e de su carru<br />
troppu si fidat e si crêt seguru<br />
girat a largu sovente e s’abbarru 14<br />
finit chi perdet de sas brìglias puru;<br />
pius abbistu, invece, in cuss’isgarru<br />
de non rùere chircat chie, a misturu<br />
poninde abilidade e isperièntzia,<br />
at de sos fiados suos connoschèntzia.<br />
63 A sa làccana ‘e sutta si mantenet<br />
custu serente e, cun s’oju ficchidu<br />
in sos àteros carros, dat sighidu<br />
a su momentu giustu o los trattenet<br />
déndelis brìglia o a camu sizidu!<br />
Pro chi sa cursa posca non ti frenet<br />
o ti siat d’impìdu a sa ‘ittòria,<br />
inte’ custu e ténalu a memòria:<br />
64 Postu ‘e sa furriada at Mirmidone<br />
in fundu su signale, própriu inue<br />
de chercu o d’àteru unu mutzigone<br />
b’at non fràtzigu ancora (forsis cue<br />
in s’antigòria ‘e calchi campione<br />
bi fit sa tumba o su puntu fit ue<br />
caddos e carros devian ghindare,<br />
tales ch’a bois como in su chertare!).<br />
778
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
65 A destra de su tzippu dês notare<br />
duas pedras, comente a s’ala manca,<br />
chi paren tintas cun carchina bianca:<br />
sa pista est larga cue. In l’affrontare<br />
meleda cun sa roda ‘e ratzigare<br />
sas manchinas e, bilanciende s’anca<br />
a dovere e su corpus, dali brìglia<br />
e boghe imperiosa a sa parìglia.<br />
66 Si da’ sa curva nd’ ‘essis a innante,<br />
nemos leare ti podet su pannu,<br />
ca los obblìgas a giru prus mannu,<br />
ne balen caddos bonos a s’istante!<br />
Chi non t’atzuppes, mira, est importante<br />
a cussos crastos mannos, si no dannu<br />
podes patire e grae in cussu trettu<br />
chin gosu ‘e sos rivales e profettu.<br />
67 Duncas impitta cherveddu e prudèntzia<br />
e solu arrisca in su momentu giustu;<br />
si pones mente e resessis in custu<br />
nemmancu d’Arione 15 sa potèntzia<br />
(caddu d’Adrasto 16 de divin’essèntzia)<br />
ti at a poder dare calchi assustu,<br />
ne sos fiados de Laomedonte 17 ,<br />
sos mezus de sa terra, tenner fronte!–<br />
68 Appoi ‘e s’avvertèntzia, imbiadu<br />
ch’at su fizu a s’abboju Gereneu.<br />
Intantu su ‘e chimbe appresentadu<br />
si fit già: Merione. E Peleu<br />
intr’ ‘e un’elmu ch’aiat bettadu<br />
sas sortes. Las boghesit: Nestoreu<br />
bessesit primu, posc’Admetide,<br />
Menelau, Merione e su Tidide.<br />
779
Sa partèntzia<br />
de sos carros<br />
Eumelu e<br />
Diomede<br />
Càntigu XXIII<br />
69 Si pontzesin in fila, aisettende<br />
de sa partèntzia infinis su signale.<br />
Prima però, tra issos avantzende,<br />
sa furriada Achille puntuale<br />
lis pretzisesit, s’ingàrrigu dende,<br />
pro chi tottu esserat parinale,<br />
a su ‘etzu Fenice, ch’osservare<br />
deviat sa currella e relatare.<br />
70 A s’abbasciada ‘e sa manu, tzocchesin<br />
tott’umpare che tronu sos fuettes<br />
e da’ sa posta a bolu ch’istuppesin<br />
a s’intzitu sos caddos che coettes,<br />
a giua a bentu! Nues si pesesin<br />
de piùere altas e, che bettes<br />
de antigòrios zigantes gherreris,<br />
reos s’ ‘idian sos chimbe gherreris.<br />
71 Bramosos de ‘ittòria, a guvernare<br />
pensaian sos carros a puntinu,<br />
massim’a tottu ue su terrinu<br />
a iscameddos fit e boltulare<br />
lis si podiat, pro su saltiare<br />
de sas rodas. E gai de continu,<br />
a segunda ‘e su logu, lis daian<br />
brìglia isolta o bi lis tiraian.<br />
72 Su fatt’istat chi, primu, a sa ‘oltada<br />
s’appresentesit Eumelu in s’ora,<br />
fùrriu che bentu in die ‘e temporada,<br />
cun sa parìglia ‘e Troe ‘oladora<br />
a costazos però appitzigada,<br />
chi ghiende cun manu ‘alidora<br />
fit su fizu ‘e Tideu, in isettu<br />
de lu colare in su paris nettu.<br />
780
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
73 E coladu l’aiat, b’at de crêre,<br />
si ruer su fuette da-e manos<br />
non li faghiat de s’arcu su Mere!<br />
Ùrulos d’ira tando subrumanos<br />
bettesit isse da’ su dispiaghere<br />
bidinde d’Eumelu prus lontanos<br />
da-e sos suos, non prus apprettados,<br />
a donzi passu sos fogosos fiados!<br />
74 Ma non fuesit su divinu ingannu<br />
a s’oji-lìmpia Minerva gherrera:<br />
che bentu a s’eroe sou mannu<br />
torresit su fuette e violera<br />
sestesit noa e de peus dannu<br />
pro Eumelu, s’est chi a bisera<br />
sos presorzos li fattesit in s’ora<br />
e sas tiras de pedde posc’ancora!<br />
75 S’isgiunghesin sos caddos, bandiende,<br />
e sulcu mannu per terra lassesit<br />
sa punta ‘e sa timona istrisciende!<br />
Su carru fattu-fattu s’ ‘oltulesit<br />
e accurtzu Eumelu s’agattesit<br />
a una roda, pistu e sambenende<br />
da-e cùidos, fronte, bucca e nare,<br />
lagrimende e cun boza ‘e frastimare!<br />
76 S’illarghesit d’istintu su Tidide<br />
in s’ ‘ider su solovru e de vittire<br />
li deviat s’amigu resessire<br />
e, gràscias a sa fiza ‘e su Cronide,<br />
fintz’a innanti a tottu ‘e prosighire!<br />
A palas como be-i fit s’Atride,<br />
sos caddos apprettende cun ardore,<br />
e, fattu sou, Antìlocu ‘e Nestòre.<br />
781
Antìlocu<br />
e Menelau<br />
Càntigu XXIII<br />
77 «Bazi che bentu, bazi, caddos mios!<br />
–sa frua nêsit tando ‘e Gereneu–<br />
Non bos pretendo ‘e sighire a Tideu,<br />
giagh’Atena l’at créschidu sos brios<br />
a sa parìglia sua, ma prus prios<br />
de a bois sos de segund’Atreu<br />
sun de seguru e ne si dêt beffare<br />
Eta de ‘ois e de me umpare!<br />
78 Adducas los sighide, o pius mai<br />
da-e babbu isettàdebos carignu,<br />
ch’antzis bos bocchit... emmo, própriu gai,<br />
si pannu l’ ‘alanzades nudda dignu!<br />
Bolade... bazi... ‘olade che simmai...<br />
de lu colare mi leo s’impignu<br />
deo in s’istrintorzu ‘e sa furriada,<br />
dagh’intrat cue a brìglia tirada!»<br />
79 Su passu illonghesin ambos pare<br />
sos caddos, cumprendinde sos faeddos,<br />
finas a lomper, a coro a toccheddos,<br />
a sos de Menelau a s’accostare.<br />
Deviat cue Antìlocu notare<br />
chi fit s’andera totta a iscameddos,<br />
da’ sos rigores d’ijerru assulcada<br />
e de pischinas galu lazinada.<br />
80 Che l’apprettesit detzisu a cuss’ala,<br />
mujéndesi ‘e fiancu, s’atzuridu<br />
eroe ‘e Pilo e-i cuddu, allertidu,<br />
in s’ ‘ider accorradu: –Inoramala!<br />
Mantènelos sos caddos galu a pala,<br />
giagh’istrintu est su passu, o attrividu!<br />
Poi mi colas... posca... inte’ a mie:<br />
nos boltulamos si ghias gasie!–<br />
782
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
81 Nêsit d’Isparta su Mere in affannu;<br />
ma, che simmai l’aeret intesu,<br />
sighesit cuddu chena timer dannu!<br />
Gai appenas sos suos at rantesu<br />
prudente Menelau, a fùrriu mannu<br />
lu colesit Antìlocu e attesu<br />
si lu lassesit de cantu a lontanu<br />
ch’imbolat un’aiscu unu giovànu!<br />
82 L’abboghinesit cun tonu affeladu<br />
tando s’Atride: –Bae, conca ‘e lua,<br />
e bógati su coddu a moda tua!<br />
Faddìndenos ti nêmis accabadu...<br />
ma dês gigher lozana, e finas crua,<br />
pro cherveddos! Oh, mundu ‘oltuladu!<br />
Siat comente, non tzìrigas pannu<br />
si non giuras ch’est bissu sen’ingannu!–<br />
83 Posc’a sos caddos suos pro affeu:<br />
–In sa perricca sighide, ‘olade!<br />
In coa mi lassades tando, oddeu?<br />
Sas ancas da-e terra suppesade<br />
chi mùcculas non sunu! E ammentade<br />
chi sos fiados de su Nestoreu<br />
si dên primm’ ‘e a bois istraccare,<br />
ca gióvanos non sezis cant’a pare!–<br />
84 Nênde gai, lis desit totta brìglia<br />
e, che si punta l’aeret s’atzottu,<br />
cun pius briu sighesit su trottu<br />
sa de s’Atride lùghida parìglia,<br />
a non tzeder detzisa in sa puntìglia!<br />
Inghiriados intantu fin tottu<br />
a sa pista, res d’Argo e gherradores,<br />
abboghinende pro sos curridores!<br />
783<br />
Idomeneu<br />
e Oileu<br />
si brìgana
Càntigu XXIII<br />
85 E su de Creta mere fentomadu,<br />
ch’isperiende fit da’ un’altura,<br />
in s’abbizare chi fit giambiadu,<br />
a sa ‘essida da’ sa furriadura,<br />
su carru chi fit primu (sa frigura<br />
de su mùrtinu, in fronte istelladu,<br />
connottu aiat de s’eroe sou!),<br />
nêsit a sos Danaos che a comprou:<br />
86 –Los sebestades sos caddos furriende,<br />
amigos d’Argo, o los bido sol’ ‘eo?<br />
Sos ch’issara sa cursa fin ghiende,<br />
pro cantu s’oju imbatto e impreo,<br />
galu innanti non sunu! So pensende<br />
ch’apan patidu dannu, gai crêo,<br />
in su paris, fortzende sos fiados!<br />
Chi pare-pare si sian toccados?<br />
87 O sas brìglias fuidas da-e manos<br />
pro sa foga lis sunu e boltulados<br />
sos carros foravia e isfasciados?<br />
S’oju acutade e, pro cantu lontanos,<br />
de chie sun mi nâde sos fiados!<br />
Sos puddedros –nar’ ‘eo– sun galanos<br />
de s’etólicu fizu de Tideu<br />
sos chi sun avantzende a unu ‘oleu!–<br />
88 «Lassa sa ciarra e t’ista muttidu!<br />
–li rispondesit cun fele e fastizu<br />
tand’Oileu– A chie b’as bidu?<br />
Ma ses pàbaru, inte’, e non aizu!<br />
Àteros cue, cun s’oju ficchidu,<br />
e prus lìmpiu ‘e su tou, non su fizu<br />
sebestan de Tideu, ma de chie 18<br />
fit primu e primu restat, crê’ a mie!»<br />
784
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
89 E torréndeli muttu Idomeneu:<br />
–Chi ses limba de terpe già l’ischimos,<br />
ruzu e brigajolu, o Oileu!<br />
Ma, si nde ses cumbintu, iscummittimos!<br />
Una trìbide manna a la ponimos<br />
e galu unu lebreri? Primm’Atreu<br />
siat bonu zuighe e gai imparas,<br />
paghende, a t’atzertare ‘e su chi naras!–<br />
90 Che porcrabu feridu, ojiaumbradu,<br />
si l’accurtziesit Aiace d’iscattu,<br />
de li render bramosu paris piattu<br />
e non solu a faeddos! Capitadu<br />
fit finas calchi dannu, s’ammisciadu<br />
non s’esserat Achille e-i su fattu<br />
non nd’aeret truncadu abboghinende:<br />
–A mi nde la sessades coittende?<br />
91 Su de bos inzulzare in cara a tottu<br />
(e prîte poi?) non bos est detzente!<br />
E finas bois, si àtera zente<br />
fatterat simizante un’abbolottu,<br />
cagliare la diazis... tzertamente!<br />
In su chi crêt donzunu o at connottu<br />
duncas si nd’istet un’iscutta ebbia,<br />
ca lompende est sa cursa a finitia!–<br />
92 Manc’aiat cumpridu ‘e los muttire<br />
chi acco’ a Tidide, isfuettende<br />
sos caddos chena pasu, apparessire<br />
innant’a tottu, alta suppesende<br />
una nue ‘e piùere e lassende<br />
de sas rodas per terra in su currire<br />
un’arrolla signada appenas solu<br />
a tales fit lezeri cussu ‘olu!<br />
785<br />
Diomede<br />
‘inchidore e...<br />
sos àteros
Càntigu XXIII<br />
93 E addaghi sas brìglias lis tiresit<br />
a cussos lampos su dignu ‘inchidore<br />
(a rios li falait su suore<br />
a sa parìglia!), persegus furriesit<br />
su carru sou de raru valore<br />
e da’ sos cabos d’Argo che tucchesit<br />
pro bi retzire làudes e pannu<br />
s’eroe ‘e Salamina pius mannu!<br />
94 Ma già s’aiat Stènelo fidadu<br />
cun sos amigos a gridos e bantos<br />
sa fémina e sa trìbide leadu<br />
e mustrèndelas fin a tottucantos,<br />
abboghinende ‘e s’eroe famadu<br />
su nomen gloriosu! ‘E sos ispantos<br />
si nd’allegresit Diomede e tottu<br />
giuilesin cun isse ‘e s’abbolottu.<br />
95 Antìlocu de Pilo a unu ‘oleu<br />
lómpidu fit pur’isse peristantu,<br />
distantziende a segund’Atreu<br />
cun s’astrùssia ebbia e soletantu<br />
de una giua, ca si prus de tantu<br />
aeren illongadu su curreu<br />
coladu che l’aiat de seguru<br />
e in coa lassadu ‘e meda puru!<br />
96 Ca si restada fit assegus Eta<br />
pro su de Nestoride mal’arriscu<br />
cant’attesu che frundin un’aiscu,<br />
beru est chi posca, a sa noella appretta,<br />
appitzigada si li fit che biscu<br />
a palas d’Agamènnone s’acchetta!<br />
E si non lu colesit torra ‘e nou<br />
est ca ghiesit cuddu a bìbbiu sou!<br />
786
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
97 Lompesit, su ‘e battor, Merione,<br />
cant’una lantza ch’imbolan distante,<br />
ca parìglia teniat menguante<br />
e ca de cursas non fit campione.<br />
Ùltimu, cun su carru a trijinone,<br />
s’iscuderi chi prima fit innante:<br />
d’Admetu su fizu, Eumelu forte,<br />
chi meressidu aiat mezus sorte!<br />
98 E, infattis, bidìndeli sos dannos,<br />
nêsit affriscionosu su Pelide:<br />
–Acco’ in coa a tottu a s’Admetide,<br />
su mezus, su prus mannu de sos mannos!<br />
Chi l’ ‘enzat dadu su ‘e duos pannos<br />
nessi proponzo, su primmu a Tidide!–<br />
Luego, a una ‘oghe, a sa proposta<br />
cunsentes li torresin sa risposta.<br />
99 E fit approbe a li cunsignare<br />
s’ebba ‘e ses annos ch’aiat promissu,<br />
cand’Antilócu, che pìbera rissu,<br />
l’abboghinesit: –Non mi dês brivare,<br />
o forte, de su pannu ch’apo ‘issu,<br />
solu pensende a nde pibiare<br />
a s’eroe ch’istimas pius mannu<br />
pro su chi at patidu grae dannu!<br />
100 A s’Olimpu, si puru non l’at fattu,<br />
s’esserat invocadu onnipotente<br />
e lómpidu fit primu su ‘alente!<br />
Ma, s’est chi bramas gai, prus isattu<br />
paret a mie chi pignu detzente<br />
o fintzas de prus deghile apparattu<br />
li dias tue, giaghi de siddados,<br />
gràscias a Zeus, nd’as contivizados!<br />
787<br />
Sa protesta<br />
de Antìlocu
Sa chènscia<br />
de Menelau<br />
Càntigu XXIII<br />
101 Ma s’ebba non la tzedo manc’azigu!<br />
Dare innante mi dêt suddisfassione<br />
chie aeret diversa intentzione!–<br />
Si nd’allegresit, ca li fit amigu,<br />
in l’intender s’eroe Mirmidone<br />
e li nêsit: –Antìlocu, s’abbigu<br />
chi as de custu prémiu ti cumprendo<br />
e prus chi lu remintas non pretendo.<br />
102 De sas ch’apo mi nâs, o Nestoreu,<br />
déghile de li pòrrere un’istrina...<br />
e gai siat! Sa d’Asteropeu 19<br />
lùghida e rara coratza attarzina,<br />
chi li lêsi ponìndelu in ruina,<br />
est pr’Eumelu su regalu meu!<br />
E tue, Automedonte, da’ sa tenda<br />
battimindela, pro chi bi la renda!–<br />
103 Tucchesit cuddu; e, pustis pag’ora,<br />
cun su pignu torresit pretziosu<br />
e Tronu ‘e gherra, banténdelu ancora,<br />
a Eumelu lu desit pressosu<br />
chi l’atzettesit umìle e cun gosu.<br />
Ma cun disdignu, pro sa trampadora<br />
cursa de Antilócu, s’Ispartanu<br />
abboghinesit cun s’iscettru in manu:<br />
104 –Una chènscia, o amigos, m’intendide,<br />
dimandare dev’ ‘eo a chie crêia<br />
gióvanu ‘e cabu e de valentia!<br />
A tie so narende, o Nestoride,<br />
a tie chi, ghiende in mala fide<br />
e a sa macconatza, in tribulia<br />
postu as a mie lênde a furriare,<br />
non podìndemi posca prus colare!<br />
788
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
105 Tue l’ischias chi superiore<br />
fit sa parìglia mia... e fattu as prou!<br />
Bois siedas zuighes d’onore,<br />
dende a donzunu su merìtu sou!<br />
Custu pretendo e solu a cumprou<br />
chi si li leo s’ebba de valore<br />
no est ca chie est re o cumandante<br />
su puntinu che ponet sempr’innante!<br />
106 Antzis, o frades, faghimos gasie<br />
ch’ilgiarimos s’arcanu ‘e su chimentu:<br />
lassade valutare solu a mie!<br />
T’accùrtzia, o Antilócu, unu momentu<br />
a sos caddos, los tocca e giuramentu<br />
faghe a Nettunu, ch’iscultat a tie,<br />
chi chen’intentzione ma pr’isgarru<br />
dannu as fattu a mie e a su carru!–<br />
107 E su de Pilo torréndeli muttu:<br />
–O Re, non t’inchietes prus de tantu!<br />
Gióvanu so, fogosu, e, si ruttu<br />
so in sìmil’errore, est soletantu<br />
ca m’at sa bramosia ‘e calchi ‘antu<br />
sa mente in s’ora e-i su coro alluttu!<br />
Su pagu tinu m’at traittu ebbia,<br />
ma mal’intentzione non nd’aia!<br />
108 Non ti la lês, adducas, sias bonu,<br />
ca su pannu ti dao chi pretendes<br />
a coro in manu e chena chistionu<br />
e àteru si cheres! Si t’offendes<br />
e mi negheras saludu e perdonu,<br />
tristu, o Re divinu, est chi mi rendes!<br />
Bisonzu non b’at prus de mi giurare,<br />
ne resesso su faltzu a declarare!–<br />
789<br />
Antìlocu<br />
pedit<br />
perdonu a<br />
Menelau
Càntigu XXIII<br />
109 Nênde gai, s’acchetta li porresit<br />
sa frua sapiente ‘e re Nestòre<br />
e sos tuddos s’Atride s’intendesit<br />
e in sas benas friscu unu dulcore<br />
chi coro e ira che l’ammoddighesit,<br />
decomente in s’istiu a su laore<br />
su serenu ‘e sa notte dat friscura.<br />
E li nêsit cun boghe de ternura:<br />
110 –O Antìlocu, como ilgiaridu<br />
as a mie e a tottu chi giovànu<br />
ses tue de valore e conchisanu!<br />
A tales prus non sias attrividu,<br />
si disdignas nomea de metzanu!<br />
Gai a sa lestra non fit resessidu<br />
a un’àteru, crê’, de mi colare!<br />
Ma mezus cust’atzola a l’olvidare!<br />
111 Tue inoghe e da-e medas annos<br />
cun babbu tou e Trasimede frade<br />
pro a mie ‘aliadu azis affannos,<br />
fide ammustrende e rara abilidade.<br />
S’ebba ti tene e sos àteros pannos<br />
e sighimos che sempre in amistade.<br />
Chie faeddat in cara e ladinu<br />
agontzat donzi cosa e mustrat tinu!–<br />
112 Nêsit s’Atride; e lestru a Noemone,<br />
su cumpanzu d’Antìlocu fidadu,<br />
s’ebba torresit chi l’aiat dadu,<br />
finas mustrende suddisfassione.<br />
Pr’isse lêsit sa brocca; e Merione,<br />
chi a coa ‘e su re fit arrivadu,<br />
d’oro duos talentos. Restaiat<br />
su ‘e chimbe, ca mere no aiat 20 !<br />
790
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
113 Tucchesit tando su fizu ‘e Peleu,<br />
cun su pannu in sas manos, da-e chie<br />
nîdos sos pilos gighiat che nie,<br />
da-e su re de Pilo, Gereneu,<br />
e dendebilu: –Finas pro a tie,<br />
pro sos onores ch’a Patròclo meu<br />
réndidu as che babbu affriscionosu,<br />
ch’amos unu signale, o virtudosu!<br />
114 Pro cudd’eroe caru mi l’atzetta,<br />
ca non crêo lu cherfas balanzare<br />
in sos àteros chertos, a s’appretta<br />
manos e pedes cherinde impittare<br />
a porfia contr’a chie at deretta<br />
s’ischina e-i su bratzu forte umpare!<br />
Ca pesat sa ‘etzesa, ohi comente,<br />
finas pro chie at lìmpios coro e mente!–<br />
115 Nênde gai, su pignu de valore<br />
li porresit Achille e-i su mere<br />
de Pilo, atzetténdeli s’onore:<br />
–Fizu caru, –li nêsit– cun piaghere<br />
retzo su pensu tou, ‘e cuddu flore<br />
ch’est pro a nois ruttu in su dovere,<br />
ammentende sa cara ‘e giovaneddu,<br />
sa fide, s’atza rara, su cherveddu!<br />
116 Cant’e a mie... emmo, sa ‘etzesa<br />
ancas e bratzos m’at ammoddigados<br />
a tales chi non tenzo prus pretesa<br />
in giogos o in chertos signalados<br />
de mi distingher. In tempos colados<br />
crêa chi non fit gai! De s’impresa<br />
lassa chi conte appenas, o Pelide<br />
chi fattei in Bupràsiu 21 de s’Elide.<br />
791<br />
Achille<br />
prètziat a<br />
Nèstore
Càntigu XXIII<br />
117 Mortu fit Amarincu 22 , re epeu,<br />
e sos suos, pensende a l’onorare,<br />
m’an chérfidu a sas galas cumbidare<br />
ammanizadas appoi ‘e su teu!<br />
B’andei, e de su fizu de Neleu<br />
connottu an sa ‘olta in su chertare<br />
abilidades, fortzas e ardores,<br />
si mi gittei sos pannos mazores!<br />
118 A Clitòmede Enópide 23 ‘inchei<br />
a punzos porfiende e campione<br />
contr’a tales Anceu ‘e Pleurone 24 ,<br />
ch’isfidadu m’aiat, nde ‘essei;<br />
currinde a Ificlo superei<br />
e cun sa lantza desi lescione<br />
a Polidoro e a Fileu 25 umpare,<br />
chi fin mastros in s’arte ‘e l’imbolare!<br />
119 In sa cursa ‘e sos carros superadu<br />
da’ sos fizos d’Attoro 26 istei ebbia,<br />
prîte, a combutta a pare, a dispettia,<br />
de si mi ponner contra an meledadu,<br />
imbidiosos forsi ‘e su ch’aia<br />
finas a tando bissu e meritadu!<br />
Ma tando... emmo, tando fit beranu,<br />
oje amigu est s’ijerru pilicanu!<br />
120 Àteros chertos de nóbile impignu<br />
como appronta, o Pelide, pro a chie<br />
fit che frade carrale pro a tie,<br />
de rispettu e mentovu in tottu dignu!<br />
E pro s’onore chi rendes a mie,<br />
ti porrat Zeus mannu unu carignu<br />
d’accunortu e d’ispera in su dolore<br />
e su ch’in coro bramas a primore!–<br />
792
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
121 Gai su mere ‘e Pilo, a coro abbertu.<br />
Tando sos pannos Achille, pressosu,<br />
nde fattesit battire pro su chertu<br />
de sos punzos, su pius fadigosu<br />
de sos giogos atléticos de tzertu!<br />
Una mula a su pius valorosu<br />
daiat de ses annos, non domada,<br />
a su ‘e duos una coppa asada 27 .<br />
122 Nêsit posca: –O Atrides, o soldados,<br />
duos nde cumbidade ‘e campiones,<br />
in s’arte ‘e Febo 28 sos prus fentomados<br />
e fortes e, si nd’an intentziones,<br />
chi fattan proe! Acco’ approntados<br />
ambos prèmios: de ses istajones<br />
una mula àbrina a su ‘inchidore,<br />
a s’àteru una coppa de valore!–<br />
123 Manc’aiat cumpridu ‘e faeddare,<br />
ch’avantzesit de Pànope 29 su fizu,<br />
Epeu 30 , mastr’ ‘e punzos chena pare,<br />
maestosu che monte e, cun chizu<br />
fieru e detzisu, lênde a s’accurtziare<br />
a su fiadu: –A chie nd’at disizu<br />
sa coppa bi la dao, cussa ebbia,<br />
ma non sa mula, ca est già sa mia!<br />
124 E chie mi lu podet impidire<br />
de mi lu gigher infattis su pannu?<br />
O crêt calcunu, ca valore mannu<br />
non mustro in gherra, ‘e mi poder muttire?<br />
Non podimos in tottu meressire<br />
fama de mastros! Chi at aer dannu<br />
annùntzio, e finas grae, a cuss’eroe:<br />
pulpa e ossos li pisto in die d’oe!–<br />
793<br />
Chertende a<br />
punzos: Epeu<br />
e Eurìalu
Càntigu XXIII<br />
125 A sas minettas, nemos s’attrivida<br />
a filu ‘e li rispòndere fattesit;<br />
e cagliesin tottu! Ma s’isfida<br />
pustis pagu Eurìalu agogliesit,<br />
déchida frua da’ s’erèntzia ‘essida<br />
de Talàos 31 . Fit isse su ch’ ‘inchesit,<br />
mortu Edipo, in sos chertos d’onore,<br />
sos Cadmeos 32 de pius valore!<br />
126 Accanta l’istaiat de Tideu<br />
s’atzurida pianta, a su parente 33<br />
nêndeli su de fagher e comente<br />
contr’a sa turre manna ‘e Panopeu!<br />
Ma non fit pro su fizu ‘e Mecisteu<br />
impresa ‘e pagu impignu, tzertamente!<br />
Una chintorza intantu li faschesit<br />
in sos renules e bi l’istringhesit.<br />
127 Galu sas manos cun corrias ladas<br />
l’imbolighesit de ‘oe arestadu<br />
e, poi ‘e l’aer sas palas tzoccadas,<br />
a su trettu ch’aian seberadu<br />
l’accumpagnesit. In s’ora, agabbadas<br />
aiat finas Epeu famadu<br />
sas fainas suas; gai sa gala<br />
comintzesin cun atza e chiza mala!<br />
128 Pagu appenas s’istesin brinchittende<br />
unu a s’inghìriu ‘e s’àteru, in isettu<br />
de si poder colpire, ca s’apprettu<br />
de sa vittòria a tales muidende<br />
s’intendian in coro, chi urulende<br />
che canes si lompesin, cara e pettu<br />
mazéndesi cun cant’aian brios<br />
bettende de suore milli ‘uttìos!<br />
794
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
129 Cun unu punzu a barra resessesit<br />
infinis a Epeu ‘e che lampare<br />
per terra su cumpanzu; ne restare,<br />
pro sighire su chertu, in pês pottesit<br />
Eurìalu in s’ora, si fattesit,<br />
che pische chi nde sàltiat da-e mare<br />
e lestru a s’unda torrat, sa pesada<br />
pro ruer galu e fagher s’accabbada!<br />
130 A nde l’adderettare istesit prontu<br />
Panópeu in su mentre, affriscionosu<br />
de sa sorte ‘e s’amigu coraggiosu,<br />
e a sos suos, pro li dare contu,<br />
lu cunsignesit. Pustis, coidadosu,<br />
si che lêsit su pannu ‘e su cunfrontu;<br />
e cuddos su cumpagnu da’ s’arena<br />
ch’ ‘oghesin sambenende a bucca prena!<br />
131 Tando ‘e Peleu sa frua sobrada<br />
una trìbide manna, addatta a fogu,<br />
cant’a dóighi ‘ulos istimada,<br />
pro su ‘inchidore de su giogu<br />
nde fattesit battire ‘e s’acchintada.<br />
A su ‘e duos, raru disaogu,<br />
prejada battor boes, pro istrina<br />
daiat, mastra ‘e domo, una femìna!<br />
132 E nêsit: –Galu duos a innante<br />
de campiones como a fagher prou!–<br />
De Telamone s’àrvure zigante<br />
rispondesit a su cumbidu sou<br />
e su d’Ìtaca abbistu cumandante.<br />
S’ispozesin, e a su chertu nou<br />
chen’isettu perunu si ‘oltesin<br />
e cun manos fortzudas s’acchintesin.<br />
795<br />
S’acchintada:<br />
Telamone<br />
e Odisseu
Càntigu XXIII<br />
133 Traes parian appare incrastadas<br />
de una cobertura in paragone<br />
chi ne bìrridu timen ne bulione!<br />
Sas palas d’ambos duos sueradas,<br />
subra pedde sas benas unfiadas,<br />
sos marcos peri totta sa persone<br />
rujos e biaittos fin signales<br />
de maestria e d’atza parinales!<br />
134 Gai istesin med’ora retzi e dae<br />
cun bucciccones, trassas, anchittadas,<br />
bóltula-‘óltula, a isbattuladas,<br />
a colpi cue e proa incuddae!<br />
E, sicomente niune sa ‘iae<br />
agattaiat giusta e già pesadas<br />
sas lamentas si fin de sos d’Atreu,<br />
nêsit tando Aiace a s’Odisseu:<br />
135 –O fizu de Laerte, a nd’agabbare<br />
e comente faghimos cust’isfida?<br />
Suppésami e proa a m’istrampare<br />
o bi tent’ ‘eo; e Zeus finida<br />
chi nde la fettat!– E de l’acchintare<br />
proesit galu cun manu affortida,<br />
ma lu colpesit, pius lestru d’isse,<br />
a sutt’a su ‘enuju in s’ora Ulisse!<br />
136 Per terra longu-longu che ruesit<br />
s’eroe ‘e Salamina isterrijadu<br />
e subra pettus cuddu li saltiesit<br />
che a sirvone cane ammaestradu!<br />
Ma da-e susu si che lu catzesit<br />
istripitzéndesi Aiace affeladu,<br />
gai brivende s’ìtacu matzone<br />
d’esser, mancari a trassa, campione!<br />
796
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
137 A su ródula-ródula, abbratzados<br />
che-i s’edra a su truncu, in su piuer<br />
si brossinesin tando e, ritzados<br />
galu una ‘olta, torresin a ruer<br />
fortes che a comintzu, ‘en’acchintados!<br />
Ma cumprendinde Achille chi concluer<br />
non si podiat cussa marrania,<br />
nêsit: –Nde la muttide sa porfia!<br />
138 Emmo, nde la sessade, eroes mios,<br />
paris pannu bos méritat e dignu<br />
pro s’atza, su valore e-i s’impignu<br />
chi b’azis postu. Chi mustren sos brios<br />
como àteros lassade e siat signu<br />
a su mortu d’istima in sos adios!–<br />
A su cumbidu lestros s’isgiunghesin<br />
e, frobbidu su piuer, si ‘estesin.<br />
139 Tando ‘e sa cursa a pê’ su de Fitia<br />
mustresit sas istrinas a primore:<br />
de ses misuras pro su ‘inchidore<br />
una coppa ‘e rara galania,<br />
de prata, a pintirinos, prella ‘ia<br />
chi mastros de Sidone de valore<br />
aian fattu e battidu per mare<br />
a re Toante pro lu pretziare.<br />
140 A Pàtroclo Euneu de Giasone 34<br />
l’aiat pustis dada pro riscattu<br />
de su fizu ‘e Priàmu, Licaone 35 .<br />
A su segundu de bonu recattu<br />
unu ‘oe daiat Mirmidone<br />
e d’oro a su chi lómpidu fit fattu<br />
mesu talentu. E nêsit: –Avantzade,<br />
curridores, e bos los balanzade!–<br />
797<br />
Sa cursa<br />
a pê’
Ulisse<br />
‘inchidore<br />
Càntigu XXIII<br />
141 Si l’accurtziesit, bramende vittòria,<br />
lestru Aiace, frua d’Oileu,<br />
posca su mastru ‘e trassas Odisseu<br />
e Antilócu, nestorea glòria.<br />
A sa traessa ‘e linna ‘e su curreu 36 ,<br />
chen’istare Pelide illòria-illòria,<br />
los affilesit e pro sa partèntzia<br />
lis desit d’esser prontos s’avvertèntzia.<br />
142 A su signale, che lampu a innante<br />
ch’istuppesit Aiace, distantziende<br />
su d’Ìtaca divinu cumandante<br />
sol’appenas però, ca respirende<br />
si l’intendiat a palas, distante<br />
cantu sa giovanedda ch’est tessende<br />
in su telarzu s’ispola a lontanu<br />
da-e su pettus mantenet galanu!<br />
143 In su los bider gai appitzigados<br />
s’infiamesin che simmai in s’ora<br />
sos cumandantes d’Argo e sos soldados<br />
e creschesit sa ciarra àter’ancora!<br />
A s’ojigiara Atena amparadora<br />
nêsit tando Odisseu: –Sos sobrados<br />
favores tuos m’accansa, o Reina,<br />
e sos pês m’allezériga che frina!–<br />
144 L’iscultesit che sempre s’Asulina;<br />
e sicomente approbe a nd’agabbare<br />
fin sa cursa, tocchéndeli s’ischina,<br />
lu fattesit sa dea illiscigare<br />
a Oileu e finas istrampare<br />
a cara a terra in mesu a sa lazina<br />
e a sa bruttura ‘e sos fiados<br />
ch’aian pagu innante ispojolados.<br />
798
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
145 Gai sa coppa ‘e prata cun su ‘antu<br />
s’ìtacu campione si che lêsit<br />
e-i su ‘oe, chìbberu a ispantu,<br />
s’Aiace, chi galu abboghinesit<br />
ruspiende lotzu e merda: –Soletantu<br />
sa disdìccia de ‘incher mi brivesit<br />
oe sa cursa e sa divina brama<br />
de chie affranzat a cuddu che mama!–<br />
146 Riesin in lu ‘ider e intèndere<br />
sos atzuridos d’Argo gherradores.<br />
Nêsit tando su ‘e tres curridores,<br />
Antìlocu, chen’àteru pretèndere,<br />
iscanzende sas laras: –Sos unores<br />
pensat tottora s’Olimpu de rèndere<br />
a sos eroes prus mannos e deo<br />
non pro cussu m’annuzo o mi la leo!<br />
147 Pius gióvanu, infattis, de calch’annu<br />
de s’Oilide so e galu ‘e prusu<br />
est s’Odisseu de a mie mannu!<br />
De los colare non mi fia illusu,<br />
massim’a chie at bissu, ca su pannu<br />
podet cuntèndere a cussu malfusu<br />
de sos d’Argo inoghe Achille ebbia,<br />
àter’eroe de rara zenia!–<br />
148 Si l’allegresit s’allizadu coro<br />
a su Pelide pro su cunsideru<br />
e torréndeli ‘oghe: –Giaghi abberu<br />
m’istimas e mi ‘antas, si t’onoro<br />
déndeti intreu unu talentu d’oro<br />
non ti dispiagat, o frade sintzeru!–<br />
In manos, nênde gai, bi lu desit<br />
e cuntentu Antilócu l’atzettesit.<br />
799
Sa gara<br />
‘e s’ispada<br />
Càntigu XXIII<br />
149 De sa ‘e chimbe garas Mirmidone<br />
sos pannos ammustresit fattu-fattu:<br />
sa lantza umbri-longa ‘e Sarpedone,<br />
s’elmu e s’iscudu de bell’apparattu,<br />
trastes ch’in su troianu disaccattu<br />
leadu a s’ilìacu campione<br />
Pàtroclo aiat in chertu mortale;<br />
e nêsit pustis, sempre coriale:<br />
150 –Duos de campiones nde cumbido<br />
como a ispada in punzu a fagher prou!<br />
A chie innante ‘e su cumpanzu sou<br />
ispizolare appen’appenas bido<br />
sa ‘entre o sa persone, che a cumprou,<br />
cust’arminzu tracianu ‘eo l’affido,<br />
cun sas asas de prata, ch’in peleu<br />
lêsi a s’inimigu Asteropeu 19 .<br />
151 De Sarpedone però s’armadura<br />
a unu e a s’àteru imprommitto<br />
e galu chi a sa tenda mi los gitto<br />
a bustu e a chena in conzuntura.<br />
A esser gagliardos bos intzito!–<br />
Risposta li torresit sa figura<br />
imponente d’Aiace Telamone<br />
e su forte ‘e Tideu campione.<br />
152 De sas armas luego si frunesin;<br />
posca, da-e sos d’Argo inghiriados,<br />
fieros ambos duos, resinnados,<br />
acco’ ch’a cara a pare s’agattesin.<br />
De si colpire tres bias tentesin,<br />
ma in debadas, restende acchintados<br />
a donzi ‘olta, ispada cun ispada,<br />
bratzu contr’a bratzu, a sa prettada!<br />
800
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
153 A sa ‘e battor, Aiace mannu<br />
cun unu brincu a s’insegus, s’iscudu<br />
colpesit tundu ‘e s’àteru fortzudu<br />
finas cun tìrria, chena fagher dannu<br />
a sas carres però ‘e cuddu atzudu,<br />
chi de si gigher tentesit su pannu<br />
su tuju ammiriende iscovaccadu<br />
subra s’amparu ‘e s’eroe famadu.<br />
154 E lantadu l’aiat custa ‘ia<br />
si, timinde sos Gregos, de sessare<br />
no imponian s’insana porfia<br />
e ambos patta de los declarare!<br />
Fattesin gai; ma su de Fitia<br />
su matessi cherfesit assignare<br />
a Diomede sa traciana ispada<br />
cun sa bàina e cun sa chinga lada.<br />
155 Tando un’aiscu massitzu nd’ ‘oghesit<br />
pro sos d’Argo s’eroe Mirmidone,<br />
traste chi fit s’appentu d’Etione 37<br />
e chi Pelide e tottu si gittesit<br />
addaghi vida e benes nde li lêsit.<br />
Pustis a boghes cun suddisfassione:<br />
–Chi si fattan innante pro s’imbolu<br />
sos ch’an bratzu e fortzas a consolu!<br />
156 Chie laores riccos possederat<br />
foras de ‘idda e a si portare<br />
s’aiscu a logu sou resesserat,<br />
ferru diat aer chi bastare<br />
li dêt chimb’annos pro s’ammanizare<br />
trastes pro sos trabàglios, si cherferat!–<br />
Nêsit; e Polipete ‘e Piritoe 38<br />
tucchesit e Leonte 38 a fagher proe.<br />
801<br />
S’imbolu<br />
‘e s’aiscu
Sa proa<br />
de s’arcu<br />
Càntigu XXIII<br />
157 S’appresentesin galu ‘e Salamina<br />
su Mere poderosu e Panopeu.<br />
Comintzesin; e-i s’aiscu Epeu<br />
lêsit pro primu: che una ‘errina<br />
s’arrodiesit, mujende s’ischina,<br />
pustis che l’imbolesit. Su ‘oleu<br />
però non li ‘essesit paris dignu<br />
de cantu postu b’aiat impignu!<br />
158 Riesin tottu ‘e s’imbolu metzanu.<br />
Tand’intresit Leonte a fagher prou<br />
bratzipotente, ‘e Marte soberanu<br />
frua atzurida, e de s’amigu sou<br />
su trettu iscumpassesit. Prus lontanu<br />
ch’imbattesit su ‘e tres làntzios nou,<br />
su d’Aiace mannu; ma fit bantu<br />
e bisu de pag’ora soletantu.<br />
159 Ca daghi in gala intresit su fizu<br />
de Piritoe e de Ippodamìa<br />
lébiu ch’ ‘essesit s’aiscu a tirrìa<br />
che s’esserat su fuste in assimizu<br />
ch’imbolat su pastore, a boghe ‘ia,<br />
cando d’ispargher s’ ‘ama at contivizu.<br />
Sas manos li tzocchesin pro s’impresa<br />
porrìndeli su pannu cun lestresa.<br />
160 Pro sos saettadores tando a fora<br />
deghe ‘istrales fattesit bogare<br />
a duas attas e deghe ancora<br />
a una ebbia. E, fatta collocare<br />
a distántzia un’àrvure de mare 39<br />
e prender susu a un’anca in s’ora<br />
cun una funighedda una columba,<br />
abboghinesit che bandu cun trumba:<br />
802
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
161 –A chie resesserat a ferire<br />
cun una fritza cuss’ae a primore<br />
sos trastes dao de pius valore.<br />
A su chi soletantu de colpire<br />
su presorzu deverat resessire<br />
sos deghe invece ‘e su segundu onore.–<br />
Nêsit; e a s’intzitu ‘e Mirmidone<br />
rispondesin Teùcro e Merione.<br />
162 In un’elmu, sende duos ebbia,<br />
ch’ ‘ettesini sas sortes e tocchesit<br />
a Téucro d’abberrer sa porfia.<br />
E, leada sa mìria, ch’imbolesit<br />
cuddu sa fritza, ma si la faddesit...<br />
e non ca fit iscassu ‘e valentia,<br />
ma prîte ‘e Febo si fit olvidadu,<br />
ne promissu l’aiat calchi fiadu!<br />
163 A nde segare resessesit solu<br />
sa fune chi prendiat su puzone,<br />
chi si pesesit da-e su palone<br />
versus su sole alispartu a bolu!<br />
Giuilesin sos d’Argo; ma consolu<br />
non li desit de vida Merione,<br />
s’in s’arcu collochesit sa saetta<br />
istiréndelu a pettus cun appretta.<br />
164 Prim’a su Mere ‘e s’arcu soberanu<br />
anzoneddos noales biancos nîdos<br />
promittesit però a coro in manu,<br />
si l’aeret sos bratzos affortidos<br />
e acutadu s’oju. Prus lontanu<br />
intantu che fit s’ae e già sos gridos<br />
si fin pesende ‘e disisperu ‘e cantos<br />
cherian bìdere àteros ispantos.<br />
803
S’imbolu<br />
de sa lantza<br />
Càntigu XXIII<br />
165 E los bidesin... si che ira mala<br />
si fuesit s’arminzu muidende<br />
a ue, a gosu a gosu rodiende,<br />
fit sa columba: da-e sutta s’ala<br />
si li cravesit dannarza, ‘essende,<br />
a tales fit tirriosa, da’ sa pala,<br />
pro si felchire posca, a sa falada,<br />
a pês de chie l’aiat imbolada!<br />
166 Paris fattu, pettorri-insambentada,<br />
sa columba ruesit bianca nîda<br />
própriu serente a ue, ali-prettada,<br />
in bisos de giaria fit fuida;<br />
desit cue s’ultìma istripitzada<br />
e li fuesit da’ corpus sa vida.<br />
S’abbaucchesin tottu; e Merione<br />
si portesit su pannu ‘e campione.<br />
167 Una lantza umbri-longa in finitia<br />
e mai prim’impittadu unu lebreri,<br />
pintirinadu a flores, volenteri<br />
nd’ ‘oghesit tando s’eroe e Fitia.<br />
S’appresentesin pro cussa porfia<br />
s’Atride, re ‘e sos res, e s’iscuderi<br />
d’Idomeneu, Merione mannu,<br />
galu inganidu d’un’àteru pannu.<br />
168 Ma, tucchéndesi in mesu, Mirmidone:<br />
–Bene l’ischimos, –nêsit– o Atreu,<br />
cantu in cust’arte dias lescione<br />
sende prus forte ‘e su prus forte acheu!<br />
Su lebreri t’assigno ‘e campione,<br />
s’aggradessis su pensu de Peleu,<br />
e-i sa lantza, invece, a s’eroe<br />
chi bramat contr’a tie fagher proe!<br />
804
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
169 Su prétziu l’atzettesit e s’onore<br />
cun cara ‘ona, chen’aggiungher muttu,<br />
Agamennòne de zentes segnore.<br />
E Pelide, cun su coro in corruttu,<br />
sas ùltimas istrinas de valore<br />
cunsignesit, a glòria ‘e chie ruttu<br />
fit pro Argo gherrende a coro in manu<br />
in s’orrorosu chertu troianu.<br />
805
Càntigu XXIII<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTITREÉSIMU<br />
1 cuddos [...]: Sos Troianos, mascamente però Prìamu, Écuba e<br />
Andròmaca.<br />
2 a pungher [...]: A iscannare e a ispojolare sos fiados.<br />
3 si toccher’abba [...]: Su de tènnere su corpus bruttu e chena cura<br />
peruna fit signale de dolu grae e de corruttu.<br />
4 riu de Fitìa [...] Spérchiu [...] promintu [...]: Riu de sa Ftiótide, sa<br />
pàtria de Achille. Su de promìttere e d’offèrrere sos pilos de sos fizos<br />
giòvanos a unu deus de s’Olimpu o a una divinidade de su logu<br />
insoro fit un’usàntzia de sa Grècia antiga.<br />
5 da’ conca a pêse che l’assentaiat [...]: Forsi pro chi su fogu s’esseret<br />
mezus atzesu e sas fiaras pesadas pius fruscas e altas.<br />
6 onore pro su Mere ‘e sos gherreris [...]: Si trattat de unu sacrifìtziu<br />
de gherra e, peristantu, fit óbbligu doverosu su de pensare a<br />
Marte (o Ares), deus soberanu de sa gherra.<br />
7 s’istella ‘e Lutziferru [...]: Si trattat de s’isteddu ‘e Vènere (o<br />
Venus), s’ùltima a isvanessire in su lugore de s’avréschida.<br />
8 Panacheos [...]: Àteru nòmene de sos Acheos; antzis su sensu giustu<br />
est própriu “tottu sos Acheos”.<br />
9 imboligadas cun s’ozu ‘e duos fiados [...]: Pro si cunservare mezus<br />
e pro impidire chi sos ossos s’esseren reduidos luego in chijina, giaghi<br />
sos grassos non lassan passare s’ària.<br />
10 si non pensait Febo a l’ ‘ardiare [...]: Cfr. cun su Càntigu V, a sas<br />
ottavas nn. 76-79.<br />
11 Eta e Podargu [...]: Puddedros curridores de Agamènnone. Tales<br />
nòmenes tenian galu duos caddos d’Èttore (Cfr. s’ottava n. 37 e-i sa<br />
nota n. 8 de su Càntigu VIII); Eta (o Eton, Etone) cheret narrer<br />
“mùrtinu ardente” e Podargu “cun su pê’-albu”.<br />
12 Echépolu [...]: Tirannu de Sicione, fizu ‘e tales Anchise (chi no<br />
est però su babbu de Enea).<br />
13 Sicione [...]: Tzittade de su Peloponnesu, posta sutta sa majestade<br />
de Agamènnone.<br />
14 s’abbarru [...]: Sa padronàscia de sas brìglias, su las poder guvernare<br />
tenìndelas ben’abbarradas in punzos.<br />
15 Arione [...]: Caddu divinu, fizu de Posidone e de una de sas<br />
Erinnes; pro méritu sou Adrasto, re d’Argo, si pottesit salvare in sa<br />
Gherra ‘e sos Sette a Tebe.<br />
806
Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />
16 Adrasto [...]: Antigu re d’Argo, cumandante de sos Epìgones.<br />
Iscampiesit a sa morte in sa Gherra ‘e sos Sette a Tebe pro ‘more ‘e<br />
su caddu Arione. Fit su babbu de Egialea.<br />
17 sos fiados de Laomedonte [...]: Si trattat de sos caddos chi Zeus<br />
aiat regaladu a Troe (Cfr. su Càntigu V, a s’ottava n. 45) e chi custu<br />
lassesit in eredu a Laomedonte.<br />
18 ma de chie fit primu [...]: De Eumelu, fizu de Admeto e de<br />
Alcesti.<br />
19 Asteropeu [...]: Cumandante de sos Lìcios, mortu da-e Achille.<br />
20 su ‘e chimbe, ca mere no aiat [...]: Giaghi Pelide aiat già dadu a<br />
Eumelu unu prémiu diversu da-e su ch’aiat postu in gara.<br />
21 Bupràsiu [...]: Tzittade e regione de s’Élide.<br />
22 Amarincu [...]: Re de sos Epeos e babbu de Diore<br />
23 Clitòmede Enópide [...]: Clitomède, fizu de Enope; ambos duos<br />
non mezus connottos.<br />
24 Anceu ‘e Pleurone [...]: Nóbile de Pleurone, bidda de s’Etòlia, connottu<br />
ebbia pro aer gherradu a punzos contr’a Nèstore, in occasione<br />
de sas onoràntzias pro sa morte de su re de sos Epeos, Amarincu.<br />
25 Ificlo [...] Polidoro [...] Fileu [...]: Ificlo (o Ificle), fizu de Fìlacu,<br />
babbu de Podarce e de Protesilau; Polidoro, atleta non mentovadu<br />
in aterue e bissu da-e Nèstore a Buprásiu; Fileu, babbu de Megete,<br />
su cumandante de sos Epeos.<br />
26 Sos fizos d’Attoro [...]: Euritu e Cteato, galu giamados Moliones,<br />
fizos putativos de Attoro (o Actoro) e de Molione.<br />
27 coppa asada [...]: Coppa a duas asas o manèccias.<br />
28 arte ‘e Febo [...]: Febo (o Apollo) fit galu cunsideradu s’amparadore<br />
de sos chertadores a punzos.<br />
29 Pànope [...]: Su babbu de su chertadore a punzos Epeu.<br />
30 Epeu [...]: Chertadore a punzos gregu, fizu de Pànope. Su<br />
matessi nòmene aiat s’eroe gregu chi costruesit su famosu caddu de<br />
Tròia (Cfr. s’ODISSEA mia, Càntigu VIII -Ottava n. 69). Si si trattet<br />
de sa matessi persone no est ladinu.<br />
31 Talàos [...]: Antigu príntzipe d’Argo, babbu de Mecisteu e, pro<br />
s’appuntu, donnumannu de Eurìalu.<br />
32 Cadmeos [...]: Àteru lùmene de sos Tebanos, gai lumenados dae<br />
Cadmo, su fundadore de Tebe in Beòtzia.<br />
33 a su parente [...]: Diomede fit su ‘énneru de Adrasto, chi fit frade<br />
de Mecisteu, su babbu de Eurìalu.<br />
807
Càntigu XXIII<br />
34 Euneu de Giasone [...]: Euneu, fizu de Giasone e de Issìpile, sa<br />
fiza de Toante.<br />
35 Licaone [...]: Fizu de Prìamu, mortu da-e Achille.<br />
36 a sa traessa ‘e linna ‘e su curreu [...]: Traessa o palu de linna chi<br />
signaiat su trettu isattu de sa partèntzia.<br />
37 Etione [...]: Re de Tebe Ipoplàcia, babbu de Andròmaca, sa<br />
muzere de Èttore.<br />
38 Polipete ‘e Piritoe [...] Leonte [...]: Polipete, fizu de Piritoe e de<br />
Ippodàmia. Umpare a Leonte, fizu de Corono, fit su cumandante de<br />
sos Tessaleos in sa gherra d’Ilione.<br />
39 àrvure de mare [...]: S’àrvure de una nave<br />
808
ILIADE<br />
CÀNTIGU VINTIBATTORÉSIMU<br />
SU RISCATTU DE SU CORPUS DE ÈTTORE<br />
Su riscattu de su corpus de Èttore
Càntigu XXIV<br />
SUMMÀRIU<br />
Su dolu furiosu de Pelide Ottavas 1-5<br />
S’affriscione de sos Deos 6-18<br />
Teti tuccat da-e Zeus 19-29<br />
Iris falat da-e Prìamu 30-34<br />
Prìamu e Écuba 35-42<br />
Sos regalos de su riscattu 43-44<br />
Affeos e approntos 45-51<br />
S’invocascione a Zeus 52-57<br />
Sa partèntzia 58-62<br />
Ermes apparessit a Prìamu 63-82<br />
In sa tenda de Achille 83-89<br />
Sa sùpplica 90-93<br />
S’affriscione de Achille 94-110<br />
Sa paristoria de Niobe 111-115<br />
Sa chena de s’accunortu 116-127<br />
Ermes nd’ischidat a Prìamu 128-131<br />
Sa recuida 132-138<br />
Su piantu de Andròmaca 139-144<br />
Su piantu de Écuba 145-147<br />
Su piantu de Elèna 148-151<br />
Sas onoràntzias 152-159<br />
810
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
1 Agabbados sos chertos gloriosos<br />
pro su gióvanu eroe mirmidone,<br />
a sos navios torresin pressosos<br />
sos gherreris de re Agamennòne<br />
de chena e de reposu disizosos.<br />
Ma chen’alléviu, ardente che tittone,<br />
galu in coro Pelide s’intendiat<br />
che prima su corruttu e pianghiat.<br />
2 Ne boza si sentiat d’assazare<br />
cosa peruna, ne intro su lettu<br />
sulenu a coro e corpus de chircare.<br />
Gai da’ unu a s’àteru trettu<br />
s’istait de sa tenda, cun affettu<br />
a succuttos sighinde a invocare<br />
de Pàtroclo su nòmene, ammentende<br />
sos chentu, milli chertos e... pranghende!<br />
3 Làgrimas siccas, succuttos pedrales,<br />
a totta notte, ora pustis ora,<br />
in s’istoja ‘oltuléndesi o a fora<br />
tucchéndesi, a s’ispiàggia. E a chentales,<br />
pagu innante ‘e s’ ‘essida ‘e s’Aurora,<br />
a su carru sos raros animales<br />
cun presse e finas gosu attaccaiat<br />
e su corpus d’Ettòrre bi prendiat.<br />
4 A ue fit de Pàtroclo sa losa<br />
che lu trisinaiat che bolende<br />
e pro tres bias cun fùrria fogosa<br />
s’àrdia li faghiat, suppesende<br />
su piuer fintz’a chelu, abboghinende<br />
che una tentassione tirriosa.<br />
Posc’a sa tenda recuiat tristu<br />
foras lassende su mortu prus pistu!<br />
811<br />
Su dolu<br />
furiosu de<br />
Pelide
S’affriscione<br />
‘e sos Deos<br />
Càntigu XXIV<br />
5 Ma piedosu Febo ‘e Priameu,<br />
pro cantu affeladu a dismisura<br />
lu bisestrerat su fizu ‘e Peleu,<br />
cun s’égida de oro onzi bruttura<br />
li teniat attesu e sa fregura<br />
li manteniat frisca, chena neu,<br />
faschéndelu, che s’esserat divinu,<br />
in una lughe giara d’arborinu!<br />
6 E galu ‘e tant’eroe affriscione<br />
s’intendian in s’olìmpicu situ<br />
sos Deos, s’est ch’a Ermes a intzitu<br />
de bi nde lu leare a Mirmidone<br />
l’ispronaian. Be-i fit Giunone<br />
però frimma in s’ódiu malaittu<br />
contr’a Priàmu e a sa zente sua<br />
e Atena e Nettunu a coro in lua!<br />
7 Culpa de Paris s’a las preferire<br />
non pensesit addaghi a sa pinnetta<br />
de s’Ida, ue fit pastore, a li pedire<br />
tucchesin ambas deas a s’appretta<br />
sa pramma ‘e sa prus bella 1 ! ‘E favorire,<br />
pro sa d’Isparta ermosa prenetta 2 ,<br />
a Venus detzidesit su giovànu<br />
allummende su chertu troianu!<br />
8 Dóighi dies coladas intantu<br />
da-e sa morte fin de Tronu ‘e gherra,<br />
cando in sa sea de s’Olimpu santu<br />
nêsit Febo in disdignu: –De sa terra<br />
cal’eroe ondradu bos at tantu,<br />
deos crudeles, pro chi cust’atterra<br />
mantenzedas felosa e disumana<br />
contr’a sa mezus glòria troiana?!<br />
812
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
9 Duncas rispettu non meressit chie<br />
sos altares cun bulos intzensadu<br />
e cun crabas nos at die cun die,<br />
ne balet piedade si at dadu<br />
sa vida pro sa pàtria! Est deasie?<br />
E finas li negades ch’onoradu<br />
da-e sos d’Ìlio siat isse a mortu,<br />
e a s’isposa s’ùltimu accunortu!<br />
10 Bois s’ira dannarza preferides<br />
de Pê-velotze, s’atza leonina<br />
a s’umanu perdonu e non bidides<br />
ch’a boltas sa perricca ‘e sa ‘errina<br />
mancu dat gosu in s’anzena ruina!<br />
Àteros b’at ch’an pérdidu, l’ischides,<br />
frades carrales, fizos, ohi cantos,<br />
e puru si ch’assèlian, poi prantos!<br />
11 Ma non cuntentu cussu coro duru<br />
de l’aer brivu de sa dulche vida,<br />
a die e notte lu martùriat puru<br />
che cane a fera cun atza abbramida!<br />
Ne li cunzat pro custu sa ferida,<br />
ne li faghet onore, istet seguru!<br />
E miret ch’a offender unu mortu<br />
est finas a s’Olimpu a fagher tortu!–<br />
12 Ma Era bratzinîda: –O Arcu ‘e prata,<br />
–cun cara ‘e fele li nêsit– est giustu<br />
su chi sustenes, ma s’esseran patta<br />
pr’onore de nadia cuddu e custu!<br />
Ma fit mortale chie est in suffratta<br />
e da-e sinu umanu at cun gustu<br />
suttu su primmu latte ‘e s’esistèntzia,<br />
Achille invece est de divina erèntzia!<br />
813
Càntigu XXIV<br />
13 Fizu est Achille ‘e Tétide immortale,<br />
ch’allevei che fizu in domo mia,<br />
e de Peleu, ómine mortale,<br />
ma caru che niune a s’alta Ghia!<br />
A sas nuntas insoro in allegria<br />
b’andemis tottu e tue, coriale,<br />
finas sonadu as sa citera d’oro!<br />
Tue ch’amparas sos de malu coro!–<br />
14 «Non t’inchietes, Era, cun sos Deos,<br />
–li nêsit de s’Olimpu su Segnore–<br />
ca no an aer su matessi onore!<br />
Ma fit de sos eroes dardaneos<br />
Ettòrre su prus caru e a primore<br />
s’altare m’at cun bonos ingranzeos<br />
sempre intzensadu, beru decomente<br />
sempr’ondradu at s’Olimpu onnipotente.<br />
15 Ma de bi lu leare non tentedas<br />
su corpus a Pelide a manchingannu,<br />
ca non cherzo ch’a Tétide infadedas<br />
chi l’est accanta in su dolu mannu!<br />
Mezus cosa invece est chi pensedas,<br />
pro nd’agabbare làstima e affannu,<br />
a inoghe a Pês d’ispuma ‘e mi giamare,<br />
ca la dia a su bonu cunsizare!»<br />
16 Nêsit Cronide; e Iris chen’ ‘istentu<br />
da’ sa chima ‘e s’Olimpu si tucchesit,<br />
lênde tra Samo e Imbro. S’incrispesit<br />
sa leada ‘e su mare a cussu ‘entu<br />
e in sas undas in unu momentu,<br />
grae che prumu ‘e lentza, s’affunghesit<br />
s’imbasciadora ‘e sa divina sea<br />
própriu accurtzu a sa grutta de sa dea!<br />
814
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
17 Cun sas Nàiades a li fagher corte<br />
séida l’agattesit 3 , pianghende<br />
sa de su fizu isfidiada sorte<br />
ch’a finis oramai fit lompende<br />
appoi ‘e sa d’Ettòrre trista morte!<br />
Si l’accurtziesit Iris e, che lênde<br />
parte a su dolu, li nêsit: –Donosa,<br />
ti cheret chie ordinzat dogni cosa!–<br />
18 E Pês de prata, torréndeli muttu:<br />
–E it’at de mi narrer Zeus santu?<br />
S’istare in mesu a Deos in piantu,<br />
che su de mi mustrare a coro alluttu,<br />
troppu mi pesat! E già b’est su tantu<br />
ischinde ch’est approbe su corruttu!<br />
Ma bi ando; ne at a esser vana<br />
sa paràula sua soberana!–<br />
19 Nênde gai, su ‘elu pius nieddu<br />
si cuguddesit Teti dolorosa<br />
e fattu a Iris, che coa d’isteddu,<br />
ponzesit chena galu aggiungher cosa.<br />
S’isbambarriesit s’unda iscurigosa<br />
a su passazu e, pustis pagareddu,<br />
innante s’agattesin a Cronide<br />
e a sos Deos Iris e Tetìde.<br />
20 Accanta a su Tronante sa cadrea<br />
lestra li desit s’oji-lìmpia Atena<br />
e una coppa ‘e nèttare a sa dea<br />
Era in manos ponzesit prus serena.<br />
Buffesit Pês d’ispuma appena-appena,<br />
pustis Zeus: –A s’olìmpica sea<br />
lómpida su matessi ses, Reina,<br />
mancari apas in coro mal’ispina!<br />
815<br />
Teti tuccat<br />
da-e Zeus
Càntigu XXIV<br />
21 Su dolu ti cumprendo, caru fiore!<br />
Ma cheret chi t’ilgiare sa cajone<br />
de prîte ti giamei: in bulione<br />
est s’Olimpu pro su corpus d’Ettòre,<br />
chi da-e noe dies 4 Mirmidone<br />
bisestrat e mattanat a primore.<br />
E b’at chie a bi nde lu leare<br />
a Ermes est tentende d’apprettare.<br />
22 Àteru da-e me at aer bantu 5<br />
tales chi nde profettes galu tue.<br />
Ma da-e fizu tou peristantu<br />
bae, o Donosa, e sa felosa nue<br />
da’ coro l’ispallatta. Zeus santu<br />
–nâli– e sos Deos sunu a mue-mue<br />
pro su chi ses faghinde trist’affeu<br />
a su mezus eroe dardaneu!<br />
23 Chi rispettet de Zeus su disizu<br />
e ch’a Ettòrre isprendat piedosu.<br />
De falare apat Iris contivizu<br />
da-e su mere ‘e Tròia dolorosu<br />
a li narrer chi pedat coidadosu<br />
su riscattu a Pelide de su fizu.<br />
E chi l’offerzat brunzu, prata e oro<br />
pro chi li siat sulenu a su coro!–<br />
24 Nêsit; e Pês de prata a ponner mente<br />
chena torrare ‘oghe coittesit:<br />
cun unu brincu da-e sa lughente<br />
chima ‘e s’Olimpu a sa tenda desit<br />
de su fizu istimadu e l’agattesit<br />
galu pranghinde a Pàtroclo valente,<br />
mentre, foras, sos suos iscorzende<br />
fin una craba lanuda e ciarrende.<br />
816
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
25 Si li setzesit a fiancu e: –Oddeu,<br />
–li nêsit carignéndeli sa cara–<br />
finas a cando su coro, mi nara,<br />
t’as a marturizare, o fizu meu?<br />
Non màndigas, ne chircas prus recreu<br />
in s’affettu d’una femìna cara!<br />
E su sole ‘e sa vida a finitia<br />
lompende est pro a tie, ànima mia!<br />
26 Como intende de Zeus s’imbasciada:<br />
sos deos tenes contra soberanos<br />
pro sos chi ses faghinde disumanos<br />
bisestros a Ettòrre e airada<br />
est prus ancora sa Ghia sobrada!<br />
Odiu e fele mùttinde metzanos,<br />
ca su ch’as mortu fit eroe mannu<br />
e su riscattu atzetta pro su dannu!–<br />
27 «E gai siat, s’est Zeus Tronante<br />
chi lu cumandat! –cun tonu serenu<br />
Achille rispondesit a s’istante–<br />
Chi si lu gittat e apat sulenu<br />
chie su preju nde ‘attit innante!»<br />
E mentras chistionende ‘e cuss’appenu<br />
fin fizu e mama, a Iris mandende<br />
da-e Priàmu fit Cronide e nênde:<br />
28 –Bae, o lizu caru, a Ilione<br />
e nâli a re Priàmu isperasciadu<br />
ch’offerzat su riscattu a Mirmidone,<br />
ca l’at a esser su fizu torradu!<br />
Ma ch’andet chena péruna persone,<br />
foras d’un’iscuderi ‘etzu e fidadu<br />
chi carru e mulas li ghiet in s’ora<br />
e chi non timat dannu nâli ancora.<br />
817
Iris falat<br />
da-e Prìamu<br />
Càntigu XXIV<br />
29 Nois a Ermes de l’accostazare<br />
amos detzisu finas a tenda<br />
de sa de Teti valorosa prenda<br />
pro chi nemos lu pottat infadare.<br />
E chi Pelide, amméntali, o sienda,<br />
addaghi an a benner cara a pare,<br />
su dolu d’unu babbu at a cumprèndere<br />
e su corpus chi bramat l’at a rèndere!–<br />
30 A su cumandu ch’ ‘essesit a bolu<br />
a sa règgia ‘e Priàmu Pês de ‘entu<br />
e in sa lolla a unu lamentu<br />
l’agattesit, pranghende a disconsolu,<br />
cun sos fizos in tundu, tra chimentu<br />
e ùrulos de làstima e de dolu!<br />
Imboligadu in su manteddu e bruttu 6<br />
s’istaiat su Re, cori-derruttu!<br />
31 Da’ intro ‘e domo de fizas e nuras<br />
sas boghes s’intendian de sa ria,<br />
graes che sos ticchìrrios de s’istria<br />
de dies carradora ‘e malas uras!<br />
Si l’accurtziesit e, a pispisia<br />
li nêsit Iris, da’ tantas tristuras<br />
finas Issa toccada (mentre in suddu<br />
si nde tremesit in la ‘ider cuddu):<br />
32 –Faghe coro, o Prìamu ‘e Dardanu,<br />
e non timas in s’ora àteru dannu:<br />
a ti narrer mi mandat Zeus mannu<br />
(chi de ti dare, mancari lontanu,<br />
bramat sulenu e fortza in tant’affannu)<br />
chi tucches da’ Pelide subrumanu<br />
a li pedire cussa prenda ‘e oro<br />
cun benes chi l’appàsighen su coro.<br />
818
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
33 Ma cheret chi bi andes solamente<br />
cun s’antzianu iscuderi tou<br />
ch’apat de carru e mulos su custou<br />
e ne cun àtere, amigu o parente.<br />
Pensu de morte non tenzas in mente,<br />
ca a fiancu s’imbasciadore sou<br />
t’at a ponner s’olìmpicu Segnore,<br />
a Ermes, naro, d’Argo su mortore!<br />
34 E addaghi, pedìndeli sa gràscia,<br />
a sa tenda ‘e Pelide as a arrivire<br />
non timas perun’àtera disgràscia,<br />
giaghi non bramat isse d’impidire<br />
sa volontade ‘e chie cust’imbàscia<br />
t’at chérfidu mandare. Dês ischire<br />
chi de su dolu tou e de s’edade<br />
rispettu at a mustrare e piedade.–<br />
35 Nêsit; e a s’olìmpicu palattu<br />
recuesit s’ermosa imbasciadora.<br />
E su re da’ sos fizos fattu-fattu<br />
giungher su carru fattesit in s’ora<br />
e una càscia collocare ancora,<br />
pro bi ponner su preju ‘e su riscattu,<br />
tra costana e costana, a dismisura<br />
amprosa e de miràbile fattura.<br />
36 A sas istàntzias suas ispantosas<br />
che sole lutzighentes d’oro e prata<br />
de sidros e de pignos chena patta<br />
ch’intresit posca, sas prus pretziosas<br />
ricchesas pro leare, e in suffratta<br />
nêsit a sa muzere: –Inte’ sas cosas,<br />
o mama dolorosa, chi Cronide<br />
mandadu m’at a narrer da Irìde.<br />
819<br />
Prìamu e<br />
Écuba
Càntigu XXIV<br />
37 Chi riscatte su corpus de su fizu<br />
tucchende da-e chie nos l’at mortu<br />
pretzisu mi at dadu su cunsizu,<br />
gitténdeli tresoros chi cunfortu<br />
li dian a su coro! E su disizu<br />
de ch’ ‘essire m’est créschidu a su portu<br />
pro li pedire cussa gràscia rara!<br />
Ma tue ite mi nâs, Ecúba cara?–<br />
38 «Coltz’a mie! –urulesit sa muzere–<br />
Su sinnu mannu ch’as sempre mustradu<br />
in domo e foras, sinnu ‘e bonu mere,<br />
a ue custa ‘olta ch’est tuccadu?<br />
Da-e Pelide, degai m’as nâdu,<br />
de andare ti sentis in dovere,<br />
da-e chie, est a narrer, che leone<br />
sas carres ischirriolat d’Ilione?!<br />
39 E finas a sa sola! Coro ‘e attarzu!<br />
Crês duncas chi s’affannu ti cumprendat<br />
e ch’apat affriscione su dannarzu?<br />
Ma no est gai! Unturzu ch’intendat<br />
lamentos no est cussu, ne chi rendat<br />
su mossu chi li currit in s’isgarzu!<br />
Sos ossos tuos, o malancinidu,<br />
finas s’at a pappare, che lambridu!<br />
40 Da-e tesu cantàmuli su teu,<br />
giaghi ordinzadu pro isse sa Sorte,<br />
da-e sende ancora in corpus meu,<br />
gai crudele at chérfidu sa morte!<br />
Ah, si felchire a cussu cane acheu<br />
in su fìdigu, pro chi m’accunorte,<br />
custas dentes pottera a gosu a gosu!<br />
Ca fit Ettòrre eroe valorosu!»<br />
820
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
41 «Non mi rentenzas, – li nêsit Priàmu–<br />
ca persegus non torro peristantu,<br />
ne mi muttas che ae ‘e malu cramu 7 .<br />
Su coro non m’ammoddigat su prantu,<br />
ne suddu ‘e morte m’istringhet su camu,<br />
giagh’intesu e bidu ‘e Zeus santu<br />
s’imbasciadora soberana ap’ ‘eo<br />
e a su chi m’at nâdu obbedo e crêo.<br />
42 E s’esserat comente naras tue<br />
e mi lêret sa vida Mirmidone,<br />
cun fizu meu, crê’, de morrer cue<br />
prus non m’importat a unu muntone<br />
poi ‘e m’esser, in s’ùltim’affriscione,<br />
soltu in piantu che pìghida nue!»<br />
E detzisu Priàmu che simmai<br />
sas càscias isfrisciesit nênde gai.<br />
43 Dóighi ‘estes de rara fattura<br />
e doighi manteddos nde ‘oghesit,<br />
dóighi mantas de una misura,<br />
paris tùnigas e b’accumonesit<br />
àteros pignos, tottu de fregura.<br />
Deghe talentos, sighinde, pesesit<br />
de oro, poi abbertos sos fortzeris,<br />
duas trìbides e battor lebreris.<br />
44 A una coppa pustis de valore,<br />
manna e pesuda, ‘ettesit sas manos,<br />
chi l’aìana dadu sos Tracianos<br />
cando bi fit tuccadu imbasciadore<br />
pedinde aggiudos pro sos Troianos.<br />
Ne pro ammentu ‘e su retzidu onore<br />
si la tenzesit, a tales bramosu<br />
fit de ch’ ‘essire su ‘etzu e pressosu.<br />
821<br />
Sos regalos de<br />
su riscattu
Affeos e<br />
approntos<br />
Càntigu XXIV<br />
45 E ch’ ‘essesit Priàmu, abboghinende<br />
a cantos s’istaian a pibios<br />
in su corrale, finas frastimende:<br />
–A foras da-e sos palattos mios,<br />
a foras, miseràbiles! Pranghende<br />
a su mundu non torrat de sos bios<br />
sa chi Zeus leadu m’at sienda!<br />
Tuccade... e chi prus mai bos intenda!<br />
46 Subra ‘ostru su teu lu cantade,<br />
ca s’upa bos inghìriat de sa Morte,<br />
ne bos la catzat prus Ettòre forte...<br />
própriu goi... emmo... bi pensade!<br />
E ch’a sos padros che lompa de s’Ade<br />
prima de ‘ider pro crudele sorte<br />
cun custos ojos rutta a Ilione<br />
e inchesa da’ sos d’Agamennòne!–<br />
47 Tucchesit, nênde gai, su ‘e Troe<br />
e cada amigu fattu, onzi parente,<br />
e-i sos fizos, ch’in tottu fin noe 8 :<br />
Pammone, Elénu, Paris, su ‘alente<br />
Deìfobo, Agatone, Ippotoe,<br />
Polite, Antìfone e Diu sapiente.<br />
E finas a-i custos, furiosu,<br />
urulesit su re che baddinosu:<br />
48 –Coittade, o tristos, bos movide!<br />
M’esserezis, e tottu, invece ‘e Ettòre,<br />
mezus mortos gherrende! Ahi, dolore!<br />
Fizos fortes m’at dadu su Cronide,<br />
ma ‘ios prus non nd’apo: u’est Mestore 9 ?<br />
Tróilu 9 a u’est dadu ‘e bona fide?<br />
Ruttu est Ettòrre... mortu... o Zeus, Zeus...<br />
a narrer chi pariat unu deus!<br />
822
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
49 Leados mi los at Ares crudele<br />
sos chi tenia déghiles attarzos<br />
e lassadu una truma ‘e faularzos<br />
m’at Isse pro ‘irgonza e pius fele,<br />
zente abbramida ‘e crabittos, de mele,<br />
de ballos, cantos... finas feminarzos!<br />
Ma calicunu, naro, a m’approntare<br />
mulos e carru già l’ap’a agattare!–<br />
50 Nêsit su re; e cuddos, timizosos<br />
de s’ira de su babbu, nde ‘attesin<br />
sa parìglia ‘e sos mulos poderosos,<br />
chi una ‘olta sos Mìsios li desin,<br />
già ‘iuntos a su carru e, pressosos,<br />
in su cascione pustis assentesin<br />
sos pignos raros ch’aiat Priàmu<br />
detzisu de si gigher pro su cramu 10 .<br />
51 A su calesse sos caddos d’ispantu,<br />
ch’isse e tottu s’aiat allevadu,<br />
de l’attaccare, infinis, coidadu<br />
si lésini sos fizos tottucantu.<br />
Carincherada Ecùba imperistantu,<br />
cun unu càlighe in manu doradu,<br />
prenu de ‘inu dulche, si mustresit<br />
e, giamende a Priàmu, li naresit:<br />
52 –Le’ custa coppa e pensa d’onorare,<br />
o attrividu, a su Tronante Ideu 11<br />
da’ sos Danaos innanti ‘e tuccare<br />
e contra finas a su parrer meu!<br />
S’àbbile da-e destra nâli a Zeu<br />
pro signale de ‘onu ‘e t’imbiare;<br />
s’ae chi, pro sa fortza e s’imponèntzia,<br />
preferit Isse in dare un’avvertèntzia.<br />
823<br />
S’invocascione<br />
a Zeus
Càntigu XXIV<br />
53 Si t’accanserat su bonignu avvisu,<br />
tue ‘essìreche dias pro s’impresa<br />
da-e Pelide finas prus detzisu<br />
e cun àtera deo seguresa<br />
isettàreti inoghe! Si su ‘isu 12<br />
ti negherat invece, sa pretesa<br />
chi non b’andes ancora ti mantenzo,<br />
antzis pius de prima la sustenzo!–<br />
54 E d’Ilione su canidu mere:<br />
–A su chi naras, fémina, accussento.<br />
Su pretziare a Zeus m’est dovere<br />
e umìle sa coppa li presento,<br />
cun s’ispera chi nd’apat piaghere<br />
e de m’accostazare in su chi sento!<br />
Sas manos, primm’ancora de buffare,<br />
cheret però chi pense ‘e samunare!–<br />
55 Una brocca, in l’intender, nde ‘attesit<br />
d’abba lìmpia un’isclava chen’ ‘istentu<br />
e galu unu cadinu e s’innettiesit<br />
ambas manos su re in su momentu.<br />
Pustis frobbidas, dare si fattesit<br />
da’ Écuba su càlighe e, cuntentu<br />
d’altzare ojos a chelu, a s’Immortale<br />
naresit, a sa rea, in su corrale:<br />
56 –O Zeus babbu, mere mannu ‘e s’Ida,<br />
asi comente cun fide t’onoro<br />
tue a Pelide addùlchili su coro<br />
pro chi resesser su chi bramo m’ ‘ida!<br />
Da-e sa destra màndami, t’imploro,<br />
s’imbasciadora tua preferida,<br />
s’àbbile maestosa e verdadera,<br />
signale ‘e cunsideru e bon’ispera!–<br />
824
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
57 Manc’aiat sa sùpplica agabbada<br />
chi li mandesit Zeus soberanu<br />
s’àbbile da-e destra a su Dardanu,<br />
niedda che tura, ali-ismisurada,<br />
reina de sas aes, lumenada<br />
“Percnòn” 13 in sa limba ‘e su grecanu.<br />
E cantos saettende la ‘idesin<br />
tales che-i su re si nd’allegresin.<br />
58 A su calesse tando su ‘etzittu<br />
che pighesit detzisu, isfuettende<br />
sos caddos suos raros e narende<br />
cun su carru a Ideu beneittu<br />
de si tuccare innanti. Appittu-appittu,<br />
cant’istesin sa ‘idda attraessende,<br />
sos suos li fattesin cumpagnia,<br />
tristos che si anderan a sa ria!<br />
59 Ma cando da-e su portale mannu<br />
a su paris ch’ ‘essesin ambos pare<br />
chi s’isterriat finas a su mare,<br />
si ritiresit sa zente in affannu<br />
timinde pr’Ilione àteru dannu.<br />
Ma in los bider Cronide avantzare<br />
solos per-i sas tancas, in appenu,<br />
nêsit a Ermes, piedosu e serenu:<br />
60 –Fizu ‘e su coro, chi a sos mortales<br />
t’aunis che amigu e bona ghia,<br />
siat nuntziende gosos siat males,<br />
mira giosso a Priàmu in angustia<br />
da’ s’eroe tucchende de Fitia.<br />
Falabe-i e l’ampara; ma signales<br />
non li dias de sa presèntzia tua,<br />
sol’a ojos anzenos che lu cua!–<br />
825<br />
Sa partèntzia
Ermes<br />
apparessit a<br />
Prìamu<br />
Càntigu XXIV<br />
61 L’accuntentesit d’Argo su mortore,<br />
e, poi ‘e s’àere a pedes ligados<br />
sos soberanos caltzares dorados,<br />
chi cun sos bentos chertan a primore,<br />
lêsit sa ‘értiga ‘e pôres sobrados 14<br />
ch’impittat su divinu imbasciadore<br />
pro ischidare o drommire sa zente,<br />
e a Tròia ch’ ‘olesit de repente.<br />
62 Lómpidu a cussos giassos, sa fregura<br />
lêsit de unu prìntzipe galanu<br />
chi sa prim’ ‘arva in cara cun sa manu<br />
s’allijat, cand’est bella gioventura,<br />
e a pê’ si tucchesit pianu-pianu,<br />
che chie est in isettu ‘e conzuntura,<br />
per-i sas ìscias de su Xantu, ischinde<br />
ch’a cue peristantu fit beninde.<br />
63 E pustis pagu, infattis, arrivire<br />
eallos ambos duos chen’isviu<br />
pro poder a sos fiados permittire<br />
de si lograre ‘e s’abba de su riu,<br />
mentres approb’a si che dispidire<br />
fit da-e chelu s’astru pius biu!<br />
In s’ora Ideu notesit s’istranzu<br />
e nêsit, che timende, a su cumpanzu:<br />
64 –Frua ‘e Dardanu, mira... mira cue!<br />
Sebestados nos ana, sorte mala,<br />
e un’ómine ‘eninde est a cust’ala<br />
cun chiza resoluta! Mezus fue...<br />
fuimos cun sos caddos deo e tue!<br />
O sos benujos naras che a gala<br />
de l’istringher, pedinde piedade<br />
e rispettu a su nessi pro s’edade?–<br />
826
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
65 Si nde siddesit Prìamu in l’intèndere,<br />
e, che colpadu a fuste, coro e mente<br />
si l’allizesin paris de repente,<br />
ne pottesit sa limba manc’isprèndere!<br />
Ma su Bonignu, andéndeli serente,<br />
s’attogu istesit lestru a li cumprèndere,<br />
e, léndeli sa manu, cari-‘onu<br />
li preguntesit cun déghile tonu:<br />
66 –A ue, o babbu canu, ses ghiende<br />
peri sa notte divina, pressosu,<br />
caddos e mulos, cando su reposu<br />
onzi mortale invece andat chirchende?<br />
Tue ‘e sos d’Argo s’ódiu felosu<br />
duncas non times? Ma s’andas girende<br />
cun benes gai, a s’iscuru, e t’ ‘ideran,<br />
it’est chi podes si l’assaltineran?<br />
67 O crês d’ammanizare una difesa<br />
cun s’amigu chi tenes a costazu?<br />
Si nd’aizis de briu, bos l’at frazu<br />
su tempus, che a tottu, in sa ‘etzesa!<br />
Ma da-e me non timas attamazu,<br />
c’antzis de ti difender sa pretesa<br />
dia leare contr’a donzi reu,<br />
ca t’assimizo in tottu a babbu meu!–<br />
68 E torréndeli ‘oghe su Dardanu:<br />
–De s’avvertèntzia ti dao rejone,<br />
fizu istimadu. De tzertu sa manu<br />
subra meu e subr’a Ilione<br />
tenet bonignu calchi soberanu,<br />
si mandadu a s’abboju una persone<br />
m’at che a tie bona e giudisciosa,<br />
bantu de ogni babbu, mama, isposa!–<br />
827
Càntigu XXIV<br />
69 «Forsi ‘e s’Olimpu tenes de abberu<br />
–Ermes li nêsit– su favore santu!<br />
Ma nâmi ancora e sias sintzeru:<br />
a ue custos benes de ispantu<br />
e pro cale timòria o cunsideru<br />
for’ ‘e ‘idda che gighes peristantu!<br />
Bardiare nde cheres nessi custos<br />
o ses fuinde in àteros assustos?<br />
70 Su t’aer mortu a cussa prenda ‘e fizu<br />
s’ùltim’ispera bos ch’at barigadu!<br />
Ca fit Ettòrre s’eroe sobradu,<br />
sa turre chi non trinnigait chizu<br />
contr’a chie l’aeret affrontadu!»<br />
E Prìamu, a s’ammentu, in marturizu:<br />
–E tue chie ses, de cal’ereu,<br />
ch’invocas gai dulche a fizu meu?–<br />
71 Li rispondesit su deus: –D’ischire<br />
prîte bramas, o betzu, àteras cosas?<br />
In sas oras de chertu prus felosas<br />
l’apo connottu, sas chi meressire<br />
faghen fama d’eroe! Tirriosas<br />
fin che niune in ferrer e bocchire<br />
sas manos suas, s’atza, sa passione<br />
e l’ischin bene sos d’Agamennòne!<br />
72 Cantas bias l’ ‘idemis cuss’astore<br />
cand’a s’arressa, offesu cun s’Atreu,<br />
nos teniat su fizu de Peleu!<br />
De l’esser s’iscuderi apo s’onore<br />
e cumpanzu de nae e Polittore 15 )<br />
pro chi l’iscas, si narat babbu meu.<br />
Riccu meda est isse e che a tie<br />
sos pilos giughet càndidos che nie.<br />
828
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
73 Ses fizos tenet galu intro ‘e domo;<br />
su ‘e sette so deo, recuidu<br />
a Ilione, ca m’at favoridu<br />
sa busca de sa sorte! Narrer como<br />
ti cherzo ancora (e crê’ chi non t’inzomo)<br />
prîte fintz’a inoghe so ‘ennìdu:<br />
sos d’Argo eroes mannos cras manzanu<br />
contr’a sa ‘idda s’ ‘oltan de Dardanu!–<br />
74 «Si ses tue d’Achille Mirmidone<br />
cumpanzu e iscuderi –chen’imbaru<br />
li rispondesit su re d’Ilione–<br />
nâmi un’áter’allega, e sias giaru:<br />
chie m’at mortu a Ettòrre caru<br />
at apidu ‘e su corpu affriscione<br />
o a tales fit s’ódiu a dismisura<br />
chi l’at dadu a sos canes in pastura?»<br />
75 Ed Ermes: –No! Accurtzu a sa nae,<br />
fora ‘e sa tenda, est Ettòrre tou,<br />
ne l’at ischirrioladu cane o ae!<br />
Dóighi dies da’ s’ùltimu prou<br />
coladas che sun già e dannu grae<br />
patidu, crê’, no at su corpus sou,<br />
s’est ch’a puder non pudet manc’appena,<br />
ne puntu l’an sos bermes sa carena!<br />
76 E mancari a s’intundu de sa losa<br />
lu trisinet de Pàtroclo onzi die<br />
a s’accherada de Eos donosa,<br />
pro glòria ‘e cuddu e vituperiu ‘e chie<br />
bi l’at mortu, cosa est ispantosa,<br />
ch’abbauccare diat fintz’a tie,<br />
s’ ‘ider comente restat bellu e nîdu<br />
poi ‘e s’affeu, che allentoridu!<br />
829
Càntigu XXIV<br />
77 Finas sas piaes si li sun cunzadas<br />
e, crê’, chi non fin pagas, ca iscuttu<br />
nde l’an sos d’Argo de istoccatzadas<br />
addaghi ‘idu l’an per terra ruttu!<br />
As a cumprender, o betzu, ch’est fruttu<br />
tottu custu de sas gràscias sobradas<br />
de sos ch’an in s’Olimpu sa dimora<br />
e decomente lu pensen ancora!–<br />
78 Si nd’allegresit Prìamu in l’intender<br />
e, torréndeli muttu: –Cosa ‘ona<br />
est duncas sos unores a lis render<br />
a sos deos de s’olìmpica trona!<br />
E fizu meu (o Zeus, mi perdona,<br />
ma s’est mai campadu a lu cumprender<br />
galu non bi resesso!)...fizu meu<br />
ondradu sempre at a s’Olimpu intreu!<br />
79 Accò prîte sos meres soberanos<br />
s’ammentan d’isse in su fadu ‘e sa morte!<br />
Ma como atzetta, o fizu, e nd’apas sorte,<br />
custa coppa da’ sas amigas manos<br />
de su babbu ‘e s’eroe ‘e sos Dardanos<br />
e finas a sa tenda ‘e cuddu forte,<br />
cun s’aggiudu ‘e sos deos, mi che ghia<br />
e m’ampara, pro bona sorte mia!–<br />
80 «Galu mi tentas, –li nêsit su deu–<br />
ma in fallu, mancari giovaneddu,<br />
bae chi non bi ruo! Oddeu, oddeu!<br />
Pérdidu dia aer su cherveddu<br />
s’atzettera a s’accua de Peleu<br />
su chi mi porris cun dulche faeddu<br />
déghile pignu! De bi lu furare<br />
mi diat parrer a ti lu leare!<br />
830
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
81 Ca l’istimo a Pelide che a niunu;<br />
ne dia cherrer, própriu ca l’onoro,<br />
da’ s’ira sua infadu perunu!<br />
Pro su chi pedis abbertu est su coro<br />
e ghia ‘e t’esser e bàrdia m’apporo<br />
fintz’a sa tenda sua e si calcunu<br />
tenterat contr’a tie calch’offesa<br />
no as aer de vile una difesa!»<br />
82 Subr’a su carru ‘e Prìamu saltiesit,<br />
nênde gai, Bonignu 16 e, leados<br />
fuette e brìglias, sos caddos prettesit<br />
poi ‘e lis aer, che a sos fiados<br />
de Ideu, sos brios sulenados.<br />
Gai in pag’ora a su muru arrivesit<br />
ch’a difesa ‘e sas naes fraigadu<br />
Argo aiat cun turres e fossadu.<br />
83 Pro fagher cue donzi cosa accua<br />
sos custòdios drommesit, chi chenende<br />
fin própriu in s’ora, cun s’ ‘értiga sua<br />
soberana, su portale abberzende<br />
fattu de truncos russos e, sighende,<br />
a sa tenda ispantosa a totta fua<br />
che gittesit de su fizu ‘e Peleu<br />
a re Priàmu e a s’amigu Ideu.<br />
84 (Sos Mirmidones medida e sestada<br />
cun truncos de abete ‘ene pulidos<br />
bi l’aian sa tenda e covaccada<br />
de cannas cun pubusones tuddidos.<br />
Cun palos altos per terra felchidos<br />
l’aian galu sa corte abberrada,<br />
ponìndeli una giaga ch’isse ebbia<br />
podiat mòvere o tres de Fitia.)<br />
831<br />
In sa tenda<br />
de Achille
Càntigu XXIV<br />
85 Nêsit tando a su mere troianu,<br />
brinchende da’ su carru s’Eterrenu:<br />
–Iscas, o betzu, ch’Ermes soberanu<br />
est chie t’at ghiadu a logu anzenu<br />
e pro cumandu ‘e Zeus, chi sulenu<br />
ti cheret dare cun amprosa manu!<br />
Chi b’intre deo puru da’ Pelide<br />
non m’est déghile, crê’... ma tene fide!<br />
86 Deo duncas recuo... faghe tue<br />
su chi dês fagher chena perder ora,<br />
ne b’at bisonzu ch’àteru t’attue:<br />
ambos benujos l’istringhe e l’implora,<br />
pro chi ch’istorret s’odiosa nue<br />
chi coro e mente li luat ancora,<br />
su nòmene ammenténdeli ‘e Peleu<br />
e de sa dulche fiza de Nereu!–<br />
87 E, sen’aggiungher àteru, a su monte<br />
si che ‘olesit de sa biadia;<br />
e re Priàmu, chinnida sa fronte<br />
pr’ondrare a Ermes, da’ su de Fitia<br />
ch’intresit, chen’Ideu a cumpagnia!<br />
E l’ ‘idesit; cun Automedonte<br />
e cun Alcimo 17 solu fit restadu<br />
sétzidu in banca, appoi chenadu.<br />
88 Abbandadu calch’àteru cumpanzu,<br />
mudu che cussa notte chena luna,<br />
s’istaiat in bisos de fortuna<br />
poi ‘e degh’annos de fadu mettanzu.<br />
Niune s’abbizesit de s’istranzu<br />
ch’a Pelide istringhesit tott’in una<br />
sos benujos, baséndeli sas manos<br />
chi tantos fizos l’ ‘occhesin dardanos!<br />
832
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
89 Gai comente cun oju ispantadu<br />
miran in logu anzenu unu mortore<br />
chi amparu, fuinde, at dimandadu<br />
a unu riccu e potente segnore,<br />
a tales Pê-velotze abbauccadu<br />
e sos cumpanzos restesin, d’Ettòre<br />
in s’ ‘ider a su babbu addaenante<br />
a unu deus betzu simizante.<br />
90 «A babbu tou, o Pelide divinu,<br />
–nêsit tando Priàmu a coro in manu–<br />
pensa galu un’iscuta: pilicanu<br />
est che a mie, a finis de caminu,<br />
e forsis paris tristu e disumanu<br />
ambos semos vivinde unu destinu<br />
sena chi nemos pottat, dolumannu,<br />
vittire nessi a isse tantu dannu!<br />
91 Antzis no... chi s’ispera at isse ancora<br />
de t’ ‘ider, sende ‘iu, recuende<br />
a donzi accherada ‘e s’Aurora!<br />
Coltz’a mie, invece, chi ruende<br />
in custa lua arruinadora<br />
sos mezus fizos bidei chertende!<br />
E fin chimbanta cando in Ilione<br />
ficchesin pedes sos d’Agamennòne!<br />
92 Deghennoe da’ Écuba reina<br />
mi nde naschesin e de bon’intentu,<br />
sos àteros da’ feminas chi tentu<br />
ap’in domo. Ma d’Ares sa ‘errina<br />
gittu s’at sos pius che malu ‘entu<br />
e sa ch’aimis turre adamantina<br />
derrutta nos l’as tue, ‘e sos de Troe<br />
sos fados difendinde che eroe!<br />
833<br />
Sa sùpplica
S’affriscione<br />
de Achille<br />
Càntigu XXIV<br />
93 Pro su corpus d’Ettòre coro meu<br />
a pês tuos accomi, o gloriosu,<br />
cun su riscattu mannu e valorosu.<br />
Como detzidi, rispettende a Zeu<br />
e valutende chi prus de Peleu<br />
merìtat cunsideru affriscionosu<br />
chie sa manu a laras s’at portadu<br />
chi l’at de tantos fizos orfanadu!»<br />
94 Si cagliesit su ‘etzu; e su prantu,<br />
a s’ammentu ‘e su babbu, s’intendesit<br />
currer in ojos Achille, ch’intantu,<br />
leendelu per manu, nde pesesit<br />
dulchemente a Priàmu. S’aundesit<br />
gai ‘e succuttos sa tenda pertantu:<br />
de sos d’Ìlion pr’Ettòrre, e pro Peleu<br />
e pro Pàtroclo de sos de s’Acheu!<br />
95 Pustis, tudada ‘e làgrimas sa gana,<br />
li rispondesit lestru Mirmidone,<br />
sos pilos carignende e s’ ‘arva cana<br />
a s’infelitze babbu d’Ilione:<br />
–Coltzu e cinu, assiat mattana<br />
sa vida tua! Ma coro ‘e leone<br />
dês gigher pro tuccare da-e chie<br />
solu dannos e morte at dadu a tie!<br />
96 Como sêi però, betzu attrividu,<br />
accurtz’a mie e su dolu lassamos<br />
mancari siat su coro affliggidu,<br />
giagh’a piangher nudda balanzamos!<br />
Custa est sa sorte, si be-i pensamos,<br />
chi pro a nois s’Olimpu at bordidu:<br />
prantu est sa vida nostra e tribulia,<br />
cantu sa de sos Deos biadia!<br />
834
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
97 Duas giorras at Zeus parinales,<br />
un’a destra, un’a manca de sa trona;<br />
da-e una dat Isse s’ura ‘ona,<br />
da-e s’àtera invece isparghet males.<br />
Si da-e ambas retzin sos mortales<br />
sos fados de s’isposu de Latona 18 ,<br />
parte ‘e sa vida la passan gosende,<br />
parte in tragos, appenu e peleende.<br />
98 Però cando sas manos su Tronante<br />
in su trógliu malignu imberghet solu,<br />
coltz’a chie toccherat, ca su dolu<br />
die cun die s’agattat costante,<br />
e currit per tottue che mancante<br />
e che cane famidu, in oriolu<br />
de un’ora d’asséliu e d’accunortu,<br />
chena bi lomper mai, fintz’a mortu!<br />
99 Tocchesit a Peleu in zoventura<br />
onzi gràscia de benes e de pôre,<br />
sende ‘e sos Mirmidones su segnore<br />
e leende una dea in conzuntura<br />
mancari aeret mortale natura!<br />
Ma, pro giogu ‘e sa sorte, cuss’amore<br />
eredes pro su rennu non l’at dadu,<br />
send’ ‘eo a morrer prima destinadu!<br />
100 Ne su gosu ‘e l’attender a betzesa<br />
s’Olimpu cor’ingratu at dadu a mie,<br />
s’in Ìlion mi nd’isto, a cara atzesa,<br />
a bois cuntristende notte e die!<br />
E galu ischimos, o betzu, ch’a tie<br />
desin sos Fados fizos e ricchesa<br />
addaghi da’ sa Lesbo ‘e Macareu 19<br />
fis mere, fintz’a Ponto 20 e a Frigeu 21 .<br />
835
Càntigu XXIV<br />
101 Ma sicomente t’at como sa sorte<br />
boltadu palas, sas isfidiadas<br />
peleas bàlia e cun coro forte,<br />
c’a piangher intantu est in debadas,<br />
ne a Èttore ischidas da’ sa morte!<br />
Àteras proas, antzis, ordinzadas<br />
crêo t’apan sos Deos e metzanas<br />
a tie e a sas zentes troianas!–<br />
102 E Prìamu in risposta: –O affortizu<br />
de sos Danaos e de Zeus frua,<br />
a sêre non m’apprettes, ca su fizu<br />
ischinde accurtz’a custa tenda tua<br />
chen’interradu, forte est su disizu<br />
de lu ‘ìdere e-i sa cara sua<br />
de mi ‘asare cun paternu affettu<br />
galu una ‘olta ben’istrintu a pettu!<br />
103 Adducas m’accuntenta e su riscattu<br />
chi cun coro ti dao mi l’atzetta<br />
e ti lu gosa cun sa sorte ‘eretta,<br />
appoi chi sas frinas de s’imbattu 22<br />
t’an gittu da’ Peleu e suddisfattu<br />
sa ch’azis unu ‘e s’àteru prenetta.<br />
Custa est s’ura mia, giagh’ancora<br />
de ‘ìdere m’accansas s’Aurora!–<br />
104 E miréndelu Achille a oju-tortu:<br />
–O betzu, non provòches faeddende,<br />
ca si ti torro a chie ses bramende<br />
est pro more de Zeus! Poi mortu,<br />
a Teti m’imbiesit, cumandende<br />
de non ti lu negare s’accunortu.<br />
O crês chi abbizadu non mi sia<br />
ch’unu deus t’at gittu a domo mia?<br />
836
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
105 Niune aiat póttidu tentare<br />
cun s’ispera ‘e resesser cust’impresa,<br />
vittinde ‘e sos custòdios sa difesa,<br />
d’abberrer su portale e de passare!<br />
Adducas dia narrer de cagliare,<br />
a boltas non pensera sa pretesa<br />
de ti negare e galu ‘e fagher peus<br />
própr’in sa tenda mia e contr’a Zeus!–<br />
106 Si cagliesit timinde Ilione;<br />
e a foras Pelide chen’ ‘istentu<br />
che tucchesit cun passu de leone.<br />
Non però a sa sola: in su momentu<br />
sos iscuderis de su Mirmidone<br />
ch’ ‘essesin fattu, sos ch’in accussentu 23 ,<br />
poi ‘e sa morte ‘e Pàtroclo, a primore<br />
teniat isse pro fide e valore.<br />
107 E custos, a sa chìnnida ‘e su mere,<br />
sos mulos e sos caddos distacchesin<br />
e, bidinde a Ideu, lu fattesin<br />
intrare a sa tenda e pustis sêre.<br />
Infinis, pro cumprire su dovere,<br />
sos pignos valorosos nde falesin<br />
da-e su carru, foras duas mantas<br />
e, bianca, una tùniga ‘e sas tantas.<br />
108 A re Priàmu devian servire<br />
pr’imboligare su corpu ‘e su fizu.<br />
Si lêsit tando Achille contivizu<br />
da’ sas antzillas de fagher frobbire<br />
e ùnghere a Ettòrre, accalaizu<br />
distantes da’ su babbu, pro vittire<br />
chi si potterat su ‘etzu arvuriare<br />
in lu ‘ider, fintz’a lu provocare!<br />
837
Sa paristòria<br />
de Niobe<br />
Càntigu XXIV<br />
109 Fattesin gai; e cando untu e lâdu<br />
istesit da-e cuddas Dardaneu,<br />
cun sa tùniga ‘estidu chena neu<br />
e in sas mantas galu imboligadu,<br />
de l’agontzare si lêsit Peleu<br />
in s’iscala ‘e su carru coidadu.<br />
E, cumprida onzi cosa, abboghinende<br />
nêsit pustis, a Pàtroclo invochende:<br />
110 –O fizu de Menétziu, frade caru,<br />
non t’inchietes s’ischeras in s’Ade<br />
chi torrende a Priàmu pro piedade<br />
li so su fizu! Unu riscattu raru<br />
m’at dadu sa troiana majestade<br />
e parte as aer tue in su tumbàru 24 ,<br />
coment’est giustu ch’apas, dulche prenda!–<br />
E che torresit detzisu a sa tenda!<br />
111 Si che setzesit a su postu sou,<br />
a cara a s’infelitze pilicanu,<br />
e li nêsit: –O re, a fizu tou<br />
acco’ prontu in su carru. Cras manzanu,<br />
prim’ancora chi ‘essat sole nou,<br />
l’as a poder a Èttore troianu<br />
bìdere e gigher, decomente bramas.<br />
Chena como, accurtz’a sas fiamas!–<br />
112 Sêiti in banca, sêi: a manigare<br />
no est birgonza, ma gana obbligada;<br />
ne lu vittesit s’allorighittada<br />
Niobe Tantalea 25 , addaghi umpare<br />
Arcu de Prata e Fritzi-sobrada 26<br />
dóighi fizos a li settesciare<br />
meledesin cun tìrrias divinas<br />
e ses fin màscios e ses sas femìnas!<br />
838
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
113 De si paragonare s’attrivida<br />
aiat fattu Niobe a Latona<br />
e finas nêsit d’esser prus dechìda<br />
sende a bogare fizos pius bona:<br />
dóighi issa nd’aiat, presumida,<br />
solu duos s’olìmpica Matrona!<br />
Gai sos duos, posta marrania,<br />
su nidu li lassesin chena cria!<br />
114 Pro noe dies per terra furriados<br />
nâchi istesin in su samben insoro,<br />
ca lis aiat cherveddos e coro<br />
a sos de Tebe Zeus impedrados!<br />
A sa ‘e deghe ‘enzesin interrados<br />
da’ sos ch’in chelu an sa sea d’oro.<br />
Ma, piantos sos fizos a berrina,<br />
deuna non restesit sa reina!<br />
115 Inter sos iscameddos forsis oe<br />
de su Sìpilu 27 ch’istat sa Tebana,<br />
ue su lettu onzi Ninfa galana<br />
tenet de oro, accurtzu a s’Acheloe 28<br />
pesende dansas. Cue sa mattana<br />
sighit Niobe de su malu proe<br />
galu a suffrire, mancari ‘oltada<br />
l’apat s’Olimpu in pedra sagomada 29 .<br />
116 Duncas sa chena m’atzetta, o betzittu,<br />
e lassa a cras manzanu su piantu,<br />
chi longu at a esser, ohi cantu,<br />
pro fizu tou in su troianu situ!<br />
Nêsit Pelide; e a sa corte intantu<br />
a isprender da’ unu tamarittu<br />
un’ ‘arveghe bianca che tucchesit<br />
e pressosu isse e tottu l’iscannesit.<br />
839<br />
Sa chena ‘e<br />
s’accunortu
Càntigu XXIV<br />
117 Luego sos cumpagnos Mirmidones<br />
li ‘oghesin su corzu, l’appetzesin<br />
e, a cantos felchida in ischidones,<br />
a sas brajas cun cura l’accostesin.<br />
Addaghi cotta, bi lis presentesin<br />
in concheddos d’ortiju e in ajones<br />
subr’a sa mesa, ch’aiat frunidu<br />
àtere 30 ‘e pane e binu saboridu.<br />
118 A s’arrustu piedosu ‘e s’accunortu<br />
gai illonghesin in s’ora sas manos<br />
sos inimigos gregos e dardanos<br />
che si mai s’aeren fattu tortu!<br />
E a Priàmu unu ‘e sos soberanos<br />
finas parzesit s’eroe chi mortu<br />
l’aiat su fizu, miréndelu in cara,<br />
pro sa bellesa e s’imponèntzia rara!<br />
119 E cun ojos d’ammiru non tzessesit<br />
galu Pelide su notte ‘e fissare<br />
sa cara dignitosa e fiera umpare<br />
de su babbu ‘e s’eroe chi ‘occhesit!<br />
Pustis, cumpridu appenas de chenare,<br />
intendéndesi réndidu, li nêsit<br />
su re dardanu, peséndesi reu:<br />
–Permitti chi faedde, erèntzia ‘e Zeu!<br />
120 Da-e su die chi ruttu est su fizu<br />
pro manos tuas, non m’est resessidu<br />
pius de tancar’oju, ne disizu<br />
mancu d’assazar’abba ap’avvertidu.<br />
Da’ tando m’est su prantu marturizu<br />
e in su lotzu ‘e sa lolla frundidu<br />
finas a oe mi nde so istadu,<br />
ca si mi ch’est su sole barigadu!<br />
840
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
121 Gràscias a tie inoghe, o divinu,<br />
torradu so a sêre a una mesa<br />
e s’asciuttore ‘e sa ‘ula rappresa<br />
finas alleviadu m’at su ‘inu!<br />
Como unu lettu ti pedo e difesa<br />
siat su sonnu ‘e su cansidu sinu!–<br />
Gai su ‘etzu; e Pelide a sos suos<br />
de nde lis approntare nêsit duos.<br />
122 In sa lolla de los fagher drommire<br />
lis cumandesit e cuddos, pressosos,<br />
mantas e cocces a nde lis battire<br />
istesin lestros e corzos lanosos<br />
e, poi agontzos, che coidadosos,<br />
a teda in manu de lis ilgiarire<br />
fintz’a sos corcadorzos su caminu.<br />
M’a s’iscuja aggiunghesit su Divinu:<br />
123 –Cheret chi su reposu inoghe fora<br />
chirches nottesta, o betzu sapiente,<br />
giaghi zente ch’accudit a donz’ora<br />
a custa tenda mia e prudente,<br />
pro su chi bramas tue a cor’ardente,<br />
no est chi t’ ‘idan àteros ancora!<br />
Si li conteran su fattu a s’Atreu<br />
dias aer istrobbu, a parrer meu!<br />
124 Ma nâmi como e cun pretzisione:<br />
pro cantas dies pensas d’onorare<br />
a fizu tou mannu in Ilione?<br />
Faedda, pro chi potta rispettare<br />
sas giustas alabàntzias e frenare<br />
finas a tando s’ira mirmidone!–<br />
E su mere in risposta ‘e sos de Troe:<br />
–Pensu est su tou dignu d’un’eroe!<br />
841
Ermes<br />
nd’ischidat<br />
a Prìamu<br />
Càntigu XXIV<br />
125 Sende, decomente ischis, inserrados<br />
intro ‘e ‘idda, cheret chi chirchemos<br />
in sos buscos d’affacca e nde carremos<br />
pro su dissipu sos truncos segados.<br />
Giustu mi paret chi lu pianghemos<br />
noe dies parentes e soldados<br />
e chi a sa ‘e deghe sas fiaras<br />
d’issu nos lassen sas relìchias caras!<br />
126 Sa die appoi permìttinos, forte,<br />
paris digna ‘e pesàreli una losa<br />
e chi si torret, addaghi sa sorte<br />
cheret gai, a sa gherra orrorosa,<br />
a s’assurdu triunfu de sa Morte,<br />
cando s’accherat galu Eos donosa!–<br />
E Pê-velotze: –Su ch’as dimandadu<br />
as aer puru, o betzu disdicciadu!–<br />
127 Nênde gai, sa destra li porresit<br />
che a lu sintzerare in su prenettu<br />
e da’ s’istranzu si che dispidesit.<br />
Pensende a milli cosas, in su lettu<br />
tando Priàmu si ch’isterrijesit<br />
e, fattu sou, Ideu chen’ ‘isettu.<br />
E cun sa frua, in sa tenda, Peleu<br />
si che corchesit déchida ‘e Briseu.<br />
128 Como drommian in chelu sos Deos<br />
e sos gherreris in terra, gosende<br />
de sa pàsida notte e sonniende<br />
avréschidas de paghe e de recreos.<br />
Sol’Ermes fit ischìdu 31 , meledende<br />
de vittire in s’ora ‘e sos Acheos<br />
sos custòdios, pro chi recuidu<br />
Prìamu esserat, decomente ‘ennìdu.<br />
842
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
129 In cabitana ‘e si l’appresentare<br />
valutesit degai s’Eterrenu<br />
e de li narrer: –Betzu, in logu anzenu<br />
duncas trattenes chena valutare<br />
su ch’ancora ti podet capitare,<br />
si l’ischeran sos d’Argo chi sulenu<br />
ses lómpidu a pedire da’ Pelide!<br />
Ello non lu connosches a s’Atride?<br />
130 Beru chi as retzidu bonu trattu<br />
da-e Achille; beru chi torradu<br />
su corpus t’at d’Ettòrre disdicciadu,<br />
ma t’ammenta chi àteru riscattu<br />
dian poder pretender pro su fattu<br />
d’aer in manu a tie! Coidadu<br />
duncas ti lea de ti nde pesare<br />
e a Ideu galu ‘e nd’ischidare.–<br />
131 Timinde re Priàmu àter’antua<br />
fattesit gai e Mercùriu santu<br />
sos caddos e sos mulos pro sa fua<br />
de lis giungher pensesit peristantu.<br />
E si tucchesin pustis a s’accua<br />
ambos Dardanos, cun ojos d’ispantu<br />
su campu attraessende ‘e s’inimigu<br />
chena los bider nemos, manc’azigu!<br />
132 Ma cando a sa bùlia currente<br />
desin de su Scamandru sos betzittos,<br />
si dispidesit Erme onnipotente<br />
a sos divinos recuende abìtos.<br />
E fit su chelu cun dulches risittos<br />
Eos indeorende lutzighente<br />
addaghi cun su mortu campione<br />
lompesin cuddos sutt’a Ilione.<br />
843<br />
Sa recuida
Càntigu XXIV<br />
133 Niune, ‘e cantos fin isperiende<br />
a cor’alluttu da’ sa turre ‘e Scea,<br />
s’abbizesit però chi fin torrende!<br />
Cassandra ebbia, déchida che dea,<br />
da’ sa chima ‘e sa rocca pergamea<br />
a sos betzos bidesit avantzende<br />
e in s’iscala ‘e su carru d’Ideu<br />
su corpus de su frade dardaneu.<br />
134 A man’in pilos urulesit tando:<br />
–Millu a Ettòrre, accollu, curride,<br />
o téucros gherreris! Accudide<br />
bois puru, o femìnas, che a cando<br />
curriazis a l’ ‘ider da’ s’Atride<br />
torrende ‘ittoriosu! Raccumando<br />
che frade ‘e lu piànghere, che fizu,<br />
già fit su ‘antu ‘e tottu, s’affortizu!–<br />
135 Nêsit Cassandra; e una persone<br />
non restesit in bidda, una ebbia,<br />
s’est, ch’abbertas sas giannas, a porfia<br />
a s’abboju ‘e su mortu campione<br />
ch’ ‘essesin tott’umpare, a una ria!<br />
Ma istesit subr’a su d’Ilione<br />
prim’Andròmaca cara a si ‘ettare<br />
cun Écuba a ticchìrrios fatt’a pare.<br />
136 Sos pilos, in lu ‘ider cari-frittu,<br />
ambas a punzos prenos s’istratzesin<br />
e carignendesilu che pupittu<br />
de chentu, milli ‘asos lu faschesin.<br />
E, tott’in tundu, soltos in s’attittu,<br />
dardanos e dardanas lu pranghesin<br />
cor’isasciados, foras de sa gianna.<br />
Cando nêsit Priàmu a boghe manna:<br />
844
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
137 –Dade passu a sos mulos, furriade...<br />
e a cando l’ap’aer agontzadu<br />
in domo mia su prantu arribbade!<br />
Su sole, ajozi, si ch’est già pigadu!–<br />
A sa ‘oghe ‘e su Mere, abbandadu<br />
s’est donzunu e a intro sa tzittade<br />
s’avviésini tottu in pultescione<br />
fatt’a su mortu eroe d’Ilione.<br />
138 Lómpidos a sa règgia ‘e Dardaneu,<br />
in unu lettu de rara fattura<br />
l’agontzesin cun manos de ternura,<br />
ponìndeli a corona pro su teu<br />
attittadores de valente impreu.<br />
Unu cuncordu degai ‘e tristura<br />
fintz’a chelu pighesit lastimosu<br />
cun su prantu ‘e sas féminas tirriosu.<br />
139 Tucchesit tando Andròmaca a si sêre<br />
in cabitana e, a boghe ‘ia,<br />
lênde in manos sa conca de su mere,<br />
succuttende a l’isterrer custa ria:<br />
–Pobiddu de su coro, ànima mia,<br />
acco’ chi l’as cumpridu su dovere!<br />
Cantu gióvanu sola m’as lassadu<br />
e orfanu su fizu! Cale fadu!<br />
140 Ne de sa gioventura at a gosare<br />
su fruttu de s’amore nostru caru,<br />
giaghi prima nde l’an a irroccare<br />
a Ìlion bentosa, o lizu raru!<br />
Própriu goi, emmo! Ca s’amparu<br />
fis tue ‘e nois tottu chena pare,<br />
tue de sas femìnas sa difesa,<br />
de sas tènneras fruas fortilesa!<br />
845<br />
Su piantu de<br />
Andròmaca
Càntigu XXIV<br />
141 Gai a sas naves luego inimigas<br />
nos an a gigher, presas a cadenas,<br />
pro tattare ‘e fulanu sas zibbigas<br />
o pro servire padronas anzenas!<br />
E tue... tue de pius m’appenas,<br />
criaduredda mia, ‘e sas fadigas<br />
e de su tragu ‘e su destinu reu<br />
ch’ordinzadu nos at s’Olimpu intreu!<br />
142 Cun mama tua su segnore nou<br />
t’at a lassare fintz’a benner mannu,<br />
che cautivu teraccu a ispannu<br />
obblighéndeti a su cumandu sou?<br />
O pensende calcunu a babbu tou,<br />
pro l’aer mortu in s’iliàcu affannu<br />
frade, fizu o babbu, ‘e t’attappare<br />
felosu a su muru at a pensare?<br />
143 Ahi morte crudele e orrorosa!<br />
Ca non fit cori-modde Tronu ‘e gherra...<br />
e medas nd’at cun manu poderosa<br />
de Danaos lassadu a bucca a terra!<br />
E s’ ‘ettamos che bena bundansciosa<br />
làgrimas de margura e perra-perra<br />
nos intendimos su coro, o fiore,<br />
est ca fis ómine ‘e giudu e valore!<br />
144 Ma prus a mie lassas affliggida,<br />
sole ‘e sos ojos mios, prella rara,<br />
ca istrintu in s’ora ‘e sa dispidida<br />
non m’as sa manu e, miréndemi in cara,<br />
un’ùltima peràula porrida<br />
chi mi resterat, che relìchia cara,<br />
in coro pro ammentu ‘e tant’omìne<br />
in custu prangher meu chena fine!–<br />
846
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
145 Gai sa Dolorosa; e a su teu<br />
li torraian, pranghende a succuttu,<br />
sas dolidoras lastimosu muttu.<br />
Tand’Écuba a urùlos: –Fizu meu,<br />
s’isteddu pius lùghidu ‘e s’ereu,<br />
su pius istimadu, ite corruttu<br />
sa morte tua! Ite dolu ‘e nie!<br />
S’eroe mannu nos lu torrat chie?<br />
146 Caru fis a sos Deos sende ‘iu<br />
e galu in sa morte t’an pensadu,<br />
ca sos fizos ch’Achille m’at furadu<br />
in annos d’arrebentu e disaffiu<br />
isciaos los bendesit a Imbrìu,<br />
a Samo, a Lemno. A tie leadu,<br />
est beru, t’at sa vida Mirmidone,<br />
ma ses cun mama tua in Ilione!<br />
147 E pro cantu a s’in tundu de sa losa<br />
t’apat Pelide de Patròclo sou<br />
trisinadu cun atza tirriosa,<br />
ca mortu bi l’as tue (alenu nou<br />
però non li torresit a cumprou!),<br />
accoti inoghe, e friscu che rosa,<br />
sienda ‘e mama tua chena patta,<br />
che si t’aeret mortu Arcu ‘e Prata!–<br />
148 Nêsit; e, fattu sou, sos lamentos<br />
a chelu che pighesin de sa zente.<br />
Pustis Elèna cun boghe dolente:<br />
–Ettore mannu, ite bonos ammentos<br />
chi mi lassas in coro! Si valente<br />
fis tue che niune, ‘e sentimentos<br />
sanos e giustos mastru ses bistadu<br />
pro nois tottu! Su mezus connadu!<br />
847<br />
Su piantu<br />
de Écuba<br />
Su piantu<br />
de Elèna
Sas<br />
onoràntzias<br />
Càntigu XXIV<br />
149 Emmo, su pius caru, su prus bonu<br />
de cantos m’an in Tròia che muzere<br />
de Paris atzettada (Zeus mere<br />
m’aeret cun su lampu e cun su tronu<br />
mezus morta sa die chi padronu<br />
giambei, e sun vint’annos 32 , cosa ‘e crêre!).<br />
E puru da-e ‘ucca mai ‘essidu<br />
l’est tùnciu de cundenna o belenidu!<br />
150 Antzis, si contra a boltas mi ‘essiat<br />
in domo una connada, unu connadu<br />
o mama tua o chiesisiat<br />
(Prìamu no, chi sempre m’at trattadu<br />
che babbu ‘onu) chie si poniat<br />
fis tue ebbia, o frade disdicciadu,<br />
a rentenner sas iras pro su mesu<br />
cun fagher dulche, sàbiu, sempr’intesu!<br />
151 E si trista t’offero custa ria<br />
e che tottu ti prango in Ilione<br />
a cor’alluttu, un’àtera rejone<br />
mi coberit sos ojos de ‘iddia:<br />
mortu tue, e chie affriscione,<br />
addaghi pro sa mala neghe mia<br />
m’odian tottu, at aer de a mie<br />
si prus non tenzo amigos? Chie? Chie?–<br />
152 Si cagliesit Elèna galana<br />
e, altos, sos urùlos de su dolu<br />
si pesesin in sa ‘idda dardana.<br />
A sos ómines tando, in disconsolu,<br />
nêsit su Re da-e sa conca cana:<br />
–Tuccade a su padente e s’oriolu<br />
bos leade sa linna ‘e nde segare<br />
pro su dissipu e de nde la carrare.<br />
848
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
153 Offesas non timedas da’ s’Atride,<br />
ca promissu, prim’ ‘e mi dispidire,<br />
m’at chi rentesu si nde fit Pelide<br />
da’ onzi chertu, finas a bessire<br />
doighi ‘oltas Eos, pro cumprire<br />
teos e sepultura a Priamide.<br />
Adducas bazi, chena timorìa,<br />
ca de peráula est su de Fitia!–<br />
154 A su cumandu, in medas pro s’impreu<br />
sos mulos e sos boes attacchesin<br />
e, leados sos trastes, s’avviesin<br />
a sos buscos d’accurtzu a un’ ‘oleu.<br />
Pro noe dies sos carros arreu<br />
truncos, chimuza e sidas nde ‘attesin<br />
cumprinde a serentina solamente<br />
su remiarzu pr’Èttore valente!<br />
155 A s’accherada ‘e s’àter’Aurora<br />
su corpus de su mortu in pultescione<br />
nd’accumpanzesin, pranghéndelu ancora;<br />
e, poi agontzu in chima a su muntone,<br />
a coro in bula, sa dissipadora<br />
teda ch’ ‘ettesin de su fogarone,<br />
chi, fruscu, istesit pagu a si pesare<br />
e a Tronu de gherra a lu fascare.<br />
156 Duresin die e notte sas fiaras<br />
e d’Ilione su dolu ‘errinosu.<br />
Pustis cando cun sas pupias giaras<br />
Eos torresit, cun binu olorosu<br />
nde ‘occhesin su fogu e sas caras<br />
relìchias cun oju affriscionosu<br />
da’ mesu a sa chijina nde chirriesin<br />
e in un’oru las ammuntonesin.<br />
849
Càntigu XXIV<br />
157 Fascadas posca in velos de purpùra<br />
in una càscia de las assentare<br />
pensesin d’oro e de che l’interrare<br />
in unu fossu sestadu a misura<br />
tra làstimas e prantu. Galu cura<br />
cun pedras ladas de lu saccarrare<br />
si lêsin issos, pro su monumentu<br />
ponìndelas d’Ettòrre a fundamentu.<br />
158 Sa losa tando nde pesesin rea<br />
digna ‘e s’eroe ‘e Troe pius mannu,<br />
mentras, isperiende a s’ala achea,<br />
timinde primm’ ‘e s’ora calchi dannu,<br />
s’istaiat s’iscolca dardanea.<br />
Pustis cumprida, pensende a s’affannu<br />
de s’incras cun sos d’Argo, a domo sua<br />
recuesit Priàmu, ‘e Zeus frua.<br />
159 E in Tròia a s’ ‘ustu ‘e s’accunortu<br />
su Re los cumbidesit sos Dardanos.<br />
E a sa mesa illonghesin sas manos...<br />
ma fit ebbia pr’ondrare su mortu,<br />
giagh’in coro e in ojos fittianos<br />
pintos gighian dolu e discunfortu.<br />
Gai pr’Ettòrre, ‘e caddos agasone,<br />
cumpresit sos unores Ilione.<br />
850
Su riscattu de su corpus de Èttore<br />
NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTIBATTORÉSIMU<br />
1 sa pramma ‘e sa prus bella [...]: Si riferit a su famosu giudìsciu de<br />
Paris, cun su cale su gióvanu prìntzipe troianu preferesit a Venus.<br />
2 pro sa d’Isparta ermosa prenetta [...]: Pro Elèna, muzere de<br />
Menelau, re d’Isparta.<br />
3 séida l’agattesit [...]: Pagu primma (s’abbaidet s’ottava n. 15)<br />
Omero aiat nâdu chi Tétide s’istaiat die e notte accant’a su fizu.<br />
4 da-e noe dies [...]: Èttore est mortu da-e dóighi dies; noe sun sas<br />
dies già coladas da-e su dissipu de Pàtroclo.<br />
5 àteru da-e me at aer bantu [...]: Zeus pensat a cando Achille at a<br />
render a Prìamu su corpus d’Ettòrre cun fagher piedosu e umanu.<br />
6 bruttu [...]: Su de non s’innettiare sa persone pro dies e dies fit<br />
signale de affriscione e d’affettu pro su mortu.<br />
7 de malu cramu [...]: De mal’augùriu. Su ticchìrriu de s’istria, pro<br />
narrer, nâchi est signale de malaura.<br />
8 in tottu fin noe [...]: Noe nde li fin restados, giaghi nd’amos bidu<br />
àteros ruende in s’ilìacu chertu.<br />
9 Mestore [...] Tróilu [...]: Fizos valorosos de Príamu, chi su Re<br />
mentovat inoghe ebbia.<br />
10 pro su cramu [...]: Pro s’invocascione a Pelide.<br />
11 Tronante Ideu [...]: Giove, abitadore de s’Ida e mere soberanu de<br />
su tronu.<br />
12 su ‘isu [...]: Sa ‘ijone de su signale aisettadu da-e Giove.<br />
13 Percnòn [...]: In gregu cheret narrer “Sa niedda”.<br />
14 sa ‘értiga ‘e pôres sobrados [...]: Su “caduceo”, su fuste ammajadore<br />
de su deus Mercùriu (o Ermes).<br />
15 Polittore [...]: Lùmene appizadu da-e su deus Mercúriu (o<br />
Ermes), imbasciadore divinu. Nâchi fit su babbu.<br />
16 Bonignu [...]: Appellativu de su deus Ermes.<br />
17 Alcimo [...]: O Alcimedonte, unu de sos chimbe cumandantes<br />
Mirmidones sutt’Achille.<br />
18 s’isposu de Latona [...]: Zeus, pro prima muzere, apesit a Latona;<br />
pustis si cojuesit cun Giunone (o Era), chi li fit galu sorre.<br />
19 Macareu [...]: Fizu de su deus Eolo, fundadore e re de Lesbo.<br />
20 Ponto [...]: O Ellesponto; est a narrer, sos “Dardanelli” de oe.<br />
21 Frigeu [...]: O Frìgia, regione de s’Àsia Minore, a oriente<br />
deTròia.<br />
851
Càntigu XXIV<br />
22 s’imbattu [...]: Bentu de mare.<br />
23 sos ch’in accussentu [...]: Sos chi preferiat pius de sos àteros; si<br />
trattat de Automedonte e Alcimedonte (o Alcimo).<br />
24 in su tumbàru [...]: In su tùmbaru; est a narrer, in sa losa.<br />
25 Niobe Tantalea [...]: Fiza de Tàntalu e muzere de Anfione, re de<br />
Tebe.Teniat dóighi fizos, ses màscios e ses féminas, bellos che sole.<br />
Pro s’esser bantada d’esser mezus de sa dea Latona, chi nd’aiat duos<br />
ebbia, Apollo e Diana, s’ ‘idesit settesciados in una die sola tottu sos<br />
fizos. Su maridu da’ su disisperu si ‘occhesit e issa da-e su dolore si<br />
mudesit in pedra cun fromma umana.<br />
26 Arcu de Prata [...] Fritzi-sobrada [...]: Febo (o Apollo), deus de<br />
s’arcu, e Diana (o Afrodite), dea de sa catza.<br />
27 Sìpilu [...]: Muntagnas, malas a traessare, de su Tmolo, in sa<br />
Lìdia.<br />
28 Acheloe [...]: Riareddu chi falat da-e sas montagnas de su Sìpilu<br />
a s’ala ‘e Smirne; de non cunfúndere cun s’àteru Acheloe, su riu pius<br />
mannu de sa Grècia, chi brotat da-e su Pindo e faghet de làccana<br />
inter s’Eòlia e s’Acarnània<br />
29 pedra sagomada [...]: Niobe, comente amos nâdu in sa nota n.<br />
25, est bistada ‘oltada in pedra in fromma de persone umana e paret<br />
de cumprèndere chi su dolu mannu sou sigat galu in cussu istadu.<br />
30 àtere [...]: Automedonte.<br />
31 ischìdu [...]: Ischidadu.<br />
32 e sun vint’annos. [...]: Degh’annos bi fin chérfidos pro ammanizare<br />
sa gherra deTròia e àteros deghe pro l’ ‘attire a cumprimentu.<br />
852
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
Su caddu de Tròia
A<br />
Abante (a) Gherreri troianu,<br />
fizu de Euridamante, frade de<br />
Polide, mortu da-e Diomede;<br />
(b) babbu de Pretu.<br />
Abantes Antigóriu pópulu de<br />
s’Eubea, alleadu de sos Gregos,<br />
cumandadu da-e Elefenore.<br />
Abarbarea Ninfa Nàiade,<br />
mama de Esepu e de Pédasu,<br />
chi apesit da-e Bucolione.<br />
Abidu Tzittade de s’Ellesponto.<br />
Abios Populassiones fantàstigas<br />
de sa Scìzia, regione de<br />
s’Àsia Centrale. Su nòmene<br />
cheret nàrrere “chena violèntzia”.<br />
Ablero Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Antìlocu.<br />
Acàia Sa Grècia ‘e tando.<br />
Da-e tale nòmene derìvana<br />
“Acheos, Acheas”, est a narrer<br />
sos Gregos de sos tempos de<br />
Omero.<br />
Acamante (a) Cumandante<br />
de sos Tracianos, fizu de Eussoro,<br />
mortu da-e Aiace Telamone;<br />
(b) fizu de Antènore<br />
troianu, mortu da-e Merione.<br />
Acessamenu Re de sa Tràcia,<br />
babbu de Peribea.<br />
Acheos Sos Gregos de sos<br />
tempos de Omero.<br />
Acheloe (a) Su riu pius<br />
mannu de sa Grècia, chi brotat<br />
da-e su Pindo e faghet de làc-<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
855<br />
cana inter s’Eòlia e s’Acarnàia;<br />
(b) riareddu chi falat da-e sas<br />
montagnas de su Sìpilu a s’ala<br />
de Smirne.<br />
Acheronte Riu de s’Ade;<br />
cheret nàrrere “riu de sos<br />
affannos”.<br />
Achille S’eroe printzipale de<br />
s’Ilìade, fizu de Peleu e de<br />
Tétide (o Teti), ninfa marina.<br />
Acrìsiu Babbu de Danae.<br />
Actoro O Attore (>).<br />
Adamante Fizu de Asìu ‘e<br />
Dimante, soldadu troianu<br />
mortu da-e Merione.<br />
Ade (a) Su rennu de sos<br />
Mortos, giamadu puru Avernu,<br />
Orcu, Érebu, Tàrtaru; (b)<br />
Plutone, deus de s’Ade.<br />
Admeto Re de sa Tessàglia,<br />
isposu de Alcesti e babbu de<br />
Eumelu.<br />
Adrestu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Afareu Soldadu gregu, fizu<br />
de Calètore, mortu da-e Enea.<br />
Afrodite O Venus o Vènere.<br />
Fiza de Giove e de Dione; dea<br />
de s’amore e de sa bellesa.<br />
Agacleu Babbu de Epigeu<br />
mirmìdone.<br />
Agamede Fiza de Aùgia, su<br />
re de sos Epeos, cojuada cun<br />
Mùlio.<br />
Agamènnone Fizu de Atreu,<br />
re de Micene, cumandante<br />
soberanu de s’esércitu gregu.<br />
Est galu giamadu “prim’Atride
o prim’Atreu”, pro lu distìnghere<br />
da-e su frade pius minore<br />
Menelau lumenadu “segundu<br />
Atride o segundu Atreu”.<br />
Agapènore Cumandante de<br />
s’esércitu de s’Arcàdia sutt’a<br />
Agamènnone; fizu de Anceu.<br />
Agàstene Babbu de Polissenu,<br />
epeu de s’Élide.<br />
Agàstrofe Peonide Fizu de<br />
Peone; gherreri troianu, mortu<br />
da-e Diomede.<br />
Agàtone Fizu de Prìamu.<br />
Agave Una de sas Neréides.<br />
Agelao Framonide Agelao,<br />
fizu de Framone, soldadu<br />
troianu, mortu da-e Diomede.<br />
Agelau Soldadu gregu, mortu<br />
da-e Èttore.<br />
Agènore (a) Eroe troianu,<br />
fizu de Antènore e de Teano,<br />
babbu de Écheclu; (b) fenìciu,<br />
babbu de Europa.<br />
Aglàia Muzere de Càropo,<br />
mama de Nireu, de Sime.<br />
Agriu Fizu de Porteu e frade<br />
de Melante e de Eneu.<br />
Aiace Sos Aiaces fin duos:<br />
Aiace Telamone (>) e Aiace<br />
Oileu (>).<br />
Alacmena O Alcmena.<br />
Mama d’ Èrcole (o Èracle), chi<br />
apesit da-e Giove. Fit cojuada<br />
cun Anfitrione.<br />
Alàstore (a) Cumandante<br />
de s’esércitu de Pilo sutt’a<br />
Nèstore; (b) soldadu de sa<br />
Lìcia, mortu da-e Ulisse; (c)<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
856<br />
babbu de unu Troe troianu,<br />
mortu da-e Achille.<br />
Alcàtoe Fizu de Esiete e<br />
maridu e Ippodàmia, sa fiza de<br />
Anchise; lu ‘occhesit Diomede.<br />
Alcesti Muzere de su re de sa<br />
Tessàglia Admeto e mama de<br />
Eumelu.<br />
Alcimedonte O Alcimo.<br />
Fizu de Laerce, unu de sos<br />
chimbe cumandantes mirmìdones<br />
sutt’a Achille.<br />
Alcimo O Alcimedonte (>).<br />
Alcione Appellativu de Cleopatra,<br />
gai lumenada pro ammentu<br />
de sos tristos pibios<br />
d’amore de sa mama Marpessa<br />
Evenina, innamorada de su<br />
forte Ide, addaghi Febo la<br />
teniat presonera, séndesi gal’isse<br />
inganidu de sa giòvana.<br />
Alcmena O Alacmena (>).<br />
Alèctore Babbu de Cloneu<br />
beota.<br />
Alegènore Babbu de<br />
Prómacu beota.<br />
Alessandru Àteru nòmene<br />
de Pàride (>) o Paris.<br />
Aletto Una de sas tres Fùrias<br />
o Erinnes (>).<br />
Alettrione Babbu de Léito,<br />
de sa Beòtzia.<br />
Alfeu Su riu pius mannu de<br />
su Peloponnesu e deus de cussas<br />
abbas.<br />
Alia Una de sas Neréides.<br />
Alibe Tzittade de su Ponto,<br />
pàtria de sos Alizones.
Alìsiu Palinza de s’Élide non<br />
mezus pretzisada.<br />
Alìu Gherreri lìciu, mortu<br />
da-e Ulisse.<br />
Alizones Pópulu ch’istaiat<br />
accurtzu a su Ponto, alleadu<br />
de sos Troianos, cumandadu<br />
da-e Odìu e da-e Epìstrofu.<br />
Almaone Fizu de Tèstore,<br />
mortu da-e Sarpèdone.<br />
Aloeu Maridu de Ifimedea,<br />
babbu de sos Zigantes Oto e<br />
Efialte. Pro segunda muzere<br />
apesit a Eribea.<br />
Alte Re de sos Lelegeos,<br />
pópulu de s’Àsia Minore, e<br />
babbu de Laote, una de sas<br />
muzeres de Prìamu.<br />
Altea Mama de Meleagru e<br />
de Tideu, muzere de Euneu, re<br />
de Calidone.<br />
Amarincu Prìntzipe de sos<br />
Epeos, babbu de Diore.<br />
Amasonas Féminas gherreras<br />
de s’Amatzònia, mutiladas<br />
de una titta pro poder mezus<br />
impittare s’arcu.<br />
Amàtia Una de sas Neréides.<br />
Amatzònia Regione nordorientale<br />
de s’Àsia Minore.<br />
Ambròsia S’alimentu de sos<br />
deos soberanos.<br />
Amìdone Localidade de sa<br />
Macedònia.<br />
Amìntore Fizu de Ormenu,<br />
babbu de Fenice.<br />
Amisodaru Babbu de sos<br />
gherreris lìcios Atìnniu e<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
857<br />
Màride, allevadu da-e sa<br />
Chimera.<br />
Amopaone Fizu de Polièmone,<br />
gherreri troianu, mortu<br />
da-e Téucro.<br />
Anceu (a) Valente gherradore<br />
a punzos de Pleurone, in<br />
s’Etòlia; (b) babbu de Agapènore,<br />
de s’Arcàdia.<br />
Anchìalu Soldadu gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Anchise Prìntzipe troianu,<br />
fizu de Capi, babbu de Enea e<br />
de Ippodàmia.<br />
Andrèmone Maridu de Gorge,<br />
babbu de Toante d’Etòlia.<br />
Andròmaca Fiza de Etìone,<br />
muzere de Èttore troianu e<br />
mama de Astianatte.<br />
Anficlu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Megete.<br />
Anfidamante Fit de<br />
Scàndia, portu de s’ìsula de<br />
Citera. Regalesit un’elmu de<br />
valore a Molo, su babbu de<br />
Merione (Càntigu X- Ott. 45).<br />
Anfìmacu (a) Fizu de Citeato,<br />
unu de sos battor cabos de<br />
sos Epeos de s’Élide; (b) fizu<br />
de Nomione, frade de Naste,<br />
cumandante de sos Càrios,<br />
mortu da-e Achille.<br />
Anfìnome Una de sas<br />
Neréides.<br />
Anfione (a) Cumandante de<br />
sos Epeos; (b) Re de Tebe e<br />
maridu de Nìobe, fiza de<br />
Tàntalu.
Anfìtoe Una de sas Neréides.<br />
Anfitrione Re de sos Tebanos,<br />
maridu de Alacmena (o<br />
Alcmena), sa mama de Èrcole<br />
(o Èracle).<br />
Anfiu (a) Fizu de Mèrope,<br />
frade de Adrastu, mortu da-e<br />
Diomede; (b) fizu de Sélagu,<br />
cumandante troianu, mortu<br />
da-e Aiace Telamone.<br />
Anfóteru Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Anigru Àteru nòmene de su<br />
riu Minieu, in s’Élide.<br />
Antea (a) Tzittade de sa<br />
Messènia, in podere de Agamènnone;<br />
(b) Fiza de Giòbate,<br />
re de sa Lìcia, isposa de<br />
Pretu.<br />
Antemione Babbu de<br />
Simoésiu, troianu.<br />
Antènore Prìntzipe troianu,<br />
maridu de Teano, connadu de<br />
Prìamu. Babbu de Acamante,<br />
Agènore, Archélocu, Coone,<br />
Demoleonte, Elicaone, Ifidamante,<br />
Laodamante, Laodoco,<br />
Pedeu, Polibo.<br />
Anticlea Muzere de Laerte,<br />
re d’Ìtaca, e mama de Ulisse.<br />
Antìfate Soldadu troianu,<br />
mortu da-e Leonte.<br />
Antifo (a) Fizu de Prìamu,<br />
mortu da-e Agamènnone; (b)<br />
Cumandante, cun Fidippu e<br />
Eurìpilo, de s’esércitu lómpidu<br />
a Tròia da-e Caso, Cos,<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
858<br />
Nìsiro e Calino in aggiudu a<br />
sos Gregos.<br />
Antìfone Fizu de Prìamu.<br />
Antifu Fizu de Talemene,<br />
cumandante de sos Meones<br />
umpare a su frade Mestle.<br />
Antìlocu Fizu de su re de<br />
Pilo Nèstore. Unu de sos giòvanos<br />
eroes pius bellos e valorosos<br />
accudidos a Troia. Morzesit<br />
gherrende contr’a Memnone,<br />
pro difender su babbu.<br />
Sos restos suos mortales ‘istesin<br />
collocados in su matessi<br />
sepulcru de Achille. Su fattu<br />
no est contadu in s’Ilìade.<br />
Antìmacu Majorale troianu,<br />
babbu de Ippòloco, Pisandru e<br />
Ippómacu.<br />
Apisaone (a) Fizu de Faùsia,<br />
soldadu troianu, mortu da-e<br />
Eurìpilu; (b) fizu de Ippasu,<br />
troianu mortu da-e Licomede.<br />
Apiséide Una de sas Neréides.<br />
Apollo O Febo. Fizu de<br />
Giove e de Latona, frade de<br />
Diana. Deus de sa mùsica, de sa<br />
poesia, de sas artes majarzas.<br />
Saettadore soberanu, est galu<br />
lumenadu “Arcu ‘e Prata”.<br />
Arcàdia Regione centrale de<br />
su Peloponnesu.<br />
Arcesilau Cumandante de<br />
sos Beotes, mortu da-e Èttore.<br />
Archélocu Fizu de Antènore<br />
troianu, mortu da-e Aiace<br />
Telamone.
Archetolemu Fizu de Ifito,<br />
segundu iscuderi de Èttore,<br />
mortu da-e Téucro.<br />
Areilocu Babbu de Protènore<br />
beota.<br />
Arelicu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Arene Bidda de s’Élide<br />
guvernada da-e Nèstore.<br />
Are(s) O Marte. Fizu de<br />
Giove e de Era, deus de sa<br />
gherra. Galu lumenadu “Tronu<br />
‘e Gherra”.<br />
Aretaone Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Téucro.<br />
Areto Fizu, forsi burdu, de<br />
Prìamu, mortu da-e Automedonte.<br />
Argeu Babbu de Polimelu,<br />
lìciu.<br />
Argo (a) Sa ‘idda printzipale<br />
de s’Argólide e, in sensu<br />
pius largu, finas tottu su Peloponnesu<br />
o sa Grècia’e tando;<br />
“sos d’Argo” sun sos Gregos o<br />
Acheos o Danaos de sa gherra<br />
‘e Tròia; (b) mostre orrorosu<br />
cun chent’ojos, mortu da-e<br />
Mercùriu (o Ermes) pro liberare<br />
a Io (o Ino).<br />
Argólide Regione orientale<br />
de su Peloponnesu.<br />
Arianna Fiza de Minos (o<br />
Minosse), re de Creta, mama<br />
de Loante, re de Lemno, chi<br />
apesit da-e Baccu.<br />
Arione Caddu divinu, fizu<br />
de Posidone e de una de sas<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
859<br />
Erinnes, impittadu da-e Adrastu<br />
in sa gherra contr’a Tebe.<br />
Arisba, -e: Tzittade de sa<br />
Tròade.<br />
Arisbante Babbu de Leócritu,<br />
gregu.<br />
Arito’ O Aritoe. Prìntzipe de<br />
sa Beòtzia, babbu de<br />
Menesteu, s’eroe mortu da-e<br />
Paris. Lu ‘occhesit Licurgo,<br />
prìntzipe de s’Arcàdia.<br />
Aritoe (a) Iscuderi de<br />
Rigmu, tracianu, mortu da-e<br />
Achille; (b) O Arito’ (>).<br />
Armonide S’artesanu troianu<br />
chi approntesit sas naves<br />
cun sas cales Paris si furesit a<br />
Elèna; babbu de Fèreclo.<br />
Arne Tzittade de sa Beòtzia.<br />
Arpalione Fizu de su re de<br />
sa Paflagònia Pilemene, mortu<br />
da-e Merione.<br />
Arpias Deas de sas istròscias<br />
furiosas. Podarge fit una de<br />
issas.<br />
Arsino Prìntzipe de Tènedo,<br />
babbu de Ecàmede.<br />
Artémide O Diana. Fiza de<br />
Giove e de Latona, sorre de<br />
Apollo; dea de sa catza.<br />
Ascàlafu Fizu de Astìoche e<br />
de Marte, frade de Ialmenu, re<br />
de Orcumenu in Beòtzia,<br />
mortu da-e Deìfobo.<br />
Ascània Regione e bidda de<br />
s’Àsia Minore.<br />
Ascàniu Fizu de Ippotione,<br />
frade de Mori, unu de sos
cumandantes de s’esércitu de<br />
sa Frìgia.<br />
Asclépiu O Esculàpiu. Deus<br />
de sa meighina, fizu de Apollo<br />
e de Corónide; istesit allevadu<br />
da-e Chirone, da-e su cale<br />
imparesit s’arte méiga.<br />
Aseu Soldadu gregu, mortu<br />
da-e Èttore.<br />
Asiu (a) Padros attraessados<br />
da-e su riu Caistru; (b)<br />
fizu de Irtacu, de sa ‘idda de<br />
Arisba, mortu da-e Idomeneu<br />
cretesu; (c) fizu de Dimante,<br />
frade de Écuba e babbu de<br />
Adamante troianu; (d) Babbu<br />
de Fenope.<br />
Asopo Riu accurtzu a Tebe.<br />
Assàracu Fizu de Troe, frade<br />
de Ilo e de Ganimede; bisaju<br />
mannu (babbu de su donnumannu)<br />
de Enea.<br />
Assìu Riu de sa Macedònia e<br />
deus de cussas abbas; babbu<br />
de Pelegonu, chi apesit da-e<br />
Peribea.<br />
Assucconu Personificassione<br />
de sa timòria ‘addinosa ch’ispinghet<br />
s’ómine a fuire addaenanti<br />
a sos perìgulos.<br />
Astèrope O Asteropeu (>).<br />
Asteropeu O Astèrope, cumandante<br />
de sos gherreris de<br />
sa Lìcia, fizu de Pelegonu.<br />
Astìalu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Polìpete.<br />
Astianatte O Scamàndriu.<br />
Fizu minoreddu de Èttore e de<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
860<br />
Andròmaca. In limbazu gregu,<br />
su nòmene cheret nàrrere<br />
“segnore de sa ‘idda”.<br />
Astìnoe (a) Cumandante<br />
troianu, mortu da-e Diomede;<br />
(b) Gherreri troianu, fizu de<br />
Protaone.<br />
Astìoche Muzere de Ificlo e<br />
mama de Protesilau tessaleu.<br />
Astiochea Mama de Telepolemu,<br />
chi apesit da-e Èrcole.<br />
Astìpilu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Achille in su riu<br />
Xantu.<br />
Atalanta Gherrera de Calidone,<br />
chi apesit in prémiu dae<br />
Meleagru sa conca de unu<br />
sirvone ispropositadu ch’issa<br />
ferizesit pro prima e ch’istesit<br />
cajone de sa gherra tra sos<br />
Etoleos e sos Curetes (Càntigu<br />
IX, Ott. nn. 101-104).<br />
Ate Fiza de Giove e personificassione<br />
de sas forzas de su<br />
male.<br />
Atena O Minerva o Pallade.<br />
Fiza de Giove, dea de sa sabidoria<br />
e de sa gherra. Amparadora<br />
de sos Gregos e de Ulisse<br />
in manera particulare. Fit<br />
ondrada in tottue, ma prus de<br />
tottu in Atene, da’ ue l’est derivadu<br />
s’appellativu.<br />
Atene Tzittade printzipale<br />
de s’Àttica, fundada da-e<br />
Eretteu.<br />
Atimniu Babbu de Midone,<br />
troianu.
Atìnniu Fizu de Amisodaru,<br />
frade de Màride, gherreri lìciu,<br />
mortu da-e Antìlocu ‘e Pilo.<br />
Atlante Unu de sos Titanos,<br />
fizu de Giapeto e de Climene.<br />
Séndesi ‘oltadu contr’a Zeus<br />
istesit settesciadu e cundennadu<br />
a rèzere subra palas sas<br />
culunnas chi sustenen sa<br />
bòveda’e su Chelu. Teniat sette<br />
fizas, sas Plèiades (in sardu “su<br />
budrone”).<br />
Ato O Monte Santu, in sa<br />
punta de su promontóriu de<br />
Acte, in sa penìsula de sa<br />
Calcìdia.<br />
Atreu Fizu de Pèlope e de<br />
Ippodàmia, babbu de<br />
Agamènnone e de Menelau.<br />
Atrides Sos duos fizos de<br />
Atreu: Agamènnone e Menelau.<br />
Attea Una de sas Neréides.<br />
Àttica Regione de sa Grècia,<br />
cun Atene capitale.<br />
Attonou Gherreri gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Attore O Actoro. Babbu<br />
putativu de sos Moliones<br />
Euritu e Citeato (o Cteato).<br />
Aùgia Re de sos Epeos, fentomadu<br />
pro sas ricchesas de<br />
bestiàmene russu e minudu<br />
chi teniat. Una de sas fadigas<br />
de Èrcole est bistada própriu<br />
sa ‘e dèvere innettiare sas istallas<br />
suas in unu die ebbia! Fit<br />
su sogru de Mùlio.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
861<br />
Aulide Portu de sa Beòtzia,<br />
da’ ue tucchesin tott’umpare<br />
sas naves gregas pro sa gherra<br />
de Tròia.<br />
Aurora O Eos (>).<br />
Autófonu Babbu de Polifonte,<br />
tebanu.<br />
Autólicu Fizu de Ermea e<br />
donnumannu de Ulisse. Fit<br />
unu de sos ladros pius famosos<br />
de s’antigòria grega.<br />
Automedonte Fizu de Diorete,<br />
cumpanzu e iscuderi de<br />
Achille.<br />
Autonoe Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Avernu O Ade (>).<br />
Axilu Fizu de Teutranu,<br />
prìntzipe de sa Tràcia, mortu<br />
da-e Diomede.<br />
B<br />
Baccu O Diónisu.<br />
Balìu Caddu divinu, ispantosu,<br />
chi su deus Posidone<br />
regalesit a Peleu, su babbu de<br />
Achille, sa die ‘e sas nuntas cun<br />
Teti (o Tétide).<br />
Bàticlu Fizu de Càlcone,<br />
ómine riccu meda; gherreri<br />
gregu, mortu da-e Glàuco.<br />
Batiea Palinza accurtzu a<br />
Tròia, ue be-i fit sa losa de<br />
Mirina.<br />
Bèllero Ómine de Corinto,<br />
mortu da-e Bellerofonte<br />
(Càntigu VI, Ott. n. 31).
Bellerofonte Si narait Ipponoe<br />
e apesit tale nómene<br />
poi de aer mortu a Bèllero<br />
corìntziu. Fizu de Glàuco (o,<br />
segundu àteros, de unu deus)<br />
e babbu de Isandru, Laodàmia<br />
e Ippolocu.<br />
Beotes Abitadores de sa<br />
Beòtzia, alleados de sos<br />
Gregos.<br />
Beòtzia Regione de sa<br />
Grècia centrale,a nord de s’Àttica,<br />
finas a sas Termópiles.<br />
Tebe fit sa ‘idda printzipale,<br />
fundada da-e Cadmo.<br />
Bia O Biante (>).<br />
Biante O Bia. (a) Unu de sos<br />
cumandantes de Pilo sutt’a<br />
Nèstore; (b) troianu, babbu de<br />
Laógonu e Dàrdanu.<br />
Biènore Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Agamènnone.<br />
Bòrea Bentu chi sulat da-e<br />
Nord. Fit galu giamada “fiza<br />
de s’Etra (>).<br />
Boro (a) Babbu de Faistu,<br />
troianu; (b) Maridu de Polidora,<br />
sa fiza de Peleu, e babbu<br />
de Boro (chi Polidora apesit<br />
invece da-e su riu Spérchiu).<br />
Briareu O Egeone.Unu de<br />
sos tres Zigantes cun chimbanta<br />
concas e chentu manos,<br />
fizos de Uranu e de Gea.<br />
Briséide Fiza de Briseu,<br />
isclava preferida de Achille,<br />
muzere de Minete, re de<br />
Lirnesso.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
862<br />
Briseu Re de Pédasu e de<br />
Lirnesso, babbu de Briséide.<br />
Bucolione (a) Fizu de su re<br />
de Tròia Laomedonte; su nòmene<br />
cheret nàrrere “pastore”.<br />
Babbu de Pédasu, chi apesit<br />
da’ sa ninfa Abarbarea; (b)<br />
nóbile ateniesu, babbu de Sfelo;<br />
fit galu giamadu “Bùcolo”.<br />
Bùcolo O Bucolione (b)<br />
(>).<br />
Bùdiu Tzittade de sa<br />
Fitiótide.<br />
Bupràsiu Regione e bidda<br />
de s’Élide.<br />
Burtzighinados Cun sos<br />
“burtzighinos”, est a narrer<br />
cun una ispèssia de gambales<br />
altos finas a benuju, de corzu,<br />
chi sos Gregos de tando solian<br />
giugher in gherra, simizantes a<br />
sos burtzighinos sardos.<br />
C<br />
Cabeso Tzittade non mezus<br />
pretzisada, forsis de sa Tròade<br />
o de s’Àsia Minore.<br />
Cadmeos Àteru nòmene de<br />
sos Tebanos, gai lumenados<br />
da-e Cadmo, su fundadore de<br />
Tebe, in Beòtzia.<br />
Cadmo Su fundadore de<br />
Tebe in Beòtzia.<br />
Caistru Riu chi brotat da-e<br />
su monte Timolo, in sa Lìdia, e<br />
chi attraessat sos padros de<br />
Asiu.
Calcante Fizu de Tèstore<br />
(b), indovinu gregu.<br />
Calcodonte Babbu de<br />
Elefenore Abante, de s’Eubea.<br />
Calcone Babbu de Bàticlu,<br />
gregu.<br />
Calésiu Iscuderi de Axilu,<br />
troianu.<br />
Calètore (a) Babbu de<br />
Afareu, gregu; (b) fizu de<br />
Clìziu, troianu mortu da-e<br />
Aiace Telamone.<br />
Calidone Tzittade de s’Eòlia.<br />
Callianassa Una de sas<br />
Neréides.<br />
Callianira Una de sas Neréides.<br />
Callicolonu Palinza situada<br />
tra sa ‘idda de Tròia e su riu<br />
Simoente.<br />
Callìope Musa de sa Poesia,<br />
sempre invocada da-e sos poetas<br />
a su comintzu de un’òpera<br />
noa.<br />
Camiro Bidda de s’ìsula de<br />
Rodi.<br />
Cane O Cane d’Orione o<br />
Istella de Sìrio (>).<br />
Capaneu Prìntzipe d’Argo,<br />
babbu de Stènelo.<br />
Capi Fizu de Assàracu e<br />
babbu de Anchise; donnumannu<br />
de Enea.<br />
Cardamile Tzittade de sa<br />
Messènia, in podere de Agamènnone.<br />
Caresu Riu de sa Tròade chi<br />
naschet da-e su monte ‘e s’Ida.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
863<br />
Cària Regione de s’Asia.<br />
Càrios Pópulu de sa Cària,<br />
alleadu de sos Troianos, ghiadu<br />
da-e Naste e da-e Anfìmacu,<br />
fizos de Nomione.<br />
Càrite Muzere de Vulcanu<br />
(o Efesto). In s’ODISSEA sa<br />
muzere de Vulcanu fit Venus<br />
(o Afrodite).<br />
Càrites Fizas de Giove e de<br />
Eurìnome, antzillas de Venus e<br />
deas de sa bellesa grasciosa.<br />
Pasitea fit una de issas.<br />
Càrope Fizu de Ippasu (a),<br />
frade de Socu, gherreri troianu<br />
mortu da-e Ulisse.<br />
Càropo Maridu de Aglàia,<br />
babbu de Nireu de Sime.<br />
Carru Appellativu de s’Ùssula<br />
Mazore.<br />
Cassandra Fiza de Prìamu,<br />
dodada de poderes proféticos.<br />
Castianira Fiza de unu<br />
prìntzipe de sa Tràcia, mama<br />
de Gorgitone, chi apesit da-e<br />
re Prìamu.<br />
Càstore Fizu de Giove e de<br />
Leda, frade de Elèna; cun su<br />
frade Polluce fin giamados<br />
“Dióscuros” (>).<br />
Càucones Populassione de<br />
sa Bitìnia, alleados de sos<br />
Troianos.<br />
Cebrione Fizu burdu de<br />
Prìamu, iscuderi de Èttore,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Cefìsiu O Copóide (>).<br />
Celadonte Riu de s’Élide.
Ceneu Prìntzipe cumandante<br />
de sos Làpites, antigóriu<br />
pópulu de sa Tessàglia.<br />
Centàuros Mostros da-e sa<br />
fromma umana da-e su pettus<br />
in subra e de caddu pro sa<br />
restante parte; istaian in sa<br />
Tessàglia. Èrcole los settesciesit<br />
tottu. Su pius famosu fit<br />
Chirone.<br />
Ceranu Cumpagnu e iscuderi<br />
de Merione, mortu da-e<br />
Èttore. Fit de Licto.<br />
Cérberu Cane cun tres concas,<br />
postu a custódiu de sas<br />
giannas de s’Ade.<br />
Cèrere O Dèmetra. Fiza de<br />
Cronos e de Rea, dea ‘ardiadora<br />
de sos laores. Fit rappresentada<br />
cun una falche in manu e<br />
cun sa conca coronada de ispigas.<br />
Mama de Pro-sérpina (o<br />
Persèfone).<br />
Ceto Muzere de Forco,<br />
mama de sa Medusa (o Gòrgone).<br />
Chersidamante Fizu de<br />
Prìamu, mortu da-e Ulisse.<br />
Chertu Una de sas personificassiones<br />
de s’Abbolottu, de<br />
sa dìsputa tra persones.<br />
Chimera Mostre fantasiosu<br />
chi buttaiat fogu. Aiat sa conca<br />
de leone, su corpus de craba e-i<br />
sa coa de dragu.<br />
Chirone Unu de sos<br />
Centàuros, fizu de Crono e de<br />
Filira, méigu famosu.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
864<br />
Cicones Pópulu de sa Tràcia,<br />
alleadu de sos Troianos, cumandadu<br />
da-e Eufemu.<br />
Cilìcia Regione nord-orientale<br />
de s’Àsia Minore.<br />
Cilla Tzittade de sa Tròade,<br />
sacra a su deus Apollo, posta a<br />
pês de s’Ida.<br />
Cillene Tzittade e monte de<br />
s’Élide, sacra a Ermes (Mercùriu).<br />
Cilleneu De Cillene. Unu de<br />
sos appellativos de Ermes<br />
(Mercùriu), nàschidu in su<br />
monte ‘e Cillene.<br />
Cimòdoce Una de sas Neréides.<br />
Cimòtoe Una de sas Neréides.<br />
Cinira Re de Cipro, satzerdote<br />
de Afrodite (o Diana) a<br />
Pafo e caru a su deus de s’arcu<br />
Apollo.<br />
Ciprigna Appellativu de sa<br />
dea Vènere (o Venus o Afrodite),<br />
derivadu da-e Cipro,<br />
ìsula ue sa dea fit pretziada in<br />
manera particulare.<br />
Cipro Ìsula de su Mare<br />
Mediterràneu orientale.<br />
Ciranu Gherreri lìciu, mortu<br />
da-e Ulisse.<br />
Cisseu Prìntzipe tracianu,<br />
babbu de Teanu, sa muzere de<br />
Antènore troianu.<br />
Citeato O Cteato. Fizu putativu<br />
de Attore (o Actoro) e<br />
de Molione, frade de Euritu,
connottos -ambosduos- cun<br />
s’istivinzu de “Moliones”.<br />
Citera Ìsula accurtz’a Creta<br />
e capitale de sa matessi; sa<br />
“Cérigo” de oe. Fit sacra a sa<br />
dea Afrodite (o Vènere), nâda<br />
pro custu motivu “Citerea”.<br />
Cleóbulu Soldadu troianu,<br />
mortu da-e Aiace Oileu.<br />
Cleopatra Fiza de Marpessa<br />
e de Ide, muzere de Meleagru,<br />
giamada galu “Alcione” (>).<br />
Climene (a) Antzilla de<br />
Elèna; (b) una de sas Neréides;<br />
(c) mama de Atlante titanu,<br />
chi apesit da-e Giapeto.<br />
Clitennestra Muzere infidele<br />
de Agamènnone, re de<br />
Micene.<br />
Clito (a) Fizu de Pisènore,<br />
amigu e iscuderi de Polidamante,<br />
mortu da-e Téucro;<br />
(b) babbu de Dòlope, gregu.<br />
Clitomede Fizu de Enope,<br />
gregu valente in s’arte de giogare<br />
a punzos.<br />
Clìziu Majorale de Tròia,<br />
frade de Prìamu.<br />
Cloneu O Clóniu. Fizu de<br />
Alèctore, cumandante de sos<br />
Beotes, mortu da-e Agènore.<br />
Clóniu O Cloneu (>).<br />
Cnosso Tzittade de s’ìsula<br />
de Creta, famosa pro su<br />
Labirintu fraigadu da-e Dédalu<br />
pro contu de su re Minosse.<br />
Coo Ìsula in su golfu Ceràmicu,<br />
tra Cnidu e Alicarnassu.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
865<br />
Coone Su fizu pius mannu<br />
de Antènore troianu, mortu<br />
da-e Agamènnone umpare a<br />
su frade Ifidamante.<br />
Copàide O Cefìsiu. Lagu de<br />
sa Beòtzia.<br />
Cópriu Fizu de Pèlope e<br />
babbu de Perifete (b). Sende<br />
fuidu da-e s’Élide, pro b’aer<br />
mortu a Ifito, istesit perdonadu<br />
da-e Euristeu, re de Micene,<br />
e nomenadu imbasciadore<br />
sou. Fit Cópriu chi annuntziaiat<br />
a Èrcole sas fadigas chi<br />
l’imponiat Euristeu.<br />
Corono Babbu de Leonte<br />
tessaleu.<br />
Crànae Ìsula non mezus<br />
pretzisada a ue approdesin<br />
Pàride e Elèna fuinde da’<br />
Isparta.<br />
Creonte Babbu de Licomede,<br />
gregu.<br />
Creta Sa pius manna de sas<br />
ìsulas gregas, a sud de sas<br />
Cìclades.<br />
Cretone Fizu de Dìocle ‘e<br />
Fere, mortu da-e Enea.<br />
Crisa Tzittade de sa Tròade,<br />
sacra a su deus Apollo, posta a<br />
pês de s’Ida.<br />
Crise Re de Crisa, in sa<br />
Tròade, satzerdote de su deus<br />
Apollo e babbu de Criséide.<br />
Criséide Fiza de Crise e<br />
isclava de Agamènnone.<br />
Crismo Soldadu troianu,<br />
mortu da-e Megete.
Crisòtema Fiza de Agamènnone<br />
e de Clitennestra.<br />
Crìtia Una de sas Neréides.<br />
Cromi Cumandante de sos<br />
Mìsios umpare a Ennomo.<br />
Crómiu O Cromìu. Cumandante<br />
de s’esércitu de Pilo<br />
sutt’a Nèstore e, forsis, fizu<br />
sou.<br />
Cromìu (a) Fizu de Prìamu,<br />
mortu da-e Diomede; (b) soldadu<br />
troianu, mortu da-e<br />
Téucro.<br />
Cronide Fizu de Crono (o<br />
Cronos), ossiat Zeus (o<br />
Giove).<br />
Crono, -os O Saturnu. Fizu<br />
de Uranu e de Gea, maridu de<br />
Rea e babbu de maicantos<br />
deos e deas. Zeus fit unu de<br />
sos fizos.<br />
Cteato O Citeato (>).<br />
Curetes Sos primos abitadores<br />
de s’Etòlia, chi aiat pro capitale<br />
sa tzittade de Pleurone.<br />
D<br />
Damàstore Babbu de Telepolemu<br />
(b), lìciu.<br />
Dàmasu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Polìpete.<br />
Danae Fiza de Acrìsiu. Zeus<br />
s’aunesit a issa bolténdesi in<br />
proja d’oro.<br />
Danaos Àteru nomene de<br />
sos cumbattentes gregos in sa<br />
gherra de Tròia.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
866<br />
Dardaneos O Dàrdanos.<br />
Àteru nòmene de sos Troianos,<br />
de sa rébula ‘e Dàrdanu,<br />
primu re de Tròia.<br />
Dardània Tzittade de s’Àsia<br />
Minore, posta a pês de s’Ida,<br />
fundada da-e Dàrdanu.<br />
Dàrdanos O Dardaneos (>).<br />
Dàrdanu (a) Fizu de Zeus e<br />
de Elettra, primu re e fundadore<br />
de s’ereu troianu; (b) fizu<br />
de Biante, troianu, mortu da-e<br />
Achille. Frade de Laógonu.<br />
Darete Riccu troianu, satzerdote<br />
de Vulcanu (o Efesto),<br />
babbu de Ideu e de Fegeu.<br />
Dédalu Su geniale costruttore<br />
de su famosu Labirintu<br />
de Cnosso.<br />
Deicoonte Fizu de Pérgasu,<br />
cumpagnu de Enea, mortu dae<br />
Agamènnone.<br />
Deidamìa Mama de Neottólemu<br />
(o Pirru), ch’apesit da’<br />
Achille.<br />
Deìfobo Fizu de Prìamu,<br />
valorosu gherreri troianu.<br />
Deiocu Soldadu gregu,<br />
mortu da-e Paris.<br />
Deìpilo Amigu de Stènelo,<br />
gregu.<br />
Deìpiro O Dipiro. Gherreri<br />
de sa Tràcia, mortu da-e<br />
Élenu.<br />
Delfi Tzittade de sa Fócide,<br />
giamada innanti Pito (>),<br />
famosa pro su témpiu de<br />
Apollo.
Delo Sa pius minore de sas<br />
ìsulas Cìclades, famosa pro bi<br />
esser nàschidos Apollo e<br />
Diana.<br />
Dèmetra O Cèrere (>).<br />
Democoonte Fizu burdu de<br />
re Prìamu, mortu da-e Ulisse.<br />
Demoleonte: Soldadu troianu,<br />
fizu d’Antènore, mortu<br />
da-e Achille.<br />
Demucu Soldadu troianu,<br />
fizu de Filètore, mortu da-e<br />
Achille.<br />
Dètore Soldadu troianu,<br />
mortu da-e Téucro.<br />
Deucalione (a) Fizu de Minosse<br />
e babbu d’Idomeneu; (b)<br />
troianu mortu da-e Achille.<br />
Dexamene Una de sas Neréides.<br />
Déxiu Babbu de Ifìnoe,<br />
gregu.<br />
Dia O Issionea. Muzere de<br />
Issione e mama de Piritoe.<br />
Diana O Artémide (>).<br />
Dimante Prìntzipe de sa<br />
Frìgia, babbu de Écuba.<br />
Dinamene Una de sas<br />
Neréides.<br />
Dìocle Re de Fere, babbu de<br />
Cretone e de Orsìlocu.<br />
Diomede Fizu de Tideu, re<br />
d’Argo, valorosu gherreri<br />
gregu.<br />
Diomedea Fiza de Forbante<br />
de Lesbo, isclava de Achille.<br />
Dione Fiza de Océanu e de<br />
Tétide o, segundu àteros, de<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
867<br />
Uranu e de Gea. Fit sa mama<br />
de Vènere, ch’apesit da-e<br />
Giove.<br />
Diónisu O Baccu. Fizu de<br />
Giove e de Semele, deus de sa<br />
‘ide e de su ‘inu. Si cojuesit<br />
cun Arianna, sa fiza de Minosse,<br />
cando Teseu l’abbandonesit<br />
in s’ìsula de Nesso. Babbu<br />
de Toante, re de Lemno.<br />
Diopite Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Ulisse.<br />
Diore Unu de sos battor<br />
cabos de sos Epeos de s’Élide,<br />
fizu de Amarincu, mortu da-e<br />
Pìroe.<br />
Diorete Babbu de Automedonte.<br />
Dióscuros Càstore e Polluce,<br />
fizos de Giove e de Leda,<br />
frades de Elèna. Su nòmene<br />
derivat da-e “Diós” = Giove e<br />
“kuroi” = rampollo.<br />
Dipiro O Deìpiro (>).<br />
Discòrdia O Eris. Fiza de sa<br />
Notte. Una de sas tantas personificassiones<br />
de sas passiones<br />
e de sos sentimentos de<br />
sos ómines in gherra. In occasione<br />
de sas nuntas de Tétide<br />
(o Teti) cun Peleu, pro si vindicare<br />
pro no esser bistada<br />
cumbidada a su coju, ch’imbolesit<br />
in mes’a sa zente in<br />
festa una mela d’oro, cun s’iscritta<br />
“A sa pius bella”. Nde<br />
naschesit una disputa tra deas<br />
cun cumplicassiones chi cajo-
nesin, appoi ‘e su giudìsciu ‘e<br />
Paris, sa gherra de Tròia.<br />
Disènore Cumandante de sa<br />
Lìcia.<br />
Diu Fizu de Prìamu.<br />
Dodona Localidade de<br />
s’Epiru, famosa pro su “chercu”<br />
cunsagradu a Zeus.<br />
Dodoneu Appellativu de<br />
Zeus, onoradu in manera particulare<br />
in sa ‘idda de Dodona,<br />
in s’Epiru, ue be-i fit su famosu<br />
“chercu de Dodona”.<br />
Dòlope (a) Gherreri gregu,<br />
fizu de Clito, mortu da-e Èttore;<br />
(b) fizu de Lampu, troianu,<br />
mortu da-e Menelau.<br />
Dolopes Pópulu de sa<br />
Fitiótide, su rennu de Peleu e<br />
de Achille.<br />
Dolopione Troianu, babbu<br />
de Ipsènore (b)<br />
Dóriclu: Fizu burdu de<br />
Prìamu, mortu da-e Aiace<br />
Telamone.<br />
Dóride Una de sas Neréides.<br />
Segundu àteros, fit sa muzere<br />
de Nereu e mama de sas chimbanta<br />
Neréides.<br />
Doto Una de sas Neréides.<br />
Dràciu Cumandante de sos<br />
Epeos.<br />
Dreso Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Eurìalu.<br />
Driante (a) Antigóriu prìntzipe<br />
e cumandante de su<br />
pópulu de sos Làpites, sos chi<br />
si distinghesin in sa gherra<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
868<br />
contr’a sos Centàuros; (b)<br />
prìntzipe de sa Tràcia, babbu<br />
de Licurgo.<br />
Drìope Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Achille.<br />
Dulìchiu Isuledda accurtzu<br />
a Ìtaca.<br />
Eacide Achille, gai lumenadu<br />
da-e Éacu, babbu de Peleu.<br />
Éacu Fizu de Giove e de<br />
Egina, babbu de Peleu e, pertantu,<br />
donnumannu de<br />
Achille, cabu de sa rébula de<br />
sos Eàcides.<br />
Ebe Fiza de Giove e de<br />
Giunone (o Era), dea de s’eterna<br />
gioventude. Serviat su “nèttare”<br />
a sos deos de s’Olimpu. Si<br />
cojuesit cun Èrcole.<br />
Ecàmede Fiza de Arsino,<br />
prìntzipe de Tènedo; fatta<br />
isclava da-e Achille, istesit dae<br />
custu regalada a Nèstore.<br />
Echecleu Maridu de Polimela.<br />
Écheclu (a) Soldadu troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo; (b) fizu<br />
de Agènore, gherreri troianu,<br />
mortu da-e Achille.<br />
Echemmone Fizu de Prìamu,<br />
mortu da-e Diomede.<br />
Echèpolo Taliseu: Eroe<br />
troianu, fizu de Talìsiu, mortu<br />
da-e Antìlocu.<br />
Echépolu Tirannu de Sicio-<br />
E
ne, fizu de un’Anchise non<br />
mezus pretzisadu.<br />
Echìnades Ìsulas de fronte a<br />
s’Élide.<br />
Échiu (a) Soldadu gregu,<br />
mortu da-e Polite; (b) soldadu<br />
troianu, mortu da-e Pàtroclo;<br />
(c) Babbu de Mecisteu, gregu.<br />
Écuba Fiza de Dimante frìgiu,<br />
muzere de Prìamu, re de<br />
Tròia.<br />
Edipo Re de Tebe, babbu de<br />
Etèocle e de Polinice.<br />
Efesto O Vulcanu. Fizu de<br />
Giove e de Giunone, deus de<br />
su fogu; teniat sos frailes suos<br />
sutt’a su vulcanu Mongibella<br />
(Etna). Fit toppu e maridu de<br />
sa dea Càrite. In s’ODISSEA sa<br />
muzere fit invece Vènere.<br />
Efete Prìntzipe de Efira.<br />
Efialte Zigante, fizu de Ifimedea<br />
e de Aloeu, frade de<br />
Oto.<br />
Efira Segundu sos antigos<br />
istudiosos de s’Ilìade, diat<br />
dever esser sa tzittade de Corinto.<br />
Efireos o Efiros Populassiones<br />
de sa Tessàglia.<br />
Ega Tzittade de s’Acàia,<br />
cunsacrada a su deus Posidone.<br />
Ege Nòmene de diversas<br />
tzittades gregas, tottu collocadas<br />
accurtzu a su mare.<br />
Egeone O Briareu. Unu de<br />
sos tres Zigantes cun chim-<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
869<br />
banta concas e chentu manos,<br />
fizos de Uranu e de Gea.<br />
Egeu Antigu re d’Atene,<br />
babbu de Teseu (b).<br />
Egialea Fiza de Adrasto,<br />
antigu re d’Argo, e mama de<br />
Diomede.<br />
Égida S’iscudu de Giove, chi<br />
aiat in su mesu istoriada sa<br />
conca de sa terrìbile Gòrgone<br />
(o Medusa), chi ‘oltaiat in<br />
pedra chie l’aeret mirada.<br />
Egina Mama de Éacu, chi<br />
apesit da-e Giove.<br />
Egistu Fizu de Tieste, amante<br />
de Clitennestra e mortore<br />
de Agamènnone. Lu ‘occhesit<br />
Oreste.<br />
Eione Re de sa Tràcia, babbu<br />
de Reso.<br />
Eioneu Gherreri gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Élasu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Élato -u Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Agamènnone.<br />
Elea S’Élide settentrionale,<br />
regione de su Peloponnesu.<br />
Sos abitantes suos fin giamados<br />
Epeos.<br />
Elefenore Fizu de<br />
Calcodonte, cumandante de<br />
sos Abantes de s’Eubea, mortu<br />
da-e Agènore.<br />
Elèna Fiza de Giove e de<br />
Leda o, segundu àteros, de<br />
Tìndaru e de Leda, muzere de<br />
Menelau, re d’Isparta. Pàride
troianu la furesit a su maridu,<br />
cajonende degai sa gherra de<br />
Tròia.<br />
Élenu (a) Unu de sos tantos<br />
fizos de Prìamu; fit un’indovinu;<br />
(b) Fizu de Enopo, gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Eleona Tzittade de sa<br />
Beòtzia.<br />
Elettra Mama de Iride, chi<br />
apesit da-e Taumante.<br />
Elicaone Fizu de Antènore e<br />
bénneru de Prìamu, séndesi<br />
cojuadu cun sa fiza Laodice.<br />
Elice Tzittade de s’Acàia, ue<br />
fit meda onoradu su deus<br />
Posidone (o Nettunu).<br />
Élide Regione in sa costa<br />
occidentale de su Peloponnesu.<br />
Elisu Logu de ogni delìscia,<br />
in s’estremu occidente, abitadu<br />
da’ ómines chi, pro ‘more ‘e<br />
s’Olimpu, vittian sa morte<br />
pr’èssere destinados a mezus<br />
vida. Radamantu fit su re de<br />
tale logu.<br />
Ellade Totta sa Grècia ‘e<br />
tando.<br />
Ellesponto: O Ponto. Sos<br />
“Dardanelli” de oe.<br />
Emàzia Antigu nòmene de<br />
sa Macedònia e galu de una<br />
parte de custa.<br />
Emone (a) Babbu de Meone,<br />
tebanu; (b) unu de sos cumandantes<br />
de s’esércitu de<br />
Pilo sutt’a Nèstore.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
870<br />
Enea Fizu d’Anchise e de sa<br />
dea Vènere, prìntzipe dardanu.<br />
Eneu (a) Re de Calidone e<br />
de sos Etoleos; (b) babbu de<br />
Tideu e de Meleagru, maridu<br />
de Altea. Fit fizu de Porteu e<br />
frade de Agrìu e de Melante.<br />
Enìalu Appellativu de su<br />
deus Marte (o Ares), mere<br />
soberanu de sa gherra, derivadu<br />
da-e Eniò, dea de sa gherra<br />
orrorosa.<br />
Eniò Dea de sa gherra felosa<br />
e orrorosa.<br />
Eniopeu O Enopeu (>).<br />
Éniu Gherreri troianu, mortu<br />
da-e Achille in su riu Xantu.<br />
Ennomo (a) Cumandante<br />
de sos Mìsios, alleados de sos<br />
Troianos, indovinu, mortu dae<br />
Achille; (b) troianu mortu<br />
da-e Ulisse.<br />
Enomanu Gherreri troianu<br />
mortu da-e Idomeneu.<br />
Enomau Gherreri gregu<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Enope (a) Gregu, babbu de<br />
Clitomede; (b) tzittade de sa<br />
Lacònia a làccana cun sa Messènia,<br />
in podere de Agamènnone;<br />
c) troianu, babbu de<br />
Tèstore.<br />
Enopeu O Eniopeu. Fizu de<br />
Tebeu, iscuderi de Èttore,<br />
mortu da-e Diomede.<br />
Enopo (a) Babbu de Satnìu,<br />
troianu; (b) babbu de Élenu,<br />
gregu, mortu da-e Èttore.
Enos Tzittade de sa Tràcia,<br />
alleada de sos Troianos.<br />
Eòlia Fit sa regione de su<br />
deus de sos bentos Éolu.<br />
Éolu (a) Fizu de Ippota e<br />
deus soberanu de sos bentos;<br />
(b) babbu de Macareu.<br />
Eos O Aurora. Fiza de Iperione<br />
e de Eurifessa, isposa de<br />
Titone.<br />
Epalte Gherreri lìciu, mortu<br />
da-e Pàtroclo.<br />
Epea Tzittade de sa Lacònia,<br />
in podere de Agamènnone.<br />
Epeos Abitadores de s’Élide<br />
settentrionale o Elea, alleados<br />
de sos Gregos.<br />
Epeu Chertadore a punzos<br />
gregu, fizu de Pànope. Su matessi<br />
nòmene aiat s’eroe gregu<br />
chi costruesit su famosu “caddu<br />
de Tròia” (s’abbaidet s’ottava<br />
n. 69 de su Càntigu VIII<br />
de s’ODISSEA mia). Non s’ischit<br />
s’est sa matessi persone.<br />
Epicleu Cumpanzu de<br />
Sarpèdone, mortu da-e Aiace<br />
Telamone.<br />
Epigeu Fizu de Agacleu mirmìdone,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Epistore Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Epìstrofu (a) Cumandante<br />
focesu, fizu de Ifito e frade de<br />
Schédiu (b); (b)-cumandante<br />
de sos Alizones.<br />
Epitu Babbu de Perifante,<br />
troianu.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
871<br />
Era O Giunone. Sorre e muzere<br />
de Zeus, reina de sos Deos.<br />
Èracle O Èrcole (>).<br />
Èrcole O Èracle. Fizu de Giove<br />
e de Alacmena, s’eroe pius<br />
forte e tzelebradu de s’antighidade.<br />
In s’Olimpu si cojuesit<br />
cun Ebe. Babbu de Telepolemu,<br />
ch’apesit da-e Astìocle.<br />
Erebu Su situ prus tuvucu<br />
de s’Inferru, ue istaiat su deus<br />
Ade (>).<br />
Eretteu Su fundadore de<br />
Atene.<br />
Eribea Segunda muzere de<br />
Aloeu e bìdriga de sos Zigantes<br />
Oto e Efialte.<br />
Erilau Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Erimante (a) Gherreri<br />
troianu, mortu da-e<br />
Idomeneu; (b) gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Erinnes O Fùrias. Deas infernales<br />
de sa vinditta e de sas<br />
maleisciones, chi persighian<br />
mascamente chie s’esserat<br />
manciadu de delittos graes<br />
contr’a sos parentes. Fini tres:<br />
Aletto, Tisìfone, Megera. Pro<br />
pilos gighian serpentes.<br />
Eriopide Muzere de Oileu,<br />
re de sa Lócride.<br />
Eris O Discòrdia (>).<br />
Erittóniu Fizu de Dàrdanu,<br />
re de sos Troianos, mentovadu<br />
pro sas ricchesas, babbu de<br />
Troe (o Troo).
Ermes O Ermete o Mercùriu.<br />
Fizu de Giove e de Màia,<br />
imbasciadore de sos deos. Fit<br />
puru giamadu Cilleneu, sende<br />
nàschidu in su monte ‘e Cillene.<br />
Aiat galu s’ingàrrigu de<br />
accumpanzare sas ànimas de<br />
sos Mortos a s’Ade.<br />
Ermete O Ermes (>) o Mercùriu.<br />
Ermione (a) Fiza de Menelau<br />
e de Elèna; (b) tzittade sutt’a<br />
sa podestade de Diomede ‘e<br />
Tideu.<br />
Ermo Riu de sa Lìdia.<br />
Esculàpiu O Asclépiu (>).<br />
Esepu (a) Riu de sa Mìsia,<br />
chi brotat da-e s’Ida e attraessat<br />
sa Lìdia; (b) fizu de Bucolione<br />
e de sa ninfa Abarbarea,<br />
frade de Pédasu, mortu da-e<br />
Eurìalu.<br />
Esiete Babbu de Alcàtoe,<br />
troianu.<br />
Esima Tzittade de sa Tràcia.<br />
Esìnniu Gherreri gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Esione Fiza de Laomedonte<br />
chi Èrcole liberesit da’ unu<br />
mostre marinu.<br />
Esone Babbu de Giasone.<br />
Ésperu Sa prima e pius<br />
lùghida istella chi s’accherat in<br />
chelu poi iscurigadu.<br />
Essadeu Prìntzipe e cumandante<br />
de sos Làpites, antigóriu<br />
pópulu de sa Tessàglia.<br />
Eta Puddedra curridora de<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
872<br />
Agamènnone. Su nòmene,<br />
tales comente Etone (unu de<br />
sos caddos d’Èttore), cheret<br />
nàrrere “mùrtinu ardente”.<br />
Etàporo Riu de sa Tròade,<br />
chi brotat da-e s’Ida.<br />
Etèocle Fizu de su re de Tebe<br />
Edipo, frade de Polinice.<br />
Etìone (a) O Ezione. Re de<br />
Tebe Ipoplàcia, babbu de Andròmaca,<br />
sa muzere de Èttore;<br />
(b) fizu de Giasone; fit de Imbro,<br />
ìsula accurtzu a sas costeras<br />
de sa Tròade; riscattesit dae<br />
Euneu a Licaone, fizu de<br />
Prìamu; (c) babbu de Pode,<br />
troianu.<br />
Etìopes Populu antigóriu,<br />
chi istaiat in terras medas attesu,<br />
in sas costeras de s’Océanu.<br />
Etiòpia Regione de s’Àfrica.<br />
Etoleos Sos Eleos chi su re<br />
Étolu giuttesit in s’Etòlia;<br />
alleados de sos Gregos.<br />
Etòlia Regione occidentale<br />
de sa Grècia.<br />
Etone Unu de sos battor<br />
caddos ispantosos de Èttore;<br />
su nòmene cheret nàrrere<br />
“mùrtinu ardente”.<br />
Etra Sa parte pius alta de su<br />
Chelu. Su ‘entu ‘e Borea beniat<br />
giamadu “fizu de s’Etra”, ca si<br />
crêiat chi falerat da-e sa parte<br />
alta de su Chelu.<br />
Etra Pittiea Fiza de Pitteu e<br />
antzilla de Elèna in Tròia.<br />
Èttore Fizu de Prìamu e de
Écuba, isposu de Andròmaca.<br />
S’eroe pius valorosu de s’esércitu<br />
troianu, mortu da-e<br />
Achille.<br />
Eubea Ìsula accurtzu a sa<br />
costa orientale de sa Grècia.<br />
Euchènore Fizu de s’indovinu<br />
corìntziu Polido, mortu<br />
da-e Paris.<br />
Eudoro Cumandante mirmìdone,<br />
fizu de Ermes e de<br />
Polimela.<br />
Eufemu Fizu de Trezenu,<br />
cabu de sos Cìcones, alleados<br />
de sos troianos.<br />
Euforbo Fizu de Pantoe e de<br />
Fróntide, frade de Polidamante<br />
e de Iperènore; ferizesit<br />
a Pàtroclo, prima de ruer<br />
mortu pro manos de Menelau.<br />
Eufrósine Una de sas Neréides.<br />
Eumede Imbasciadore<br />
troianu, babbu de Dolone.<br />
Eumelu Fizu de Admeto e<br />
de Alcesti, cumandante tessaleu.<br />
Euneu Fizu de Giasone e de<br />
Issìpile, prìntzipe de Lemno.<br />
Eurìalu Fizu de Mecisteu,<br />
cumandante gregu sutt’a Diomede.<br />
Eurìbate (a) Imbasciadore<br />
de Agamènnone; (b) itacesu,<br />
cumpanzu de Ulisse.<br />
Euridamante Prìntzipe<br />
troianu, babbu de Abante e de<br />
Polide.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
873<br />
Eurifessa Mama de Eos (o<br />
Aurora), chi apesit da-e Iperione.<br />
Eurimedonte (a) Fizu de<br />
Tolemeu, iscuderi de Agamènnone;<br />
(b) servidore de su<br />
re de Pilo Nèstore.<br />
Eurìnome Fiza de Océanu,<br />
divinidade marina.<br />
Eurìpilo Fizu de Evèmone,<br />
prìntzipe cumandante de sos<br />
Tessaleos.<br />
Euristeu Re de Tirinto e de<br />
Micene; istesit isse a impònnere<br />
a Èrcole sas dóighi “fadigas”<br />
mentovadas.<br />
Euritalione Campione de<br />
sos Arcades, mortu da-e<br />
Nèstore in sa gherra contr’a<br />
sos de Pilo.<br />
Euritu (a) Unu de sos duos<br />
Moliones, fizu de Attore (o<br />
Actoro) e frade de Citeato (o<br />
Cteato); (b) O Eurito. Babbu<br />
de Ifito.<br />
Éuro Bentu chi sulat da-e<br />
sud-est.<br />
Europa Fiza de Agènore<br />
fenìciu, furada da-e Zeus ‘oltadu<br />
in trau. Mama de<br />
Radamantu e de Minosse.<br />
Eussoro Babbu de Acamante<br />
tracianu.<br />
Evèmone Babbu de Eurìpilo<br />
tessaleu.<br />
Evenina Fiza de Eveno:<br />
Marpessa (>).<br />
Eveno Babbu de Marpessa.
Evippu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Ezione O Etìone (>).<br />
Faistu Fizu de Boro, troianu<br />
mortu da-e Idomeneu.<br />
Falce Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Antìlocu.<br />
Fama Non fit própriu una<br />
divinidade, ma sa personificassione<br />
litterale de sas boghiadas,<br />
bonas e malas, chi si<br />
‘ògana in sa terra.<br />
Fau de Zeus Pianta maestosa,<br />
situada in s’altura de Scea,<br />
cunsacrada a Zeus soberanu.<br />
Faùsia Babbu de Apisaone,<br />
troianu.<br />
Febo O Apollo (>).<br />
Fegeu Fizu de Darete, troianu,<br />
frade de Ideu, mortu da-e<br />
Diomede.<br />
Fèia Tzittade de s’Élide.<br />
Fenice Fizu de Amìntore<br />
Ormenide, mastru de Achille.<br />
Fenìcia Regione in sas costeras<br />
de su Mare Mediterràneu,<br />
posta tra sa Sìria e-i sa Palestina.<br />
Fenope Fizu de Asìu, babbu<br />
de Xantu (c), de Toone e de<br />
Forci. Fit de Abidu.<br />
Fera, -e Tzittade de sa<br />
Messènia, in su Peloponnesu,<br />
accurtzu a su riu Nedone, in<br />
podere de Agamènnone.<br />
F<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
874<br />
Fèreclo Fizu de Armonide,<br />
troianu mortu da-e Merione.<br />
Ferusa Una de sas Neréides.<br />
Fida Cumandante de sos<br />
Atenieses Iónicos.<br />
Fidippu Cun Antifu ed Eurìpilo<br />
cumandaiat s’esércitu<br />
lómpidu a Tròia da-e Scàrpanto,<br />
Caso, Coo, Nisiro e Calinopro<br />
aggiuare a sos d’Argo.<br />
Fìlace O Filàcia. Tzittade de<br />
sa Tessàglia.<br />
Filàcia O Fìlace (>).<br />
Fìlacu Babbu de Ificlo o Ificle,<br />
tessaleu; mortu da-e Léito.<br />
Filante Babbu de Polimela.<br />
Filètore Babbu de Demucu,<br />
troianu.<br />
Fileu Babbu de Megete (o<br />
Mege).<br />
Filòttete Cumandante tessaleu,<br />
alleadu de sos Gregos.<br />
Fitia O Ftìa. Capitale de sa<br />
Fitiótide, in Tessàglia.<br />
Fitios Pópulu forsis de sa<br />
Tessalea, alledau de sos Gregos.<br />
Los cumandaiat Podarce.<br />
Fitiótide O Ftiótide. Regione<br />
de sa Tessàglia meridionale,<br />
su rennu de Peleu e de Achille.<br />
Flegeos Pópulu de sa Tessàglia,<br />
alleadu de sos Gregos.<br />
Focesos Pópulu de sa Grècia.<br />
Forbante (a) Troianu riccu<br />
meda, babbu de Ilioneu; (b)<br />
babbu de Diomedea de Lesbo,<br />
una de sas isclavas de Achille.<br />
Forci Fizu de Fenope,
cumandante de s’esércitu frìgiu,<br />
alleadu de sos Troianos,<br />
frade de Toone e de Xantu (c).<br />
Forco Babbu de sa Gòrgone<br />
(o Medusa), maridu de Ceto.<br />
Fràmone Babbu de Agelao<br />
troianu.<br />
Frìgia Regione de s’Àsia<br />
Minore, a oriente de Tròia.<br />
Frìgios Abitantes de sa Frìgia,<br />
alleados de sos Troianos.<br />
Fróntide Muzere de Panto(e)<br />
troianu, mama de Polidamante,<br />
de Iperènore e de<br />
Euforbo.<br />
Ftìa O Fitia (>).<br />
Ftiótide O Fitiótide (>).<br />
Fua Personificassione de<br />
s’apprettu e de sa timória ch’ispinghen<br />
s’ómine a fuire.<br />
Fùrias O Erinnes (>).<br />
G<br />
Galatea Una de sas Neréides.<br />
Ganimede Fizu meda bellu<br />
de su re Troe, frade de Ilo e de<br />
Assàracu; Zeus lu furesit a su<br />
babbu pro servire bustu e<br />
chena a sos Deos soberanos de<br />
s’Olimpu.<br />
Gàrgaru Sa chima pius alta<br />
de su Monte ‘e s’Ida.<br />
Gea O Terra. Muzere de<br />
Uranu, mama de Saturnu e de<br />
sos Zigantes.<br />
Gereneu Appellativu de<br />
Nèstore, re de Pilo, derivadu<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
875<br />
da-e su fattu d’esser bistadu<br />
allevadu a Gerenìa.<br />
Gerenia Tzittade de sa<br />
Messènia.<br />
Giapeto Unu de sos Titanos,<br />
babbu de Atlante.<br />
Giàrdanu Riu de su Peloponnesu.<br />
Giasone Prìntzipe de sa Tessàglia,<br />
fizu de Esone, maridu<br />
de Issìpile e babbu de Euneu.<br />
Gigea Paule de sa Lìdia a pês<br />
de su monte Timolo (o<br />
Tmolo).<br />
Giòbate Re de sa Lìcia, babbu<br />
de Antea e sogru de Pretu.<br />
Giove O Zeus. Fizu de<br />
Crono(s) e de Rea, isposu<br />
prima de Latona e poi de Era<br />
(o Giunone); su deus soberanu<br />
de s’Olimpu gregu e segnore<br />
de su lampu e de su tronu,<br />
babbu e maicantos deos e<br />
deas.<br />
Girgitone Tzittade de sa<br />
Tessàglia (o Tessalea).<br />
Girtiu Babbu de Irtiu, de sa<br />
Mìsia.<br />
Giunone O Era (>).<br />
Glàuce Una de sas Neréides.<br />
Glàuco (a) Fizu de Ippólocu,<br />
prìntzipe de sos Lìcios;<br />
(b) fizu de Sìsifu e babbu de<br />
Bellerofonte.<br />
Gorge Muzere de Andrèmone,<br />
mama de Toante etoleu.<br />
Gorgitone Fizu burdu de
Prìamu e de Castianira, mortu<br />
da-e Téucro.<br />
Gòrgone O Medusa. Una de<br />
sas fizas de Forco e de Ceto.<br />
Mostre orrorosu chi aiat su<br />
podere de giambare in pedra<br />
chie l’aeret mirada in cara. Pro<br />
pilos gighiat pìberas bias.<br />
Granicu Riu de sa Tròade,<br />
chi brotat da-e s’Ida.<br />
Guneu Cumandante gregu,<br />
de Cifo.<br />
Iades Istellas giamadas “carradoras<br />
d’abba”, prîte, a s’accherada,<br />
cominzat s’istajone<br />
de sas abbas. Dian aer allattadu<br />
a Zeus, chi, reconnoschente,<br />
las diat aer collocadas in<br />
mesu a sas àteras costellassiones<br />
de su Chelu.<br />
Ialisu Bidda de s’ìsula de<br />
Rodi.<br />
Ialmenu Fizu de Astìoche e<br />
de Marte, frade de Ascàlafu, re<br />
de Orcumenu, in sa Beòtzia.<br />
Iàmenu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Leonte.<br />
Ianira Una de sas Neréides.<br />
Iaolco Tzittade de sa Tessàglia.<br />
Iasu Unu de sos cumandantes<br />
de s’esércitu de Atene, fizu<br />
de Sfelo, mortu da-e Enea.<br />
Icareu Parte de su Mare<br />
I<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
876<br />
Egeu accurtzu a sas costas de<br />
s’Àsia Minore. Su nòmene<br />
derivat da-e s’ìsula Icària (sa<br />
Nicària de oe).<br />
Icetaone Majorale troianu,<br />
frade de Prìamu, babbu de<br />
Melanippu.<br />
Ida Cadena de montagnas<br />
de sa Tròade, cunsacradas a<br />
Giove.<br />
Ide (a) Ómine forte meda,<br />
fizu de Posidone, maridu de<br />
Marpessa Evenina e babbu de<br />
Cleopatra; (b) si trattat forsis<br />
de sa tzittade de Sardi, in sa<br />
Lìdia.<br />
Ideu (a) Imbasciadore de su<br />
re Prìamu; (b) fizu de Darete<br />
troianu e frade de Fegeu.<br />
Ideu Tronante Appellativu<br />
de Giove, abitadore de s’Ida e<br />
mere soberanu de su tronu.<br />
Idomeneu Re de sos Cretesos,<br />
fizu de Deucalione e<br />
nebode de Minosse.<br />
Iera Una de sas Neréides.<br />
Ifeu Gherreri troianu, mortu<br />
da-e Pàtroclo.<br />
Ifi Isclava chi Pàtroclo apesit<br />
in regalu da-e Achille, su<br />
die chi conchistesin sa tzittade<br />
de Schiro cumbattende contr’a<br />
Enieu.<br />
Ifianassa O Ifigènia (>).<br />
Ificlo,-e Fizu de Fìlacu, maridu<br />
de Astìoche, babbu de<br />
Podarce e de Protesilau tessaleos;<br />
fit famosu in sa cursa a pe’.
Ifidamante Fizu de Antènore<br />
troianu, mortu da-e<br />
Agamènnone, umpare a su<br />
frade pius mannu Coone.<br />
Ifigènia O Ifianassa. Fiza de<br />
Agamènnone e de Clitennestra.<br />
Ifimedea Isposa de Aloeu e<br />
mama de sos Zigantes Oto e<br />
Efialte.<br />
Ifìnoe Fizu de Déxiu, gregu,<br />
mortu da-e Glàuco.<br />
Ifitide Archetolemo, fizu de<br />
Ifito.<br />
Ifitione Gherreri de sa<br />
Meònia, fizu de Otrinte,<br />
mortu da-e Achille.<br />
Ifito (a) Babbu de Schédiu<br />
(b) e de Epìstrofu, focesu; (b)<br />
babbu de Archetolemo, troianu;<br />
(c) fizu de Eurito, mortu<br />
dae Èrcole (Càntigu XI, nota<br />
n. 37).<br />
Ila Tzittade de sa Beòtzia,<br />
accurtzu a su lagu Copàide.<br />
Ìlio, Ìlion, Ilione O Tròia.<br />
Tzittade de sa Tròade a pês de<br />
su monte’e s’Ida, posta in<br />
mesu a sos rios Scamandru e<br />
Simoente. Su nòmene de Tròia<br />
li derivat da’ unu de sos res<br />
suos antigòrios, Troe; su de<br />
Ìlio, Ìlion, Ilione, invece, da-e<br />
su re Ilo, fizu de Troe. Sas<br />
muràglias suas istesin fraigadas<br />
da-e sos deos Apollo e<br />
Nettunu, sende re Laomedonte.<br />
Sos Gregos de re Agamènnone<br />
la derruesin poi ‘e<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
877<br />
degh’annos de gherra, cun<br />
s’ingannu de su famosu “caddu”,<br />
in s’annu 1184 innante ‘e<br />
Cristos.<br />
Ilioneu Fizu de Forbante,<br />
troianu, mortu da-e Peneleu.<br />
Ilitia Mastra ‘e partu chi<br />
aggiuesit a Polimela a s’illierare<br />
de Eudoro.<br />
Illo Riu de sa Lìdia.<br />
Ilo Fizu de Troe, frade de<br />
Assàracu e Ganimede, babbu<br />
de Laomedonte. Fundesit a Ilio.<br />
Imbrasu Babbu de Piroo,<br />
tracianu.<br />
Imbriu Fizu de Mèntore,<br />
bénnaru de Prìamu, pro aer<br />
cojuadu a Medesicasta, mortu<br />
da-e Téucro. Fit de Pedeu, in<br />
sa Tròade.<br />
Imbro Isuledda de su Mare<br />
Egeu de fronte a sa Tròade.<br />
Iónicos Pópulu de s’Àttica<br />
ateniese.<br />
Ipeirone Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Diomede.<br />
Iperea Sa funtana de Iperea<br />
fit in sa Tessàglia, regione settentrionale<br />
de sa Grècia.<br />
Iperènore Fizu de Pantoe e<br />
de Fróntide, frade de Euforbo<br />
e de Polidamante, soldadu<br />
troianu mortu da-e Menelau.<br />
Iperione Appellativu de su<br />
deus Sole, babbu de Eos (o<br />
Aurora), chi apesit da-e<br />
Eurifessa. Su nòmene cheret<br />
nàrrere “chi movet in altu”.
Iperocu (a) Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Ulisse; (b)<br />
babbu de Itimone, de Elea.<br />
Ipoplàcia O Tebe Ipoplàcia,<br />
in sa Mìsia. Su nòmene li derivat<br />
da-e esser collocada in sos<br />
fiancos de su monte Placo.<br />
Ippasu (a) Babbu de Socu e<br />
de Càrope, mortos da-e Ulisse;<br />
(b) babbu de Ipsènore.<br />
Ippocoonte Prìntzipe tracianu,<br />
fradile de Reso.<br />
Ippodamante Gherreri<br />
troianu, mortu da-e Achille.<br />
Ippodàmia (a) Fiza de<br />
Anchise, sorre de Enea, muzere<br />
de Alcàtoe, mama de Polìpete<br />
tessaleu; (b) muzere de Pèlope,<br />
mama de Atreu e de Tieste; (c)<br />
muzere de Piritoe, prìntzipe de<br />
sos Làpites, mama de Polìpete.<br />
Ippódamu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Ulisse.<br />
Ippòloco Fizu de Antìmacu,<br />
frade de Pisandru, eroe troianu,<br />
mortu da-e Agamènnone.<br />
Ippolocu Fizu de Bellerofonte,<br />
babbu de Glàuco. Fit<br />
frade de Isandru e de Laodàmia.<br />
Ippómacu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Leonte.<br />
Ippomolgos Antigóriu pópulu<br />
de sa Scìzia; su nòmene<br />
cheret nàrrere “mulghidores<br />
de ebbas”.<br />
Ipponou Gherreri gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
878<br />
Ippotione Babbu de Ascàniu<br />
e de Mori; cumandante<br />
frìgiu, mortu da-e Merione<br />
cretesu.<br />
Ippoto O Ippotoe (a) (>).<br />
Ippotoe (a) O Ippoto. Fizu<br />
de Leto Teutamideu, frade de<br />
Pileu, cumandante de sos<br />
Pelàsgios; (b) unu de sos tantos<br />
fizos de Prìamu.<br />
Ipsènore (a) Fizu de Ippasu<br />
(b), gregu mortu da-e Deìfobo;<br />
(b) fizu de Dolopione,<br />
troianu mortu da-e Eurìpilo.<br />
Ire Tzittade de sa Messènia<br />
in podere de Agamènnone.<br />
Iri O Iris o Ìride (>).<br />
Ìride O Iri o Iris. Fiza de<br />
Taumante e de Elettra, dea de<br />
s’arcu ‘e sole, imbasciadora de<br />
sos deos de s’Olimpu.<br />
Iris O Iri o Ìride (>).<br />
Irtacide Fizu de Irtacu: Asìu<br />
(b).<br />
Irtacu Babbu de Asìu (b); fit<br />
de Arisba, in sa Tròade.<br />
Irtiu Unu de sos cumandantes<br />
de sa Mìsia, fizu de<br />
Girtiu, mortu da-e Aiace<br />
Telamone.<br />
Isandru Fizu de Bellerofonte,<br />
mortu da-e Marte in sa<br />
gherra contr’a sos Solimeos.<br />
Fit frade d’Ippolocu e de Laodàmia.<br />
Iso Fizu burdu de re Prìamu,<br />
mortu da-e Agamènnone.<br />
Isparta Capitale de sa Lacò-
nia, regione sud orientale de<br />
su Peloponnesu, rennu de<br />
Menelau.<br />
Issione Maridu de Dia (o<br />
Issionea) e babbu de Piritoe.<br />
Issionea O Dia (>).<br />
Issìpile Fiza de Toante, reina<br />
de Lemno, muzere de Giasone<br />
e mama de Euneu.<br />
Ìtaca Ìsula de su Mare<br />
Ióniu, rennu de Ulisse.<br />
Itèmene Troianu, babbu de<br />
Stenelau.<br />
Itimone Fizu de Iperocu<br />
(b), mortu da-e Nèstore. Fit<br />
de s’Élide.<br />
Lacònia Regione de su<br />
Peloponnesu. Sa capitale fit<br />
Isparta.<br />
Laerce Prìntzipe mirmìdone,<br />
babbu de Alcimedonte.<br />
Laerte Babbu de Ulisse e<br />
maridu de Anticlea, re de Ìtaca.<br />
Lampu (a) Majorale troianu,<br />
frade de Prìamu e babbu<br />
de Dòlope; (b) caddu ispantosu<br />
de Èttore.<br />
Laodamante Fizu de<br />
Antènore troianu, mortu da-e<br />
Aiace Telamone.<br />
Laodàmia Fiza de Bellerofonte<br />
e mama de Sarpèdone,<br />
chi apesit da-e Giove. Sorre de<br />
Isandru e de Ippolocu.<br />
L<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
879<br />
Laódice Fiza de Agamènnone<br />
e de Clitennestra.<br />
Laodice Una de sas fizas de<br />
re Prìamu, cojuada cun<br />
Elicaone, su fizu de Antènore.<br />
Laodoco (a) Fizu de Antènore,<br />
gherreri troianu; (b)<br />
gherreri gregu, cumpanzu de<br />
Antìlocu, forsis de Pilo.<br />
Laógonu (a) Fizu de Biante<br />
troianu e frade de Dàrdanu,<br />
mortu da-e Achille; (b) fizu de<br />
Onètore, gherreri troianu,<br />
mortu da-e Merione.<br />
Laomedonte Fizu de Ilo e<br />
babbu de Prìamu e de Titone,<br />
re de Tròia.<br />
Laote Una de sas muzeres<br />
de Prìamu, re de Tròia; fiza de<br />
su re de sos Lelegeos Alte e<br />
mama de Licaone.<br />
Làpites Pópulu de sa Tessàglia<br />
(o Tessalea).<br />
Làris(s)a Tzittade de sa<br />
Tessàglia.<br />
Latona Fiza de Ceo e de<br />
Febe, isposa de Giove prima<br />
de Era (o Giunone), mama de<br />
Apollo e de Diana.<br />
Lecto Montagnas de sa<br />
Tròade.<br />
Leda Mama de sos Dióscuros<br />
Càstore e Polluce, chi apesit<br />
da-e Giove, de Clitennestra<br />
e de Elèna, sa muzere de<br />
Menelau. Muzere de Tìndaru<br />
ispartanu.<br />
Léitu Fizu de Alettrione,
cumandante de s’esércitu de<br />
sa Beòtzia.<br />
Lelegeos Pópulu de s’Àsia<br />
Minore, alleadu de sos<br />
Troianos.<br />
Lemno Ìsula vulcànica de su<br />
Mare Egeu, situada accurtz’a<br />
sas costas de sa Tròade. Sos<br />
abitantes suos si naraian<br />
Sìntzios o Sintos.<br />
Leócritu Soldadu gregu,<br />
fizu de Arisbante, mortu da’<br />
Enea.<br />
Leonte, -eu Fizu de Corono,<br />
prìntzipe de Girgitone, cumandante<br />
de s’esércitu tessaleu<br />
umpare a Polìpete.<br />
Lesbo Ìsula de su Mare Egeu,<br />
pustis giamada Mitilene o<br />
Metellino, e capitale de s’ìsula.<br />
Lestrìgones Pópulu fantasiosu,<br />
ferotze, cumandadu dae<br />
Lamo. Ulisse contr’a issos,<br />
recuende da-e Tròia, bi perdesit<br />
ùndighi de sas dóighi naves<br />
chi aiat (Càntigu X, ott. n. 17<br />
de s’ODISSEA mia).<br />
Leto Teutamideu Babbu de<br />
Ippotoe (a) e de Pileu pelàsgios.<br />
Léuco Cumpanzu de Ulisse,<br />
mortu da-e Antifo.<br />
Licaone (a) Fizu de Prìamu<br />
e de Laote, mortu da-e Achille;<br />
(b) re de sa Lìcia, babbu de<br />
Pàndaru.<br />
Lìcia Regione in sas costas<br />
meridionales de s’Àsia Minore.<br />
Lìcios Abitantes de sa Lìcia e<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
880<br />
printzipales alleados de sos<br />
Troianos.<br />
Licofonte Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Téucro.<br />
Licofrone Fizu de Màstore,<br />
iscuderi de Aiace Telamone,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Licomede Fizu de Creonte,<br />
gregu.<br />
Licone Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Peneleu.<br />
Licto Una de sas tzittades<br />
pius antigas de s’ìsula de Creta.<br />
Licurgo (a) Fizu de su prìntzipe<br />
de sa Tràcia Driante; (b)<br />
prìntzipe de s’Arcàdia, chi ‘occhesit<br />
a Arito’ (o Aritoe) beota.<br />
Limnòria Una de sas Neréides.<br />
Lindo(s) Bidda de s’ìsula de<br />
Rodi. In sa ‘idda de Lindos,<br />
pro chie non l’ischeret, so<br />
nàschidu deo, in su 1938.<br />
Linu Nòmene de unu cantu<br />
lamentosu, in ammentu de<br />
unu giovaneddu disdicciadu,<br />
Linu, mortu, segundu una<br />
paristòria de su tempus, da-e<br />
Apollo o, segundu un’àtera,<br />
divoradu da-e sos canes (Càntigu<br />
XVIII - Ott. n. 109).<br />
Lirnesso Tzittade de sa<br />
Mìsia, pàtria de su re Minete,<br />
maridu de Briséide.<br />
Lisandru Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Aiace Telamone.<br />
Locresos Populassiones gregas<br />
de sa parte meridionale de
sa Tessàglia, non lontanas da-e<br />
sas Termópiles, alleadas de<br />
Agamènnone, cumandadas<br />
da-e Aiace Oileu. Àteros<br />
populos de sa Grècia tenian su<br />
matessi nòmene.<br />
Lutziferru Si trattat de s’isteddu<br />
de Vènere (o Venus),<br />
s’ùltima a isvanessire in su<br />
lugore de s’avréschida.<br />
M<br />
Macaone Fizu de Esculàpiu<br />
(o Asclépiu), méigu de s’esércitu<br />
gregu, frade de Podalìriu.<br />
Fit de Tricca, in sa Tessàglia.<br />
Macareu Fizu de su re Eolo,<br />
fundadore e re de Lesbo.<br />
Màride Fizu de Amisodaru,<br />
frade de Atìnniu, gherreri lìciu,<br />
mortu da-e Trasimede ‘e Pilo.<br />
Marpessa Fiza de Eveno,<br />
mama de Cleopatra.<br />
Marte O Ares (>).<br />
Màstore Babbu de Licofrone,<br />
gregu.<br />
Mecisteu (a) Soldadu gregu,<br />
fizu de Echiu, mortu da-e<br />
Polidamante; (b) fizu de Tàlaos,<br />
prìntzipe de sos d’Argo,<br />
babbu de Eurìalu.<br />
Medesicasta Fiza burda de<br />
re Prìamu, muzere de Imbriu.<br />
Medonte (a) Fizu burdu de<br />
Rena e d’Oileu e frade de Aiace,<br />
mortu da-e Enea; (b) unu<br />
cumandante troianu.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
881<br />
Medusa O Gòrgone (>).<br />
Mega Babbu de Périmu.<br />
Mege O Megete. Fizu de Fileu,<br />
cumandante de s’esércitu<br />
de Dulìchiu e de sas Echìnades,<br />
alleadu de re Agamènnone.<br />
Megera Una de sas tres<br />
Erinnes o Fùrias (>).<br />
Megete O Mege (>).<br />
Melanippu (a) Fizu de<br />
Icetaone, de Percote, gherreri<br />
troianu, mortu da-e Antìlocu;<br />
(b) gherreri troianu, mortu<br />
da-e Pàtroclo; (c) gherreri<br />
troianu, mortu da-e Téucro;<br />
(d) cumandante gregu.<br />
Melante Fizu de Porteu,<br />
frade de Agriu e de Euneu.<br />
Melàntziu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Eurìpilo.<br />
Meleagru Fizu de Eneu e de<br />
Altea, maridu de Cleopatra,<br />
prìntzipe de Calidone.<br />
Melite(ra) Una de sas<br />
Neréides.<br />
Mémalu Babbu de Pisandru<br />
mirmìdone.<br />
Menelau Fizu de Atreu e<br />
frade de Agamènnone, maridu<br />
de Elèna, re de Isparta. Est<br />
galu giamadu “segund’Atreu o<br />
segundu Atride”.<br />
Menesteu (a) Fizu de Peteu,<br />
prìntzipe e cumandante de sos<br />
Atenieses; (b) fizu de Arito’ (o<br />
Aritoe), mortu da-e Paris.<br />
Menestiu Fizu de su riu<br />
Spérchiu e de Polidora, s’i-
spantosa fiza de Peleu. Fit però<br />
créttidu fizu de Boro. Fit unu<br />
de sos chimbe cumandantes<br />
de sos Mirmìdones.<br />
Menétziu Fizu de Attore (o<br />
Actoro) e babbu de Pàtroclo.<br />
Fit de Opunte, in sa Lócride.<br />
Mènone Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Leonte.<br />
Mente Cumandante de sos<br />
Cìcones.<br />
Mèntore Troianu, babbu de<br />
Imbriu.<br />
Mèone Fizu de Emone,<br />
tebanu; istesit mandadu da-e<br />
Etèocle a bocchire a Tideu.<br />
Meones Sos abitantes de sa<br />
Meònia, alleados de sos Troianos,<br />
cumandados da-e Mestle<br />
e Antifu, fizos de Talemene.<br />
Meònia Regione de s’Àsia<br />
Minore, giamada pustis Lìdia.<br />
Mera Una de sas Neréides.<br />
Merione Fizu de Molo, de<br />
Creta, valorosu iscuderi de<br />
Idomeneu.<br />
Mérmeru Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Antìlocu.<br />
Mèrope Indovinu e re de<br />
Percote, babbu de Adrastu e de<br />
Anfìu (a).<br />
Messènia Regione a sudovest<br />
de su Peloponnesu.<br />
Mestle Fizu de Talemene,<br />
cun Anfiu cumandaiat sos<br />
Peones.<br />
Mèstore Valorosu fizu de<br />
Prìamu, mortu da-e Èttore.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
882<br />
Micene Sa tzittade pius<br />
importante de su Peloponnesu,<br />
capitale de su rennu de<br />
Agamènnone.<br />
Midone (a) Fizu de Atimniu,<br />
iscuderi de Pilemene, mortu<br />
da-e Antìlocu; (b) gherreri<br />
troianu, mortu da-e Achille in<br />
su riu Xantu.<br />
Mìgdone Re de sa Frìgia,<br />
aggiuadu da-e Prìamu in sa<br />
gherra contr’a sas Amasonas.<br />
Minerva O Atena (>).<br />
Minete Re de Lirnesso,<br />
maridu de Briséide, s’isclava<br />
preferida da-e Achille.<br />
Minieu Riu de s’Élide, giamadu<br />
pustis Anigru.<br />
Minos O Minosse (>).<br />
Minosse O Minos. Fizu de<br />
Giove e de Europa, re de<br />
Creta, babbu de Deucalione e<br />
de Arianna.<br />
Mirina Fémina, forsis un’eroina,<br />
chi sos Deos sepultesin<br />
in sa palinza de Batiea.<br />
Mirmìdones Pópulu de sa<br />
Fitiótide, in Tessàglia, originàriu<br />
de s’ìsula de Egina, rennu<br />
de Achille. Sa paràula cheret<br />
nàrrere “frommigas mannas”,<br />
da-e “myrmex”, frommiga.<br />
Mìsia Regione de s’Àsia<br />
Minore.<br />
Mìsios Pópulu tracianu, chi<br />
si fit trasferidu in sa Mìsia, alleadu<br />
de sos Troianos, cumandados<br />
da-e Ennomo e Cromi.
Mnesu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Achille in su riu<br />
Xantu.<br />
Molione (a) Iscuderi de<br />
Timbreu troianu, mortu da-e<br />
Ulisse; (b) mama de Euritu e<br />
Citeato, da’ issa giamados “sos<br />
duos Moliones”.<br />
Moliones Fin duos, fizos de<br />
Actoro (o Attore) e de Molione:<br />
Euritu e Citeato (o Cteato).<br />
Molo Babbu de Merione,<br />
cretesu.<br />
Mongibella Si trattat de su<br />
vulcanu ‘e s’Etna, ue si crêiat<br />
chi Vulcanu (o Efesto) aeret<br />
sos frailes suos soberanos.<br />
Monte Santu O Ato (>).<br />
Mori Fizu de Ippotione,<br />
frade de Ascàniu, de sa Frìgia,<br />
mortu da-e Merione cretesu.<br />
Morte Fiza de sa Notte e de<br />
su Sonnu. Fit rappresentada<br />
cun sa cara iscarenada e a falche<br />
in manu.<br />
Mùlio, -ìu (a) Bénneru de<br />
Aùgia, mortu da-e Nèstore, in<br />
sa gherra tra sos de Pilo e sos<br />
Epeos; (b) gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo; (c) gherreri<br />
troianu, mortu da-e<br />
Achille.<br />
Musa Su d’invocare sa Musa<br />
de sa poesia, Callìope, prim’ e<br />
comintzare un’òpera poética,<br />
fit in s’antighidade un’usàntzia<br />
doverosa pro donzi poeta.<br />
Sas Musas, fizas de Giove e de<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
883<br />
Mnemósine, fini noe: Callìope<br />
(poesia épica), Clio (istòria),<br />
Euterpe (mùsica), Polìnnia<br />
(innos), Talia (cummèdia),<br />
Melpòmene (tragèdia), Erato<br />
(lìrica amorosa), Tersìcore<br />
(ballu e cantu), Urània (astronomia).<br />
Omero faeddat d’una<br />
Musa ebbia, mai ‘e noe.<br />
N<br />
Nàiades Ninfas (>) de sas<br />
abbas de sa Terra.<br />
Naste Fizu de Nomione;<br />
cun su frade Anfìmacu fit su<br />
cumandante de sos Càrios.<br />
Neleu Fizu de Nettunu e de<br />
Tiro, babbu de Nèstore e re de<br />
Pilo.<br />
Nelide Fizu de Neleu:<br />
Nèstore, re de Pilo.<br />
Nemerte Una de sas<br />
Neréides.<br />
Neottólemu O Pirru. Fizu<br />
de Achille e de Deidamia.<br />
Neréides Ninfas marinas,<br />
fizas de su deus marinu Nereu.<br />
Fini chimbanta; Tétide (o<br />
Teti), sa mama de Achille, fit<br />
una de issas.<br />
Nereu Deus marinu, babbu<br />
de sas Neréides.<br />
Nèstore O Gereneu o Nelide.<br />
Re de Pilo. Su pius betzu e<br />
sapiente de sos eroes gregos.<br />
Teniat sette fizos màscios, ma<br />
in s’Ilìade si nde mentovan
duos ebbia: Antìlocu e Trasimede.<br />
Nèttare S’ite ‘iere de sos<br />
Deos soberanos.<br />
Nettunu O Poseidone o<br />
Posidone (>).<br />
Ninfas Divinidades minores,<br />
benéficas. Fizas de Giove, aian<br />
lùmenes diversos: Nàiades,<br />
ninfas de sas abbas e de sa<br />
terra; Drìades, de sos buscos e<br />
de sos mattedos; Orèades, de<br />
sos montes; Anadrìades, de sas<br />
àrvures; e àteras ancora. In<br />
gregu sa paràula “nymphe”,<br />
cheret nàrrere “giòvana galana<br />
in edade de poder suddisfàghere<br />
un’ómine”.<br />
Nìobe Fiza de Tàntalu e muzere<br />
de su re de Tebe Anfione.<br />
Nireu Cumandante de s’esércitu<br />
de Sime, alleadu de sos<br />
Gregos. Su gherreri pius galanu<br />
recuidu a Tròia, foras de<br />
Achille; fizu de Aglàia e de<br />
Càropo.<br />
Nisa Localidade non mezus<br />
connotta de sa Tràcia.<br />
Nìsea Una de sas Neréides.<br />
Noèmone (a) Gherreri de sa<br />
Lìcia, mortu da-e Ulisse; (b)<br />
gherreri de sos de Pilo sutt’a<br />
Nèstore.<br />
Nomione Babbu de Neste e<br />
de Anfìmacu (b), cumandante<br />
de s’esércitu de sa Cària.<br />
Noto Bentu chi sulat da-e<br />
Sud.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
884<br />
O<br />
Océanu Maridu de Teti (b).<br />
Riu chena làccanas ch’inghiriaiat<br />
sa Terra e-i sos mares;<br />
babbu antigòriu de tottu sos<br />
deos.<br />
Ochésiu Babbu de Perifante,<br />
de s’Etòlia.<br />
Odisseu Nòmene gregu de<br />
Ulisse (>), re d’Ìtaca. Su nòmene<br />
cheret nàrrere “odiadu”.<br />
Omero cumponzesit un’àteru<br />
immortale Poema, s’ODIS-<br />
SEA, ue nos contat sa recuida<br />
avventurosa de Odisseu a Ìtaca<br />
da-e sa gherra de Tròia, ‘iazu<br />
duradu degh’annos.<br />
Odiu (a) Cumandante de sos<br />
Alizones, mortu da-e Agamènnone;<br />
(b) bandidore gregu.<br />
Ofeleste (a) Gherreri de sa<br />
Peònia, mortu da-e Achille in<br />
su riu Xantu; (b) gherreri<br />
troianu, mortu da-e Téucro.<br />
Oféltiu (a) Gherreri gregu,<br />
mortu da-e Èttore; (b) gherreri<br />
troianu, mortu da-e Eurìalu.<br />
Oileu (a) Re de sa Lócride,<br />
babbu de Aiace, maridu de<br />
Eriopide; (b) gherreri troianu,<br />
mortu da-e Agamènnone.<br />
Olènie Roccas de s’Élide settentrionale,<br />
a làccana ‘e s’Acàia.<br />
Olimpu Monte de sa Tessàglia<br />
(o Tessalea), cunsideradu<br />
sa dimora de Zeus e de sos<br />
Deos soberanos.
Omero S’immortale poeta<br />
gregu, autore de s’ILÌADE e de<br />
s’ODISSEA.<br />
Onètore Satzerdote de Zeus<br />
Ideu, babbu de Laógonu troianu.<br />
Opite Soldadu gregu, mortu<br />
da-e Èttore.<br />
Opunte Tzittade de sa<br />
Lócride, pàtria de Pàtroclo.<br />
Oras Deas de s’órdine, de sa<br />
natura e de sas istajones.<br />
Segundu Omero fin antzillas<br />
de Zeus, sas chi abberian e tancaian<br />
sas giannas de su Chelu.<br />
Orcu O Ade (>).<br />
Orcumenu Tzittade de sa<br />
Beòtzia, famosa pro sas ricchesas<br />
suas.<br />
Orésbiu Soldadu gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Oreste (a) S’ùnicu fizu<br />
màsciu de Agamènnone e de<br />
Clitennestra, frade de Ifigènia,<br />
Laódice e Crisòtema. Vindichesit<br />
sa morte de su babbu,<br />
bocchinde chena piedade siat<br />
sa mama che s’amante sou<br />
Egistu; (b) gherreri troianu,<br />
mortu da-e Leonte; (c) gherreri<br />
gregu, mortu da-e Èttore.<br />
Orione Zigante catziadore<br />
de sa Beòtzia, mortu da-e<br />
Diana e, pustis, boltadu in<br />
costellassione da-e Zeus.<br />
Orìtia Una de sas Neréides.<br />
Ormenide Amìntore (>),<br />
fizu de Ormenu.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
885<br />
Ormenu (a) Babbu de<br />
Amìntore; (b) soldadu troianu,<br />
mortu da-e Polìpete; (c) soldadu<br />
troianu, mortu da-e Téucro.<br />
Oro Soldadu gregu, mortu<br />
da-e Èttore.<br />
Orsìlocu (a) Fizu de Dìocle<br />
‘e Fere, frade de Cretone, gregu<br />
mortu da-e Enea; (b) gherreri<br />
troianu, mortu da-e Téucro.<br />
Orteu Gherreri troianu.<br />
Oto (a) Zigante, fizu de<br />
Ifimedea e de Aloeu, frade de<br />
Efialte; (b) eroe epeu, de sa<br />
‘idda de Cillene, mortu da-e<br />
Polidamante. Fit meda amigu<br />
de Megete.<br />
Otreu Re de sa Frìgia, aggiuadu<br />
da-e Prìamu in sa<br />
gherra contr’a sas Amasonas.<br />
Otrinte Babbu de Ifitione.<br />
Otrioneu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Idomeneu. Fit de<br />
Cabeso.<br />
P<br />
Paflagones Pópulu de s’Àsia<br />
Minore, alleadu de sos<br />
Troianos, cumandadu da-e<br />
Pilemene.<br />
Paflagònia Regione de s’Àsia<br />
Minore.<br />
Pàllade Appellativu de<br />
Atena (>).<br />
Palmi Gherreri troianu.<br />
Pammone Fizu de Prìamu.<br />
Panacheos Àteru nòmene
de sos Acheos (>); su lumen,<br />
antzis, cheret própriu nàrrere<br />
“tottu sos Acheos”.<br />
Pàndaru Fizu de Licaone, re<br />
de sa Lìcia, saettadore valente,<br />
mortu da-e Diomede.<br />
Pandione Soldadu gregu,<br />
cumpanzu de Téucro.<br />
Pàndoco Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Aiace Telamone.<br />
Panope (a) Babbu de su<br />
chertadore a punzos gregu<br />
Epeu; (b) una de sas Neréides;<br />
(c) tzittade de sa Fócide, a làccana<br />
cun sa Beòtzia.<br />
Pantide Fizu de Pantoe:<br />
Polidamante o Iperènore o<br />
Euforbo.<br />
Panto(e) Majorale troianu,<br />
maridu de Fróntide, babbu de<br />
Polidamante, de Iperènore e<br />
de Euforbo.<br />
Parca(s) Personificassione<br />
de su destinu de sa morte. Fini<br />
tres: Cloto, Lachesi e Atropo.<br />
Pàride O Paris o Alessandru.<br />
Fizu de Prìamu e de<br />
Écuba, valente saettadore.<br />
Furéndesi a Elèna, muzere de<br />
Menelau, re d’Isparta, provochesit<br />
sa gherra de Tròia. Cun<br />
s’aggiudu de su deus Apollo<br />
‘occhesit a Achille (su fattu<br />
no est però contadu in<br />
s’Ilìade).<br />
Paris O Pàride (>) o Alessandru.<br />
Pasitea Una de sas Càrites.<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
886<br />
Era la promittesit in isposa a<br />
su Sonnu.<br />
Pàtroclo Fizu de su re de sa<br />
Lócride, Menétziu; s’amigu<br />
pius caru de Achille, mortu<br />
da-e Èttore.<br />
Pê-velotze Appellativu de<br />
Achille, velotze in gherra che<br />
niune.<br />
Pédasu (a) Bidda de su<br />
Peloponnesu, in podere de<br />
Agamènnone; (b) tzittade de<br />
sa Mìsia; (c) fizu de Bucolione<br />
e de sa ninfa Abarbarea, frade<br />
de Esepu, mortu da-e Eurìalu;<br />
(d) caddu mortale de Achille.<br />
Pedeu Fizu de Antènore,<br />
troianu, mortu da-e Megete.<br />
Pêibianca Appellativu de sa<br />
dea marina Tétide (o Teti), sa<br />
mama de Achille e isposa de<br />
Peleu, derivadu da-e sa biancura<br />
de sas undas ispumosas<br />
de su mare.<br />
Pelagone Gherreri lìciu,<br />
cumpanzu de Sarpèdone.<br />
Pelagonte Cumandante de<br />
s’esércitu ‘e Pilo, sutt’a<br />
Nèstore.<br />
Pelàsgios Antigóriu pópulu<br />
de s’Àsia Minore e de sa<br />
Grècia, alleados de sos<br />
Troianos, cumandadu da-e<br />
Ippotoe e Pileu, fizos de Leto<br />
Teutamideu.<br />
Pelegonu Fizu de su riu<br />
Assiu e de Peribea; babbu<br />
d’Asteropeu.
Peleu Fizu de Éacu, re de sos<br />
Mirmìdones, maridu de<br />
Tétide (o Teti) e babbu de<br />
Achille.<br />
Pelide Fizu de Peleu: Achille<br />
(>).<br />
Peliu Monte de sa Tessàglia<br />
(o Tessalea).<br />
Pèlope (a) Fizu de Tàntalu e<br />
maridu de Ippodàmia; babbu<br />
de Atreu e de Tieste; donnumannu<br />
de sos Atrides, Agamènnone<br />
e Menelau. Da’ isse<br />
lêsit nòmene su Peloponnesu;<br />
(b) babbu de Cópriu.<br />
Peneleu Cumandante, umpare<br />
a Léito, de s’esércitu de<br />
sos Beotes.<br />
Peone Su méigu de sos deos<br />
soberanos.<br />
Peones Pópulu de sa<br />
Macedònia, alleadu de sos<br />
Troianos, cumandadu da-e<br />
Pìreme.<br />
Peònia Regione de sa Macedònia<br />
settentrionale.<br />
Percote Tzittade de sa<br />
Tròade.<br />
Pérgamu, -o Sa rocca de<br />
Tròia.<br />
Pérgasu Babbu de Deicoonte,<br />
troianu.<br />
Peribea Fiza de Acessamenu,<br />
re de sa Tràcia, e mama<br />
de Pelegonu, chi apesit da-e su<br />
deus de su riu Assiu.<br />
Perifante (a) Fizu de<br />
Ochésiu, etoleu, mortu da-e<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
887<br />
Marte; (b) bandidore troianu,<br />
fizu de Epitu e servidore de<br />
Anchise.<br />
Perifete (a) Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Téucro; (b)<br />
fizu de Cópriu, de Micene,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Perimede Babbu de Schédiu<br />
(a), focesu.<br />
Périmu Fizu de Mega, gherreri<br />
troianu, mortu da-e<br />
Pàtroclo.<br />
Perocu Soldadu troianu,<br />
mortu da-e Ulisse.<br />
Persèfone O Prosérpina (>).<br />
Pês de ‘entu Appellativu de<br />
Ìride (o Iris o Iri), imbasciadora<br />
de sos deos soberanos.<br />
Peso Tzittade de sa Mìsia, in<br />
sa Propóntide.<br />
Peteu Prìntzipe de Atene,<br />
babbu de Menesteu.<br />
Pidite Gherreri troianu, de<br />
Percote, mortu da-e Ulisse.<br />
Pièria Regione de sa<br />
Tessàglia, a nord de s’Olimpu.<br />
Pigmeos Segundu sas paristòrias,<br />
fin ómines bàscios<br />
meda (35 centìmetros ebbia!)<br />
chi istaian in una terra<br />
impretzisada inter s’Àfrica e<br />
s’Àsia occidentale.<br />
Pilarte (a) Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Aiace Telamone;<br />
(b) gherreri troianu, mortu<br />
da-e Pàtroclo.<br />
Pilemene Cumandante de<br />
s’esércitu de sa Paflagònia.
Pileu Fizu de Leto Teutamideu,<br />
frade de Ippotoe, cumandante<br />
de sos Pelàsgios.<br />
Pilo Tzittade in sas costeras<br />
occidentales de su Peloponnesu,<br />
rennu de Nèstore.<br />
Pilone Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Polìpete.<br />
Pindo Montagnas de sa<br />
Grècia centru-occidentale.<br />
Pìrasu (a) Localidade, non<br />
mezus connotta, da’ ue partesin<br />
naves e gherreris pro<br />
aggiuare a sos d’Argo in sa<br />
gherra de Tròia; (b) gherreri<br />
troianu, mortu da-e Aiace<br />
Telamone.<br />
Pìreme Cumandante de sos<br />
Peones de sa Macedònia,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Pireu Babbu de Rigmu tracianu,<br />
mortu da-e Achille.<br />
Piri Soldadu troianu (o<br />
lìciu), mortu da-e Pàtroclo.<br />
Pirito’ Cumandante de sos<br />
Làpites in sa gherra contr’a sos<br />
Centàuros.<br />
Piritoe Fizu de Issione e de<br />
Dia, prìntzipe de sos Làpites,<br />
isposu de Ippodàmia, babbu<br />
de Polìpete. Non diat dever<br />
èssere sa matessi persone de<br />
Pirito’, pro cantu de sa zente ‘e<br />
sos Làpites.<br />
Piroo Fizu de Imbrasu,<br />
cumandante de sos Tracianos,<br />
mortu da-e Toante etoleu.<br />
Pirru O Neottólemu (>).<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
888<br />
Pisandru (a) Fizu de Antìmacu,<br />
troianu, frade de Ippòloco,<br />
mortu da-e Agamènnone;<br />
(b) gherreri troianu,<br />
mortu da-e Menelau; (c) fizu<br />
de Mémalu, unu de sos chimbe<br />
cumandantes mirmìdones,<br />
tertzu pro dignidade pustis de<br />
Achille e de Pàtroclo.<br />
Pisènore Babbu de Clito,<br />
troianu.<br />
Pito Antigóriu nòmene de<br />
Delfi, in sa Fócide, famosa pro<br />
su témpiu de Apollo (o Febo).<br />
Pitteu Re de Trezene, in<br />
s’Argólide, babbu de Etra, una<br />
de sas antzillas de Elèna.<br />
Placo Montagna buscosa de<br />
sa Mìsia.<br />
Plèiades Sos sette isteddos<br />
de sa costellassione de su Trau<br />
In sardu “su budrone”. Fin<br />
fizas de Atlante, unu de sos<br />
Titanos.<br />
Pléuro O Pleurone (>).<br />
Pleurone O Pléuro. Bidda<br />
de s’Etòlia, pàtria de sos<br />
Curetes.<br />
Plutone O Ade (>).<br />
Podalìriu Fizu de Esculàpiu,<br />
frade de Macaone, gherreri<br />
gregu e méigu finas isse.<br />
Podarce Fizu de Ificlo e frade<br />
de Protesilau, gregu tessaleu,<br />
cumandante de su Fitios.<br />
Podarge (a) Una de sas<br />
Arpias, mama de sos caddos<br />
de Achille, Xantu e Baliu, chi
apesit aunéndesi a Zéfiru; (b)<br />
caddu de Menelau.<br />
Podargu (a) caddu ispantosu<br />
de Èttore; su nòmene cheret<br />
narrer “pe’-albinu”; (b)<br />
puddedru curridore de Agamènnone.<br />
Pode Fizu de Etìone, amigu<br />
e connadu de Èttore, mortu<br />
da-e Menelau.<br />
Polibo Fizu de Antènore,<br />
troianu.<br />
Polidamante Fizu de Pantoe<br />
e de Fróntide, frade de Iperènore<br />
e de Euforbo, cumandante<br />
troianu e indovinu.<br />
Polide Troianu, fizu de<br />
Euridamante e frade de<br />
Abante, mortu da-e Diomede.<br />
Polido Indovinu corìntziu,<br />
babbu de Euchènore gregu.<br />
Polidora Fiza de Peleu,<br />
mama de Menestiu, chi apesit<br />
da-e su deus de su riu Spérchiu.<br />
Polidoro (a) Su fizu pius gióvanu<br />
de su re troianu Prìamu,<br />
mortu da-e Achille; (b) nòmene<br />
de un’atleta bissu da-e<br />
Nèstore ‘e Pilo a Bupràsiu.<br />
Polièmone Babbu de Amopaone,<br />
troianu.<br />
Polifemo Prìntzipe de sos<br />
Làpites, chi si distinghesit in sa<br />
gherra contr’a sos Centàuros.<br />
Su Ciclope de s’Odissea cun<br />
tale nòmene non benit mai<br />
mentovadu in s’Ilìade.<br />
Polifete Gherreri troianu.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
889<br />
Polifonte Fizu de Autófonu,<br />
tebanu imbiadu da-e Etèocle a<br />
bocchire a Tideu.<br />
Polimela Fiza de Filante e<br />
mama de Eudoro, unu de sos<br />
chimbe cabos mirmìdones;<br />
muzere de Echecleu, galana e<br />
valente ballerina.<br />
Polimelu Gherreri lìciu, fizu<br />
de Argeu, mortu da-e Pàtroclo.<br />
Polinice Fizu de su re de<br />
Tebe Edipo, frade de Etèocle.<br />
Polìpete Fizu de Piritoe e de<br />
Ippodàmia, valorosu cumandante<br />
tessaleu.<br />
Polissenu Unu de sos battor<br />
cabos de sos Epeos de s’Élide,<br />
fizu de Agàstene.<br />
Polite Fizu de Prìamu e de<br />
Écuba, famosu pro sa valentia<br />
in sas garas de cursa.<br />
Polìttore Nòmene appizadu<br />
da-e Ermes in cara a Prìamu,<br />
sende su re de Tròia tucchende<br />
da-e Achille pro riscattare su<br />
corpus de Èttore; de Polìttore<br />
si nesit fizu su deus.<br />
Polluce Fizu de Zeus e de<br />
Leda, frade de Càstore e de<br />
Elèna; isse e Càstore fin giamados<br />
“Dióscuros” (>).<br />
Ponto O Ellesponto (>).<br />
Porteu Prìntzipe de Pleurone<br />
e de Calidone, babbu de<br />
Agriu, de Eneu e de Melante.<br />
Bisaju de Diomede.<br />
Poseidone O Posidone (>) o<br />
Nettunu.
Posidone Fizu de Crono(s)<br />
e de Rea, frade de Giove e de<br />
Plutone; segnore e padronu de<br />
su mare, ‘eniat rappresentadu<br />
cun unu triuttu in manu cun<br />
su cale pisulaiat terra e mare.<br />
Pramno Localidade accurtzu<br />
a Smirne, in Àsia Minore.<br />
Pregadorìas Fizas de Giove<br />
e sorres de Ate.<br />
Pretu Fizu de Abante e re de<br />
Argo, maridu de Antea.<br />
Priamide Fizu de Prìamu:<br />
Èttore o Paris o calch’àteru fizu.<br />
Prìamu Fizu de Laomedonte<br />
e ùltimu re de Tròia;<br />
maridu de Écuba, babbu de<br />
Èttore, Paris, Deìfobo, Cassandra<br />
e de maicantos àteros<br />
eroes troianos.<br />
Prim’Atreu, prim’Atride<br />
Appellativu de Agamènnone,<br />
primu fizu de Atreu.<br />
Prìtanu Gherreri lìciu, mortu<br />
da-e Ulisse.<br />
Prómacu Fizu de Alegènore;<br />
gherreri de sa Beòtzia, mortu<br />
da-e Acamante.<br />
Prono Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Pàtroclo.<br />
Prosérpina O Persèfone.<br />
Fiza de Giove e de Dèmetra (o<br />
Cèrere), muzere de su deus<br />
Ade e segnora de sas Umbras<br />
de sos mortos.<br />
Protaone Babbu de Astìnoe,<br />
troianu.<br />
Protènore Fizu de Areilocu,<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
890<br />
cumandante de sos Beotes.<br />
Protesilau Fizu de Ificlo e de<br />
Astìoche, cumandante de sos<br />
Tessaleos; frade de Podarce.<br />
Maridu de Laodàmia. Istesit su<br />
primu gregu a ruer mortu in<br />
sa gherra de Tròia; Èttore<br />
infattis, li lêsit sa vida pustis<br />
pagu de aer postu pes in Tròia.<br />
Proto (a) Fizu de Tentredone,<br />
cumandante gregu; (b)<br />
una de sas Neréides.<br />
Protone Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Téucro.<br />
R<br />
Radamantu Fizu de Giove e<br />
de Europa, frade de Minosse.<br />
Fit su re de s’Elisu.<br />
Rea Muzere de Crono(s).<br />
Reso Fizu de Eione, re de sa<br />
Tràcia, mortu in sonnu da-e<br />
Diomede.<br />
Resu Riu de sa Tròade, chi<br />
naschet da-e s’Ida.<br />
Reteu Unu de sos duos promontòrios<br />
de su golfu troianu,<br />
ue fin allogadas sas naves<br />
acheas.<br />
Rigmu Gherreri tracianu,<br />
fizu de Pireu, mortu da-e<br />
Achille.<br />
Ródiu Riu de sa Tròade, chi<br />
naschet da-e s’Ida.
Salamina Ìsula accurtzu a<br />
s’Àttica, pàtria de Aiace<br />
Telamone.<br />
Samo Ìsula de s’Egeu de<br />
fronte a sa Lìdia.<br />
Sangàriu Riu de sa Frìgia.<br />
Sarpèdone Fizu de Giove e<br />
de Laodàmia, prìntzipe de sos<br />
Lìcios.<br />
Satnioente Riu de sa Tròade.<br />
Sàtniu Gherreri troianu,<br />
fizu de Enopo e de una Ninfa<br />
non mezus pretzisada, mortu<br />
da-e Aiace Oileu.<br />
Saturnu O Crono o Cronos<br />
(>).<br />
Scamàndriu (a) Fizu de<br />
Strófiu, gherreri troianu mortu<br />
da-e Menelau; (b) àteru nòmene<br />
de Astianatte (>), su fizu de<br />
Èttore e de Andròmaca, derivadu<br />
da-e su riu Scamandru.<br />
Scamandru O Xantu (>).<br />
Riu chi naschet da-e su monte<br />
‘e s’Ida, attraessat su paris sutt’a<br />
Tròia e s’aunit a su Simoente.<br />
Scàndia Portu de s’ìsula de<br />
Citera (oe Cérigo).<br />
Scea Una de sas giannas de<br />
Tròia. Fit posta a manu manca<br />
de chie abbaidaiat a Tròia,<br />
ossiat a occidente, versus su<br />
paris ue si gherraiat.<br />
Schédiu (a) Fizu de Perimede<br />
focesu, mortu da-e Èttore;<br />
(b) fizu de Ifito, frade de<br />
S<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
891<br />
Epìstrofu, cumandante focesu<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Sciro Isula posta a nord-est<br />
de s’Eubea.<br />
Sélagu Babbu de Anfiu (b),<br />
troianu.<br />
Sellente (a) Trainu de sa<br />
Tròade, chi si ‘ettat in su riu<br />
Ródiu, affacca a sa ‘idda de<br />
Arisba; (b) riu de s’Élide, chi<br />
passat accurtz’a Efira.<br />
Sèllios Satzerdotes de Giove<br />
chi resessian a connòschere sa<br />
volontade de su deus da-e sa<br />
movitia de sos rattos e de sas<br />
fozas de su chercu de Dodona.<br />
Semele Mama de Diónisu<br />
(o Baccu), su deus de sa ‘ide,<br />
chi apesit da-e Giove.<br />
Sfelo Bucolide: Nóbile ateniesu,<br />
fizu de Bucolione (o<br />
Bùcolo), babbu de Iasu.<br />
Sicione Tzittade de su<br />
Peloponnesu in podere de<br />
Agamènnone.<br />
Sidone Tzittade de sa<br />
Fenìcia.<br />
Sidoneos Abitantes de<br />
Sidone, in Fenìcia.<br />
Sigeu Unu de sos duos promontòrios<br />
troianos, sutt’a ue<br />
fin allogadas sas naves acheas.<br />
Simoente, -u Riu de sa<br />
Tròade, chi brotat da-e su<br />
monte ‘e s’Ida e chi, accurtz’a<br />
Tròia, s’aunit a s’àteru riu de<br />
sa ‘idda dardana, su Scamandru<br />
(o Xantu).
Simoésiu Fizu de Antemione,<br />
gherreri troianu, mortu<br />
da-e Aiace Telamone.<br />
Sìntzios Antigòrios abitantes<br />
de s’ìsula de Lemno.<br />
Sìpilu Monte de sa cadena<br />
de su Timolo, in sa Lìdia.<br />
Sìrio S’isteddu pius lumenosu<br />
de sa costellassione de su Cane<br />
Mazore, giamadu puru “Su<br />
cane de Orione”, catziadore<br />
famosu ‘oltadu in istella paris<br />
cun su cane sou. S’accherada ‘e<br />
Sìrio annuntziat s’istiu, carradore<br />
de caldu e de maladias.<br />
Sìsifo, -u Fizu de Eolo,<br />
prìntzipe de sos Corìntzios.<br />
Sminteu Appellativu de su<br />
deus Apollo. Su lumene cheret<br />
nàrrere “destruidore de sórighes<br />
de campagna”.<br />
Smirne Tzittade de s’Àsia<br />
Minore e portu de su Mare<br />
Egeu.<br />
Socu Fizu de Ippasu (a),<br />
frade de Càrope, gherreri<br />
troianu mortu da-e Ulisse.<br />
Sole O Iperione (>).<br />
Solimeos Antigòrios abitantes<br />
de sa Lìcia.<br />
Sonnu Fizu de sa Notte e<br />
frade de sa Morte. Segundu<br />
sos antigos, sos sonnos fin de<br />
duas calidades: verdaderos e<br />
tramposos.<br />
Spérchiu Riu de sa Fitiótide.<br />
Spi(s)o Una de sas Neréides.<br />
Stenelau Soldadu troianu,<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
892<br />
fizu d’Itèmene, mortu da-e<br />
Pàtroclo.<br />
Stènelo Prìntzipe d’Argo,<br />
fizu de Capaneu, cumpagnu<br />
fidele de Diomede.<br />
Stèntore Bandidore gregu.<br />
Stìchiu Cumandante de sos<br />
Ateniesos sutt’a Menesteu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Stige Riu de s’Ade. Su lùmene<br />
cheret narrer “riu orrorosu”.<br />
Strófiu Troianu, babbu de<br />
Scamàndriu (a).<br />
T<br />
Tàlaos Antigu prìntzipe<br />
d’Argo, babbu de Mecisteu (b)<br />
e donnumannu de Eurìalu<br />
gregu.<br />
Talemene Babbu de Mestle e<br />
Antifu, de sa Meònia.<br />
Talentos Monedas de oro<br />
de su pesu de vinti grammos<br />
donzuna, de valore impretzisadu.<br />
Talia (a) Una de sas Neréides;<br />
(b) una de sas noe Musas,<br />
amparadora de sa cummèdia.<br />
Talìsiu Babbu de Echèpolo,<br />
troianu.<br />
Talpiu Unu de sos battor<br />
cumandantes de sos Epeos de<br />
s’Élide e fizu de Euritu.<br />
Taltìbiu O Taltibiu. Imbasciadore<br />
de Agamènnone e<br />
unu de sos capitanos de s’esércitu<br />
gregu.
Tarne Tzittade de sa Meònia.<br />
Tàrtaru Sa presone de sos<br />
Titanos, collocada in s’intragna<br />
pius tuvucca de s’Ade.<br />
Taumante Babbu de Iride,<br />
chi apesit da-e Elettra.<br />
Teanu Satzerdotessa de sa<br />
dea Atena (o Minerva), fiza de<br />
Cisseu e muzere de Antènore<br />
troianu.<br />
Tebe (a) Tzittade de sa Mìsia,<br />
galu lumenada Tebe Ipoplàcia<br />
(>), rennu de Etìone, su babbu<br />
de Andròmaca; (b) tzittade de<br />
sa Beòtzia, ue regnesit Edipo;<br />
(c) o Tebea (>).<br />
Tebea O Tebe (c), tzittade de<br />
s’Egittu.<br />
Tebeu Babbu de Enopeu (o<br />
Eniopeu), troianu.<br />
Telamone Babbu de Aiace<br />
de Salamina e de Téucro.<br />
Telémacu Su gióvanu fizu de<br />
Ulisse e de Penèlope, de Ìtaca.<br />
Telepolemu (a) Fizu de<br />
Èrcole e de Astiochea, mortu<br />
da-e Sarpèdone; (b) fizu de<br />
Damàstore, lìciu, mortu da-e<br />
Pàtroclo.<br />
Temi O Témide. Fiza de<br />
Uranu e de Gea; da’ issa e da-e<br />
Giove naschésini sas Oras e sas<br />
Parcas; fit sa dea de s’órdine,<br />
de sa leze e de sa giustìscia.<br />
Témide O Temi (>).<br />
Tènedo Isuledda de su Mare<br />
Egeu, posta de fronte a sa<br />
Tròade.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
893<br />
Tentredone Babbu de Proto,<br />
gregu.<br />
Terra O Gea (>).<br />
Terrore Personificassione de<br />
s’affogu ‘addinosu chi an sos<br />
ómines in gherra, addaghi s’<br />
‘iden pérdidos; fit créttidu fizu<br />
de Ares, su deus de sa gherra.<br />
Tersìlocu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Achille in su riu<br />
Xantu.<br />
Tersite Su pius ascamile, feu<br />
e aunzadore de sos gherreris<br />
gregos recuidos a Troia.<br />
Teseu (a) Antigóriu prìntzipe<br />
e cumandante de su pópulu<br />
de sos Làpites, sos chi si<br />
distinghesin in sa gherra contr’a<br />
sos Centàuros; (b) fizu de<br />
s’antigu re de Atene Egeu.<br />
Bocchesit su Mino-tàuru.<br />
Tespròtzia Regione de<br />
s’Epiru.<br />
Tessàglia O Tessalea. Regione<br />
de sa Grècia orientale,<br />
accherada a su Mare Egeu,<br />
dominada da-e sas montagnas<br />
de s’Olimpu a nord e de su<br />
Pindo a ovest.<br />
Tessalea O Tessàglia (>).<br />
Tessaleos Pópulu de sa<br />
Tessàglia, alleados de sos<br />
Gregos.<br />
Tèstore (a) Fizu de Enope,<br />
troianu; (b) babbu de s’indovinu<br />
Calcante.<br />
Teti (a) O Tétide (>); b)muzere<br />
de Océanu.
Tétide O Teti. Fiza de su<br />
deus marinu Nereu, muzere<br />
de Peleu, mama de Achille.<br />
Galu issa dea marina.<br />
Téucro Fizu de Telamone e<br />
frade de Aiace.<br />
Téucros Àteru nòmene de<br />
sos Troianos.<br />
Teutrante Gherreri gregu,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Teutranu Babbu de Axilu,<br />
nàschidu in Arisba.<br />
Tìchiu S’artesanu chi contzesit<br />
s’ispantosu iscudu de<br />
Aiace Telamone.<br />
Tideu Fizu de Eneu, re de<br />
Argo, babbu de Diomede.<br />
Tidide Fizu de Tideu:<br />
Diomede.<br />
Tieste Fizu de Pèlope e de<br />
Ippodàmia, frade de Atreu,<br />
babbu de Egistu, su miseràbile<br />
mortore de re Agamèn-none.<br />
Timbra Tzittade de sa Tròade,<br />
a nord de Tròia, accurtz’a<br />
su riu Tìmbriu.<br />
Timbreu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Diomede.<br />
Tìmbriu Riu de sa Tròade.<br />
Timete Majorale de Tròia,<br />
amigu de Prìamu.<br />
Timolo O Tmolo. Montagnas<br />
de sa Lìdia a sud de Sardi.<br />
Tisìfone Una de sas tres<br />
Erinnes o Fùrias (>).<br />
Titanos Fizos zigantes de<br />
Uranu e de Gea. Séndesi ‘oltados<br />
contr’a sos Deos pro con-<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
894<br />
chistare s’Olimpu, istesin domados<br />
da-e su lampu de Giove<br />
e impresonados in su Tàrtaru.<br />
Titanu Monte de sa Tessàglia.<br />
Titone Fizu de Laomedonte,<br />
frade de Prìamu, maridu de<br />
Eos (o Aurora).<br />
Tmolo O Timolo (>).<br />
Toa Una de sas Neréides.<br />
Toante (a) Fizu de Andrèmone<br />
e de Gorge, re e cumandante<br />
de sos Etólicos; (b) re de<br />
Lemno, fizu de Baccu e de<br />
Arianna, babbu de Issìpile, sa<br />
mama de Euneu; (c) gherreri<br />
troianu, mortu da-e Menelau.<br />
Tolemeu Babbu de Eurimedonte,<br />
s’iscuderi de Agamènnone.<br />
Toone (a) Troianu, fizu de<br />
Fenope, mortu da-e Diomede,<br />
frade de Xantu e de Forci; (b)<br />
gherreri troianu, mortu da-e<br />
Ulisse; (c) gherreri troianu,<br />
mortu da-e Antìlocu.<br />
Toote Soldadu gregu, iscuderi<br />
e bandidore de Menesteu.<br />
Tràcia Regione situada a<br />
nord de su Mare Egeu, finas a<br />
su Danùbiu e a su Mare<br />
Nieddu.<br />
Tracianos Abitantes de sa<br />
Tràcia, alleados de sos<br />
Troianos.<br />
Trasimede Unu de sos sette<br />
fizos màscios de su re de Pilo<br />
Nèstore.
Trasimele Iscuderi de<br />
Sarpèdone, lìciu, mortu da-e<br />
Pàtroclo.<br />
Tàsiu Gherreri troianu,<br />
mortu da-e Achille in su riu<br />
Xantu.<br />
Trecu Gherreri de s’Etòlia,<br />
mortu da-e Èttore.<br />
Trezenu Babbu de Eufemu,<br />
de sos Cìcones.<br />
Tricca Tzittade de sa<br />
Tessàglia, pàtria de Macaone.<br />
Trio Tzittade situada in s’ala<br />
settentrionale de su rennu de<br />
Nèstore, a làccana cun s’Élide.<br />
Tritone Riu de s’Àttica chi si<br />
‘ettat in su lagu Copàide.<br />
Tritonea Appellativu de<br />
Minerva (o Atena), derivadu<br />
da-e su riu Tritone, a Issa cunsacradu.<br />
Tròade Sa regione de Tròia.<br />
Troe O Troo. Fizu de<br />
Erittóniu, nebode de<br />
Dàrdanu, babbu de Ilo, de<br />
Assàracu e de Ganimede; fundadore<br />
de Tròia.<br />
Tròia O Ìlio, Ìlion, Ilione<br />
(>).<br />
Troianos Sos abitantes de<br />
Tròia e galu cantos cumbattesin<br />
pro la difèndere.<br />
Tróilu Valorosu fizu de<br />
Prìamu, mortu prima de Èttore.<br />
Tronante Appellativu de<br />
Giove, mere soberanu de su<br />
lampu e de su tronu.<br />
DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />
895<br />
Tronu ‘e gherra: Appellativu<br />
de Marte, deus de sa gherra,<br />
e galu de eroes lumenosos<br />
comente Achille, Èttore e àteros.<br />
Troo O Troe (>).<br />
U<br />
Ucalegonte Majorale troianu,<br />
amigu de Prìamu.<br />
Ulisse Fizu de Laerte e de<br />
Anticlea, maridu de Penèlope<br />
e babbu de Telémacu, re de<br />
Ìtaca, eroe gregu abbistu e<br />
valorosu che pagos. Omero<br />
cumponzesit un’àteru immortale<br />
poema dedicadu a Ulisse,<br />
s’ODISSEA.<br />
Uranu Maridu de Gea,<br />
babbu de Saturnu, de sos<br />
Zigantes e donnumannu de<br />
Giove, Nettunu, Plutone, de<br />
Temi e de àteros deos.<br />
V<br />
Vènere O Venus o Afrodite<br />
(>).<br />
Venus O Vènere o Afrodite<br />
(>).<br />
Vulcanu O Efesto (>).<br />
X<br />
Xantu (a) O Scamandru<br />
(>); su nòmene cheret nàrrere<br />
“da-e sas abbas grogas”; (b)
iu de s’Àsia Minore, chi<br />
naschet da-e su Tàuro, a làccana<br />
cun sa Lìcia; (c) fizu de<br />
Fenope, frade de Toone e de<br />
Forci, troianu, mortu da-e<br />
Diomede; (d) caddu de Èttore;<br />
su nòmene cheret narrer<br />
“baju”; (e) caddu de Achille.<br />
Z<br />
Zéfiru Bentu chi sulat da-e<br />
occidente, carradore ‘e tempus<br />
bonu.<br />
Zelea o Zèlia Tzittade de sa<br />
Tròade, posta a pês de su<br />
monte ‘e s’Ida.<br />
Zeu, Zeus O Giove (>).<br />
ANTONINU RUBATTU<br />
896
INDICU<br />
A mama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 3<br />
Sa chistione omérica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5<br />
CÀNTIGU PRIMU<br />
Sa briga de Achille cun Agamènnone . . . . . . . . . . . . . . 9<br />
CÀNTIGU SEGUNDU<br />
Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos . . . . . . . . . . . 43<br />
CÀNTIGU TERTZU<br />
Su duellu tra Pàride e Menelau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87<br />
CÀNTIGU CUARTU<br />
Su traighimentu de sos Troianos . . . . . . . . . . . . . . . . . 115<br />
CÀNTIGU CUINTU<br />
Sas impresas de Diomede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145<br />
CÀNTIGU SESTU<br />
Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca . . . . . . . . . . 189<br />
CÀNTIGU SÉTTIMU<br />
Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone . . . . . . . . . . . . . 219<br />
CÀNTIGU OTTAVU<br />
Sa battàglia accurtzu a sas naves . . . . . . . . . . . . . . . . . 249<br />
CÀNTIGU NONU<br />
S’imbasciada de sos Acheos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281<br />
CÀNTIGU DÉCIMU<br />
Diomede e Ulisse isploradores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319<br />
CÀNTIGU UNDIGHÉSIMU<br />
Sas impresas de Agamènnone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349<br />
CÀNTIGU DOIGHÉSIMU<br />
Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos . . . . . . . 395
ANTONINU RUBATTU<br />
CÀNTIGU TREIGHÉSIMU<br />
Battàglia manna in su portu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419<br />
CÀNTIGU BATTORDIGHÉSIMU<br />
S’amorosu ‘ordinzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461<br />
CÀNTIGU BINDIGHÉSIMU<br />
Sa disfatta de sos Acheos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491<br />
CÀNTIGU SEIGHÉSIMU<br />
Valentias e morte de Pàtroclo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531<br />
CÀNTIGU DEGHESSETTÉSIMU<br />
Sas impresas de Menelao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577<br />
CÀNTIGU DEGHEOTTÉSIMU<br />
Sas armas noas de Achille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617<br />
CÀNTIGU DEGHENNOÉSIMU<br />
S’ira asseliada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651<br />
CÀNTIGU VINTÉSIMU<br />
Sas valentias de Achille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671<br />
CÀNTIGU VINTUNÉSIMU<br />
Bisestru mannu in su Scamandru . . . . . . . . . . . . . . . . 699<br />
CÀNTIGU VINTIDUÉSIMU<br />
Sa morte de Èttore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731<br />
CÀNTIGU VINTITREÉSIMU<br />
Sas onorántzias pro Pàtroclo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761<br />
CÀNTIGU VINTIBATTORÉSIMU<br />
Su riscattu de su corpus de Èttore . . . . . . . . . . . . . . . . 809<br />
Ditzionàriu oméricu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853
Finito di stampare nel mese di novembre 2005<br />
GRAFICHE GHIANI Srl<br />
S.S. 131 km 17,450 - Z.I. Monastir (Cagliari)