19.04.2013 Views

versione pdf - Sardegna DigitalLibrary

versione pdf - Sardegna DigitalLibrary

versione pdf - Sardegna DigitalLibrary

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

ILIADE<br />

Bortadu in limba sarda dae<br />

Antoninu Rubattu


© Domus de Janas<br />

Iliade<br />

Bortadu in limba sarda dae<br />

Antoninu Rubattu<br />

ISBN 88 88569 19 9<br />

Prima edizione Novembre 2005<br />

Realizzazione editoriale<br />

Domus de Janas<br />

Via Monte Bianco 54<br />

09047 – Su Planu – Selargius<br />

Tel. 070 5435098 Fax. 070 5434105<br />

www.domusdejanaseditore.com<br />

Disegni di Daniele Conti<br />

Realizzazione grafica<br />

Supporti Visivi<br />

Senza il permesso scritto dell’editore,<br />

è vietata la riproduzione, anche parziale,<br />

con qualsiasi mezzo effettuata, compresa la fotocopia,<br />

anche ad uso interno e didattico.<br />

Stampa e allestimento:<br />

Grafiche Ghiani – Monastir (CA)


A mama<br />

E t’ ‘ido... da-e sempre pilicana,<br />

ma frisca ‘e pizu che rosa d’abrile<br />

sétzida a manu in barra in su giannile<br />

poi caladu sole, a gana a gana<br />

sa Mama ringrassiende soberana<br />

pro su pane, sa paghe ‘e su foghile<br />

a movitia ‘e laras, che bisende,<br />

istragos e dolores olvidende.<br />

T’ ‘ido... e che Andròmaca troiana<br />

ti dia cherrer tando immortalare<br />

cun versos de ammiru, pro ti dare<br />

che a issa mentovu in sa mattana<br />

chi tue puru as dévidu affrontare<br />

da’ s’ìsula Ichnusa a sa Grecana,<br />

a sa terra de Scilla... ma sa mia<br />

no est che sa d’Omero lughe ‘ia!<br />

Ma si t’est su matessi aggradessidu<br />

su fruttu ‘e su suore de degh’annos,<br />

acco’ chi ti l’apporro, presumidu,<br />

déndeti a chizu infustu basos mannos!<br />

Galu una ‘olta mi so attrividu<br />

a bestire a Omero in sardos pannos,<br />

tucchende a Ilione a manu tenta<br />

infatt’a Isse... si nde ses cuntenta!<br />

Antoninu Rubattu-Piga


SA CHISTIONE OMÉRICA<br />

S’Ìliade e s’Odissea sunu sas òperas poéticas pius antigas de<br />

sa litteratura grega. Issas nos condùini a sa gherra de Tròia,<br />

cumbàttida, segundu sa tradissione, da-e s’annu 1193 a s’annu<br />

1184 prima de Cristos, in s’època de mazore isplendore de<br />

sa Grècia, època chi ‘enit giamada “micenea”.<br />

“Cun custos duos divinos poemas – narat s’istudiosu Emile<br />

Mireaux in s’òpera Les poèmes homériques et l’histoire grecque”<br />

– cominzat s’istòria vera de sa Grècia, de cudda<br />

Nassione, ossiat, destinada a mudare s’arte e sa tzivilidade de<br />

su Mundu intreu”.<br />

Chie apat iscrittu custos duos immortales poemas est matèria<br />

chi est bistada sempre cajone ‘e chistiones mannas, mancari,<br />

fintzas da-e sos tempos pius antigos, esseren issos attribuidos<br />

a Omero, poeta tzegu de sa Iònia, campadu tra sos<br />

séculos X e VIII prima de Cristos.<br />

Tale credèntzia istesit cunfirmada puru in su segundu séculu<br />

prima de Cristos da-e Aristarco de Samotràcia, su pius<br />

valente e tzèlebre de tottu sos grammàtigos e filòlogos de<br />

s’antighidade.<br />

Versu su 1600 però, séndesi isviluppada sa filologia cun<br />

mètodos iscientificos, si chirchesit de sustènnere e de dimustrare<br />

chi Omero non fit mai esistidu e chi sos poemas àteru<br />

non fini che òperas de maicantos poetas.<br />

Tale cunvintzione ‘enzesit innanti susténnida da-e su crìticu<br />

de Frantza Hedelin D’Aubignac e da-e su filósofu italianu<br />

Giovanni Battista Vico, e, in s’annu 1795, cun mazore autoridade,<br />

da-e F. A. Wolf, su cale, cun s’òpera sua Prolegomena<br />

ad Homerum, attiresit s’attentzione de tottu sos istudiosos de<br />

fainas antigas documentende sas teorias suas cun sèrios argumentos<br />

istóricos e filológicos, a tales chi “sa chistione omerica”<br />

est bistadu su chertu litteràriu pius importante e appassionante<br />

de su Séculu passadu!<br />

5


ANTONINU RUBATTU<br />

Susteniat Wolf chi s’Ìliade non podiat esser bistada cumposta<br />

da’ unu solu poeta; e unu discìpulu sou, isviluppende e<br />

applichende sas teorias de su mastru, pottesit finas affirmare<br />

chi sa bellesa de 16 de sos 24 càntigos chi cumpònene su<br />

Poema istesin iscrittos da-e poetas diversos e in tempos differentes<br />

unu da-e s’àteru.<br />

Puru s’Odissea, pro cantu in veridade si prestet pius pagu a<br />

èssere divisa in argumentos, est bistada motivu de istùdios<br />

appassionados e meda profundos.<br />

Su tedescu Kirchhoff e sos frantzesos Croiset e Berard<br />

avantzesin issos puru teorias vàlidas in matèria, incontrende<br />

su favore de sa crìtica ‘e su tempus.<br />

Da-e chimbant’annos a cust’ala però, própriu pro su progressu<br />

chi an fattu sos istùdios istóricos e estéticos, s’est sempre pius<br />

gittos a crêre chi “s’Ìliade e s’Odissea, pro s’insoro eternu valore<br />

poéticu, pro sa miràbile coerèntzia artìstiga e ispirituale chi los<br />

sustenet, non poden esser fruttu de accostamentos, bene o male<br />

resessidos, de òperas diversas, ma fruttu, chena pare pretziosu,<br />

de una sola fantasia” (Rostagni). E gai, mancari oe non manchet<br />

(e finas in Itàlia) chie ancora creet a sas teorias de Wolf e de<br />

Kirchhoff, s’est torradu a sustènnere chi Omero est esistidu de<br />

abberu e chi est bistadu isse s’ùnicu e veru Poeta chi at bogadu<br />

a lughe sos duos immortales Poemas.<br />

Subr’a un’argumentu sos tantos Crìticos e Istudiosos oméricos<br />

sun de accordu: siat o no bistadu Omero s’autore de sos<br />

duos Poemas, paret tzertu chi chie l’at fattu no apat inventadu<br />

dae perisse e tott’in una sa cumplicada matèria de s’Ìliade<br />

e de s’Odissea.<br />

In su mundu gregu de tando, mascamente poi in sas colònias<br />

gregas de sas costeras de s’Àsia, sas paristòrias fin de<br />

moda e benian cantadas e sonadas da-e poetas e sonadores<br />

meda aggradessidos in sas règgias de res e prìntzipes o da-e<br />

poetas “improvvisadores” (própriu che-i sos poetas de oe in<br />

Sardigna!) in occasione de sas festas de ‘iddas, in sas piattas.<br />

6


SA CHISTIONE OMÉRICA<br />

Sas impresas de sos Eroes de s’antigòria, sas avventuras fantàstigas,<br />

a boltas ispropositadas, de Deos e de mortales aìan<br />

alimentadu sa fantasia e sa passione de su pópulu, a tales chi<br />

“sa poesia épica” fit diventada sa fromma non solu preferida<br />

da-e sa zente, ma pius nóbile de “poesia nassionale”.<br />

Si podet galu affirmare, chena perìgulu de si faddire, chi su<br />

de iscultare tales istòrias (paris cun s’assìstere a sos giogos<br />

atléticos) fit su recreu preferidu siat da-e sas persones riccas e<br />

istruidas, siat da-e chie fit póveru e chena cultura.<br />

In una situassione de su gènere un’ómine geniale, meda<br />

sensìbile, connoschidore profundu de s’ànimu umanu, de<br />

seguru isse puru poeta, seberesit maicantas de cuddas cantones<br />

e paristòrias, las reunesit in un’ùnicu “corpus” poéticu (sa<br />

gherra de Tròia), las cumponzesit cun pius briu drammàticu,<br />

las articulesit in chentu, milli fattos appassionantes, resessinde<br />

a nde fàghere un’òpera monumentale e immortale,<br />

s’Ilìade.<br />

Pustis pagu tempus, unu segundu poeta, o forsis su matessi<br />

de s’Ilìade, leende argumentu da-e sos contados eróicos e<br />

fantasiosos chi aian pro tema printzipale “sa recuida a domo”<br />

(nostòs, in limbazu gregu) de sos tantos eroes chi aian leadu<br />

parte a sa gherra de Tròia (o Ilione), cumponzesit s’àteru<br />

maravizosu e paris immortale poema, s’Odissea.<br />

7<br />

Antoninu Rubattu-Piga


ILIADE<br />

CÀNTIGU PRIMU<br />

SA BRIGA DE ACHILLE CUN AGAMÈNNONE<br />

Sa briga de Achille cun Agamènnone


Càntigu I<br />

Prémiu “Pedru Casu”<br />

XVII Cuncursu de Poesia Sarda<br />

“Tzittade de Othieri” Annu 1978<br />

SUMMÀRIU<br />

S’invocascione Ottavas 1<br />

“D’Achille, o Musa, s’ira furiosa” 2-3<br />

Crise, satzerdote d’Apollo 4-11<br />

Sa vinditta de Apollo 12-14<br />

Achille reunit sos Gregos 15-16<br />

S’indovinu Calcante 17-25<br />

Sa briga d’Achille cun Agamènnone 26-37<br />

S’ira de Achille 38-47<br />

Nèstore tentat de ponner sas paghes 48-57<br />

Agamènnone si leat a Briséide 58-65<br />

Achille s’invocat a sa mama 66-78<br />

Criséide benit da-e Ulisse cunsignada a su babbu 79-81<br />

Sa festa in onore de Apollo 82-89<br />

Teti pedit e ottenit da-e Giove<br />

sa gràscia invocada da-e Achille 90-97<br />

Giunone brigat cun Giove 98-104<br />

Vulcanu, deus toppu, resessit<br />

a pònnere in paghe a sos Deos 105-113<br />

10


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

1 Musa 1 de Logudoro, Lughe ‘ia,<br />

su fiancu susténemi benigna<br />

e si ti paret cust’impresa digna<br />

d’Ilione 2 ammùstrami sa via,<br />

pro ch’intendat d’Omero 3 sa Sardigna<br />

s’épica immortale Poesia.<br />

Aggiúami ti prego, o Dea santa,<br />

s’istòria a la contare tottacanta.<br />

2 D’Achille 4 , o Musa, s’ira furiosa<br />

faghe chi nerza a sos Sardos Lettores,<br />

ira pro sos Acheos 5 ruinosa<br />

chi lis costesit luttos e dolores.<br />

Ira tremenda, sa pius felosa,<br />

ch’a sos bàscios de s’Orcu 6 iscurigores,<br />

prim’ ‘e s’ora, che malos muliones<br />

trazadu at maicantos Campiones.<br />

3 E cantos sa troiana disaura<br />

nde lassesit chen’esser interrados,<br />

de samben e piuer saccarrados<br />

a canes e benturzos in pastura,<br />

da-e su die chi si sun brigados<br />

de Atreu sa primagenitura 7<br />

de sos Gregos supremu cumandante,<br />

cun Achille a sos Deos simizante!<br />

4 (Sa chi Zeus 8 a Teti 9 d’accansare<br />

promittesit durissima sentèntzia<br />

degai si deviat avverare!)<br />

Ma istesit d’Apollo 10 sa potèntzia<br />

a los ponner in chertu ambos umpare,<br />

offesu pro sa mala accuglièntzia<br />

chi fattesit a Crise 11 prim’Atreu<br />

addagh’andesit a su campu acheu.<br />

11<br />

S’invocascione<br />

“D’Achille,<br />

o Musa, s’ira<br />

furiosa...”<br />

Crise,<br />

satzerdote<br />

de Apollo


Càntigu I<br />

5 A iscarmentu tando s’Immortale<br />

una peste mandesit, mai ‘ista,<br />

e sa zente moriat, colpu e ista!<br />

chena poder resister a su male.<br />

Neghe sa de su Re sa pius trista<br />

ch’in paragone non b’est s’uguale!<br />

Lettore, non ti ponzas contr’a Deos<br />

ca prestu o tardu rues in anneos!<br />

6 Si fit Crise, adducas, presentadu<br />

a sas naves acheas in peleu,<br />

cun in sas manos s’iscettru doradu<br />

e-i sas bendas sacras de su Deu,<br />

pedinde chi l’aeret re Atreu<br />

Criséide 12 , sa fiza, liberadu.<br />

De su riscattu su preju ammustresit<br />

e implorende pustis isclamesit<br />

7 –O Atrides 13 , o Gregos valorosos,<br />

sa gràscia chi bos pedo m’accansade<br />

e bos fattat s’Olimpu 14 , ‘ittoriosos,<br />

de Priamu 15 leare sa tzittade.<br />

Sa fiza mi rendide e, generosos,<br />

su chi dare bos potto m’atzettade.<br />

Apollo saettante preferide<br />

e s’ira sua, o frades, la timide!–<br />

8 In su l’intender sa pregadoria<br />

sos d’Argo si mustresin accunsentes.<br />

Agamènnone invece in marrania<br />

cun modos rispondesit differentes:<br />

–Cheret, o betzu, chi non ti presentes<br />

a ojos mios un’àtera ia,<br />

ca si la faghes símile attrivida<br />

Deus non b’at chi ti salvet sa vida!<br />

12


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

9 Bae, ca de la ‘ider liberada<br />

a fiza tua non t’at a resèssere!<br />

In domo la dêt fagher s’imbetzada<br />

a filare cun àteras e tèssere<br />

e cumpagna ‘e lettu m’at a èssere!<br />

Ma tue mezus bae a s’impressada!–<br />

In tempus, su mischinu, arrennegadu<br />

si che fuesit che cane mazadu.<br />

10 In una cala lestru s’appartesit<br />

(sas undas s’intendian sona-sona!)<br />

e a su deus sou s’invochesit:<br />

–O fizu soberanu de Latona 16 ,<br />

mal’offesa s’Atride mi fattesit!<br />

Custa, ti prego, non bi la perdona!<br />

Sminteu 17 sacru, Mere de Tenedo 18 ,<br />

faghemila sa gràscia chi ti pedo.<br />

11 O de Crisa e de Cilla 19 amparadore,<br />

si sos altares de fiores bellos<br />

sempr’adornados t’apo cun amore,<br />

si de crabittos rassos e bitellos<br />

ti dedichei su mezus fiore,<br />

custos disizos m’atzetta noellos:<br />

contr’a s’Atreu, a sas zentes suas,<br />

màndalis prestu sas saettas tuas!–<br />

12 L’iscultesit Apollo su lamentu:<br />

si ponzesit a coddu su turcassu,<br />

lêsit s’arcu de prata e, che bentu<br />

in notte fusca, (faghian fragassu<br />

sas fritzas suas!) in unu momentu<br />

in campu acheu frimmesit su passu.<br />

Daenant’a sas naves si paresit<br />

e-i sos malos trastos imbolesit.<br />

13<br />

Sa vinditta<br />

de Apollo


Achille<br />

reunit sos<br />

Gregos<br />

Càntigu I<br />

13 Da-e sas manos, che malos urùlos,<br />

bessian muidende sas saettas!<br />

Prima ‘occhesit sos caddos, sas acchettas,<br />

annijos, canes, minudàntzia e mulos;<br />

a sos gherreris sas fritzas derettas<br />

boltesit posca e chena piùlos<br />

ruian issos a dogni momentu<br />

che pira fatta cando andat bentu!<br />

14 Noe dies duresit cuss’affogu,<br />

e sa zente curriat in affannos<br />

alimentende fogarones mannos<br />

comente s’usaiat in su logu,<br />

dissipende sos corpos in su fogu<br />

pro bi vittire pius graves dannos.<br />

A sa ‘e deghe, ‘e Peleu su fizu<br />

reunesit sos Cabos a cunsizu.<br />

15 Su de los cunvocare tott’umpare<br />

Giunone 20 bratzinîda l’ispiresit,<br />

piedosa ‘e sos Gregos, cand’ ‘idesit<br />

su bisestru ‘e su deus chena pare.<br />

Comintzesit Achille a boghiare<br />

contra de Agamènnone e li nêsit:<br />

–Cust’est sa ‘olta ‘e che torrare a domo<br />

si pro fortuna l’iscampamos como!<br />

16 A unu satzerdote o indovinu<br />

o de sonnos a calchi intendidore<br />

si preguntet si Apollo divinu<br />

est cun nois in tantu disamore<br />

ca pretziadu non l’amos a puntinu,<br />

e nos nerzat si faghìndeli onore<br />

cun crabas rassas e fiadu ‘onu<br />

podimos isperare in su perdonu!–<br />

14


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

17 Nêsidi; e de Tèstore 21 su fizu<br />

si peseit, Calcante 22 nomenadu,<br />

de sos profetas su pius famadu<br />

ca connoschiat umore e disizu<br />

de ogni deus, ca l’aiat dadu<br />

Apollo in cuss’arte contivizu.<br />

Cun sos Gregos fit dadu a Ilione<br />

e lis nêsit cun sinnu e cun rejone:<br />

18 –O Achille, de Giove lizu caru,<br />

cheres chi nerza ‘e Febo su disdignu?<br />

E siat. Però tue francu e giaru<br />

de mi difender léati s’impignu<br />

e giura in cara a tottu, chen’imbaru,<br />

chi mai bratzu si m’ ‘oltet malignu!<br />

Ca su chi devo narrer e contare<br />

podet chie cumandat infadare.<br />

19 Addaghi s’inchietat su potente<br />

cun chie tenet débile s’ischina,<br />

a boltas frenat s’ira, ma ‘uddente<br />

la mantenet che braja in sa chijina<br />

fintz’a si vindicare, ohi comente!<br />

Adducas, sa promissa determina!–<br />

«Nara su ch’ischis, nàralu, o Calcante!<br />

–Achille rispondesit a s’istante–.<br />

20 Non timas e ilgiàrilu s’arcanu,<br />

de Apollo ispiega su ‘elenu<br />

e fintzas chi mi restat un’alenu<br />

giuro chi si tenterat su fulanu,<br />

si trattet de amigu o de anzenu,<br />

subr’ ‘e a tie d’altzare sa manu<br />

diat connoscher mala lescione,<br />

si puru esserat isse Agamennòne!»<br />

15<br />

S’indovinu<br />

Calcante


Càntigu I<br />

21 S’animesit Calcante e nêsit gai:<br />

–No est Apollo cun nois offesu<br />

pro calchi trascuràntzia, simmai<br />

pro aer prim’Atreu 23 disattesu<br />

de Crise satzerdote s’arguai!<br />

Chena sa fiza, dispididu attesu<br />

ch’istesit su preìderu, a minettas!<br />

Ajalla sa cajone ‘e sas saettas!<br />

22 Cheret chi prima ‘e tottu liberedas<br />

sa giovanedda e chena su riscattu,<br />

depustis chi su Deus onoredas<br />

cun sacrifìtzios de bell’apparattu.<br />

In mezus fintz’a tando non pensedas!–<br />

Ira mala, Agamènnone d’iscattu<br />

si peseit cun ojos che tittones<br />

e cun su coro in milli buliones:<br />

23 –Profeta ‘e disauras, chi ‘essidas<br />

ti sian mai da-e cussa ‘ucca<br />

paràulas a mie aggradessidas!<br />

Che mandrone ti nd’istas a s’accucca<br />

badaciende fàulas bordidas!<br />

Ma bales cantu ‘alet una tzucca!<br />

Duncas Apollo si ch’est annuzadu<br />

c’a Crise no ap’ ‘eo pretziadu!<br />

24 Ma deo ‘e la trattare che segnora<br />

cantu e pius de Crise pensaia,<br />

ca in bellesa, inzegnu e maestria<br />

e in sas artes d’intro ‘e domo ancora<br />

podet cumpeter cun muzere mia 24 !<br />

Ma s’est cussa sa neghe, a sa bon’ora!<br />

Sa paghe ‘eo disizo cun su Deu<br />

e non sa morte ‘e su pópulu meu!<br />

16


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

25 Torret a babbu sou in podestade<br />

Criséide, s’est cussa sa cundanna!<br />

Bois però, in s’ora, ammanizade<br />

pro su chi perdo ricumpensa manna,<br />

ca no est giustu ch’una sola gianna<br />

si tzocchet cando b’at netzessidade!<br />

Si su dannu, o Gregos, bos pretendo<br />

est ca est prenda rara sa chi rendo!–<br />

26 Rispondesit Achille furiosu:<br />

–Cale sienda ti nde dên battire<br />

sos Acheos o prémiu dignitosu?<br />

Ricchesas non nde restan de partire,<br />

ne crêo siat tantu giudisciosu<br />

sas ch’amos a las dever reunire!<br />

Una cosa est ladina solamente:<br />

arrancanadu ses cantu potente!<br />

27 Prîte sa giovanedda non l’imbias<br />

pro chi tzesset Apollo sas mattanas?<br />

E si leamos sas terras troianas<br />

da-e nois as aer regalias<br />

maicantas, a tres e battor bias!<br />

Asi cherfan sas Ghias soberanas!–<br />

Nêsit su Re: –Achille, a mi trampare<br />

non ti cumbenit, mancu a bi proare!<br />

28 Tue, adducas, sa tua ti la tenes,<br />

sa mia invece la cheres libèra!<br />

S’arrejonu est cussu e lu sustenes!<br />

Ma si partit sa bella presonera<br />

e non mi dades cumpensu de benes<br />

faghimos in cust’àtera manera:<br />

una ‘e sas bostras féminas mi leo<br />

pro chi sentza non reste solu deo!<br />

17<br />

Sa briga<br />

d’Achille cun<br />

Agamènnone


Càntigu I<br />

29 Si cunsentes non sezis a la rèndere,<br />

deo matessi b’ando a la leare<br />

e si diat debadas rebellare<br />

chie toccherat a bi la pretèndere!<br />

Lassamos como de chistionare,<br />

ca prus su Deus si podet offèndere.<br />

Una nave in mare che ponide<br />

e a Crise sa fiza li rendide.<br />

30 Puru imbarcadebe-i unu masone<br />

e l’iscannades pro Apollo, intreu.<br />

Siat Ulisse 25 o Idomeneu 26<br />

a lu leare in manos su timone,<br />

o Aiace 27 o tue in persone,<br />

o fizu tremendissimu ‘e Peleu!<br />

Ca s’eroe l’invocat pius mannu<br />

crêo chi Febo lu tzesset su dannu!–<br />

31 Lu miresit Achille a oju tortu<br />

nêndeli: –Isbirgonzadu, coro ingratu,<br />

ello pro custu t’amos postu fattu,<br />

pro nos brivare de ogni cunfortu?<br />

Sos de Prìamu fattu non m’an tortu,<br />

ne mandras m’an furadu e ne recattu,<br />

ne caddos si ch’an giuttu, ne brujadu<br />

sos laores ch’aia semenadu!<br />

32 Lontana da-e Tròia ch’est Fitìa 28<br />

e mare e montes b’at postos in mesu!<br />

Si so inoghe est pro sa bramosia<br />

ch’as tue ‘e t’arricchire e ca offesu 29<br />

t’ana su frade in sa carre ‘ia!<br />

E oe, cara ‘e cane, m’as pretesu<br />

ch’in manos tuas renda su fiore<br />

chi m’est costadu sàmbene e suore?!<br />

18


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

33 It’àteru m’as dadu pro cuss’arte?<br />

O si ruerat sa ‘idda ‘e Priàmu<br />

m’illudo chi mi fattas bona parte?<br />

Su caddu a tie, a mie su camu<br />

e chi mi nd’iste cuntentu a disparte!<br />

Bae chi non b’abbucco a-i cuss’amu!<br />

A mie toccan sos pesos mazores,<br />

a tie sas ricchesas, sos onores!<br />

34 Mezus a domo in presse a recuire<br />

ch’istare inoghe in mes’a ispeazos<br />

unu Re miseràbile a servire<br />

chi ricumpensat cun malos limbazos,<br />

ne cunsiderat fadigas e mazos!<br />

Tando est pro te chi devimos patire?–<br />

«Fue, –isclamesit tando Agamennòne–<br />

si l’aggradessis fue da’ Ilione!<br />

35 A ti lingher non bi penso nemmancu,<br />

ca che a tie eroes coraggiosos<br />

àteros mi sustenen su fiancu<br />

de m’onorare in tottu disizosos<br />

e Zeus prim’ancora! Ma so francu:<br />

de cantos nde connosco ‘e valorosos<br />

ses da-e me su pius abburridu,<br />

ca ses afferradore inferotzidu!<br />

36 Forte ses tue che chentu leones,<br />

ma bantu non nde fattas, ne mentou,<br />

ca no est tzertu pro merìtu tou,<br />

ma pro divinas cunsiderassiones!<br />

Fue a Fitìa, bae...a bonu prou<br />

sighi a esser su Re ‘e sos Mirmidones 30 !<br />

De te m’importat nudda e de sa fua!<br />

Iscas chi la disdigno s’ira tua!<br />

19


S’ira de<br />

Achille<br />

Càntigu I<br />

37 Si bi la rendo sa fiza a Criseu<br />

inte’ sa ricumpensa chi mi leo:<br />

da-e sas tendas tuas, propriu deo,<br />

t’apo a leare su lizu ‘e Briseu 31 ,<br />

pro chi t’abbizes cantu prim’Atreu<br />

podet pius d’Achille, e gai, crêo,<br />

àtere non bi proat che a tie<br />

a ponner cuntierra contr’a mie!»<br />

38 Felosu fit s’affrontu e provocante!<br />

Da-e s’ira a Pelide coro e mente<br />

s’infiamesin che paza a s’istante!<br />

Duas bideas l’ ‘enzesin repente<br />

ambas tremendas, in chertu costante:<br />

giomper deviat a su prepotente<br />

cun s’ispada e su pettus trapassare<br />

o su coro in tempesta asseliare?<br />

39 In cancalleu tra ira e rejone<br />

istesit cun sa mente sol’appena,<br />

ca oramai, che riu in piena,<br />

fit pius forte sa tentassione<br />

d’aer cun isse suddisfassione!<br />

Lêsit s’ispada... ma Minerva Atena 32<br />

che lampu da-e Chelu nde falesit<br />

e s’arma in sa baìna li frimmesit!<br />

40 Da-e Giunone istesit imbiada,<br />

c’a tottos duos teniat amore.<br />

Invisìbile a tottu in s’isplendore<br />

da-e segus a palas s’est bettada.<br />

Nde tremesit Achille a sa girada,<br />

ca da-e ojos framas de lugore<br />

bios che sole e puros che sa luna<br />

l’ ‘essian a sa dea tott’in una!<br />

20


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

41 E nêsit ispantadu: –Dea Santa,<br />

poi ch’as sa limba malaitta intesa<br />

de sa d’Atreu superba pianta,<br />

s’ispada mi trattenes? Ma s’offesa<br />

pagare mi la devet tottacanta!<br />

Isculta, o Mama: s’in cussa pretesa<br />

sigherat isse, giuro chi sa sorte<br />

non li reservat àteru che morte!–<br />

42 «Frènala s’ira ch’est mezus, o fizu,<br />

–s’ojuasulina nêsit in risposta–<br />

Giunone m’at mandada, a bell’apposta,<br />

ca de ambos at issa contivizu.<br />

Ruer la lassa s’insana proposta<br />

e l’accuntenta su divinu Lizu.<br />

Pro su chi ti an fattu tristu abusu<br />

as aer prètzios tres boltas de prusu!»<br />

43 E Achille: –Ite cheres chi ti conte?<br />

Mancari mannu su dispiaghere<br />

a ponner mente est mezus chi m’appronte!<br />

Ubbidire a sos Deos est dovere<br />

e caru a Issos est chie sa fronte<br />

abbàsciat a s’insoro piaghere.–<br />

Nênde gai s’ispada remunesit<br />

e Minerva a s’Olimpu che pighesit.<br />

44 Ma tzessada non fit sa cuntierra,<br />

antzis Achille, partende a s’attaccu:<br />

–Ojos de cane, isbirgonzadu, maccu,<br />

mai corággiu as mustradu in gherra<br />

e faeddas d’eroes? Ma s’afferra<br />

sempre as vittidu che chervu vigliaccu 33 !<br />

Cosa est pro te prus fatzile e segura<br />

su d’istare cun nois fura-fura!<br />

21


Nèstore<br />

tentat de<br />

ponner sas<br />

paghes<br />

Càntigu I<br />

45 Débiles sunu e viles sos Acheos<br />

chi ‘alian su perfidu tirannu!<br />

Si no pagadu l’aias su dannu,<br />

ùltimu tragu de sos tantos feos!<br />

Su chi ti dao avvertimentu mannu<br />

com’isculta, testimonzos sos Deos:<br />

in custa gherra at a benner sa die<br />

ch’imbenujadu t’invocas a mie!<br />

46 T’imbenujas sì, beru comente<br />

rebuddos non dat prus custu bastone,<br />

ne fozas, flore e fruttu in s’istajone<br />

ca l’at mutzadu ‘istrale tagliente<br />

e ch’est signale de devossione<br />

a sa legge ‘e s’Olimpu onnipotente,<br />

cando s’Acheu l’istringhet in manu<br />

rispettosu de Zeus soberanu!<br />

47 Non crêo contr’a Èttore 34 assassinu<br />

chi limba e furas ti dian cunfortos<br />

o sas fortzas, si puru nd’as in sinu!<br />

Cand’as a bider sos cumpagnos mortos<br />

ti l’as a forfigare s’istentinu<br />

pensende a mie, ch’in àteros portos<br />

invece mi l’ispasso in mezus sorte,<br />

ca tue l’offendesti su prus forte.<br />

48 Nêsit; e su bastone, a chìscios d’oro,<br />

furriesit in terra e a si sêre<br />

torresit in disdignu e malu coro.<br />

Atride fit già prontu a rispondère,<br />

biaittu, chena pius decoro,<br />

ma si pesesit de Pilo su mere,<br />

Nèstore 35 , in faeddare sapiente,<br />

de sos Gentiles su pius prudente.<br />

22


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

49 Sende antzianu ‘e tres generassiones<br />

l’aian tottu in bonu cunsideru.<br />

E nêsit: –Deos, custas chistiones<br />

cantos dannos pro Argo e disisperu<br />

an a costare! E si nde lean seru<br />

sas de Priàmu populassiones,<br />

cale cuntentu dên issas proare<br />

in s’ischìrebos como contr’a pare!<br />

50 Si si brigan sos mezus gherradores<br />

comente l’ottenimos sa vittòria?<br />

Sas beffes nd’amos aer, no sa glòria!<br />

Non los fattedas sìmiles errores,<br />

bene bos l’imprimide in sa memòria!<br />

Giagh’in annos de me sezis minores<br />

bos servat custa ‘oghe d’iscièntzia,<br />

ca prus de s’oro ‘alet s’isperièntzia!<br />

51 Cantos eroes mannos connoschei<br />

pius fortes de su prus forte acheu!<br />

Cantas cosas da’ issos imparei,<br />

da-e Driante, Piritò, Ceneu,<br />

da’ Polifemo, Essàdeu, Teseu 36 !<br />

Gherrende cussa ratza la ‘idei<br />

cun sos mostres Centàuros 37 felosos<br />

e bessìrende sempre ‘ittoriosos!<br />

52 Ite cunfortu su los emulare<br />

cando cun issos bi capitaia!<br />

Deo sa parte mia la faghia<br />

pro poder su rispettu meritare<br />

e cuddos lêsin puru a m’istimare<br />

s’a boltas calchi parrer lis daia!<br />

E bois puru in s’ora m’iscultade,<br />

ca nd’amos aer manna utilidade!<br />

23


Càntigu I<br />

53 Apas tue, o Atride, prus prudèntzia;<br />

sa giovanedda non bi la pretendas,<br />

déchidu fruttu de gherras tremendas!<br />

E tue, Achille, cheret ch’in potèntzia<br />

cun re Agamennòne non cuntendas,<br />

ca bi la desit s’Alta Onnipotèntzia,<br />

beru comente Teti soberana<br />

at dadu a tie forza subrumana.<br />

54 Adducas frena s’ira, Agamennòne,<br />

e galu Achille la tzesset luego,<br />

isse ch’in custa gherra, non lu nego,<br />

est de tottu su mezus campione.<br />

O fizos, m’obbedide, bos nde prego,<br />

ca solu goi ruet Ilione!–<br />

«Boghe santa est sa tua, o sapiente!<br />

–Atride rispondesit prontamente–<br />

55 Ma custu at in presumu sutt’a pêse<br />

de nos ponner, che viles presoneris!<br />

Suttamìttere prìntzipes e rese,<br />

fagher isciaos sos mezus gherreris!<br />

Chi deva cumpatire tue crêse?<br />

S’ ‘uccone non che falat volenteris!<br />

Si forte l’ana fattu chena pare,<br />

non pro cussu nos devet molestare!»<br />

56 «Si a tie ancora m’abbasciera,<br />

–Achille abboghinesit in disdignu–<br />

vile e mettanzu ‘e sa peus manera<br />

dia esser, ca tue non ses dignu<br />

de m’esser re! Adducas cudd’impignu<br />

isoltu, o superbu, cunsidera!<br />

Oe mi leas su ch’eris m’as dadu?<br />

Ma lu pianghes che malefadadu!<br />

24


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

57 Lèala a Ilione, proa, tenta!<br />

Su re ses tue e tenes balentia!<br />

Ma non b’intras però in partimenta<br />

de sas ricchesas de sa nave mia.<br />

Manc’una parte leas, una ebbia!<br />

Si la cherferas pustis, t’ausenta<br />

mezus inoghe, si no s’attrivida<br />

la pagas tott’in una cun sa vida!»<br />

58 Tzessada tanta briga, recuesit<br />

a sas tendas cun Pàtroclo 38 Peleu<br />

e cun sos suos, mentres prim’Atreu<br />

fintz’a sa nave che l’accumpagnesit<br />

a Criséide, lizu chena neu.<br />

Ulisse a su timone si ponzesit<br />

e, boes e anzones garrigados,<br />

da-e Crise tucchesin impressados.<br />

59 Chi s’esseren in s’unda de su mare<br />

innettiados da’ ogni bruttura<br />

cumandesit su Re e chi cun cura<br />

seddalittos e crabittas umpare<br />

aeren arrustidu, pr’onorare<br />

a deus Febo tottu in conzuntura,<br />

e chi pigadu a chelu cun su fumu<br />

esserat de s’arrustu su profumu.<br />

60 Frimmu in sa pretesa, intantu Atride<br />

duos imbasciadores, chen’isviu,<br />

mandesit a sas tendas de Pelide<br />

a Eurìbate e a Taltibiu 39 ,<br />

nêndelis: –Bazi como e mi nd’ ‘attide<br />

su de Briseu prus déchidu chiu!<br />

S’a bois la negheret e b’and’ ‘eo<br />

a paràulas solu non m’arreo!–<br />

25<br />

Agamènnone<br />

si leat a<br />

Briséide


Càntigu I<br />

61 Nênde gai, los fattesit partire<br />

e-i cuddos, mancari a discuntentu,<br />

tucchesini, pensende a su momentu<br />

chi li devian s’isclava pedire.<br />

Lêsini costa-costa e a b’arrivire<br />

non bistentesin a s’accampamentu.<br />

Sétzidu fit Achille, in chizos grave,<br />

fora ‘e sa tenda e accurtz’a sa nave.<br />

62 In su los bider si pesesit reu,<br />

mantenzéndesi calmu in apparèntzia,<br />

e issos, cumprendìndeli s’anneu,<br />

cagliésini appenas in presèntzia,<br />

timizosos in prus de s’imponèntzia<br />

de su fizu de Teti e de Peleu!<br />

Ma lis nêsit s’eroe forte-bratzu,<br />

boghendendelos da-e s’imbaratzu:<br />

63 –Saludu! Avantzade, imbasciadores<br />

a Zeus sacros e a sos mortales!<br />

Neghe non nde tenides si dolores<br />

m’annuntziades sos pius fatales.<br />

D’unu solu est sa culpa ‘e tantos males,<br />

de sos d’Atride pérfidos umores!<br />

Tue puru, o Patròclo, los cumpati!<br />

Bae, e sa giovanedda nde lis batti!<br />

64 Ma bois testimonzos mi siedas<br />

daenant’a sos Deos soberanos:<br />

si puru, imbenujados, m’invochedas<br />

in s’ora de s’attaccu ‘e sos Troianos,<br />

mai e poi mai da-e custas manos<br />

aggiudu, o Acheos, isperedas!–<br />

Briséide intantu, cara ‘e rosa,<br />

fit già partinde trista e dolorosa.<br />

26


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

65 E si girait versu su padronu<br />

cun ojos d’anzonedda su fiore,<br />

cherinde narrer: –Mere meu ‘onu,<br />

si mi che mandas non mi as amore!–<br />

Ma de Briseu s’ìnnidu lugore<br />

non lu podiat cumprender a tonu!<br />

E làgrimas, che abba da’ sa ‘ena,<br />

l’ ‘essesin a Pelide pro sa pena.<br />

66 A una cala pustis, solu-solu,<br />

s’incaminesit a Teti invochende.<br />

«O mama cara, –l’istaiat nênde–<br />

chi partoridu m’as cun pena e dolu<br />

pro paga vida 40 , nessi su consolu<br />

d’un’esistèntzia eróica mi rende!<br />

Si fit cussa ‘e sos Deos sa sentèntzia,<br />

prîte mi faghen como prepotèntzia?<br />

67 S’istesit in s’Olimpu decretadu<br />

chi deo vida curtza aère tentu,<br />

pro cunsensu divinu ogni momentu<br />

devia esser in vida onoradu!<br />

Como, invece, unu Re conchiluadu<br />

contr’a mie leadu s’at appentu<br />

e proibidu m’an de mi difèndere,<br />

ca calchi Dea si podet offèndere!»<br />

68 Sétzida cun Nereu 41 fiancu a pare<br />

fit Teti in sas intragnas prus profundas<br />

de s’Oceànu e da-e sas undas<br />

a fora nde saltiesit de su mare,<br />

nênde a su fizu, in lu carignare:<br />

–Fiore istimadu, ello prîte aundas<br />

custas abbas cun làgrimas de fogu?<br />

Sa cajone mi conta ‘e tant’affogu.–<br />

27<br />

Achille<br />

s’invocat<br />

a sa mama


Càntigu I<br />

69 «S’istòria la connosches, mama e Dea!<br />

–li rispondesit Pê-velotze 42 in s’ora–<br />

Cando a Ezione 43 in sa Tebea 44<br />

destruemis sa ‘idda intro e fora,<br />

sa ricchesa li lêmis tott’intrea<br />

e sas piseddas prus bellas ancora.<br />

Ogni cosa ponzemis a cumone<br />

e la partemis cun pretzisione.<br />

70 A Criséide apesit prim’Atreu,<br />

sienda chena pare pretziosa.<br />

Ma, pedinde sa fiza virtuosa,<br />

si presentesit da’ isse Criseu.<br />

Ricumpensa daiat valorosa<br />

e invochesit su pópulu acheu,<br />

ma prus de tottu a re Agamennòne<br />

ch’aeret d’unu babbu affriscione.<br />

71 Ma sos regalos e-i sos pibios<br />

su coro de s’Atride non tocchésini!<br />

Sos Acheos cunsentes si mustrésini<br />

approvende sos argumentos mios,<br />

ma de su Re sos insensados brios<br />

de Apollo sas iras provochésini,<br />

tales chi pro sa mala accuglièntzia<br />

nos mandesit tremenda pestilèntzia.<br />

72 E sa zente moriat notte e die<br />

da-e fruscas saettas trapassada!<br />

Infinis sa faina ispiegada<br />

da-e Calcante ch’istesit gasie:<br />

sa giòvana cheriat liberada<br />

Arcu ‘e Prata e tocchesit a mie<br />

a bi lu narrer! Ma su Re, crebadu,<br />

che cane contr’a mie s’est boltadu!<br />

28


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

73 Sa chi mi fit toccada prella rara,<br />

sa de Briseu prus càndida luna,<br />

como mi leat! Oh, triste fortuna!<br />

Ma tue chi lu podes, mama cara,<br />

da-e Zeus che piga tottu in una<br />

e comente cumbenit bi lu nara<br />

chi vìndichet s’onore a fizu tou,<br />

ca già b’istesis a fiancu sou!<br />

74 E cando cun propósitos insanos<br />

tentesin Giuno, Minerva e Plutone<br />

de lu ligare a Giove, sos marranos!<br />

sola tue giamesti a Egeone 45 ,<br />

zigante Briareu ‘e chentu manos!<br />

E gai li salvesti sa presone!<br />

Su fattu a s’Eternu li ammenta<br />

ch’in dogni gana ti faghet cuntenta.<br />

75 Pédili chi connoscan oras graves<br />

sos d’Argo da’ Ettòrre furiosu,<br />

chi che los catzet finas a sas naves,<br />

chi bisestru nde fattat orrorosu,<br />

chi non gosen pius dies suaves,<br />

pro ch’iscan ch’unu Re malu e felosu<br />

est su chi los cumandat e chi cara<br />

paghen s’offesa chi m’an fattu insara!»<br />

76 «Fizu carrale, prîte t’allevei,<br />

–Teti li rispondesit lagrimende–<br />

si sa vida infelitze chi ti dei<br />

e ch’oramai a finis est benzende,<br />

pibiosa la passas e suffrende?<br />

Mal’istella cando ti cuntzepei<br />

s’istaiat subr’a su lettu meu<br />

si tristu aesti su destinu e reu!<br />

29


Criséide benit<br />

da-e Ulisse<br />

cunsignada a<br />

su babbu<br />

Càntigu I<br />

77 De s’Olimpu a sas chimas beneittas<br />

però bi ando, o fizu disdicciadu,<br />

e sas ch’invocas penas malaittas<br />

las pedo a Giove, resta consoladu!<br />

Ma Isse, cun sos Deos ch’est tuccadu<br />

da-e sos Etiòpes in visìtas<br />

e torrat a s’olìmpica dimora<br />

solu a sa doighésima aurora.<br />

78 In disparte ti nd’ista fintz’a tando<br />

cun sos soldados in sas tendas tuas.<br />

Passièntzia est sa chi ti cumando<br />

e as a bider chi sas gràscias suas<br />

las ottenimos appenas bi ando.<br />

Zeus t’aggiuat si tue t’aggiuas!»<br />

Tucchesit tando, ma sa limba ‘e mele<br />

non l’addulchesit in bucca su fele.<br />

79 In su portu ‘e Crisa 46 d’approdare<br />

Ulisse in cuss’ora fit chirchende:<br />

accurtziesin sa nave, remende,<br />

finas a su molu a s’accostare,<br />

bettésini sas àncoras in mare,<br />

pigiésini sas velas e, sighende,<br />

poi d’aer sos trastos assentados<br />

nd’isbarchesin sos chìbberos fiados.<br />

80 In s’ispiàggia, in turmentosu isettu,<br />

si nd’istaiat Crise solu-solu.<br />

Lu ‘idesit Ulisse e, cumpletu<br />

cumprendinde ‘e su babbu s’oriolu,<br />

de li dare pensesit su consolu.<br />

Falesit da’ sa nave e cun affettu<br />

sa bella giovanedda li porresit<br />

e-i custas paràulas li nêsit:<br />

30


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

81 –Prim’Atreu mi mandat a ti rèndere,<br />

o betzu sapiente, a fiza tua.<br />

Cumandat puru sa potèntzia sua<br />

a Febo d’onorare, pro ch’offèndere<br />

pius non cherfat cun mortale lua<br />

cantos an bistentadu a lu cumprèndere.–<br />

Lêsit sa fiza Crise cun amore<br />

a pettus istringhinde su fiore.<br />

82 Preparesin s’altare, sos fiados,<br />

su farre sacru a sos Soberanos,<br />

pustis si samunésini sas manos.<br />

Cando tottu si fin purificados<br />

nêsit Crise: –O Apollo, giaghi vanos<br />

sos pregos mios non sun resultados,<br />

m’accuntenta in sa gràscia chi ti pedo,<br />

Segnore e Deus de Cilla e Tenedo.<br />

83 Su chi lis imbiesti triste affannu<br />

lis agabba a sos Gregos, sias bonu!<br />

Cunzedibilis lestru su perdonu<br />

pro chi non nd’apan àteru de dannu!–<br />

L’iscultesit Apollo e a tonu<br />

rispondesit, tzessende su malannu.<br />

Cuntentos tando a l’ammanizare<br />

lêsin sa tzerimònia tott’umpare.<br />

84 Prima sos animales iscannésini:<br />

anzones, crabas, tràilas, noeddos.<br />

Lis boghesin su corzu e a bicculeddos<br />

cantu petta b’aiat appetzésini.<br />

Cun arrodados ferros e burteddos<br />

s’ozu de sos trippales nde seghésini,<br />

galu pensende de l’imboligare<br />

a sas còscias pro mezus coghinare.<br />

31<br />

Sa festa<br />

in onore de<br />

Apollo


Càntigu I<br />

85 Cantos de petta, ispidos, ispidones<br />

ponzesin in sas brajas a puntinu.<br />

Ma cumandesit Crise a sos garzones<br />

de bi cóghere innanti su ziminu<br />

e de lu presentare a sas persones<br />

appena cottu. Isse cun su ‘inu<br />

s’arrustu de continu insaboriat<br />

a manu a manu chi lu giraiat.<br />

86 Manighende e buffende in cumpagnia<br />

bistesin totta die, suddisfattos<br />

d’esser torrados in bon’armonia<br />

cun Apollo e cun Crise. Infinis, fattos<br />

pienare pro un’àtera ia<br />

sos tatzones e cantende cumpattos,<br />

onoresin su Deus cun decoro,<br />

chi nde restesit toccadu in su coro.<br />

87 Appenas da-e Crise dispididos,<br />

tucchesin a sa nave a reposare,<br />

ca s’intendian in tottu sonnidos<br />

e ca ischian de dever pesare<br />

chitto s’incras. E cando, cun sos didos<br />

suos de rosa, Eos lumenare<br />

cherfesit su manzanu, s’ischidésini<br />

e a remare, lestros, si ponzésini.<br />

88 No istésini meda a recuire,<br />

ne lis costesit fadiga e suore,<br />

ca lis mandesit Apollo a favore<br />

unu ‘entu, chi faghiat currire<br />

sa nave bola-’ola che astore.<br />

Sas undas s’intendìana tinnire<br />

contr’a sa prua a su sona e tzocca<br />

che cando s’iscuderan a sa rocca!<br />

32


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

89 In crebu e in disdignu peristantu<br />

in s’ispiàggia Achille s’istaiat.<br />

A parlamentu prus no andaiat,<br />

ne a gherrare, ca s’ódiu fit tantu<br />

contr’a s’Atride! Gai passaiat<br />

tristas sas oras, sovente in piantu,<br />

solitàriu, a manos in manu,<br />

da’ su chi bramaiat a lontanu!<br />

90 Cando sa doighesima aurora<br />

s’acceresit in chelu, indeorende<br />

sa terra e-i su mare, tottu in s’ora<br />

acco’ da’ s’Etiòpia recuende<br />

sos Deos a s’olìmpica dimora.<br />

Si nd’abbizesit Teti, ch’isettende<br />

fit pro pòdere a Zeus faeddare<br />

e in presse nd’ ‘essesit da-e mare.<br />

91 A bolu in un’iscutta che pighesit<br />

da-e s’eternu Mere soberanu.<br />

Sétzidu in unu monte l’abbojesit,<br />

a su solu che un’eremitanu.<br />

Sos benujos innanti l’abbratzesit,<br />

li carignesit s’arva cun sa manu,<br />

poi implorende nêsit: –Babbu mannu,<br />

m’isculta e mi sulena cust’affannu!<br />

92 Si mustradu ti apo affriscione<br />

cantu e pius de tantos, como pensa<br />

de mi torrare bona ricumpensa.<br />

Cheret chi dias suddisfassione<br />

a fizu meu, ca offesa immensa<br />

retzidu at da-e re Agamennòne!<br />

Pro sa chi l’est fuinde curtza vida<br />

cuntzédili sa gràscia ch’at pedida!<br />

33<br />

Teti pedit<br />

e ottenit<br />

da-e Giove sa<br />

gràscia<br />

invocada<br />

da-e Achille


Càntigu I<br />

93 Sa fémina prus cara l’at furadu<br />

s’Atride, coro ‘e cane, a fizu meu!<br />

E si la tenet! Ch’ ‘enzat vindicadu<br />

como ti pedo s’onore ‘e Peleu!<br />

Faghe chi siat s’esércitu acheu<br />

da-e sos Dardaneos maselladu,<br />

pro chi torren sos Gregos tott’unidos<br />

a li pedire aggiudu, penentidos!–<br />

94 Gai nêsit sa Dea; e sicomente<br />

chie guvernat su lampu e su tronu<br />

non rispondiat pro male o pro bonu,<br />

ma s’istaiat mudu, indifferente,<br />

che cando esseret isse in attontonu,<br />

aggiunghesit: –O Babbu onnipotente,<br />

non timas a rispòndere! O mi cuas<br />

chi non so paris a sas fizas tuas?–<br />

95 E suspirende Giove, a boghe bàscia:<br />

–Cosa est sa chi mi pedis odiosa,<br />

chi a muzere mia permalosa<br />

su cherveddu li ‘ogat da-e càscia!<br />

No est pro ti negare cussa gràscia,<br />

ma Giunone, a brigas, tirriosa<br />

istat cun megus da’ manzanu a sero,<br />

ca nâchi a sos Troianos los prefero!<br />

96 Bae però in presse da’ inoghe,<br />

ca si s’abbizat de calchi faina<br />

galu tue l’intendes cussa ‘oghe!<br />

Bae cuntenta e cunfida, o divina.<br />

Cómpitu meu est chi mi los gioghe<br />

sos Gregos, pro los ponner in ruina;<br />

e chi custu si devat avverare<br />

ti cherzo cun sa conca 47 cunfirmare!–<br />

34


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

97 Chinnit sa conca in promitter intentu<br />

sa tremenda giustìscia su Deu<br />

e traballat su monte tott’intreu<br />

da-e sas chimas a su fundamentu.<br />

Tétide tando cun coro cuntentu<br />

si che tuffesit in su Mare Egeu,<br />

e s’Eternu, cumprida sa faina,<br />

a sa dimora torresit divina.<br />

98 A su cumparrer, da-e sas cadreas<br />

doradas si pesesin tott’umpare<br />

sos Deos soberanos e sas Deas<br />

e l’andesin incontra a l’onorare.<br />

Ma Giunone sas matessi ideas<br />

non teniat, ca ‘idu arrejonare<br />

l’aiat cun sa ninfa pêibianca 48<br />

e detzisa li nêsit giara e franca:<br />

99 –Cun cale deus, o mastru de trassas,<br />

issara fis bordinde ingannu nou?<br />

Sempre mi cuas su disignu tou<br />

e chena cunfidèntzias mi lassas!<br />

Faghes, disfaghes, andas, ti l’ispassas,<br />

non t’importat de me, mancu a mentou!–<br />

E Zeus: –Non m’est gosu su t’offèndere,<br />

ma dogni cosa non podes cumprèndere!<br />

100 Si deo in giudicare so su mere<br />

tottu sas cosas non podes ischire!<br />

S’iscontzare fainas o cosire<br />

toccat a mie, anzis m’est dovere,<br />

giaghi finas sos Deos in bordire<br />

tramas ingiustas lean piaghere!<br />

Su ch’est lìtzitu ischire l’ischis prima,<br />

ca no est beru chi non t’apo istima!<br />

35<br />

Giunone<br />

brigat cun<br />

Giove


Càntigu I<br />

101 Ma chistiones b’at chi valutare<br />

dev’ ‘eo in segretesa, deo ebbia,<br />

chi non potto a niune cunfidare<br />

mancari siat sa pobidda mia!<br />

Adducas, pensa de nde la tzessare<br />

ch’est a ponner debadas marrania!–<br />

Ma Giunone prus de prima acuta:<br />

–Assiat chi ti das mai de sutta!<br />

102 Agra pius de sempre sa preletta<br />

dimustras oe déndeti rejone!<br />

Da-e tempus mi nd’isto ‘ona e chieta<br />

chena fagher peruna chistione;<br />

non do infadu, cada detzisione<br />

rispetto siat cónchina o deretta!<br />

Ma como in coro, che puntura d’arza,<br />

mi brujat s’imbisita ‘e sa majarza!<br />

103 It’as promissu a Teti? Mi lu nara,<br />

ca promissa bi l’asa calchi cosa!<br />

Inghènias non tentes, ca issara<br />

bidu ti apo umpare a sa dengosa!<br />

Totta carignos, a manos in cara,<br />

pedidu ti at sorte ruinosa<br />

pro sos Acheos (no est forsi isattu?),<br />

pro chi siat Achille suddisfattu!–<br />

104 E Zeus de pius irrechietu:<br />

–Mai las tzessas sas malignidades!<br />

Como bastat però cun su suspettu.<br />

Mezus rispetta custas volontades,<br />

giagh’in cara mi leggis su segretu,<br />

ca sun pro te e tottu veridades!<br />

Duncas càglia e setzi, isculta a mie,<br />

ca si ti leo a tzuffos, coltz’a tie!–<br />

36


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

105 Timìndelu che frea, sa dechida<br />

sos ojos mannos suos abbasciesit<br />

e a si sêre in presse si tucchesit<br />

in s’onore e in s’ànima ferida.<br />

Male dogn’Immortale bi restesit<br />

in su la ‘ider trista e avvilida;<br />

ma Vulcanu, frailarzu ‘e ispantos,<br />

nêsit pro sulenare a tottucantos.<br />

106 –S’istare gai a s’afferra-afferra<br />

indecorosu est pro a nois tottu!<br />

S’istamos die e notte in cuntierra,<br />

pro sos mortales sempre in abbolottu,<br />

finimos nois a nos fagher gherra<br />

e de sas festas perdimos s’annotu!<br />

O giambamos, crêide, sa manera<br />

o adiu a sa paghe pius vera!<br />

107 Léalu a Giove, o mama, cun amore,<br />

sias cun isse sempre cara e bona,<br />

ca si cheret s’olìmpicu Segnore<br />

nos nd’ ‘ettat tottucantos da’ sa trona,<br />

ca nemos che a Zeus nd’at de pôre!<br />

E tue, o babbu santu, la perdona<br />

si a boltas avantzat in faeddos,<br />

ca non punghen memmancu che burteddos!–<br />

108 Poi, torrende ancora a mama sua,<br />

porréndeli una coppa, a boghe lena:<br />

–Si sighis gai a ti dare pena<br />

pius crebu nd’as aer e antua!<br />

Rejone nd’asa, ca non ses anzena;<br />

però comente fatto a s’ala tua,<br />

si ti mazerat, –nâmi– a mi parare,<br />

s’est chi nemos lu podet cuntrastare?<br />

37<br />

Vulcanu, deus<br />

toppu, resessit<br />

a pònnere<br />

in paghe a sos<br />

Deos.


Càntigu I<br />

109 Una ‘olta, già l’ischis, bi proei<br />

a lu contrariare... e fit pro te!<br />

Da-e s’Olimpu, lêndemi a unu pe’,<br />

mi ch’imbolesit lestru e rodulei<br />

totta sa die e solu mi frimmei<br />

a s’ ‘occhida ‘e su sole, ohi de me!<br />

Sos Sìntzios 49 , pius mortu che biu,<br />

piedosos mi nd’ana regogliu!–<br />

110 Nêsit; e toppi-toppi coitende<br />

pienesit de nèttare 50 Vulcanu<br />

sas coppas, da-e destra comintzende.<br />

Una matta de risu beffulanu<br />

si fattesin sos Deos, rimirende<br />

s’arte ‘e su tzilleraju ‘e prima manu!<br />

E, torradas sa paghe e s’allegria,<br />

festesin fintz’a notte in cumpagnia.<br />

111 Su de Febo armónicu istrumentu,<br />

de sas Musas sas raras melodias,<br />

pius dulche sa festa chentu ‘ias<br />

rendesin e dognunu prus cuntentu.<br />

Pustis cando su Sole in ausentu<br />

ponzesit sas fiamas suas bias,<br />

recuesin sos Deos tott’umpare,<br />

ca si dên finas Issos reposare!<br />

112 In palattos de oro e de attarzu<br />

chi lùghene che sole in die bella<br />

viven sos Deos, sempre in gautella!<br />

Òperas de Vulcanu frailarzu<br />

chi sos metallos, che unu majarzu,<br />

modellat in s’intragna ‘e Mongibella 51 .<br />

Palattos che-i cussos pretziosos<br />

solu nd’ana sos Deos gloriosos.<br />

38


113 Bisonzu intantu s’olìmpicu Mere<br />

s’intendiat de si ch’intrare in lettu.<br />

Fit sonnidu e nd’aiat piaghere,<br />

prîte s’istracchidùdine in apprettu<br />

l’aiat postu. Umpare a sa muzere,<br />

torrada che a prima in dulche affettu,<br />

si retiresin tando a domo insoro,<br />

ambos corchéndesi in su lettu ‘e oro.<br />

[Trìulas 1977]<br />

Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

39


NOTAS DE SU CÀNTIGU PRIMU<br />

Càntigu I<br />

1 Musa [...]: Su de invocare sa Musa de sa Poesia fit in s’antighidade<br />

un’usàntzia doverosa pro sos poetas.<br />

2 Ilione [...]: Àteru nòmene de Tròia.<br />

3 Omero[...]: S’immortale poeta gregu autore de s’ILÌADE e de<br />

s’ODISSEA. Fit tzegu.<br />

4 Achille [...]: Eroe printzipale de s’Ilìade. Fizu de Peleu e de sa dea<br />

marina Teti.<br />

5 Acheos [...]: S’Acàcia fit sa Grècia ‘e tando. Da-e tale nòmene<br />

derívana “Acheos, Acheas”, est a narrer sos Gregos de sos tempos de<br />

Omero.<br />

6 Orcu [...]: Su logu de sos Mortos. Si naraiat puru Avernu, Ade,<br />

Érebu, Tàrtaru.<br />

7 de Atreu sa primagenitura [...]: Si trattat de Agamènnone, primu<br />

fizu de su re Atreu. Fit su cumandante supremu de tottu sos esércitos<br />

gregos. S’àteru fizu de Atreu fit Menelau, re d’Isparta e maridu<br />

de Elèna.<br />

8 Zeus [...]: Nòmene gregu de Giove, su babbu de tottu sos Deos.<br />

9 Teti [...]: Mama de Achille. Fiza de su deus marinu Nereu. Galu<br />

issa dea marina, fit sa muzere de Peleu.<br />

10 Apollo [...]: O Febo. Fizu de Giove e de Latona. Deus de sa mùsica,<br />

de sa poesia e de sas artes majarzas. Fit saettadore infaddìbile.<br />

11 Crise [...]: Satzerdote de su deus Apollo. Fit su babbu de Criséide.<br />

12 Criséide [...]: Fiza de Crise. Fit s’isclava preferida de Agamènnone.<br />

13 Atrides [...]: Fizos de su re Atreu. Fini duos: Agamènnone e<br />

Menelau.<br />

14 Olimpu [...]: Monte de sa Tessàglia cunsideradu sa dimora de<br />

sos Deos soberanos.<br />

15 Príamu [...]: Re de Tròia. Fit su babbu de Èttore e de Pàride.<br />

16 Latona [...]: Isposa de Giove, prima de Giunone, e mama de<br />

Apollo e de Diana.<br />

17 Sminteu [...]: Appellativu de su deus Apollo. Cheret nárrere<br />

“destruidore de sórighes de campagna”.<br />

18 Tènedo [...]: Isula de su Mare Egeu, posta de fronte a Tròia.<br />

19 Crisa e Cilla [...]: Tzittades de sa Tròade, postas a pês de su<br />

monte Ida.<br />

20 Giunone [...]: Sorre e muzere de Giove.<br />

40


Sa briga de Achille cun Agamènnone<br />

21 Tèstore [...]: Babbu de su profeta Calcante.<br />

22 Calcante [...]: Mentovadu profeta e indovinu gregu, fizu de<br />

Tèstore.<br />

23 prim’Atreu [...]: Agamènnone, primu fizu de Atreu.<br />

24 muzere mia [...]: Si trattat de Clitennestra, s’infidele muzere de<br />

Agamènnone e amante de Egistu, cun su cale progettesit de ‘occhire<br />

s’infelitze Re a sa recuida da-e sa gherra de Tròia.<br />

25 Ulisse [...]: Eroe gregu abbistu e valorosu. Chie no at mai intesu<br />

su nòmene de Ulisse e sa fama sua? Omero iscriesit un’àteru immortale<br />

Poema dedicadu a Ulisse, s’ODISSEA.<br />

26 Idomeneu [...]: Valorosu eroe gregu.<br />

27 Aiace [...]: Eroe gregu. Sos Aiaces fin duos: Aiace Oileu e Aiace<br />

Telamone. (Cfr. su “DITZIONÀRIU OMÉRICU”)<br />

28 Fitia [...]: O Ftia. Tzittade de sa Tessàglia. Fit su regnu de Achille.<br />

29 offesu t’ana su frade [...]: Si trattat de s’offesa chi Pàride, fizu de<br />

Príamu, fattesit a Menelau addaghi li furesit da’ intro ‘e domo sa<br />

muzere Elèna. Istesit cussa sa cajone de sa gherra de Tròia.<br />

30 Mirmídones [...]: S’ironia de Agamènnone est tremenda!<br />

Mirmidones est paráula chi derivat da-e “myrmex”, chi cheret narrer<br />

“frommigas” (= formiconi). Agamènnone isfruttat s’etimologia<br />

de sa paràula pro offèndere a Pelide e sos valorosos soldados suos.<br />

31 Briseu [...]: Babbu de Briséide, s’isclava de Achille.<br />

32 Minerva Atena [...]: Fiza de Giove, dea de sa sapièntzia e de sa<br />

gherra. Amparadora de sos Gregos e de Ulisse in manera particulare.<br />

Fit onorada in tottue e mascamente in Atene.<br />

33 chervu [...]: Su chervu fit pro sos Gregos su símbulu de sa vilesa.<br />

34 Èttore [...]: Fizu de Príamu. Fit s’eroe pius valorosu de sos<br />

Troianos. Lu ‘occhesit Achille.<br />

35 Nèstore [...]: O Gereneu. Re de Pilo. Su pius betzu e sapiente de<br />

sos eroes gregos.<br />

36 Driante, Piritò, Ceneu, Polifemo, Essàdeu, Teseu [...]: Fin tottu<br />

famosos cumandantes de su pópulu de sos Làpites, sos chi si distinghesin<br />

in sa gherra contr’a sos Centàuros.<br />

37 Centàuros [...]: Mostros da-e sa forma umana da-e su pettus in<br />

subra e de caddu pro sa restante parte. Istesin settesciados tottu dae<br />

Èrcole.<br />

38 Pàtroclo [...]: Fit s’amigu pius caru de Achille.<br />

39 Eurìbate, Taltibiu [...]: Imbasciadores de Agamènnone, chi retze-<br />

41


Càntigu I<br />

sin s’ingratu ingàrrigu de si fagher cunsignare da-e Achille s’isclava<br />

Briséide.<br />

40 paga vida [...]: Su destinu aiat cuntzessu a Achille de seberare tra<br />

una vida longa, ma chena onores, e una vida curtza ma piena de glòria<br />

e de fama. Achille aiat seberadu sa segunda.<br />

41 Nereu [...]: Deus marinu, babbu de chimbanta fizas, giamadas<br />

pro custu “Neréides”.<br />

42 Pê’-velotze [...]: Appellativu de Achille.<br />

43 Ezione [...]: O Eezione, re de Tebe. Fit su babbu de Andròmaca<br />

sa muzere de Èttore troianu.<br />

44 Tebea [...]: O Tebe. Una de sas pius antigas tzittades de s’Egittu.<br />

45 Egeone, zigante Briareu [...]: Zigante orrorosu cun chimbanta<br />

concas e chentu manos. Sos mortales lu giamaian Egeone, sos Deos<br />

invece Briareu.<br />

46 Crisa [...]: Tzittade de sa Tròade. Crisa, Crise, Criséide sunu<br />

lùmenes chi derivan unu da-e s’àteru.<br />

47 cun sa conca [...]: Su giuramentu chi Giove faghiat cun una<br />

chinnida de sa conca fit pro ómines e Deos sentèntzia irrevocàbile.<br />

48 pêibianca [...]: Appellativu de Teti, dea marina, derivadu forsi<br />

da-e sa biancura de sas undas ispumosas de su mare.<br />

49 Sínzios [...]: O Sinti. Abitantes de Lemno.<br />

50 nèttare [...]: Sa bevanda de sos Deos soberanos.<br />

51 Mongibella [...]: O Mongibello. Si trattat de unu vulcanu, s’Etna,<br />

ue, segundu sa mitologia antiga, su deus Vulcanu aiat sos frailes suos.<br />

42


ILIADE<br />

CÀNTIGU SEGUNDU<br />

SU SONNU DE AGAMÈNNONE<br />

E SOS CATÀLOGOS<br />

Su sonnu ingannadore


Càntigu II<br />

SUMMÀRIU<br />

Su Sonnu ingannadore Ottavas 1-17<br />

Su Parlamentu 18-28<br />

Sa fua de sos Acheos 29-31<br />

Minerva falat a sas naves gregas 32-36<br />

Ulisse impidit sa fua 37-42<br />

Tersite 43-49<br />

S’atzottu de Ulisse 50-71<br />

Su discursu de Nèstore 72-79<br />

Sa risposta de Agamènnone 80-84<br />

Trastos de gherra 85-105<br />

Sos Catàlogos (res, prìntzipes,<br />

cumandantes e naves de s’esércitu gregu) 106-134<br />

Iris falat da-e sos Troianos 135-141<br />

Sos Catàlogos troianos 142-150<br />

44


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

1 Chie sa die passat ischidadu<br />

ficchidu in su trabàgliu o istudiende,<br />

mancari puru la passet gioghende<br />

a cand’a notte ch’est già istraccadu<br />

e in su lettu ‘e s’ ‘ider reposende<br />

melmos e mente leat coidadu.<br />

Leze est custa pro dogn’èssere umanu<br />

e finas pro s’Olimpu soberanu.<br />

2 De sa notte profunda fit ancora<br />

gosende ogni mortale e dogni deu,<br />

ma ‘essidu da’ chizos da-e ora<br />

su dulche sonnu che li fit a Zeu.<br />

Comente fagher fit pensende ottora<br />

a cumpiagher su fizu ‘e Peleu 1<br />

e de comente a sos fortes Acheos<br />

dárelis morte, tragos e anneos.<br />

3 Infinis a s’Atride ‘e l’imbiare<br />

detzidesit su Sonnu 2 ingannadore.<br />

Lu giamesit, e: –Deves falare,<br />

–li nêsit– o divinu trampadore,<br />

da’ su Re de sos Gregos e contare<br />

cantu cumandat s’eternu Segnore.<br />

Nàrali, ch’in s’Olimpu, d’Ilione<br />

an decretadu sa distrussione.<br />

4 D’armare sos esercitos s’avvisu<br />

li dês dare a re Agamennòne<br />

e chi manzanu attacchet detzisu<br />

sos inimigos suos d’Ilione.<br />

Bae, adducas, e sias pretzisu!<br />

Pro vittire chistiones cun Giunone,<br />

deos e deas cun Zeus umpare<br />

custa gherra nde cheren agabbare!–<br />

45<br />

Su Sonnu<br />

ingannadore


Càntigu II<br />

5 Che unu lampu su deus ch’ ‘essesit<br />

a inue dromminde fit s’Atride.<br />

In visione si li presentesit<br />

che cand’esserat Nèstore Nelide 3 ,<br />

pro su cale su Re sempre mustresit<br />

rispettu mannu, cunsideru e fide,<br />

e li nêsit: –O Re, a-i cust’ora<br />

ello comente ses corcadu ancora?<br />

6 Pro chie at importanzia che a tie<br />

in sos destinos de tantas persones,<br />

no est prudente, e pro milli rejones,<br />

s’istare in lettu poi fattu die!<br />

Mezus pesa... e, intantu, isculta a mie:<br />

cheret ch’a sos soldados los isprones,<br />

ca pro Tròia manna e disdicciada<br />

giómpida est s’ora d’esser conchistada!<br />

7 Cumanda a sos esércitos acheos<br />

chi tott’unidos attácchene gherra!<br />

Detzisu in s’Olimpu ana sos Deos<br />

de nd’ ‘oltulare sos muros a terra,<br />

chi non bi resten palattos intreos<br />

e nemmancu de giannas una perra!<br />

A Giunone fatta l’an cuntenta<br />

Deos e Deas. Pesa... e ti nd’ammenta!<br />

8 A inoghe de Zeus sa potèntzia<br />

mi at mandadu, ca t’at sempre caru.<br />

Giagh’est irrevocàbile sentèntzia,<br />

appena in chelu s’altzat sole giaru,<br />

sas ch’as autoridade e iscièntzia<br />

mùstralas ambas pare, chen’imbaru!<br />

Sa ‘e oe est die ch’in s’istòria<br />

at a restare a mentovu e glòria!–<br />

46


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

9 Nesit; e che fumatza in su momentu<br />

si dissipesit cussa visione,<br />

lasséndeli in su coro s’illusione<br />

chi oramai esserat un’appentu<br />

s’impresa ‘e nd’irroccare a Ilione!<br />

No ischiat, mischinu, s’iscarmentu<br />

ch’invece fit sestende a sos Acheos<br />

s’olìmpicu Segnore de sos Deos.<br />

10 Mancu in duda l’ ‘enzesit, iscabadu!<br />

chi su sonnu esserat un’ingannu<br />

bordidu a misura pro su dannu<br />

ch’aiat a Pelide ammanizadu,<br />

cando ‘e Briseu su lizu sobradu<br />

cun perricca li lesit de tirannu!<br />

Ma chie podet cumprender s’arcanu<br />

chi ordivinzat chie est Soberanu?<br />

11 Sa nóbile d’Atreu raighina<br />

s’ischidat tando, brincat da-e lettu<br />

(in sas orijas sa ‘oghe divina<br />

li mùidat, creschéndeli s’apprettu!),<br />

si samunat, si ‘estit, chen’isettu<br />

leat s’ispada ‘e prata, sa baìna<br />

de sos Gentiles s’iscettru doradu<br />

e ch’ ‘essit a sas naves, resinnadu!<br />

12 Eos 4 in s’ora de milli lugores<br />

chelu, terra e mare fit bestende<br />

e già cun sas trumbittas cunvochende<br />

a sos Acheos fin sos bandidores...<br />

e cuddos accudian coittende.<br />

Su Cunsizu però de sos Mazores<br />

pensesit prima ‘e reunire Atride<br />

in sas tendas de Nèstore Nelide.<br />

47


Càntigu II<br />

13 E cando be-i fin tottu presentes:<br />

–Amigos caros, –lis nesit detzisu–<br />

nottesta in sonnu sos Onnipotentes<br />

m’an mandadu unu tale, chi pretzisu<br />

fit in tottu a Nestòre, e cust’avvisu<br />

m’at porridu cun boghes insistentes:<br />

–O Atride, in su lettu ses ancora?<br />

E prîte non ti pesas a bon’ora?<br />

14 Oh, it’ ‘irgonza! Coitta a pesare!<br />

Prim’intenda però sa volontade<br />

chi mi nât Zeus de ti relatare:<br />

in prétziu t’at s’Olimpu e piedade<br />

ana de te e, pro t’accuntentare,<br />

chi ruat de Priamu sa tzittade<br />

an detzisu in cuncórdia e unione<br />

tzedinde a sos disizos de Giunone!<br />

15 Duncas chena tardare unu momentu<br />

los arma sos esércitos acheos<br />

e los ghia contr’a sos Dardaneos!–<br />

E si ch’ ‘olesit, lébiu che bentu.<br />

Ite nâdes de cust’avvertimentu?<br />

Verdaderos sos sonnos sun o reos,<br />

custu l’ischides. Dunca, ite pensamos?<br />

Tuccamos contr’a Tròia o rinuntziamos?<br />

16 S’est emmo, pro chi mezus resessire<br />

pottat s’impresa, cunsizo a s’accua<br />

de fagher dogni cosa. A riferire<br />

chi dêt torrare ognunu a domo sua<br />

cumbenit prima, pr’ ‘ider si cumprire<br />

cheret sa gherra o preferit sa fua<br />

sa zente d’Argo! A nois su dovere<br />

de l’arrimare! – E tucchesit a sêre.<br />

48


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

17 Tando ‘e Pilo Nestòrre pilicanu<br />

si pesesit naréndelis detzisu:<br />

–Si sonnu che-i custu unu fulanu<br />

nos aiat contadu, a beffe e risu<br />

fit de cunsiderare! Ma s’avvisu<br />

mandadu est da-e Giove soberanu<br />

a su Re in persone! A parrer meu<br />

sa volontade approvo de s’Atreu!–<br />

18 Bessesit tando a fora e, fattu sou,<br />

galu tucchesin res e cumandantes,<br />

detzisos tottu a ponner in prou<br />

pianos chi parian importantes.<br />

Avvisados da’ unu bandu nou<br />

da-e sas naves fintzas prus distantes,<br />

a s’appretta, de novas curiosos,<br />

accudian sos Gregos valorosos.<br />

19 Che puzones de abes in beranu<br />

ch’ana su bugnu in calchi calanca,<br />

ch’a s’ ‘essida ‘e su sole su manzanu<br />

currin a sos fiores de sa tanca,<br />

bolende chie a destra e chie a manca<br />

su nèttare a sutzare dulche e sanu,<br />

tale de sos Acheos fit sa brama<br />

chi lis poniat in coro sa Fama 5 !<br />

20 Sétzidos, reos, ciarraian tottu<br />

prus fragassu faghinde de su mare,<br />

a preguntas chirchende pare-pare<br />

de su motivu ‘e nde leare annotu.<br />

Pustis cando lis nêsin d’agabbare<br />

noe imbasciadores s’avvolottu,<br />

cagliesit sa zente e de Vulcanu 6<br />

lêsit s’iscettru Agamennòne in manu.<br />

49<br />

Su Parlamentu


Càntigu II<br />

21 (Pro Zeus soberanu lu fattesit<br />

Vulcanu cussu traste de valore;<br />

Zeus posca a Ermète 7 lu tzedesit<br />

d’Argo ‘e chent’ojos su vindicadore 8 .<br />

A Pèlope 9 , de caddos curridore,<br />

Ermes l’at dadu, e Pèlope lu desit<br />

a re Atreu, ch’in s’ora ‘e sa morte<br />

l’at réndidu a Tieste 10 bonu e forte.<br />

22 Tieste a su nebode Agamennòne<br />

in eredu infinis l’at lassadu,<br />

ch’aeret in s’Argólide 11 imperadu<br />

cun sas ìsulas de s’aidattone!).<br />

Nêsit tando su Re: –Attentzione,<br />

eroes mios, chi abbandonadu<br />

azis pàtria e famìlia pro s’arte<br />

ch’in coro, ardente, bos at postu Marte 12 !<br />

23 Che tilingione tzegu in tottu fia<br />

cando Zeus eternu m’at promissu<br />

chi fit rutta Ilione in manu mia!<br />

Cun tale tzou intro ‘e conca fissu<br />

ap’arriscadu! Como própriu Issu<br />

m’at dadu proa ‘e sa traittoria!<br />

Poi de tantos mortos in sa gherra,<br />

chi lasse mi cumandat custa terra!<br />

24 Cale pro nois peus disonore<br />

appoi de noe annos istragosos!<br />

Pro recuire a domo ingloriosos<br />

mezus mortos gherrende cun onore,<br />

ca fizos e nebodes cun rigore<br />

nos an a giudicare, impiedosos!<br />

Una tzàntara est custa, mi nd’abbizo,<br />

e però a partire bos cunsizo!<br />

50


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

25 Degai at in s’Olimpu decretadu<br />

s’onnipotente tzeleste padronu,<br />

isse ch’a gustu sou at atterradu<br />

biddas e zentes cun lampu e cun tronu<br />

e galu nde destruet! Airadu<br />

est contr’a nois... e pariat bonu!<br />

Chi semus sos prus fortes non si negat,<br />

ma Giove nos coglionat e atzegat!<br />

26 Esseran sos Troianos, naro deo,<br />

bistados prus de nois numerosos<br />

o cuntrastende pius valorosos!<br />

A deghe ‘oltas 13 semus, già lu crêo,<br />

ma non nd’ ‘essimos mai ‘ittoriosos!<br />

Oh, it’ ‘irgonza! E pena chi mi leo!<br />

Si non l’aeret s’Eternu aggiuada<br />

a-i como l’aimis settesciada!<br />

27 Noe annos sun colados in debadas<br />

chena poder a Prìamu domare:<br />

velas e funes si sun mugoradas<br />

arressas in su portu e de torrare<br />

cun sas noas da’ sempre disizadas<br />

perdidu amos s’afficcu! Ohi penare<br />

de fizos e muzeres! Oh turmentu,<br />

s’est ch’amos triuladu solu ‘entu!<br />

28 Duncas, Eroes mios, m’obbedide:<br />

a sas naves torrade che a bolu,<br />

sas funes bene presas isolvide,<br />

in domos bostras chircade consolu<br />

e a sos Deos sa fronte chinnide!<br />

Bazi... chi non nde restet unu solu!–<br />

Nêsit; e cun su coro prontu a render<br />

fin cantos non podìana cumprender.<br />

51


Sa fua<br />

de sos Acheos<br />

Minerva<br />

falat a sas<br />

naves gregas<br />

Càntigu II<br />

29 Si pesesit sa ciarra lestra in s’ora<br />

prus alta de sas undas d’Icareu 14 ,<br />

cand’Éuro 15 felosu e Noto 15 ancora<br />

las pisulat che fozas tott’arreu,<br />

su mare trobojende de s’Egeu.<br />

E pare-pare, a ojos a fora,<br />

si preguntain si fit brulla o beru<br />

d’Atride s’improvvisu disisperu.<br />

30 Pustis torrende a sas ganas antigas,<br />

mai mortas in annos d’arrebentu,<br />

movesin tott’umpare cun chimentu<br />

dies de paghe disizende amigas!<br />

E parian, fuinde, sas ispigas<br />

chi finz’a terra grunat malu ‘entu<br />

cun tìrria mattanèndelas costante<br />

a destra, a manca, insegus, daenante!<br />

31 E, currinde a sas naves, de sas bramas<br />

si cunfidain issos de partire<br />

cantu prima, chena si penentire<br />

de lassare ‘e sos Gregos malas famas!<br />

E già s’ ‘idian cun fizos, cun mamas,<br />

cun sas isposas... chena prus patire,<br />

sa famìlia pensende a crescher sana<br />

attesu da’ sa gherra disumana!<br />

32 Resessida lis fit s’intentzione<br />

de recuire a domo tzertamente<br />

si a Minerva, in ojos lutzighente,<br />

non naraiat detzisa Giunone:<br />

–Lizu de Zeus raru, ello comente<br />

tucchende sun sos Gregos da’ Ilione?<br />

Duncas Elèna 16 , poi ‘e tant’affogu,<br />

restat che prima in su troianu logu?<br />

52


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

33 Mezus coitta a falare e los frena<br />

a unu a unu sos fortes Acheos<br />

pro chi lassen sas naves in sa rena 17 ,<br />

c’a partire nd’an aer sol’anneos!–<br />

Nêsit; e da’ su monte de sos Deos<br />

bola-’olende tucchesit Atena.<br />

Lestra arrivesit a sa grega zona<br />

chi fit tott’in bulluzu, introna-introna!<br />

34 A Ulisse, ch’a Zeus poderosu<br />

fit pro sinnu e virtudes simizante,<br />

agattesit luego: dubidosu<br />

in su ‘e fagher in su prim’istante<br />

si nd’staiat e pensamentosu<br />

su d’Ìtaca supremu cumandante,<br />

de s’onore ‘e sos Gregos ascamadu,<br />

ma finas isse cherveddi-luadu!<br />

35 «O de Laerte sèmene nobíle,<br />

–li nêsit tando s’immortale dea–<br />

it’est chi pensas de sa zente achea<br />

appoi ‘e custa fua? Fama ‘e vile<br />

lassades in s’istòria e... in sa sea<br />

troiana a Paris 18 ascamile<br />

a Elèna reina! De Priàmu<br />

duncas, istrintu, píttigat su camu!<br />

36 Mancu sos mortos cumpagnos sentides?<br />

Cosa ‘e nudda poi ‘e tantos annos!<br />

Ne su malu passare, sos ingannos<br />

bos fórfigan su coro e... partides!<br />

Coltzos e cinos! Tragos pius mannos<br />

azis aer però, si lu faghides!<br />

Tue los frimma custos canes, fizu,<br />

e d’un’amiga atzetta su cunsizu!»<br />

53


Ulisse<br />

impidit<br />

sa fua<br />

Càntigu II<br />

37 Sa ‘oghe connoschesit Odisseu 19<br />

de Minerva immortale e, furriadu<br />

da’ palas su gabbanu, chi leadu<br />

nd’at da-e terra Euribàte acheu 20 ,<br />

a passos longos da-e prim’Atreu<br />

che tucchesit e, appen’agattadu,<br />

s’iscettru da’ sas manos nde li lêsit<br />

e a s’ala ‘e su portu s’avviesit.<br />

38 A cantos in caminu abbojaiat,<br />

gherreri esserat isse o Majorale,<br />

cun paràulas calmas naraiat:<br />

–Amigu ‘onu, non discurras male!<br />

(e a tottu sas palas tzoccaiat)<br />

De fuire est chi bramas? Ohi sale<br />

su chi gighes in conca! Pensabe-i...<br />

e si tenes amigos los trobei!<br />

39 Niunu, a su chi paret, at cumpresu<br />

issara de su Re s’intentzione!<br />

Tentados bos at tottu Agamennòne<br />

e b’azis abbuccadu... como offesu<br />

s’est pro sa fua ‘ostra e d’ira atzesu!<br />

Mi’ ch’a penas mazores, cun rejone,<br />

non bos cundennet isse o calchi deus,<br />

ca già l’ischides ch’est parente ‘e Zeus!–<br />

40 Si calicunu invece ‘e sos soldados<br />

li ‘essiat contràriu o rie-rie,<br />

a boghes e a colpos bene dados:<br />

–Ti càglia, –naraiat– coltz’a tie<br />

s’in cunsideros de iscontriados<br />

avantzas galu! E como isculta a mie:<br />

che àinu ses tontu, eppuru crêse<br />

de contare che prìntzipes e rese!<br />

54


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

41 A cumandare, oddeu, bi nd’at tantos<br />

che a tie ‘e puppones... non l’ischia!<br />

Unu dêt guvernare, unu ebbia,<br />

ch’apat de Zeus sos àrchidos santos<br />

e nois l’amos sa suprema ghia!<br />

Ponner mente devimos, tottucantos!–<br />

In su l’intender ladinu s’atzottu<br />

velas e remos lassésini tottu.<br />

42 A ue si fin prima reunidos<br />

recuésini tando abboghinende,<br />

pius solovru ‘e su mare pesende<br />

ch’a sos iscòglios, reos che ispidos 21 ,<br />

s’iscudit furiosu. E fini gridos,<br />

sos insoro, de chie est dubitende<br />

de su ch’aiat crêttidu a innante<br />

da’ ‘ucca de su gregu cumandante!<br />

43 Si cagliesin pustis tott’umpare<br />

pro retzire giara una risposta.<br />

Non finiat però de craccagliare<br />

tales Tersite 22 , chi, a bell’apposta,<br />

sighiat custu o cuddu a inzulzare,<br />

da-e s’isgarzu e cun fàccia tosta<br />

belenu a tragonàia bombitende,<br />

bastat de ‘ider sa zente riende!<br />

44 Fit Tersite ‘e sos gregos cumbattentes<br />

su pius feu de cara e de pizu:<br />

anchifàlchinu e toppu, pariat fizu<br />

burtidu da’ monincas e serpentes!<br />

Zumbosu addaenanti, cun sas dentes<br />

grogas a su molente in assimizu,<br />

pigottosu, ispilidu, ojitortu,<br />

lanzu che’ s’iscarenu d’unu mortu!<br />

55<br />

Tersite


Càntigu II<br />

45 In minisprétziu mannu e in disdignu<br />

l’aian sos eroes d’Ilione<br />

e Achille e Ulisse cun rejone,<br />

ca non fit ómine ‘e rispettu dignu!<br />

Che cane arrajolidu cun impignu<br />

fit appeddende contr’a Agamennòne<br />

e chena timer nudda, irrispettosu,<br />

li naraiat cun tonu felosu:<br />

46 –O Atride, e de ite ti lamentas?<br />

Forsi su brunzu ti mancat o s’oro?<br />

Féminas nd’asa, ma non t’accuntentas...<br />

gai nos surzis meuddos e coro!<br />

Non che los mandas a domos insoro<br />

duncas sos Gregos? Inoghe ausentas?<br />

E ponetilos sutt’a sas munneddas<br />

custos eroes... già sun femineddas 23 !<br />

47 Viles, barrosos e inneuddados<br />

semus tottu, s’a domo non torramos!<br />

Cun pagos maccos cherveddioltados<br />

prît’est ch’inoghe non l’abbandonamos?<br />

Sos aggiudos intantu chi li damos<br />

benin in malu modu cumpensados!<br />

Tue ‘e sa pedde nostra non ti curas<br />

e solu sas ricchesas t’asseguras!<br />

48 A un’eroe d’isse pius forte<br />

l’azis bidu e intesu su ch’at fattu!<br />

Su prémiu ‘e tantas gherras, malasorte,<br />

leadu bi nde l’at a disbarattu!<br />

Pro li torrare caldu su piattu<br />

li fit déghida in s’ora mala morte<br />

e, invece, che legu e imbecille<br />

finas mustradu s’est cun isse Achille!<br />

56


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

49 Si aeret Pelide valutadu<br />

s’affrontu istogamosu ch’at retzidu,<br />

cun s’ispada l’aiat infeltzidu<br />

e-i s’ùltimu abusu fit bistadu!<br />

Ma finas cun s’eroe prus famadu<br />

boltadu s’est che lupu inferotzidu!<br />

Duncas umìles sa fronte, o soldados,<br />

oe e sempre grunade e... cagliados!–<br />

50 Ojincrispidu Ulisse a tanta barra<br />

sa risposta torresit prus detzente:<br />

–Òrrias bene, maccone insolente,<br />

limba de fogu, ma est solu ciarra!<br />

Dogni die nos das pronta cabarra<br />

de su ch’in coro bramas che petzente!<br />

Sos prìntzipes abbuccas e sos rese<br />

e non t’abbizas chi a beffa sese!<br />

51 Terpe ischifosa, intzitas a chie<br />

a recuire a domo che vigliaccos?<br />

Ses maccu tue e nos giamas maccos<br />

e ponner mente devimos a tie?<br />

Sunu sos Gregos de gherras istraccos<br />

naras a tottu, ma isculta a mie:<br />

deo a fuire non bi so pensende!<br />

Ses tue, invece, su chi ses timende!<br />

52 Cando e comente a Tròia la leamos<br />

non presumo, alga de muntonarzu,<br />

e nemmancu isco si nde l’irroccamos!<br />

Ma siat su destinu ‘onu o dannarzu,<br />

bae chi da’ inoghe non tuccamos<br />

che crabolos, cara de carriarzu!<br />

E finas a sa rutta d’Ilione<br />

semus fideles ad Agamennòne!<br />

57<br />

S’atzottu<br />

de Ulisse


Càntigu II<br />

53 Ma como intende su cunsizu meu,<br />

s’ùltimu, ti l’ammenta, abberumia:<br />

si bi tenteras un’àtera ia<br />

a intzitare s’esércitu acheu,<br />

pius non mi giamedas Odisseu,<br />

ne babbu ‘e Telemàcu 24 in finitia,<br />

si non t’ispozo e trazo a su naviu<br />

e pius mortu ti lasso che biu!–<br />

54 Nêsit; e cun s’iscettru a s’arrogante<br />

in palas e in coddos lu mazesit<br />

e marcos biaittos li lassesit!<br />

Pianghinde Tersite, a s’istante,<br />

cagliadu e coibásciu ch’istrisciesit<br />

da-e s’eroe d’Itaca a distante<br />

e in unu chizone, assucconadu,<br />

si ch’est che battu allorumeddadu!<br />

55 Mancari disillusu de partire<br />

riesit dogn’Acheu suddisfattu<br />

e nêsit calicunu: –A l’ammuttire<br />

de sas impresas chi Ulisse at fattu<br />

cust’est sa mezus! E li dêt servire<br />

su ‘anzu ch’at retzidu a su barattu<br />

pro lescione ‘e vida, giaghi sèrios<br />

non sun sos chi nde buttat impropèrios!–<br />

56 Minerva imperistantu ojilughente,<br />

chi a un’ala si fit abbandada,<br />

pensesit tando in mesu a sa zente<br />

de si misciare chen’esser notada,<br />

pro l’imponner d’istàresi cagliada<br />

e d’iscultare prus attentamente<br />

cantu narrer deviat a primore<br />

su de ‘iddas Ulisse atterradore.<br />

58


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

57 E cando ciarra non b’aiat prusu<br />

nêsit s’eroe cun detzisione:<br />

–Duncas a tie, o re Agamennòne,<br />

ghia suprema, fagher mal’abusu<br />

cheren sos Gregos e da’ Ilione<br />

partìresi che bentu, a puntu in susu,<br />

pro chi eterna restet in s’istòria<br />

de sa vilesa tua sa memòria!<br />

58 Promissu ti an tando ‘e non torrare<br />

finas a bider a Tròia in chijina;<br />

ma como a una ‘oghe tott’umpare,<br />

coment’e corimodde piseddina<br />

o giòvanas battias, cancellare<br />

cheren noe annos de vana ruina!<br />

Ma s’est manna sa ‘oza ‘e recuire,<br />

prima devimos s’òpera cumprire!<br />

59 Deo bos los cumprendo sos disizos,<br />

amigos caros, poi ‘e tantos annos,<br />

ca oriolos de muzere e fizos<br />

sun cajone de tragos e affannos!<br />

E l’ischimos ch’in pensamentos mannos<br />

restat chie, pro sorte, sos fastizos<br />

devat suffrire pr’unu mese ebbia<br />

lontanu da-e domo in tribulia!<br />

60 Però s’onore cun su piaghere<br />

non sempre de accordu andan umpare,<br />

mentres poninde mente a su dovere<br />

si podet sempre onore meritare.<br />

Si a sos Dardaneos in podere<br />

dimis in prémiu a Elena lassare,<br />

b’at de timire lis benzat s’idea<br />

de nos fagher offesa pius fea!<br />

59


Càntigu II<br />

61 Da’ noe annos inoghe, m’intendide,<br />

semos a die e notte mattanende<br />

e cando su ‘e deghe est printzipiende<br />

perdimos tott’in una atza e fide!<br />

Forsis ismentigados, so pensende,<br />

bos sezis de sa terpe d’Aulide 25 ?<br />

E de su chi nos nêsit, so seguru,<br />

Calcante s’indovinu finas puru!<br />

62 Si cun sas naves bóidas torramos<br />

pro a nois est tzàntara e disdoro<br />

e pro sa Grècia intrea! Bos imploro,<br />

a gherrare sighide! E, si restamos,<br />

finas sa profetzia controllamos,<br />

mancari siat ladina che oro!<br />

Otto de puzoneddos nd’azis bidu<br />

e noe cun sa mama in unu nidu.<br />

63 Fin noe... che sos annos de sa gherra<br />

chi contr’a Tròia devimis sustènnere!<br />

Simbolizadu da’ su mostre in terra<br />

fit s’annu ‘onu, cuddu chi dêt bènnere...<br />

antzis ch’est comintzadu! A bos rentènnere<br />

siat duncas, giagh’est sa cuntierra<br />

lompende a finitia a bonu proe,<br />

ca su destinu est custu ‘e sos de Troe!<br />

64 Sa de Zeus profética ‘ijone<br />

galu mi leat artùrios e brios!<br />

E mi paret de l’ ‘ider s’iscurtone<br />

a limba a fora e, ancora ‘ios,<br />

sos parabattuleddos, a pibios<br />

intr’ ‘e su nidu a unu muntone!<br />

E-i sa fera avantzende atzuda<br />

in su truncu de s’àrvure fozuda...<br />

60


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

65 E sa mama, mischina, ijantinada<br />

in s’intender sos fizos piu-piu:<br />

issa lis rispondiat ciu-ciu,<br />

ma fit s’attittu ‘e sa disisperada!<br />

E cando, reduinde donzi briu,<br />

contr’a su mostre s’est pustis bettada<br />

s’ùltim’ora ‘e su fadu issa e tottu<br />

paris cun sos minores at connottu!<br />

66 Pariat l’esser donu naturale<br />

catziare puzones in su nidu<br />

e mai fintz’a tando si fit bidu<br />

simizante a-i cussu un’animale!<br />

Ch’esserat de s’Olimpu unu signale<br />

l’amos tottu cumpresu e attuidu:<br />

in màrmaru, infattis, su serpente<br />

s’est, poi attattu, ‘oltadu de repente!<br />

67 Ojimbidrados restemis che chie<br />

ruet ammoddigadu, a bucca abberta!<br />

Ma no istemis a s’intzerta-intzerta,<br />

s’a sos chi fimis presentes su die<br />

sa risposta Calcante pius tzerta<br />

desit in s’ora e finas rie-rie:<br />

sas mattanas fin longas, ohi cantu,<br />

ma eternos pro Argo onore e bantu!<br />

68 Ch’esseret beru, aja’ chi l’ischimos...<br />

e àteru b’at galu ‘e peleare!<br />

Ma est seguru ch’amos a torrare<br />

a domo ‘ittoriosos, ca podimos!<br />

Cantu prus in istragos ispendimos<br />

amos tantu in mentovu ‘e meritare!<br />

E si sa glòria si mesurat gai,<br />

sa fama nostra non barigat mai!<br />

61


Su discursu<br />

de Nèstore<br />

Càntigu II<br />

69 Lompende si nd’est s’ora chi dêt rúere<br />

sa de Prìamu ‘idda valorosa!<br />

Narat, infattis, sa brama orrorosa<br />

de cuddu mostre ch’amos a conclùere<br />

in sos degh’annos sa gherra odiosa<br />

e chi sos muros l’amos a destrùere,<br />

palattos e zenia a Ilione<br />

pro sa d’Atride suddisfassione.<br />

70 Noe annos sun colados... e puzones<br />

noe si nd’at tragadu cudda fera!<br />

E deo bos dimando si manera<br />

de nos mustrare sas intentziones<br />

teniat Giove pius verdadera!<br />

Pro milli e milli generassiones,<br />

si tenen fortza e gana ‘e prosighire<br />

poden sos Gregos glòria meressire!<br />

71 Eventos da-e tando annunziados<br />

avverende si sunu, bi pensade,<br />

Acheos fortes e burtzighinados 26 !<br />

Duncas sa fua mezus la lassade,<br />

ca est approbe a rùere, o soldados,<br />

de Prìamu s’ilìaca tzittade!–<br />

Sas manos tott’umpare li zocchésini<br />

e a chelu sos bantos che pighésini!<br />

72 Si nde pesesit tando Gereneu 27<br />

e lis nêsit: –Adducas che’ su ‘entu<br />

giambades tott’in una pensamentu!<br />

Ti nde ‘irgonza, o pópulu acheu,<br />

si che piseddu de malu cuntentu,<br />

ch’invece ‘e sale in conca at ozu-seu,<br />

in custa gherra ti cumportas tue!<br />

E it’est cust’istare fue-fue?<br />

62


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

73 Forsis ismentigadu bos l’aizis<br />

su giuramentu sacru ‘e s’Aulìde?<br />

Sas istrintas de manu in bona fide<br />

–mi nâde– chi fin faltzas pensaizis?<br />

E nemmancu d’offender a s’Atride<br />

fuinde che vigliaccos timiaizis?<br />

Mancu male ch’a boltas su dovere<br />

punghet in coro cant’e su piaghere!<br />

74 Lassamos como brigas e faeddos<br />

c’àteru b’at de fagher, m’iscultade!<br />

Sas ispadas, sas lantzas nde ‘ogade,<br />

ómines semus ch’an coro e cherveddos!<br />

E tue, o Re, sa ch’as autoridade<br />

mustrabilis a tzertos pintuleddos 28<br />

ch’an presse ‘e recuire e che los manda!<br />

Su de fagher a nois lu cumanda!<br />

75 De su Cronide 29 fit signale ‘onu<br />

su chi retzemis prim’ ‘e sa partèntzia.<br />

Lampizesit, m’ammento, e-i su tronu<br />

tzocchesit da-e destra 30 ! Un’avvertèntzia<br />

fit cussa ‘e gráscias e non d’abbandonu<br />

pro chie de s’allega at iscièntzia!<br />

Nos siat su ch’ ‘idemis de isprone<br />

pro vindicare a Lene 31 in Ilione!<br />

76 Ma s’in tranebbos 32 calicunu esserat,<br />

de recuire a domo in oriolu<br />

chi leet sa nave e, si lu bramerat,<br />

in mare si che ponzat che a bolu.<br />

Però si faddit, si solu penserat<br />

de lòmpere a dies de consolu!<br />

Si at Zeus dispostu ‘e fagher gai,<br />

non bi chertedas contr’a Isse, mai!<br />

63


Sa risposta de<br />

Agamènnone<br />

Càntigu II<br />

77 Duncas, o Re, detzisu e seguru<br />

a sestare t’appronta sos pianos,<br />

ma d’àtere su parrer prètzia puru,<br />

mascamente de chie at pilos canos!<br />

Si valorosos semus o metzanos<br />

cheres ischire? O s’in tempus benturu<br />

non ruat Tròia pro ‘more ‘e sos Deos<br />

o ca sun menguantes sos Acheos?<br />

78 Fàghelos sos gherreris attruppare<br />

a iscuadras, parente cun parente,<br />

s’amigu cun s’amigu ambos umpare,<br />

pro chi tra issos s’aggiuet sa zente.<br />

Gai aunidos los manda a gherrare<br />

e as a bider tando su ‘alente<br />

galu pius balente e finas proes<br />

cantu nd’as de mettanzos e d’eroes!<br />

79 S’a Príamu cunvintos l’attaccamos<br />

de su valore nostru e avantzende<br />

de comente pens’ ‘eo, l’ ‘oltulamos<br />

sa ‘idda custa ‘olta, mi l’est nênde<br />

su coro, abberumia! Ma, gherrende,<br />

finas aggiungo, si nos sintzeramos<br />

chi est Zeus contráriu, d’isettare<br />

bos naro a mezus die e d’isperare!–<br />

80 Li rispondesit lestru Agamennòne:<br />

–De tottu nois ses tue, o Nestòre,<br />

de sinnu e fide mastru e campione!<br />

S’àteros deghe omìnes de valore<br />

m’aeret che a tie in paragone<br />

dadu s’Olimpu, dies de dolore<br />

connottu aiat Tròia, crê’ a mie!<br />

Ma Zeus no at chérfidu ‘asie!<br />

64


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

81 In brigas e chistiones pro ruina<br />

semos invece che zente iscabada!<br />

Mai l’aère fatta s’acconcada<br />

de mi brigare pro una femìna!<br />

Fit approbe a finire sa faina...<br />

ajalla como sa gherra illongada!<br />

Si cun nois Achille fit restadu<br />

pius fàtzile a bincher fit bistadu!<br />

82 Una cosa però la dev’ammìttere:<br />

aunzadu pro primu apo a Pelide!<br />

Ma, cando m’at rispostu, suttamìttere,<br />

mancari esserat isse in bona fide,<br />

pius non mi podia e ne permìttere<br />

beffe prus manna ancora, cumprendide!<br />

S’ira nos at atzesu a s’improvvisu<br />

e nos at sa Discòrdia 33 divisu!<br />

83 S’ammanizet donzunu intr’ ‘e sa tenda<br />

s’ ‘ustare imperistantu, coittade;<br />

sos carros a puntinu controllade<br />

e a sos caddos dade sa proenda;<br />

sas lantzas che istillos acutade,<br />

ca nos isettat battàglia tremenda!<br />

Sos iscudos a postu bos ponide<br />

e de partire s’órdine attendide!<br />

84 Finas ch’in chelu b’est su sole alluttu<br />

pasu non nd’amos aer, o soldados!<br />

Mi paret de bos bider suerados<br />

e cun su corpus de sàmbene bruttu!<br />

Sos caddos cun s’ispuma, accalamados,<br />

e pius d’unu de carros derruttu!<br />

A canes e benturzos dên finire<br />

sos chi tenteran de s’incheremire!–<br />

65


Trastos<br />

de gherra<br />

Càntigu II<br />

85 Cale maretta in die tempestosa<br />

ch’a sas roccas s’attappat cun fragassu<br />

e chi che trazat a unu cummassu<br />

abba cun rena e dogn’àtera cosa,<br />

rendende in prus s’aera ‘e cussu giassu<br />

cun sa moddina sua neulosa,<br />

tale de sos soldados fit sa fua<br />

pro s’approntare ognunu in s’arte sua!<br />

86 A innante su fogu s’an atzesu<br />

pro s’ ‘ustu e, poi cottu, mandighesin;<br />

ne d’invocare a Giove s’olvidesin<br />

pro che los tenner de sa morte attesu<br />

e majias e berbos retzitesin<br />

pensende onzunu ‘e non restare offesu.<br />

De si ‘estire infinis s’armadura<br />

si lêsin issos coidadu e cura.<br />

87 Intantu a su Cronide prim’Atreu<br />

unu ‘oe ‘e chimb’annos destinesit;<br />

a Nèstore pro primu si giamesit<br />

e pustis galu a Idomeneu 34 ,<br />

ambos Aiaces, su fizu ‘e Tideu 35<br />

e nemmancu a Ulisse si lassesit.<br />

Menelau arrivesit solu-solu<br />

ce de su frade ischiat s’oriolu.<br />

88 Purificadu cun s’orzu turradu<br />

e calchi ranza ‘e sale a mísciu appare<br />

da-e s’Atride istesit su fiadu;<br />

posca, che cand’esserat in s’altare,<br />

lêsit su mere d’Argo a invocare<br />

a Zeus mannu, nêndeli: –O biadu,<br />

segnore de su lampu e de su tronu,<br />

cun sos Acheos mústrati prus bonu!<br />

66


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

89 Prima chi calet sole, o babbu santu,<br />

cuntzedi chi mi pottat resessire<br />

cun cust’ispada a Èttore d’ ‘occhire!<br />

Fàghenos bider a Prìamu in piantu,<br />

mortos sos Troianos e fuire<br />

sas féminas insoro e tottucantu!<br />

E ch’unu muru non bi restet reu<br />

pro su tortu ch’an fattu a frade meu!–<br />

90 De s’Atride s’ardente invocascione<br />

no iscultesit Cronide immortale,<br />

ma l’atzettesit solu s’animale<br />

chi l’offeriat cun devossione.<br />

De l’ispojolare Agamennòne<br />

e de che l’iscorzare su signale<br />

desit tando e posca ‘e l’appetzare<br />

e su Deus pro primmu d’onorare.<br />

91 Fattesin gai; e appenas brujadas<br />

sas còscias pro a Zeus, infelchesin<br />

sa petta in sos ispidos, sas coradas,<br />

e in sas brajas rujas las coghesin.<br />

Lêsin tando a bustare e s’attatesin.<br />

Ma sas mentes insoro sempre ‘oltadas<br />

fin a s’impignu grae ‘e su merie,<br />

si nêsit re Nestòrre deasie:<br />

92 –Re de sos res, amigos e cumpanzos,<br />

giaghi Zeus promittit sa vittòria<br />

devimos meritare onore e glòria<br />

pro lograre ‘e sa gherra sos balanzos!<br />

Si a Priàmu dolorosos banzos<br />

chi a mentovu resten in s’istòria<br />

cherimos dare, acco’ su momentu<br />

de gigher sa faina a cumprimentu!<br />

67


Càntigu II<br />

93 Dalis s’órdine a sos bandidores<br />

in presse a sos d’Argo ‘e cunvocare<br />

a boghe giara, nênde a coittare,<br />

ca pro chie bistentat sun dolores!<br />

Pustis tuccamos nois, fiancu a pare,<br />

mustrèndenos fieros de umores<br />

e gai in coro pur’a issos s’arte<br />

pius s’atzendet de su deus Marte!–<br />

94 Nêsit; e prim’Atreu su cunsizu<br />

de Nèstore atzettesit sapiente.<br />

Sos bandidores prestu in contivizu<br />

a boghes mannas giamesin sa zente<br />

e accudesin tottu, prontamente,<br />

che s’anderan a festa pro disizu<br />

sos d’Argo valorosos cumbattentes<br />

cun elmu, iscudu e lantzas lutzighentes.<br />

95 Sas iscuadras formesin innante<br />

de comente d’accordu fin restados;<br />

posca sas armas donzi cumandante<br />

controllesit a tottu sos soldados,<br />

sos caddos e sos carros affilados,<br />

nêndelis su ‘e fagher a s’istante.<br />

E pressosa, cun amorosa pena,<br />

si presentesit in su campu Atena.<br />

96 S’égida 36 chi portait in sa manu<br />

d’iscudu e de coratza li faghiat;<br />

in sos frailes fatta bi l’aiat<br />

de Mongibella su deus Vulcanu<br />

cun s’arte ch’Isse solu connoschiat!<br />

E fit cussu trabàgliu soberanu<br />

da’ chentu fioccos d’oro inghiriadu,<br />

dognunu chentu traos istimadu!<br />

68


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

97 In su mesu ‘e s’iscudu sa Gorgòne 37<br />

be-i fit immortale istoriada:<br />

ojos de fogu, a limba falada<br />

e cun iscàglias betzas de sirvone;<br />

de pìberas sa conca coronada,<br />

si l’aeret in cara una persone<br />

fissada sol’appena, si fit bida<br />

‘oltada in pedra, chena pius vida!<br />

98 Gai, a sos Gregos tucchéndesi in mesu,<br />

cun sa divina sua magestade<br />

Minerva ‘isos de glòria ch’at atzesu<br />

in donzi coro e pro s’eternidade!<br />

A sos parentes chi che fin attesu,<br />

muzere esserat, mama, fizu o frade<br />

nisciunu in cuss’ora fit pensende<br />

a tales fin sa gherra disizende!<br />

99 Che cando a s’improvvisu ‘essit su fogu<br />

in unu monte, poi iscurigadu,<br />

e sas fiamas ilgiarin su logu<br />

a manera chi l’ ‘ides coloradu<br />

a boltas ruju e a boltas grogu,<br />

degai in su chelu illuinadu<br />

a lampizos da’ chentu e prus colores<br />

brillain de sas armas sos lugores.<br />

100 E currinde sos caddos, sos soldados<br />

faghìana sa terra rimbombare<br />

de comente fragassu tott’umpare<br />

cocas, ruas e cignos attrumados<br />

bi faghen in sos padros fentomados<br />

d’Asìu 38 , chi los solet traessare<br />

de su Caistru 38 sa giara currente,<br />

ue accudin sas aes frecuente!<br />

69


Càntigu II<br />

101 De su riu Scamandru 39 in su pianu<br />

si reunesin caddos, gherradores,<br />

carros, a mizas, comente in beranu<br />

tuddin a nou fozas e fiores.<br />

Bramende de nd’ ‘essire ‘inchidores<br />

de sa fiera ratza de Dardànu 40 ,<br />

si nd’istaian tottu a s’anda e torra<br />

su signale isettende de sa corra!<br />

102 Che muscas chi a nues bola-’ola<br />

s’ ‘iden inghiriende sa labia<br />

de s’ ‘ervegarzu, chi cun maestria<br />

sos animales mulghet a sa sola<br />

intro s’istalla, cando noittola<br />

s’accerat s’istajone ‘e s’allegria 41 ,<br />

gai e tottu, ‘e cuntrastos disizosos,<br />

si movian sos d’Argo che nervosos!<br />

103 Pensesit tando donzi cabu acheu<br />

su manìpulu sou ‘e controllare<br />

galu una ‘olta e de l’ammentare<br />

a donzunu s’ingàrrigu e s’impreu;<br />

e fit tale in su los sebestare<br />

sa seguresa in mesu a su curreu<br />

chi pariat pastore in paragone<br />

chi non faddit fiadu in su masone!<br />

104 Innanti be-i fit Agamennòne<br />

(ojos e conca che Zeus tronante,<br />

a Marte pro vigore simizante,<br />

pettus e palas che Poseidone 42<br />

cun sa cara ‘oltada a Ilione<br />

detzisu a la destruer in s’istante!<br />

A unu trau mannu pr’imponèntzia<br />

fit che pare s’Atride e pro potèntzia!<br />

70


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

105 E cantos lu ‘idian che fremende,<br />

cun ojos che tittones allumados,<br />

esseran issos cabos o soldados<br />

su samben s’intendìana ‘uddende;<br />

e-i sos caddos puru apparinende<br />

si nd’istaian tottu, accalamados!<br />

Ma fit s’insoro un’illusione ebbia!<br />

De Zeus santu un’àter’ingannia!<br />

106 Como, o Musas, ch’in s’olìmpicu monte<br />

lumenosa tenides sa dimora,<br />

mustràdebos cun cara amparadora<br />

a chie grunat umìle sa fronte<br />

e cuntzedide chi su nomen conte<br />

de cuddos res e prìntzipes ancora<br />

ch’a Tròia recuesin numerosos<br />

da-e tottue, fortes, valorosos!<br />

107 Prît’a los mentovare a unu a unu<br />

cantos fini sos gregos gherradores<br />

est impresa chi non podet niunu<br />

a sa sola affrontare cun onores.<br />

Pro sas difficultades chi bi sunu<br />

nos limitamos dunca a sos Mazores,<br />

ca deghe ‘uccas non dian bastare<br />

e deghe limbas a los fentomare.<br />

108 Sas de Beòtzia biddas mentovadas<br />

chimbanta nde mandesin de navizos<br />

e in dognuna apesin contivizos<br />

chentuvinti persones, resinnadas<br />

a dare a Ilion morte e marturizos!<br />

Chimbe nd’aian de ghias sobradas:<br />

Peneleu e Léito a primore,<br />

Arcesilau, Clóniu e Protenòre 43 .<br />

71<br />

Sos Catàlogos<br />

(res, prìntzipes<br />

e naves de<br />

s’esércitu<br />

gregu)


Càntigu II<br />

109 Sos ch’istain in Mìniu Orcumenu<br />

e in Asplèdon trinta nd’imbiesin<br />

de naves poderosas e Ialmenu<br />

e su frade Ascalàfu las ghiesin,<br />

fizos de Marte, deus eterrenu.<br />

Baranta sos Focesos nde mandesin<br />

lèbias che bentu invece, in podestade<br />

de Schedìu e d’Epistrófu frade.<br />

110 De sos de Locri Aiace Oileu<br />

fit su cabu, de lanzas campione,<br />

prus istrìzile e bàsciu ‘e Telamone,<br />

s’àteru Aiace de su campu acheu.<br />

Baranta bastimentos tott’arreu<br />

nde ‘attesit Aiace a Ilione<br />

e fini sos Locresos pretziados<br />

che valorosos e fortes soldados.<br />

111 Da-e s’Eubea ‘alu baranta<br />

fini partidas naes de valore<br />

a su cumandu de Elefenore,<br />

d’Ares 44 gherreri nóbile pianta,<br />

prìntzipe ‘e sa zenia tottacanta<br />

de sos Abantes, cuddos chi pr’onore<br />

sos pilos gighen longos fintz’a palas<br />

e chi lantzas e fritzas bettan malas!<br />

112 Da-e sa ch’Eretteu fraigada<br />

aiat bidda manna pro Atena<br />

(e chi pro custu “Atene” fit giamada)<br />

chimbanta naves de bona carena<br />

pro Tròia aian fattu sa tuccada.<br />

Los ghiait a cussa terra anzena<br />

Menesteu, de caddos domadore,<br />

sapiente cantu a re Nestòre!<br />

72


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

113 Dóighi naves da-e Salamina<br />

tucchesin a s’ilìaca tzittade<br />

sutt’a sa d’Aiace podestade,<br />

de Telamone forte raighina.<br />

Da’ Argo e Tirinto ottanta in unidade<br />

nd’imbiesin cun sas biddas d’Egina,<br />

d’Epidàuro, d’Asine, d’Ermione,<br />

de Masete, ‘e Trezene e d’Eione.<br />

114 Aian custas pro suprema ghia<br />

a Diomede, fizu de Tideu,<br />

a Stènelo, miràbile zenia<br />

de s’eroe gloriosu Capaneu<br />

e, tertzu, Euriàlu ‘e Mecisteu,<br />

ma chi tertzu non fit pro balentia!<br />

Siat comente fin suggettos tottu<br />

a Diomede in cuss’abbolottu.<br />

115 Sos de Micene, Corinto e Clerone<br />

cun sas biddas d’affacca ‘e nde mandare<br />

chentu pensesin de naves umpare<br />

ghiadas da’ s’Atride Agamennòne,<br />

su chi deviat contr’a Ilione<br />

s’esércitu ‘e sos d’Argo cumandare,<br />

ca su re prus potente de abberu<br />

fit de sa Grécia e tentu in cunsideru.<br />

116 Sparta gherrera sessanta ‘e navios<br />

nde mandesit e cun zente atzurida,<br />

da-e sos giassos d’accurtzu accudida<br />

cun cantas armas teniat e brios,<br />

d’Elèna a vindicare chen’isvios<br />

e de re Menelau sa ferida,<br />

chi fit pro primu a s’ilìaca terra<br />

partidu cun su coro in cuntierra!<br />

73


Càntigu II<br />

117 Noranta naves bene carenadas<br />

da-e sas biddas de sa Trifilìa<br />

e da-e Pilo istesin mandadas<br />

cun re Nestòre soberana ghia.<br />

Galu sessanta da-e s’Arcadìa,<br />

da-e Agapenòre cumandadas,<br />

nd’aian imbiadu a Ilione,<br />

sas chi lis desit re Agamennòne.<br />

118 Sos Epeos, gherreris d’atza e briu,<br />

benzesin in baranta da’ s’Elide<br />

cun battor cabos de talentu e fide:<br />

Polissenu, Anfìmacu, Talpìu<br />

e su forte Diore Amarincide.<br />

Su própriu Mege da-e Dulichìu<br />

e da-e sas Echìnades nd’ ‘attesit,<br />

ma isse e tottu si las cumandesit.<br />

119 Dóighi Ulisse, abbistu cumandante,<br />

nde ghiesit de naves da’ Itáca<br />

e da’ sas isuleddas de affacca.<br />

Da-e s’Etòlia baranta Toante<br />

cun zente de battàglias mai istracca;<br />

ottanta Idomeneu saettante<br />

da-e Creta umpare a Merione,<br />

tremendu in gherra a Marte in paragone.<br />

120 Da’ Ialisu, Camiro e Lindo ancora,<br />

sas tres biddas de Rodi fentomadas<br />

pro aer gioventude gherradora,<br />

noe naes velotzes fin tuccadas<br />

a dare manu forte, ‘ennida s’ora,<br />

de s’Atride a sas àteras armadas.<br />

Telepolemu fit su cumandante,<br />

re valorosu e de fide costante.<br />

74


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

121 Cun tres naves, dognuna bene fatta,<br />

da-e Sime bi fit solu Nireu,<br />

bellu che s’Aurora e guasi patta<br />

in galania a su fizu ‘e Peleu.<br />

Ma sa sua non fit zenia adatta<br />

a fagher de sas armas bon’impreu,<br />

si li piaghiat de pius su gosu,<br />

su viver chen’affannu e su reposu!<br />

122 Da-e Scàrpanto e Caso tott’umpare<br />

cun Coo, Nisiro e Calino puru,<br />

pro Ilione cun coro seguru<br />

vinti navios ponzesin in mare<br />

carenados pro poder affrontare<br />

in s’ora ‘e su bisonzu arriscu duru.<br />

A los ghiare in tottu fini trese:<br />

Fidippu, Antifu, Euripìlo rese.<br />

123 Chimbanta naves da-e sa Tessàglia<br />

e da’ Fitìa su fizu ‘e Peleu<br />

galu nd’ ‘attesit e de bon’iscàglia!<br />

Ma da-e cando sa fiza ‘e Briseu<br />

nde l’aiat leadu prim’Atreu<br />

a boleu non fit pro sa battàglia,<br />

si, abbandadu cun sos Mirmidones,<br />

s’istaiat da’ gherras e chistiones.<br />

124 Da-e Filàcia, Pirasu e Itona<br />

de naves nde fin bennidas baranta<br />

cun sas de Piteleu e de Antrona.<br />

Da-e Podarce, d’Ificlo pianta,<br />

fit cumandada cussa ratza ‘ona<br />

(d’Ares 44 divinu raighina santa)<br />

da-e cando bi lassesit sa vida<br />

Protesilau frade, a s’arrivida.<br />

75


Càntigu II<br />

125 Protesilau fit su cumandante<br />

cant’est duradu in navigassione;<br />

ma, giómpidu a su portu d’Ilione,<br />

aende fortzas e coro bastante<br />

non supportesit sa tentassione<br />

de saltiare a terra a prim’istante!<br />

Ma fit destinu chi esseret mortu<br />

su primu a ponner pe’ in cussu portu!<br />

126 Da’ Iaolco e Fere Tessalea<br />

ùndighi Eumelu nde ghiesit,<br />

fizu de Admeto, su ch’apesit<br />

pro mama Alceste, déchida che dea.<br />

Galu sette Filòttete nd’ ‘attesit<br />

da’ Olizos, Metone e Melibea<br />

cun treghentoschimbanta remadores,<br />

bonos tottu cun s’arcu gherradores.<br />

127 Ma in Lemno divina turmentadu<br />

si nd’istaiat Filòttete mannu,<br />

a ispàsimos malos, in affannu,<br />

ca pìbera l’aiat mossigadu!<br />

E sicomente durait su dannu,<br />

su cumandu in sa gherra istesit dadu<br />

a Medonte, eroe tessaleu,<br />

fizu burdu de Rena e d’Oileu.<br />

128 Sos de Tricca, de Itome irroccada<br />

e d’Ecàlia, sa ‘idda d’Euritu,<br />

a Ilione che nd’aian gittu<br />

trinta de naves de bona portada.<br />

Duos sa ghia l’aian leada:<br />

Podalìriu, su fruttu beneittu<br />

d’Esculàpiu, e Macaone frade,<br />

méigos che’ su babbu ‘e calidade.<br />

76


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

129 Eurìpilu, fizu d’Evemone,<br />

galu baranta nd’aiat battidu<br />

da’ Orméniu, Titanu canidu 45<br />

e da-e Iperea a Ilione.<br />

E Polipète, rebuddu atzuridu<br />

de Piritò, da’ Elon e Girtone<br />

cun Leonteu e da’ Olessene<br />

àteras tantas e frunidas bene!<br />

130 Vintiduas sos de Cifo e Dodona<br />

umpare a sos Perebos, forte ratza,<br />

nde ghiesit Guneu e tottu d’atza!<br />

Proto, de Tentredone frua ‘ona,<br />

da-e sa de Pelìu àspida zona<br />

ricca de abbas e logu de catza,<br />

baranta, infinis, naves carenadas<br />

aiat missu in mare, ben’armadas.<br />

131 Como, o Musa, o soberanos Deos,<br />

nâdemi: e de totta custa zente,<br />

de tantos res e prìntzipes acheos<br />

su mezus chie fit, su prus potente?<br />

Sutt’a sos muros de sos Dardaneos<br />

chie sos caddos d’ ‘entinnu lughente,<br />

sas mezus ebbas teniat in caru,<br />

seguresa in battàglia ‘e bon’amparu?<br />

132 Sas puddedras d’Eùmelu de Fera<br />

fin de sos Gregos sas prus ammiradas:<br />

altas che pare, bellas, candeladas,<br />

lèbias che puzones in s’aera!<br />

Apollo las aiat allevadas<br />

chi non si podet de mezus manera!<br />

Istinchiddas de fogu catzaian<br />

cando che lampos iscurrizaian!<br />

77


Iris falat<br />

da-e sos<br />

Troianos.<br />

Càntigu II<br />

133 De sos Acheos su prus valorosu<br />

fit Aiace, fizu ‘e Telamone,<br />

foras Achille, eroe poderosu<br />

su pius forte ‘e tottu in Ilione,<br />

chi, da-e cando re Agamennòne<br />

li lêsit a Briséide, a reposu<br />

si nd’istaiat cun sos Mirmidones<br />

in prus amenas occupasciones!<br />

134 Pisti-pisti, cun su coro in affogu,<br />

soldados, carros e caddos umpare<br />

a s’anda e torra sa terra tremare<br />

faghìana, che unu mare ‘e fogu,<br />

gai comente faghet rembombare<br />

Zeus mannu de Arime su logu,<br />

u’est Tifeu malu sepultadu,<br />

poi ‘e l’aer de undas flagelladu.<br />

135 Da-e sas chimas de s’Olimpu in s’ora,<br />

velotze cantu non podet su ‘entu,<br />

d’unu cumandu ‘e Zeus portadora<br />

Iris 46 falesit a s’accampamentu<br />

de s’ilìaca ratza gherradora.<br />

Reunidos fin tottu a parlamentu<br />

sos de Prìamu res e cumandantes<br />

pro detzider fainas importantes.<br />

136 Si che misciesit Iris coittende<br />

in mes’a tanta zente de valore<br />

e, leada ‘e Polite 47 isploradore<br />

sa fromma, a re Priàmu supplichende<br />

nêsit: –O babbu, arrejonadore<br />

ses tue ‘onu! Ma non ses pensende<br />

a comente difender custa terra,<br />

che cand’esserat tzessada sa gherra!<br />

78


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

137 A sas turres t’accera sol’appena:<br />

sos Acheos, lutzighentes de brunzu,<br />

be-i sunu che fozas in s’atunzu<br />

o che in mare raneddos de rena,<br />

detzisos a nos ponner in cadena,<br />

a fagher d’Ilione un’abbaunzu<br />

de samben, de piùere e de morte!<br />

Tue m’isculta, o Ettòre forte!<br />

138 Sos chi sunu cun nois alleados,<br />

ma faeddan limbazu differente,<br />

da-e su cabu insoro solamente<br />

mezus chi sian issos cumandados<br />

e dogni cumandante unicamente<br />

chi penset a sos pròprios soldados!<br />

Tue ebbia sos cabos, cantos sunu,<br />

los cumanda e àtere niunu!<br />

139 S’est chi faghimos goi, crê’ a mie,<br />

non penso chi li pottat resessire<br />

a sos d’Agamennòne in custa die<br />

sa gherra ‘ittoriosos de cumprire!<br />

O frade bonu e forte, prim’a tie<br />

toccat s’impignu ‘e bi lis impidire!<br />

Tue ses chi nos das coràggiu e fide<br />

pro sustenner s’isfida cun s’Atride!–<br />

140 Sa ‘oghe connoschesit de sa Dea<br />

su de Priàmu valorosu fizu<br />

e chene perder tempus su Cunsizu<br />

rinviesit. Sa zente dardanea<br />

tucchesit tando in presse e in pelea<br />

aende de s’armare contivizu.<br />

E da’ sas giannas d’Ilione a fora<br />

ch’ ‘essesin sos Troianos in pag’ora<br />

79


Sos Catálogos<br />

Troianosa<br />

Càntigu II<br />

141 Subr’a unu montiju s’attruppesin,<br />

chi Batiea giaman sos mortales,<br />

ue –si contat– chi sos Immortales<br />

Mirina pê’-lezera sepultesin.<br />

Sos alleados puru s’ischieresin<br />

cun sos de Tròia eroes geniales,<br />

bramosos tottu in bonu d’impittare<br />

caddos e fritzas e lantzas umpare.<br />

142 Èttore mannu fit su cumandante<br />

de cantos difendian a Ilione,<br />

fizu ‘e Priàmu, forte che leone,<br />

terrìbile cun s’elmu illuinante.<br />

De tottu fit su mezus campione<br />

e coltz’a chie paradu a innante<br />

si l’esserat armadu in cussa gherra,<br />

ca chena vida fit restadu in terra.<br />

143 De sos Dardanos Enea divinu<br />

fit su cabu gloriosu e rispettadu,<br />

de Venus fruttu de d’ermosu sinu<br />

e d’Anchise, mortale ‘en’assortadu.<br />

Da-e duos eroes aggiuadu<br />

fit in cuss’abbolottu isse a puntinu:<br />

da’ Acamante, omìne de valore,<br />

e Archelócu, fizos d’Antenòre.<br />

144 Pàndaru, ‘e Licaone forte fruttu,<br />

cumandait sa zente ‘e sa Zelea.<br />

Adrasto e Anfìu ch’aian giuttu<br />

sa mezus gioventura d’Adrastea,<br />

d’Apeso, de Terea e Pitiea,<br />

fizos chi an su babbu postu in luttu,<br />

a Mèrope divinu, chi pregare<br />

los soliat a Tròia ‘e non b’andare!<br />

80


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

145 Sos de Pèrcote, Pràziu, Sestu, Abidu,<br />

sos d’Arisbe gherreris valorosos<br />

Asìu, da-e Ìrtacu naschidu,<br />

los ghiait, cun sos maravizosos<br />

caddos mùrtinos ch’aian battidu.<br />

Sos de Larissa Pelàsgios felosos<br />

los cumandain Ippoto e Pileu,<br />

fizos de Leto Teutamideu.<br />

146 Sos de Tràcia gherreris campiones<br />

recuesin cun Piro e Acamante;<br />

Eufemu fit cabu ‘e sos Cicònes,<br />

fizu ‘e Trezenu, de gherras amante.<br />

Pirème da’ Amìdone distante<br />

fit bénnidu ghiende sos Peones<br />

e Pilèmene aiat s’egemònia<br />

de sos soldados de sa Paflagònia.<br />

147 Da-e sa ‘idda d’Alibe accudidos<br />

sos Alizones fin, in podestade<br />

d’Odìu e d’Epìstrofu atzuridos.<br />

Sutta de sa de Cromi magestade<br />

sos de sa Mìsia nde fin recuidos<br />

e d’Ennomo, profeta ‘e calidade,<br />

ma chi non resessesit a ischire<br />

chi lu deviat su Pelide ‘occhire!<br />

148 Forci e Ascàniu, bellu che deu,<br />

fin de sos Frìgios sas supremas ghias.<br />

Mestle e Antifu, lúghidas zenias<br />

de Talamene, de su Meoneu<br />

fin sos cabos de raras valentias.<br />

Da-e sa Cària s’esércitu intreu<br />

ch’aian giuttu finz’a Ilione<br />

sos fizos coraggiosos de Nomione.<br />

81


Càntigu II<br />

149 Su primu d’issos Naste fit giamadu,<br />

s’àteru Anfimàcu; riccu d’oro<br />

tucchesit custu a Tròia (oh, iscabadu!).<br />

Non ischiat chi Achille su coro<br />

li deviat ferire, disdicciadu,<br />

brivéndelu de vida e de tesoro.<br />

Infinis sos de Lìcia a los ghiare<br />

fin Sarpedòne e Glàuco umpare.<br />

150 Cantos a Tròia Eroes lumenosos<br />

tucchesin cun su coro in cuntierra!<br />

Cantos giòvanos fortes, disizosos<br />

de sàmbene, de luttos e de gherra!<br />

In sas concas, o Paris, mal’atterra<br />

lis as postu a-i cussos valorosos<br />

cand’a Elèna ermosa ti ch’as giuttu!<br />

Cantas pettorras as de ira alluttu!<br />

82


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU SEGUNDU<br />

1 Su fizu ‘e Peleu [...]: Achille, fizu de Peleu.<br />

2 Su Sonnu [...]: Su Sonnu fit su fizu de sa Notte e frade de sa Morte.<br />

Segundu sos antigos sos sonnos fin de duas calidades: verdaderos e<br />

tramposos.<br />

3 Nèstore Nelide [...]: Nèstore (giamadu puru Gereneu), fizu de<br />

Neleu. Re de Pilo, fit su pius antzianu e accabadu de sos eroes<br />

gregos.<br />

4 Eos [...]: O Aurora. Fiza de Iperione e de Eurifessa. Fit s’isposa de<br />

Titone.<br />

5 Sa Fama [...]: Non fit propriu una divinidade, ma sa personificassione<br />

litterale de sas limbas, bonas e malas, chi circulaian in mesu a sa<br />

zente.<br />

6 Vulcanu [...]: O Efesto. Fizu de Giove e de Giunone. Fit su deus<br />

de su fogu e teniat sos frailes suos sutt’a su vulcanu Mongibello<br />

(=Etna). Fit toppu e maridu de sa dea Vènere.<br />

7 Ermète [...] Ermes [...]: Nòmenes gregos de Mercùriu, imbasciadore<br />

de sos Deos. Fit fizu de Giove e de Màia. Fit puru giamadu<br />

Cilleneu, sende nàschidu in su monte ‘e Cillene. Aiat galu s’ingàrrigu<br />

d’accumpanzare sas ànimas de sos Mortos a s’Ade.<br />

8 D’Argo ‘e chent’ojos [...]: Mostre orrorosu cun chent’ojos mortu<br />

da-e Mercùriu pro liberare a Io (o Ino).<br />

9 Pèlope [...]: Fizu de Tàntalo e maridu de Ippodàmia. Fit su<br />

babbu de Atreu e de Tieste.<br />

10 Tieste [...]: Fizu de Pèlope e frade de Atreu. Fit su babbu de<br />

Egisto, su miseràbile assassinu de su re Agamènnone.<br />

11 Argólide [...]: Regione orientale de su Peloponnesu.<br />

12 Marte [...]: O Ares. Fizu de Giove e de Giunone. Fit su deus de<br />

sa gherra.<br />

13 A deghe ‘oltas [...]: Omero, nênde gai, cheret significare chi sos<br />

Acheos fin meda pius numerosos de sos Troianos, ma non deghe<br />

‘oltas de pius in manera pretzisa.<br />

14 Icareu [...]: Parte de su Mare Egeu accurtz’a sas costas de s’Asia<br />

Minore. Teniat tale nòmene da-e s’ìsula Icària (sa Nicària de oe).<br />

15 Éuro [...] Noto [...]: Bentos ambos duos: su primu, Éuro, sulat<br />

da-e sud-est; s’àteru, Noto, da-e sud ebbia.<br />

16 Elèna [...]: Fiza de Tìndaru (o de Giove) e de Leda. Muzere de<br />

83


Càntigu II<br />

Menelau, re d’Isparta. Pàride troianu la furesit a su maridu, cajonende<br />

degai sa gherra de Tròia.<br />

17 In sa rena [...]: In s’ispiàggia.<br />

18 Paris [...]: O Pàride o Alessandru. Fizu de Prìamu e de Écuba.<br />

Furéndesi a Elèna, muzere de Menelau, provochesit sa gherra de<br />

Tròia. Cun s’aggiudu de su deus Apollo bocchesit a Achille.<br />

19 Odisseu [...]: Nòmene gregu de Ulisse, re de Ìtaca.<br />

20 Eurìbate [...]: Non si trattat de sa matessi persone chi aiat mandadu<br />

Agamènnone da-e Achille pro ritirare a Briséide (Càntigu 1^ -<br />

Ott. 60-), ma de un’itacesu, cumpagnu d’Ulisse.<br />

21 reos che ispidos [...]: Derettos e a punta che-i sos ispidos.<br />

22 Tersite [...]: Su pius ascamile, feu e provocadore de cantos tucchesin<br />

a sa gherra de Tròia. Fit gregu.<br />

23 femineddas [...]: Ossiat bonos a nudda, timizosos e birgonzosos.<br />

24 Telémacu [...]: S’unicu fizu chi aiat Ulisse e chi lassesit ancora in<br />

fascas cando partesit pro sa gherra deTròia.<br />

25 Aulide [...]: Portu de sa Beòtzia, da’ ue fin partidas tott’umpare<br />

sas naves gregas pro sa gherra de Tròia.<br />

26 burtzighinados [...]: Sos Gregos de tando solian gigher in pês<br />

un’ispèssia de gambalettos altos fintz’a benuju, de corzu, simizantes<br />

meda a sos burtzighinos sardos.<br />

27 Gereneu [...]: Àteru nòmene de Nèstore, re de Pilo.<br />

28 pintuleddos [...]: Iscadentes, bonos a nudda, male créschidos<br />

che-i su pintuleddu, pane pùrile, ossiat chene madrighe chi lu fattat<br />

pesare, crèschere! Ulisse cheret nàrrere chi chie disizat de recuire a<br />

domo chena prima cumprire s’òpera est zente miseràbile, iscadente,<br />

chi non méritat cunsideru perunu.<br />

29 Cronide [...]: Si trattat de Giove, fizu de Crono.<br />

30 da-e destra [...]: Su lampu, sighidu da-e su tronu, ch’isfuettat<br />

da-e destra fit pro sos Gregos signale de bonas uras.<br />

31 Lene [...]: Elena, sa muzere de Menelau.<br />

32 in tranebbos [...]: Èssere in tranebbos, ossiat esser dubbiosu o<br />

indetzisu in su ‘e fàghere.<br />

33 Discòrdia [...]: O Eris, pro sos Gregos. Fiza de sa Notte, fit ligada<br />

a su cultu de su deus Marte, de su cale fit cunsiderada cumpagna<br />

inseparàbile. In occasione de su coju de Teti cun Peleu, pro si vindicare<br />

de no esser bistada cumbidada, ch’imbolesit in sa sala una mela<br />

d’oro cun s’iscritta “Pro sa pius bella”. Nde naschesit una disputa tra<br />

84


Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos<br />

sas deas cun sas cumplicassiones chi cajonesin finas sa longa e orrorosa<br />

gherra de Tròia.<br />

34 Idomeneu [...]: Fizu de Deucalione e nebode de Minosse. Fit su<br />

re de sos Cretesos.<br />

35 Fizu de Tideu [...]: Diomede. Unu de sos pius atzuridos e valorosos<br />

eroes gregos.<br />

36 égida [...]: S’égida fit s’iscudu de Giove chi aiat, própriu in su<br />

mesu, istoriada sa conca de sa terrìbile Gorgòne (o Medusa). Chie<br />

l’aeret mirada sol’appena beniat boltadu in pedra.<br />

37 Gorgòne [...]: O Medusa. Fit una de sas fizas de Forco e de Ceto.<br />

Mostre orrorosu aiat su podere de giambare in pedra chie l’ aeret<br />

mirada in cara! Pro pilos giughiat pìberas.<br />

38 Asìu [...] Caistru [...]: Sos padros de Asìu fin mentovados pro sa<br />

bonidade de su terrinu attraessadu da-e su riu Caistru, chi falaiat<br />

da-e su monte Timolo, de sa Lìdia.<br />

39 Scamandru [...]: Riu chi naschiat da-e su monte Ida, accurtz’a<br />

Tròia, giamadu puru Xantu pro su colore grogu de sas abbas, addaghi<br />

s’aundaiat. Fit puru su deus de cussas abbas.<br />

40 razza ‘e Dardànu [...]: Sos Troianos fin puru giamados<br />

Dardanos o Dardaneos da-e su nòmene de su primu re de Tròia,<br />

Dàrdanu, fizu de Giove e de Elettra.<br />

41 s’istajone ‘e s’allegria [...]: Su ‘eranu.<br />

42 Poseidone [...]: O Posidone. Àteru nòmene de su deus Nettunu.<br />

(Cunfronta su “DITZIONÀRIU OMÉRICU”)<br />

43 Peneleu, Léito, Arcesilau, Clóniu, Protenòre [...]: Cun custos<br />

nòmenes comintzat sa longa fila de res, prìntzipes, cumandantes,<br />

biddas e logos de sos “CATÀLOGOS GREGOS E TROIANOS”. Chie<br />

nde cherferat ischire de piusu abbàidet, boghe pro ‘oghe, su<br />

“DITZIONÀRIU OMÉRICU”.<br />

44 Ares [...]: Nòmene gregu de Marte, deus de sa gherra.<br />

45 Titanu canidu [...]: Monte de sa Tessàglia, guasi sempre niadu.<br />

46 Iris [...]: O Ìride o Iri. Dea de s’arcu ‘e sole, imbasciadora de sos<br />

Deos de s’Olimpu.<br />

47 Polite [...]: Frade de Prìamu, duncas tiu de Èttore e de Pàride.<br />

85


ILIADE<br />

CÀNTIGU TERTZU<br />

SU DUELLU TRA PÀRIDE E MENELAU<br />

Su duellu tra Pàride e Menelau


Càntigu III<br />

SUMMÀRIU<br />

Gregos e Troianos a cara a cara Ottavas 1-4<br />

Paris fuit bidinde a Menelau 5-8<br />

Èttore e Pàride 9-17<br />

Sa proposta de s’isfida 18-27<br />

Iris tuccat da-e Elèna 28-33<br />

Elèna cun sos Majorales de Tròia 34-53<br />

Su pattu giuradu 54-66<br />

Su duellu 67-78<br />

S’aggiudu de Vènere 79-87<br />

Elèna e Pàride 88-92<br />

Su ‘inchidore 93-95<br />

88


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

1 In s’ ‘ider a sos d’Argo a fianc’a pare<br />

detzisos e cumpattos avantzende<br />

lêsin sos Troianos coittende<br />

issos puru a sa gherra a s’approntare,<br />

affannados però, abboghinende,<br />

chena niunu a los contivizare,<br />

currinde chie a destra e chie a manca<br />

che puddedros muscados in sa tanca.<br />

2 E fit cussu chimentu, cuss’affogu<br />

che-i su de sas gruas abbolottu<br />

cand’in s’atunzu, giambende logu,<br />

contr’a sos Pigmeos 1 a fiottu<br />

cun sos biccos si ‘èttana de fogu<br />

e che lambridas bocchèndelos tottu<br />

in giassos de s’Océanu 2 lontanos,<br />

ue viven a mizas cussos nanos.<br />

3 Lómpidos passu-passu fin intantu<br />

sos Danaos de fronte a s’inimigu,<br />

resinnados a chertos de ispantu<br />

pro vindicare s’arrennegu antigu,<br />

e cun s’afficcu ch’una ‘olta tantu<br />

lis si mustrerat Zeus Crono amigu.<br />

Lughian issos che su sole ‘iu<br />

de dies giaras d’ ‘eranu o d’istiu!<br />

4 Che sa néula ispissa e fastizosa<br />

chi carrat Noto subr’a sas alturas,<br />

chi est pro sos pastores istragosa,<br />

ma pro chie est trassende malas furas<br />

paris che-i sa notte bisonzosa,<br />

a tales altu in cussas campuras<br />

su piuer fintz’a chelu pesaian<br />

sos esércitos, mentre avantzaian.<br />

89<br />

Gregos e<br />

Troianos<br />

a cara a cara


Paris fuit<br />

bidinde a<br />

Menelau<br />

Càntigu III<br />

5 Approbe fin a dare su signale<br />

de fagher de sas armas bon’impittu,<br />

cando innante a sos suos, foramale,<br />

acco’ a Paris, cun unu risittu<br />

de beffe in laras, bellu parinale<br />

a unu deu ‘e s’olìmpicu abitu,<br />

cun unu corzu de pantera ‘estidu,<br />

a lantza in manu e d’iscudu frunidu!<br />

6 Giuilesit che mai Menelau<br />

sebesténdelu (tales che leone<br />

chi, famidu, abbojat unu trau,<br />

calchi fiadu àbrinu o murone)<br />

e, intendéndesi alluttu su crau<br />

de sa vinditta pungher che tittone,<br />

gal’isse furriesit a innante<br />

leende a s’ala ‘e s’odiadu amante.<br />

7 Ma cand’ ‘idesit Paris avantzare<br />

a s’Ispartanu cun ojos de fogu,<br />

a s’appreta che chie est in affogu<br />

pensesit a s’insegus de torrare,<br />

a sos cumpagnos misciéndesi umpare,<br />

prît’amorosu non fit disaogu<br />

su dever cun sa lantza e cun s’ispada<br />

fagher contr’a s’Atride un’acconcada!<br />

8 Che cando ti capítat, caminende<br />

peri calchi ‘utturinu, padru o tanca,<br />

de ‘ider una terpe, ch’istrisciende<br />

paret ti cherfat lomper a un’anca,<br />

e tue brinca-brinca ijantinende<br />

fùrrias chena contu a destra e a manca<br />

pro poder su perìgulu vittire,<br />

gai Paris pro si ch’incheremire!<br />

90


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

9 De s’umore ‘e su frade s’abbizesit<br />

però Ettòrre e: –Pàride dannarzu,<br />

nàschidu no esseres! –l’urulesit–<br />

Solu bellu t’at fattu e feminarzu<br />

Zeus eternu, ma coro ‘e attarzu<br />

intro ‘e pettus non ti nde ponzesit!<br />

Como l’ischin sos Gregos chie sese:<br />

unu crabolu, e non rebuddu ‘e rese!<br />

10 Vigliaccu! canta lua as semenadu<br />

cant’ódiu e morte mala in Argo intrea!<br />

T’aère mezus bidu sutterradu<br />

prima de ponner pês in terr’achea 3 !<br />

E appoi ‘e su dannu cajonadu<br />

finas t’intrat in gherra mala frea!<br />

Sa ‘irgonza de s’ilìaca ratza<br />

ses de abberu! A foras sa caratza!<br />

11 Póttidu at comente un’ascamile<br />

resessire in su ch’as fattu tue?<br />

Sende istranzende in domo nobìle<br />

a si furare e gigher aterue<br />

sena riguardu unu flore gentile<br />

e pobidda de re! Ma custa nue<br />

cheret chi l’ispallates traittora,<br />

ca de concluos est lómpida s’ora!<br />

12 Deo crêo chi sàmbene in sas venas<br />

nd’apas invece e finas de meuddos!<br />

S’est chi preferis muzeres anzenas<br />

faghe comente fàghene sos puddos:<br />

pro una puddighina nd’ ‘essin cuddos<br />

cun sas concas de sàmbene pienas!<br />

E giaghi ruttu ses in cuss’isbàgliu<br />

pone sa cogorosta a repentàgliu!<br />

91<br />

Éttore<br />

e Pàride


Càntigu III<br />

13 Si ses ómine, inoghe l’aisetta<br />

a Menelau... cùmprila s’impresa!<br />

E de comente li brujat s’offesa<br />

as a cumprender! Como t’arresetta!<br />

Sa chi Vènere dadu t’at bellesa,<br />

sos pilos longos, sa bona prelletta,<br />

timo ti pottan dare pagu aggiudu<br />

in su duellu cun cuddu fortzudu!<br />

14 Bae... e chi ti fattat bonu proe!<br />

Ma non bi crêo! Antzis ch’as a rùere<br />

presumo isterrijadu in su piùere<br />

de comente in masellu trau o boe!<br />

Nois –nar’ ‘eo–, ma prima de oe,<br />

lu deviamis cun tegus conclùere<br />

s’istragu ch’as a tottu ammanizadu,<br />

si t’aimis a pedra settesciadu!–<br />

15 E Paris in risposta: –Duncas male<br />

pensas de me, o istimadu frade?<br />

Su tortu non ti dao in veridade<br />

s’est chi d’atza non mustro unu signale!<br />

Ma sos donos de Vènere immortale<br />

non mi rinfàccies, no, pro caridade:<br />

pedidos non los apo, ne pensare<br />

podia ‘e bi los poder refudare!<br />

16 Ma si tue ch’atzette as bramosia<br />

de Menelau sa tremenda isfida,<br />

faghe goi: pro chi siat finida<br />

s’insoro e-i sa nostra tribulia,<br />

lassa gherrare a nois ebbia!<br />

Unu solu at a pèrdere sa vida:<br />

su chi ‘alanzat cussa prenda ‘e oro<br />

si che leet pro sempre e su tesoro!<br />

92


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

17 Attesu da-e me e da’ s’Atride<br />

cheret chi resten Gregos e Troianos.<br />

Pare-pare istringhìdebos sas manos<br />

giurende eternas amigàntzia e fide!<br />

Zeus detzidat e sos Soberanos:<br />

bois solu ‘e torrare promittide<br />

a domos bostras, frades Dardaneos,<br />

e a sas terras d’Argo sos Acheos!–<br />

18 S’allegresit Ettòrre in su l’intèndere Sa proposta<br />

e, lassadu su frade, abboghinende<br />

e a manos altzadas, a suspèndere<br />

tucchesit s’avantzada, che bolende.<br />

de s’isfida<br />

Ma sos Gregos, non podinde cumprèndere,<br />

fritzas e pedras in l’ ‘ider benzende<br />

l’imbolesin cun atza a Priamide,<br />

finz’a cando non nêsit prim’Atride:<br />

19 –O Acheos, cuss’ira furiosa<br />

contr’a Ettòrre forte e atzuridu<br />

un’iscutta tzessade! S’azis bidu,<br />

narrer nos cheret isse calchi cosa!–<br />

A sa ‘oghe ‘e su Re imperiosa<br />

s’asseliesin tottu e unu gridu<br />

bettesit, pustis pagu, da’ lontanu<br />

a manu in barra s’Eroe dardanu:<br />

20 –Troianos, e bois zente Achea,<br />

muttide s’abbolottu e, s’iscultades,<br />

de Alessandru 4 bos naro s’idea;<br />

de frade meu, chi cunsiderades<br />

cajone prima de custa pelea!<br />

Tzessen tra nois sas disamistades<br />

e dies giaras de paghe e d’amore<br />

nos logren in su tempus benidore!<br />

93


Càntigu III<br />

21 Lassàmula concluer sa faina<br />

a s’Atride e a Paris troianu!<br />

Faghìmulis corona 5 e manu-manu<br />

chi si gioghen a Elena divina!<br />

Unu d’issos connoscat sa ruina,<br />

s’àteru si la goset biu e sanu!<br />

Nois s’impignu devimos leare<br />

s’accordu noittolu ‘e rispettare!–<br />

22 Li rispondesit Menelau mannu<br />

a boghe alta che mùilu ‘e tronu:<br />

–Como a mie iscultade, ch’in affannu<br />

so prus de tottu. Pensamentu ‘onu<br />

est su de Paris e rispondo a tonu:<br />

Gregos e Troianos chena dannu<br />

chi lu passen su restu de sa vida<br />

appoi chi cumprimos cust’isfida!<br />

23 Torret sa paghe poi ‘e tantas gherras<br />

lìmpia e sintzera che abba de ‘ena!<br />

Pius in vida connoschedas pena,<br />

òdios, attraghentos, cuntierras!<br />

Recuide cun s’anima sulena<br />

a domos bostras, a sas bostras terras!<br />

Unu de nois duos, unu ebbia,<br />

paghet sa neghe ‘e tanta tribulia!<br />

24 A Prìamu firmare los faghide<br />

sos istrummentos de vera amigàntzia,<br />

giaghi sos fizos non meritan fide!<br />

In un’accordu de tant’importàntzia<br />

sos pilos canos suos preferide<br />

a ciarameddos de paga sustàntzia!<br />

Cand’est tant’importante sa chistione<br />

mezus chi cantet sa carta in cannone!<br />

94


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

25 Pustis leade da’ mesu sa chedda<br />

pro su Sole e pro Zeus un’anzone<br />

rassu e biancu e cun devoscione<br />

bi lis sacrificade. Un’anzonedda<br />

galu nd’ ‘attide, ma attentzione:<br />

l’iseberade de lana niedda 6<br />

e pro sa Terra cun amore e fide<br />

invochende sa paghe la ‘occhide!–<br />

26 Crêinde agabbados sos peleos<br />

a boghes, giuilende, si pesesin<br />

tott’umpare Troianos e Acheos!<br />

Falesin da-e caddu, si nd’ ‘oghesin<br />

s’armadura de brunzu e si ponzesin,<br />

che chie bramat bonos ingranzeos,<br />

tott’a corona, aisettende umpare<br />

su chertu detzisivu a comintzare.<br />

27 A giamare a Priámu chen’isviu<br />

e a nd’ ‘attire Ettòrre sos fiados<br />

duos cumpagnos mandesit fidados.<br />

Agamènnone puru a Taltibiu 7<br />

lestru li nêsit da-e su naviu<br />

de sos chi bi teniat immandrados<br />

de nde ‘attire su mezus gerrile,<br />

onore a Zeus pro fagher deghile.<br />

28 Da-e sas chimas de s’Olimpu in s’ora,<br />

a bolu, da’ Elèna bratzinida<br />

Iris falesit, bona imbasciadora,<br />

de Laodice 8 ‘e su corpus bestida.<br />

Fit sa giovana sa pius dechida<br />

de cantas in s’ilìaca dimora<br />

fizas teniat Prìamu potente,<br />

d’Elicaone 9 s’isposa lughente.<br />

95<br />

Iris tuccat<br />

da-e Èlena


Càntigu III<br />

29 In domo l’agattesit recramende<br />

cun filos d’oro unu mantu riccu,<br />

de Gregos e Troianos ordinzende<br />

chertos e gherras. S’amorosu afficcu<br />

de s’ ‘ider in Isparta fit ninnende<br />

e, mancari aeret pistu e siccu<br />

su coro e in sos ojos sa tristura,<br />

fit che dea galana, dulche e pura!<br />

30 L’andesit a fiancu e: –Sorre cara,<br />

–Iris li nêsit– curre a sa ventana:<br />

as a bider sa ratza troiana<br />

non pius cun s’Acheu a cara a cara<br />

cun tìrria gherrende disumana,<br />

ca pro accordos leados issara<br />

duos ebbia affrontan sa morte<br />

isperende donzunu bona sorte!<br />

31 Lómpida est s’ora d’ ‘enner a concluos,<br />

de render memoràbile sa die!<br />

Detzider sa faina la dên duos:<br />

cuddos chi tant’amore an postu a tie!<br />

S’affettu tou, sos possessos tuos<br />

dên esser d’unu, no importat chie!<br />

Paris o Menelau conchistare<br />

t’an a dever chertende a cara a pare!–<br />

32 Nênde gai in su coro che ispidu<br />

ardente li ponzesit passione<br />

de s’abbratzare su primu maridu,<br />

sos parentes, sa déchida Ermione 10 ,<br />

fiza cara chi prus aiat bidu<br />

da’ cando fit fuida a Ilione!<br />

E s’ammentu de sa terra nadia<br />

li creschesit su dolu e s’angustia.<br />

96


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

33 Si cuguddesit tando e, impressada,<br />

cun Climene e cun Etra Pittiea 11<br />

si l’avviesit a sa gianna ‘e Scea 12<br />

Elèna lagrimende isconsolada,<br />

eppuru carignéndesi s’idea<br />

chi l’aeret s’Atride liberada,<br />

gitta a Isparta, digna che a prima<br />

de s’amore ‘e su Re e de s’istima.<br />

34 Sétzidu cun Priàmu in cussu trettu<br />

de Tròia be-i fit su mezus chiu:<br />

Icetaone 13 cun Lampu e Clizìu,<br />

Panto e Timete, omìnes de rispettu,<br />

ma chi, send’antzianos, atza e briu<br />

non tenian pius intro su pettu,<br />

ma cun Ucalegonte e Antenore<br />

parrer daian de raru valore.<br />

35 Che’ sas chígulas ch’in s’istadiale<br />

aundan sa campagna ‘e melodia,<br />

gai de ‘oghes sa troiana via<br />

pienaiat donzi Majorale!<br />

E cando ‘idesin de Lene fatale<br />

s’ispantosa ermosura e galania<br />

abbauccados nêsin: –Maraviza!<br />

De calchi deus custa rosa est fiza!<br />

36 Sa neghe non lis damos de sa gherra<br />

a sos d’Agamennòne, manc’appena!<br />

Che una dea est déchida Elèna,<br />

parinale non b’at fémina in terra!<br />

Nostra est sa culpa de sa cuntierra;<br />

ma pro chi torret sa paghe serena,<br />

partat si de partire est in disizos,<br />

pro bonu nostru, de fizas e fizos!–<br />

97<br />

Elèna cun<br />

sos Majorales<br />

de Tròia


Càntigu III<br />

37 Cun boghe la giamesit carignosa<br />

in su la ‘ider Prìamu sa nura,<br />

de si la sêre affacca aende cura<br />

e de li narrer: –O fiza diosa,<br />

culpa non ti nde do, ista segura,<br />

de custa gherra longa e odiosa!<br />

Ne a Paris nde dao, crê’ a mie,<br />

s’est Zeus chi detzisu at deasie!<br />

38 Da’ inoghe as a bider tzertamente<br />

a Menelau, su maridu antigu,<br />

e àteros amigos o parente.<br />

Ma intantu mi nara chen’ambigu:<br />

e chie est cudd’eroe imponente,<br />

monumentale che unu Lestrigu 14 ?<br />

Si calicunu l’ ‘inchet de misura<br />

no at che isse armónica figura.<br />

39 Si l’assimizas, o sienda cara,<br />

de cuddu maestosu eroe acheu<br />

su gloriosu lùmene mi nara.<br />

Da-e su portamentu est prim’Atreu,<br />

ghia ‘e sos Gregos soberana e clara!–<br />

Rispondesit Elèna chena neu:<br />

–Sogru istimadu e bonu, oh ite sorte!<br />

Pro viver goi prefero sa morte!<br />

40 E morta essera cando detzidei,<br />

mancari a mala ‘oza, ‘e ponner fattu<br />

a fizu tou e solos bi lassei<br />

sa fiza e su maridu in su palattu!<br />

Sos frades, sas cumpagnas traighei!<br />

Prîte sa die non si m’est isfattu<br />

su coro e-i sas ancas marmuradas?<br />

Oe piango, ma est in debadas!<br />

98


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

41 Como rispondo a su ch’as dimandadu.<br />

In su suspettu tenias rejone:<br />

s’eroe mannu chi m’as ammustradu<br />

est propr’isse, s’Atride Agamennòne,<br />

ghia ‘e sos Gregos contr’a Ilione,<br />

frade ‘e maridu meu disdicciadu!–<br />

Nêsit Elèna tottora in peleu,<br />

pustis su sogru mirende a s’Atreu:<br />

42 –Biadu a tie, o grega Majestade,<br />

preferidu da’ ómines e Deos!<br />

Cantos e cantos gherreris acheos<br />

as tue, o Atride, in podestade!<br />

Cand’a sa Frìgia 15 cun sos Dardaneos<br />

(binzas bellas b’at cue in cantidade!)<br />

pro la difender in gherra tucchei,<br />

a mizas de soldados nde ‘idei!<br />

43 Sos d’Otreu e Migdone 16 assaltiados<br />

los aian sas vìrzines famadas<br />

de s’Amatzònia 17 , sas chi fentomadas<br />

sun pro cumbatter che bonos soldados<br />

e ca da’ giovaneddas mutiladas<br />

benin de una titta! Ischierados<br />

fimis a trumas, m’ammento, in cuss’ora,<br />

ma de pius sos d’Argo sun ancora!–<br />

44 E pustis: –Chie est cuddu campione<br />

tra sos Danaos sempre a s’anda e torra?<br />

Pius bàsciu est de Agamennòne,<br />

ma lu ‘inchet in palas e pettorra!<br />

Che unu màsciu in mesu a su masone<br />

cun sos fiados a s’incorra-incorra<br />

tottu pomposu, cun ojos de braja,<br />

paret chirchende sa mezus saccaja!<br />

99


Càntigu III<br />

45 Sas armas fuliadu ch’at in terra<br />

comente chi l’essèrana de pesu<br />

e controllende paret si attesu<br />

fuidu est calicunu da’ sa gherra<br />

o si cuadu s’esserat in mesu<br />

timizosu de tanta cuntierra!<br />

Chie siat mi paret de l’ischire,<br />

ma proa tue a mi lu riferire!–<br />

46 Li rispondesit Elèna: –Su fizu<br />

est su chi naras de Laerte mannu,<br />

re itacesu, su mastru ‘e s’ingannu,<br />

insuperàbile in dare cunsizu!–<br />

Tand’Antenòre: –Emmo, o dulche lizu,<br />

già est Ulisse! A Tròia in affannu<br />

cun Menelau ‘enzesit una die<br />

e a los retzire tocchesit a mie.<br />

47 Altos fin ambos duos, maestosos,<br />

e, mancari inchizados, già s’ ‘idiat<br />

chi nóbiles fin issos, valorosos!<br />

De li torrare a Lene pretendiat<br />

su re d’Isparta e nos lu naraiat<br />

cun discursos detzisos, dignitosos,<br />

ca ómine non fit de fagher barra,<br />

curtzu invece, pretzisu, ‘e paga ciarra!<br />

48 Cand’Odisseu poi a faeddare<br />

cun in manos s’iscettru comintzesit,<br />

s’impressione innante nos desit<br />

d’esser iscassu in s’arrejonare,<br />

ca non faghiat su bastone andare<br />

che-i sa limba! Ma nos ispantesit<br />

s’abbistu, pustis pagu, che matzone<br />

cun limbazos de rara pretzisione!<br />

100


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

49 Ite discursu bellu ch’intendemis<br />

e giaru che simmai in cussa die!<br />

L’ ‘essian sas pàraulas, notemis,<br />

canta in s’ijerru falat abba e nie!<br />

Abbauccados, m’ammento, restemis<br />

e ispantadu no at solu a mie!–<br />

Non lu fattesit Príamu cumprire<br />

c’àteras cosas deviat pedire:<br />

50 –Cuddu ch’a tottu est superiore<br />

pro palas mannas, petza e pro figura,<br />

m’ischis narrer chie est, caru fiore?–<br />

E in risposta luego sa nura:<br />

–Aiace, de ‘iddas destruidore,<br />

de Salamina difesa segura!<br />

Affacc’a isse b’est Idomeneu,<br />

de sos Cretesos re, bellu che deu!<br />

51 In domo nostra pius d’una ia<br />

retzidu l’at che frade Menelao.<br />

S’onore chi merìtat bi lu dao,<br />

ca est campione ‘e rara valentia!<br />

Ma si cheres, o babbu, ti los nâo<br />

a unu a unu ‘e sa grega zenia<br />

sos lùmenes famosos pianu-pianu,<br />

mentres ti los ammustro cun sa manu.<br />

52 Sos de Giove e de Leda coppiolos<br />

Polluce forte e Càstore agasone 18 ,<br />

frades mios carrales, oriolos<br />

no an duncas de me s’in Ilione<br />

presentes non los bido? O solos-solos,<br />

de sa sorre pianghinde s’atzione,<br />

in Isparta si nd’istan abbandados<br />

timinde forsis d’esser inzulzados?–<br />

101


Su pattu<br />

giuradu<br />

Càntigu III<br />

53 No ischiat Elèna chi sos frades<br />

fin mortos da-e ora e sepultados!<br />

Su ‘inu intantu e sos rassos fiados<br />

pro onorare sas Divinidades<br />

aian sos d’Ettòrre già approntados<br />

e pro sizìgliu ‘e sas disamistades<br />

sos càlighes Ideu 19 imbasciadore<br />

finas leadu de raru valore.<br />

54 E nêsit a Priámu própriu Ideu:<br />

–Fizu ‘e Laomedonte, pone fattu!<br />

Èttore troianu e prim’Atreu<br />

ti sun aisettende: unu pattu<br />

b’at de giurare a innanti a Zeu<br />

ch’ambos bos lighet che unu cuntrattu<br />

e ch’in s’istòria restet a fundaghe<br />

d’amigàntzia onorada e santa paghe!<br />

55 Paris e Menelau ‘e nd’agabbare<br />

detzisu an sa gherra in die d’oe<br />

tra issos cuntrastende pare-pare!<br />

Pretendet unu e s’àteru eroe<br />

gai su nomen sou d’onorare<br />

e cun s’ùltimu chertu ‘e fagher proe!<br />

Su ch’ ‘inchet si che leat tottucantu:<br />

su tesoro, sa fémina, su ‘antu!–<br />

56 Si nd’allegresit s’ilìacu Mere<br />

chi sa gherra tzesserat tott’in una;<br />

ma, che babbu, timinde mala luna,<br />

proesit pro su fizu dispiaghere.<br />

«Cumpanza chi li siat sa fortuna!»<br />

–nêsit in suddu mannu e chena crêre<br />

in sa gràscia ‘e s’Olimpu manc’appena–.<br />

E un’ojada ‘ettesit a Elèna.<br />

102


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

57 Su calesse però de nde l’ ‘attire<br />

cumandesit su Re e da-e Scea<br />

cun Antenore, che chie at sa frea,<br />

pensesit coittende de partire.<br />

E cando lu ‘idesin arrivire,<br />

siat Troianos che sa ratza achea,<br />

nde giuilesin tottu a coro unfiadu,<br />

crêinde ogni attraghentu barigadu!<br />

58 Tand’Atride e Ulisse, chi lontanos<br />

non fin da-e cuss’oru, s’accurtziesin<br />

e-i sos animales nde fattesin<br />

lestros truvare pro sos Soberanos.<br />

Sos àteros sos càlighes pienesin<br />

e pro s’innettiare ambas manos<br />

lis battésini s’abba in sos cadinos,<br />

comente cheren sos ritos divinos.<br />

59 A sos fiados pustis de segare<br />

tres tzuffos da-e conca, coittende,<br />

cun s’ ‘urteddu chi soliat portare<br />

presu in sa chintorza e pende-pende,<br />

pensesit Agamènnone, ordinende<br />

a prìntzipes e res de s’accurtziare.<br />

Posc’a manos a chelu, a boghe ‘ia,<br />

proferesit custa pregadoria:<br />

60 –O babbu soberanu, ch’onoradu<br />

ses de s’Ida 20 in sas chimas lumenosas,<br />

e tue, o Sole, chi mai reposas<br />

mancu cando a nois ses cuadu,<br />

Rios perennes, Terra ‘e sacras cosas,<br />

o Deos de s’Avernu 21 anneuladu,<br />

zuighes implacàbiles de chie<br />

giurat in faltzu, iscultade a mie!<br />

103


Càntigu III<br />

61 D’èssere testimonzos bos imploro<br />

in custu giuramentu d’amistade<br />

chi ognunu in piena libertade<br />

a rispettare s’impignat de coro:<br />

si morit s’ispartana Majestade<br />

resten a Tròia fémina e tesoro;<br />

nois sa gherra mala nde muttimos<br />

oe e tottu e a domo recuimos!<br />

62 Ma si nd’ ‘esserat isse ‘inchidore<br />

e Paris mortu, non tzessat sa gherra<br />

sena cumpensu a su manciadu onore!<br />

Torret Elèna a s’ispartana terra<br />

cun cant’issa possedit de valore;<br />

in prus pro sa fatale cuntierra<br />

pagare dên Priàmu e sa tzittade<br />

sa lezìttima ‘iusta indennidade!<br />

63 Custa pretesa, lu nâmos ladinos,<br />

est pro noe annos de morte e turmentos<br />

e restare at a dever in ammentos<br />

de tottu sos istóricos destinos!<br />

Ma si su Re e-i sos tzittadinos<br />

non tenen fide a sos giuramentos,<br />

sa gherra at a durare, naro puru,<br />

finas chi reu in Tròia rezet muru!–<br />

64 Nêsit; e sos anzones cun s’ ‘urteddu<br />

iscannesit s’Atride chen’ ‘istentu<br />

e-i sos res per terra in su momentu<br />

bettesin binu e sámbene nieddu<br />

faghinde umpare custu giuramentu:<br />

–Gai peri su logu su cherveddu<br />

ispramminade, o Deos, de chie<br />

traighet sa promissa in custa die!–<br />

104


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

65 Issos giuresin, ma diversamente<br />

lis fit Zeus sestende su filonzu!<br />

Nêsit pustis Priàmu: –Bona zente,<br />

frades e inimigos, su bisonzu<br />

d’unu babbu iscultade sufferente:<br />

permittide ‘e no esser testimonzu<br />

a s’isfida de Paris cun s’Atreu,<br />

ca triste e betzu est su coro meu!<br />

66 Deo recuo a Ilione ‘entosa,<br />

tantu Zeus eternu at già detzisu<br />

chie connoscher dêt morte orrorosa<br />

o coronare s’amorosu ‘isu!–<br />

Poi ‘e lis aer dadu cust’avvisu<br />

a su calesse, cun cara penosa,<br />

cun su connadu Antènore ch’altzesit<br />

e a sos caddos sas brìglias tiresit.<br />

67 Èttore tando e Ulisse umpare<br />

de s’arena sas làccanas signesin<br />

e in un’elmu de brunzu ch’ ‘ettesin<br />

duos nigheles 22 pro bi decretare<br />

chie pro primu (e los buluzesin)<br />

deveret contr’a s’àteru imbolare<br />

sa lantza acuta chirchende ‘e ‘occhire<br />

s’inimigu mortale o lu ferire.<br />

68 Gregos e Troianos peristantu<br />

faghian votos de pregadoria:<br />

–O Mere de s’Olimpu giustu e santu,<br />

agabbandela custa tribulia!<br />

Chi lu ‘idemos faghe in agonia<br />

a chie at sa neghe e in piantu,<br />

e, si lu cheres da-e penas frànghere,<br />

mancu tempus li dias de piànghere!–<br />

105<br />

Su duellu


Càntigu III<br />

69 Èttore, infinis, da-e s’elmu a fora,<br />

poi missa sa manu, nde ‘oghesit<br />

unu nighele e-i sa sorte in s’ora<br />

a s’eroe dardanu favoresit.<br />

A sa muda dognunu si nd’istesit<br />

e Paris, bellu che-i s’Aurora,<br />

sa chi teniat lughente armadura<br />

de si ‘estire apesit presse e cura.<br />

70 Sos burtzighinos cun tìbbias de prata<br />

in pês caltzesit, poi in sa persone<br />

sa coratza ‘e su frade Licaone 23 ,<br />

a tracolla s’ispada (ch’aiat s’atta<br />

che leppa tagliente a perfessione),<br />

s’iscudu tundu 24 e una lantza addatta<br />

in sas manos, in conca un’elmu finu<br />

cun pubusones de pilu caddinu.<br />

71 Galu d’Isparta su re valorosu<br />

in s’ora si ‘estesit a puntinu,<br />

sempre ‘e piusu remurzende in sinu<br />

pro Alessandru s’ódiu felosu.<br />

Lómpidu esseret s’ùltimu destinu<br />

pr’unu ‘e sos duos! A tales bramosu<br />

fit donzunu ‘e torrare a domo sua,<br />

poi ‘e noe annos d’orrorosa lua!<br />

72 A distàntzia medida sas persones<br />

de s’esércitu gregu e troianu,<br />

ne tropp’affacca, ne troppu lontanu,<br />

s’arrodiesin a sos campiones.<br />

E cando in s’arena che leones<br />

intresin cuddos cun sa lantza in manu,<br />

ambos non tzessaian pare-pare<br />

cun ojadas de fogu ‘e si mirare!<br />

106


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

73 Paris sa lantza imbolesit innante<br />

lênde sa mìria e gridende cun atza!<br />

Pius potente d’unu colpu ‘e matza<br />

in s’iscudu ‘e su gregu cumandante<br />

s’ispuntesit s’arminzu saettante<br />

chena mancu isfiorare sa coratza!<br />

Sa sua altzesit tando s’Ispartanu<br />

nênde a Zeus: –M’aggiua, o Soberanu!<br />

74 Su chi Paris bordidu at malu tortu<br />

faghe chi lu piangat isse solu!<br />

Accansa a mie de lu ‘ider mortu,<br />

a Gregos e Troianos su consolu<br />

d’una paghe ‘iusta e su cunfortu<br />

de recuire a domo, che a bolu!<br />

Su bratzu, o Babbu santu, mi sustene<br />

pro ch’in tottue triunfet su Bene!–<br />

75 Pustis sa lantza cun bultzu fortzudu<br />

detzisu contr’a Pàride imbolesit.<br />

Ira mala, su ferru trapassesit<br />

da’ parte in parte su reale iscudu<br />

e galu sa coratza l’isprendesit<br />

pagu accurtzu a su fiancu nudu!<br />

Ma vittesit sa morte Priameu<br />

a insegus brinchende a unu ‘oleu!<br />

76 Lêsit s’ispada in s’ora Menelau<br />

e subr’a s’elmu cun fogosu apprettu<br />

lu colpesit, a mùilos che trau!<br />

E l’aiat su tuju nettu-nettu<br />

ismutzurradu e sa vida leâu 25<br />

si unu deus, pro calchi dispettu,<br />

non bi l’aeret lestru fragassada!<br />

Tand’iscramesit cun boghe accorada:<br />

107


S’aggiudu<br />

de Vènere<br />

Càntigu III<br />

77 –De cantu sias ingiustu e crudele,<br />

o Zeus eterrenu, non l’ischia!<br />

Ello segare cust’ispada mia<br />

devias tue mentre a s’infidele<br />

sa paga ‘e su dannarzu li rendia?<br />

Fàtzile non che falat tantu fele!–<br />

A pubusones 26 tando ‘e lu leare<br />

pensesit isse pro l’istrasinare!<br />

78 Che lu giuttesit, che cane urulende,<br />

finas a pês de s’esércitu sou<br />

e-i cuddu a morrer fit a prou<br />

istrangugliadu: lu fit attoghende<br />

su suttabula corriattu e nou<br />

de s’elmu, sende gai istrasinende!<br />

E trasinadu l’aiat ancora<br />

fintz’a lu ‘ider mortu, a limba fora!<br />

79 Ma Venus, lizu ‘e Zeus soberanu,<br />

pro Paris preferidu in oriolu,<br />

su arvale ‘e sa pedde a chirriolu<br />

li fattesit, lassende s’Ispartanu<br />

a bucca abberta e cun s’elmu in manu!<br />

A ue fin sos Gregos tando, a bolu,<br />

che lu ‘ettesit cun mala frastima<br />

torrende a s’inimigu che a prima.<br />

80 Isterrijadu fit Paris ancora,<br />

attambainadu che ambidda in lua,<br />

chena pius difesa, ne sa fua<br />

salvare lu podiat in cuss’ora!<br />

Ma da’ s’Olimpu lestra a s’ala sua<br />

falesit Afrodite 27 amparadora:<br />

cun una nue manna lu faschesit<br />

e, a pesu, a Tròia lu portesit!<br />

108


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

81 Posc’a Elèna andesit a chircare<br />

a sa turre 28 sa dea beneitta:<br />

mirende cuss’isfida malaitta<br />

cun sas antzillas che fit issa umpare.<br />

Lêsit su corpus de una ‘etzitta<br />

chi li soliat sa lana filare<br />

cand’in Isparta ancora fit reina<br />

e li naresit cun boghe ladina:<br />

82 –Cheret ch’a domo, ojos de pinnadellu,<br />

ti detzidas in presse a recuire.<br />

Aisettende t’est Pàride bellu<br />

e mandada m’at isse a t’avvertire.<br />

Si lu ‘ideras! Pro nudda suffrire<br />

paret chi l’apat fattu su duellu,<br />

si appenas est solu sueradu<br />

che ballarinu poi ch’at dansadu!–<br />

83 Ogni faeddu fit una ferida!<br />

Ma cand’Elèna a Vènere trassosa<br />

connoschesit da-e s’ojada ermosa,<br />

da-e su tuju bellu ‘e sa dechida<br />

e da-e sa pettorra geniosa,<br />

urulesit cun limba impiberida:<br />

–Prît’est, o Dea, chi ti leas giogu<br />

de una che a mie in mal’affogu?<br />

84 Forsi ‘e sa Frìgia a calchi palattu,<br />

a sa Meònia 29 terra o aterue<br />

de mi che gigher su disignu as fattu,<br />

ca b’at persone chi preferis tue?<br />

Bìnchidu at Menelau su riscattu<br />

e prus motivu non b’at chi mi cue!<br />

A Isparta cun isse mi che torro,<br />

ne a trassas pius su fiancu apporro!<br />

109


Elèna<br />

e Pàride<br />

Càntigu III<br />

85 Tue bi anda! Si nd’as piaghere<br />

lassa ‘e s’Olimpu chimas e chimeras,<br />

suffri cun isse e gosa che muzere<br />

o che isclava, si lu disizeras!<br />

Si da-e me invece pretenderas<br />

galu una ‘olta ‘e cambiare mere,<br />

iscas chi mezus prefero sa morte<br />

a dever baliare tale sorte!–<br />

86 «Lestra ti càglia, o Elena iscabada!<br />

–Venus li rispondesit a minettas–<br />

E non provoches... ca, si m’inchietas,<br />

s’istima manna chi t’apo mustrada<br />

in ódiu la giambo e non crêttas<br />

tando ‘e torrare a domo consolada,<br />

ca si ch’atzendo noa disania<br />

perdes finas sa vida, abberumia!»<br />

87 Timinde Elèna che chie at sa frea<br />

a li torrare muttu non pensesit!<br />

Si cuguddesit sa cara e tucchesit<br />

cun sas antzillas infatt’a sa Dea.<br />

Pustis cando, cun s’ànima in pelea,<br />

a su palattu ‘e Prìamu arrivesit<br />

a malu coro fattesit s’iscala,<br />

disaura isetténdesi prus mala!<br />

88 De fronte a Paris tando unu banchittu<br />

l’ammanizesit Venus ed Elèna,<br />

in su lu ‘ider, de ira piena:<br />

–Bene torradu, eroe, a custu situ!<br />

T’aeret Menelau beneittu<br />

su coro bisestradu e sa carena!<br />

Ma no est gai, ca Giove crudele<br />

tragu non tzessat de mi dare e fele!<br />

110


Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

89 Nâchi ‘e s’Atride fisti pius forte?<br />

Ma fit ciarra sa tua, ciarra ebbia!<br />

E tuccabe-i un’àtera ia...<br />

proabe-i, barrosu, chi sa sorte<br />

non ti reservat àteru che morte!–<br />

E, siddéndesi, posca: –Ànima mia,<br />

no, non b’andes... t’assèlia a fiancu meu,<br />

ca si bi torras ti ‘occhit s’Atreu!–<br />

90 E, isfaltadu, Paris: –Che pugnale<br />

sas beffes tuas mi ferin s’onore!<br />

Si custa ‘olta Minerva immortale<br />

at dadu a Menelau su favore,<br />

a s’àtera nd’ ‘ess’ ‘eo ‘inchidore<br />

s’est chi restat s’Olimpu impartziale!<br />

In s’eterrena Sea nois puru<br />

calchi deus bi l’amos de seguru!<br />

91 Ma intantu pensamos a godire<br />

sos fruttos de s’amore ch’apo a tie,<br />

e ch’in custu momentu, dês ischire,<br />

est pius forte de sa prima die,<br />

cando su primu abbratzu as dadu a mie<br />

in s’ìsula ‘e Cranae 30 in su fuire.<br />

Ne pro custu pott’ ‘eo dubitare<br />

chi póttidu ti l’apas olvidare!–<br />

92 Si l’istringhesit, nênde gai, a pettu<br />

cun galania e lusingas bastante,<br />

portendesila in su matessi istante<br />

ben’abbratzada a intro su lettu!<br />

Suspiros e carignos de amante<br />

ch’ispallattesin iras e suspettu<br />

e, imbreagos de intimu gosu,<br />

su Sonnu los faschesit amorosu.<br />

111


Su ‘inchidore<br />

Càntigu III<br />

93 Che cane chi de fera leat tratta<br />

in s’ora s’Ispartanu fit chirchende<br />

s’inimigu mortale, abboghinende,<br />

in mesu a sos Troianos, in suffratta!<br />

Nemos però indicascione isatta<br />

li daiat, mancari disizende<br />

esseren issos de lu ‘ider mortu,<br />

ca che fit Paris in àteru portu!<br />

94 Nêsit tando detzisu prim’Atreu,<br />

versus s’Olimpu altzende sas manos:<br />

–Su ‘inchidore, o nóbiles Troianos,<br />

est unu, unu ebbia: frade meu!<br />

Adducas onorade tott’arreu<br />

sos giuramentos bostros soberanos,<br />

pro chi tzesset pro sempre custa lua<br />

e recuat donzunu a domo sua!<br />

95 A Elèna a insegus nos torrade<br />

e d’issa, o Dardaneos, su tesoro!<br />

Pro su ch’amos suffridu, ‘e bonu coro<br />

sa giusta ricumpensa preparade:<br />

dàdenos brunzu meda, prata e oro,<br />

gai finimos sa disamistade!–<br />

A su cumbidu, cun coro cuntentu,<br />

desit donzunu s’accussentimentu.<br />

112


NOTAS DE SU CÀNTIGU TERTZU<br />

Su duellu tra Pàride e Menelau<br />

1 Pigmeos [...]: Sos Pigmeos, segundu sas paristòrias, fin ómines<br />

meda bàscios (35 centìmetros ebbia!) ch’istaian in una terra impretzisada<br />

tra s’Àfrica e s’Àsia occidentale.<br />

2 in giassos de s’Océanu [...]: Zona impretzisada tra s’Àfrica e s’Àsia<br />

occidentale. Fit logu de passazu (a s’andada e a sa torrada) de sas<br />

gruas durante s’emigrassione. Fit in tale occasione chi sas gruas<br />

faghian bisestru mannu de sos Pigmeos!<br />

3 in terra Achea [...]: In sa ‘idda de Sparta, da’ ue si furesit a Elèna,<br />

muzere de Menelau, cajonende deasi sa gherra de Tròia.<br />

4 Alessandru [...]: Àteru nòmene de Pàride o Paris.<br />

5 Faghìmulis corona [...]: Fagher corona, est a narrer “pónnersi<br />

tottu in tundu, a s’inghíriu, finas a formare unu tzìrculu”.<br />

6 de lana niedda [...]: Su colore de su fiadu de sacrificare in onore<br />

de sa dea Terra deviat esser sempre nieddu, própriu pro significare<br />

s’iscurigore de sa Terra in paragone a sa luminosidade de su Sole,<br />

pro su cale sos fiados devian èssere invece biancos.<br />

7 Taltibiu [...]: Unu de sos capitanos de re Agamènnone. L’amos<br />

già incontradu in su Càntigu Primu - Ottava n. 60.<br />

8 Laodice [...]: Una de sas fizas de Prìamu, re deTròia. Fit cojuada<br />

cun Elicaone.<br />

9 Elicaone [...]: Fizu d’Antènore e bénneru de Prìamu, aende<br />

cojuadu sa fiza Laodice.<br />

10 Ermione [...]: Fiza de Menelau e de Elèna.<br />

11 Climene [...] Etra Pittiea [...]: Duas antzillas de Elèna. Etra fit<br />

fiza de Pitteu, re de Trezene, e mama de Teseu.<br />

12 Scea [...]: Una de sas giannas de Tròia. Sa de Scea fit posta a<br />

manu manca de chie abbaidaiat versu sa palinza ue fin gherrende<br />

Paris e Menelau.<br />

13 Icetaone, Lampu, Cliziu [...]: Majorales de Tròia, frades de<br />

Prìamu. Panto e Timete [...]: Majorales de Tròia, amigos de Prìamu.<br />

Ucalegonte [...]: Majorale de Tròia, antzianu meda. Antènore [...]:<br />

Prìntzipe troianu, connadu de Prìamu. Si mustresit sempre detzisu<br />

in su sustènnere su dovere de sos Troianos de imbiare a Elèna a su<br />

lezìttimu maridu.<br />

14 Lestrigu [...]: Sos Lestrìgones fin unu pópulu leggendàriu, ferotze,<br />

cumandadu da-e Lamo. Ulisse contr’a issos, recuende da-e Tròia,<br />

113


Càntigu III<br />

bi perdesit ùndighi de sas dóighi naves chi haiat. (Cfr. s’ODISSEA<br />

mia a su Càntigu X - Ottavas 10-17).<br />

15 Frìgia [...]: Regione de s’Àsia Minore, a oriente de Tròia.<br />

16 Otreu e Migdone [...]: Fin duos res de sa Frìgia ch’istesin aggiuados<br />

da-e Prìamu in sa gherra chi sustenzesin contr’a sas Amasonas.<br />

17 Amatzònia [...]: Regione nord orientale de s’Àsia Minore, abitada<br />

da’ unu pópulu de féminas gherreras, mutiladas de una titta pro<br />

poder mezus impittare s’arcu.<br />

18 Polluce e Càstore [...]: Frades de Elèna, fizos de Giove e de Leda.<br />

Fin giamados Dióscuros (Dios = Giove; kuroi = rebuddu).<br />

19 Ideu [...]: Imbasciadore de su re Prìamu.<br />

20 Ida [...]: Montagnas de sa Tròade, cunsacradas a Zeus.<br />

21 Avernu [...]: Su logu de sos Mortos. (Cfr. su “DITZIONÀRIU<br />

OMÉRICU”, a sa ‘oghe “Ade”).<br />

22 duos nigheles [...]: Omero non narat cun pretzisione ite ch’apat<br />

bettadu Éttore intr’ ‘e s’elmu pro detzìdere chie deverat imbolare pro<br />

primu sa lantza contr’a s’inimigu. Forsi fin duas taulittas de linna o,<br />

forsi, duas pedrigheddas de diversu colore o cun calchi signale particulare.<br />

23 Licaone [...]: Unu de sos fizos màscios de Prìamu. Lu ‘occhesit<br />

Achille.<br />

24 iscudu tundu [...]: Duos fini sos iscudos ch’impittaìana sos gherreris<br />

de tando: unu mannu, a forma de “ellisse”, giamadu “miceneu”,<br />

chi covaccaiat totta sa persone; s’àteru, invece, fit tundu e pius<br />

minore de su primu.<br />

25 leâu [...]: Sìncope de “leadu”.<br />

26 pubusones [...]: S’elmu de Pàride fit imbellittadu cun diversos<br />

pinnatzos o pubusones de pilu caddinu.<br />

27 Afrodite [...]: Àteru nòmene de Vènere o Venus.<br />

28 a sa turre [...]: Elèna fit andada cun duas antzillas a sa gianna de<br />

Scea e da-e sa turre fit abbaidende in su campu troianu. (Cfr.<br />

s’Ottava n. 33).<br />

29 Meònia [...]: Regione de s’Àsia Minore, giamada pius tardu Lìdia.<br />

30 Cranae [...]: Ìsula non mezus pretzisada ue approdésini Paris e<br />

Elèna durante s’amorosa fua da’ Isparta.<br />

114


ILIADE<br />

CÀNTIGU CUARTU<br />

SU TRAIGHIMENTU DE SOS TROIANOS<br />

Su traighimentu de sos Troianos


Càntigu IV<br />

SUMMÀRIU<br />

Briga e pattu tra Giove e Giunone Ottavas 1-11<br />

Atena e Pàndaru 12-20<br />

Menelau benit feridu da-e Pàndaru 21-23<br />

Su lamentu de Agamènnone 24-31<br />

Su méigu Macaone 32-36<br />

Agamènnone ispronat sos gherreris suos 37-40<br />

Idomeneu 41-42<br />

Sos duos Aiaces 43-45<br />

Nèstore 46-50<br />

Ulisse 51-55<br />

Diomede e Stènelo 56-65<br />

Sos esércitos a cara a pare 66-68<br />

Fora da-e làccanas 69-84<br />

Sos primos cumbattimentos 85-89<br />

Sas impresas de Aiace Telamone e de Ulisse 90-95<br />

Apollo e Minerva isprònana sos cumbattentes 96-98<br />

Epeos contr’a Tracianos 99-102<br />

116


Su traighimentu de sos Troianos<br />

1 In su doradu lùghidu pamentu<br />

fin de s’Olimpu sétzidos sos Deos<br />

buffende in allegria s’alimentu<br />

chi lis serviat Ebe 1 . ‘E sos Acheos<br />

non si leain troppu pensamentu,<br />

ne suddu aian de sos Dardaneos.<br />

Tando lis nêsit su divinu Mere<br />

cherfende provocare sa muzere:<br />

2 –Non sun duas sas deas soberanas<br />

(o mi faddo?) chi favorin sa sorte<br />

de Menelau: Giunone sa forte<br />

e Minerva gherrera? Ma lontanas<br />

si nd’istan da’ s’eroe, che fulanas!<br />

Venus 2 ermosa, invece, da’ sa morte<br />

l’at salvadu su preferidu sou<br />

própriu cando a morrer fit a prou!<br />

3 Però ‘ittoriosa nd’est bessida<br />

sa d’Atreu pianta coraggiosa!<br />

Torret duncas sa paghe lumenosa<br />

decomente est a tottu aggradessida<br />

e torret puru Elèna dechida<br />

a domo sua e Tròia valorosa<br />

a esser che a prima fortilesa<br />

de trabàgliu, onestade e fieresa!–<br />

4 A s’affeu, mancari a malu coro,<br />

si cagliesit Atena beneitta.<br />

Era 3 , invece, baosa e biaitta,<br />

perdinde de reina ogni decoro:<br />

–O Zeus, –urulesit– malaitta<br />

est sa preletta tua e mi nd’accoro,<br />

c’a sas fadigas mias e suore<br />

prétziu non das tue e ne valore!<br />

117<br />

Briga e pattu<br />

tra Giove e<br />

Giunone


Càntigu IV<br />

5 Tue insegus però in custa die<br />

li dias cherrer torrare a Elèna,<br />

pro chi sigat Priàmu chena pena<br />

sempre a regnare, no est deasie?<br />

Faghe... faghe! Mi trattas che anzena,<br />

ma tottu non la pensan che a tie!–<br />

Ojincrispidu Giove in su l’intender<br />

li rispondesit detzisu a l’offender:<br />

6 –Limba de terpe, mala e fogaresa,<br />

ite t’an fattu, nàrami ladina,<br />

sos de Priàmu, si, che sempre atzesa,<br />

bramas pro Tròia sa peus ruina?<br />

Che tittone cuadu in sa chijina<br />

mantenes s’ódiu pro s’antiga offesa,<br />

ne a perdonu paras coro e mente!<br />

Bae, manigatila cussa zente!<br />

7 Tragatichelos chena piedade<br />

cantos sunu, pro chi restes attatta!<br />

Ma t’intret in sa mente che un’atta<br />

su chi ti naro como, in veridade!<br />

Si, primma o poi, deo una tzittade<br />

detzidera de ponner in suffratta<br />

e b’abiterat zente cara a tie,<br />

in debadas t’invocas tando a mie!<br />

8 Prîte si tzedo a su chi bramas tue<br />

lu fatto pro chi tzesset s’abbolottu,<br />

ca da-e re Priàmu apo connottu<br />

fide e onores prus che in aterue!<br />

Ma cust’istare tou punghe e mue<br />

infadu dat a mie che a tottu.<br />

De comente disizas duncas faghe,<br />

ca brigas non disizo, cherzo paghe!–<br />

118


Su traighimentu de sos Troianos<br />

9 De ‘iddas caras, l’ischis, nd’apo trese,<br />

–nêsit Era– Sparta, Argo e Micene.<br />

De las destruer, pro chi mi nd’appene,<br />

non mires cando, faghe su chi crêse!<br />

Ses tue, o Zeus, su Re de sos Rese<br />

e su chi faghes tue est fattu ‘ene!<br />

Ma chena fruttu non siat lassadu<br />

su ch’apo da-e ora ordivinzadu!<br />

10 Un’immortale, tando, non so deo?<br />

Antzis de Crono 4 , deves ammentare,<br />

sa fiza pius manna d’esser crêo<br />

e reina ‘e s’Olimpu! Cuntentare<br />

nos devimos, o Zeus, pare-pare:<br />

una ti dao, una mi nde leo!<br />

S’est goi, pro chi m’ ‘idas prus sulena,<br />

unu cumandu dês dare a Atena.<br />

11 Da-e sos Troianos, che a bentu,<br />

chi falet Issa e lis ponzat s’isprone<br />

de traigher su primmu giuramentu<br />

movinde gherra a sos d’Agamennòne!–<br />

Zeus tando, giamada in su momentu<br />

s’Ojiasulina: –Bae a Ilione,<br />

fiza ‘e su coro, e a sos Dardaneos<br />

ch’attacchen lis cunsiza a sos Acheos!–<br />

12 Cuntenta ‘e s’imbasciada, ‘ola-’olende<br />

tucchesit cudda da’ s’eternu logu<br />

che istella chi, cando s’est giambende,<br />

lassat insegus una coa ‘e fogu.<br />

In su la ‘ider sa zente arrivende<br />

proesit chie gosu e chie affogu<br />

e si dimandaian pare-pare:<br />

–Gherra o paghe nos at a annuntziare!–<br />

119<br />

Atena e<br />

Pàndaru


Càntigu IV<br />

13 Leadu ‘e Laodòco 5 s’assimizu<br />

in mesu a sos esércitos giresit<br />

de sos Troianos, finas ch’agattesit<br />

a Pàndaru 6 , su valorosu fizu<br />

de Licaone, su ch’in contivizu<br />

aiat sos gherreris chi mandesit<br />

sa Lìcia a Ilione, e, che trassera,<br />

li faeddesit de custa manera:<br />

14 –Nóbile cumandante, a su chi nâo<br />

comente mi rispondes? Che atzudu<br />

o che chie est in gherra ‘e pagu giudu?<br />

Una fritza l’imbola a Menelao<br />

chena timire, cun bratzu fortzudu!<br />

Onores su cunsizu chi ti dao<br />

ti at a procurare e in s’istòria<br />

as a restare a mentovu e glòria!<br />

15 Sos Troianos e Paris innante<br />

ricchesas t’an a dare valorosas,<br />

s’a sas terras de s’Ade iscurigosas<br />

che l’imbias su gregu cumandante!<br />

Prim’a Febo t’invoca saettante<br />

e li promitti cheddas geniosas<br />

d’anzoneddas de li sacrificare,<br />

cand’a Zelía 7 sacra as a torrare!–<br />

16 Non resistesit Pàndaru e, cun atza,<br />

s’arcu sou appunzesit fentomadu,<br />

su chi da-e sos corros fit bistadu<br />

fattu de unu beccu ‘e bona ratza,<br />

ch’isse cun una fritza trapassadu<br />

aiat unu die, sende a catza,<br />

mentres da’ una pèlcia, che bolende,<br />

su fiadu areste fit bessende.<br />

120


Su traighimentu de sos Troianos<br />

17 Séighi palmos 8 (paret un’ispantu!)<br />

nde gighiat de corros s’animale!<br />

Da-e sa conca, maestosa tantu,<br />

nde los seghesit cun una ‘istrale<br />

incrédulu s’eroe e, a incantu,<br />

da’ unu torinaju geniale<br />

los fattesit a arcu modellare<br />

e cun s’unchinu d’oro abbellittare.<br />

18 Pro mezus poder cuss’arcu mujare<br />

a terra lu puntesit, ca fit mannu!<br />

Timinde in s’ora ‘e li sutzeder dannu,<br />

pensesin sos cumpagnos tott’umpare<br />

cun sos iscudos de che lu cuare,<br />

ca si tramende sos Gregos s’ingannu<br />

l’aeren bidu cun s’arminzu in manu<br />

l’aiat s’arcu istiradu invanu!<br />

19 Da-e su turcassu in su momentu<br />

sa mezus fritza nd’ ‘oghesit Pandàru;<br />

s’invochesit a Febo e giuramentu<br />

fattesit de l’ ‘occhire tazu raru<br />

d’anzoneddas de latte a bon’ammentu,<br />

appenas giómpidu a su logu caru<br />

de sa Zelìa, si contr’a s’Atreu<br />

favoridu l’aeret cussu deu!<br />

20 Sa saetta depustis collochesit<br />

de su nérviu in su puntu medianu<br />

e, ben’istrinta, forte la tiresit<br />

finas a benner a pettus sa manu.<br />

A mesu chìsciu s’arcu si mujesit<br />

e, muidende, su traste a lontanu<br />

si fuesit de sàmbene bramidu<br />

su bersàgliu chirchende favoridu.<br />

121


Menelau<br />

benit feridu<br />

da-e Pàndaru<br />

Su lamentu de<br />

Agamènnone<br />

Càntigu IV<br />

21 Ma in s’Olimpu ‘e te, fizu d’Atreu,<br />

non si nd’ismentighesin manc’appena<br />

si l’isviesit cuss’arminzu reu<br />

pronta e detzisa sa matessi Atena,<br />

decomente che catzat tott’arreu<br />

musca o babbois da-e sa carena<br />

de su fizu drommidu in su brassolu<br />

sa mama, ch’est bizende in oriolu.<br />

22 Che li ghiesit su colpu dannarzu<br />

a mesu chintu, inue, trabagliada<br />

cun arte, una chintorza russa e lada<br />

bi fit de pedde cun giaos d’attarzu,<br />

chi sa coratza teniat saldada<br />

a sa munnedda ‘e ferru, che ligarzu.<br />

La trapassesit cantu dêt bastare<br />

sa carre cun sa punta a ispizolare.<br />

23 Su samben su matessi a brotadura<br />

da’ sa ferida nd’ ‘essesit bundante,<br />

irrujende ‘e su gregu cumandante<br />

sas còscias biancas e-i s’armadura,<br />

decomente una bona trabagliante<br />

de Lìcia 9 o de Meònia sa purpùra<br />

isparghinde subr’a s’abóliu nîdu<br />

lu giambat de ruju coloridu!<br />

24 In su ‘ider su frade sambenende<br />

proesit mal’assustu Agamennòne:<br />

si l’abbratzesit cun affriscione<br />

e, che chie a su peus est pensende,<br />

miresit sa ferida. E, puru ‘idende<br />

chi sa punta ‘e sa fritza in sa persone<br />

fit appenas aizu penetrada,<br />

iscramesit cun boghe ispasimada:<br />

122


Su traighimentu de sos Troianos<br />

25 –Pro retzire adducas custu tortu,<br />

o frade caru, s’accordu fattemis<br />

cun sos Troianos? Nois l’onoremis<br />

sa paràula nostra e issos mortu<br />

ti cherian invece... e lu ‘idemis!<br />

Però non nde dên aer de cunfortu<br />

sos chi su faltzu giuran in sa vida<br />

finas a esser sa neghe punida!<br />

26 Pro s’ingannu ch’an cherfidu ‘ordire<br />

non merítan peruna cumpassione<br />

cussas limbas de fogu d’Ilione!<br />

Unu ch’est unu no at a fuire<br />

a s’ira nostra: chen’affriscione<br />

amos babbos e fizos a bocchire<br />

e sas féminas, postas in cadenas,<br />

an a connoscher padronas anzenas!<br />

27 Su coro mi lu narat in cust’ora<br />

ch’at a ruer s’ilíaca tzittade<br />

e chi Zeus eternu áter’ancora<br />

no at aer de issa piedade!<br />

Ma si morzeras tue, caru frade,<br />

pro culpa ‘e cussa fritza traittora<br />

mi diat parrer mísera cundanna<br />

finas sa punissione pius manna.<br />

28 Coltz’a mie! Cun cantu disonore<br />

a sas terras torrare mi che dia<br />

de Argo siccaditta! Ite dolore,<br />

ite tzàntara da-e parte mia!<br />

Poi mortu d’Isparta su segnore,<br />

chena gigher sa gherra a finitia<br />

dimis a Lene lassare in sas manos,<br />

pro beffe eterna nostra, ‘e sos Troianos!<br />

123


Su méigu<br />

Macaone<br />

Càntigu IV<br />

29 E calchi dardaneu, che barrosu,<br />

sa losa appeighende ‘e frade meu<br />

at a narrer: –Deasi prim’Atreu<br />

pottat resesser in cantu est bramosu!<br />

Cun sas istivas boidas s’acheu<br />

est recuidu, pistu e lamentosu,<br />

lassèndenos inoghe sutterradu<br />

chie sa gherra at chérfidu e chircadu!–<br />

30 In sa péntuma tando prus fungutta<br />

mi diat parrer de ch’isteremare!<br />

Mezus mortu che a dever baliare<br />

s’ispera nostra de ‘ider derrutta!–<br />

Li nêsit Menelau: –Assucconare,<br />

si sighis gai lamenta e succutta,<br />

si dian poder sos àteros puru<br />

e fuìresi a logu prus seguru!<br />

31 Non disperes, ca sa fritza felchida<br />

si m’est in puntu pagu delicadu<br />

e, pro sorte, su colpu l’at frenadu<br />

sa chintorza de pedde ‘e chimbe dida 10<br />

e sa coratza ‘e ferru trabagliadu!<br />

Perìgulu non timas pro sa vida<br />

de frade tou e chi non tzessat cue<br />

sa gherra troiana pensa tue!–<br />

32 “Asi cherfan sos Deos!” –rispondesit<br />

cuntentu e animadu Agamennòne–<br />

Pustis, giamadu a Taltibiu, nêsit:<br />

–Bae, curre e nde ‘atti a Macaone 11 ,<br />

fizu d’Asclépiu 12 , pro ch’a perfessione<br />

su dannu chi s’arminzu procuresit<br />

curet isse a s’Atride lestru in s’ora<br />

e li sulenet su dolore ancora!–<br />

124


Su traighimentu de sos Troianos<br />

33 Tucchesit Taltibiu che’ su lampu<br />

a chircare su meigu valente<br />

peri sas tendas de su gregu campu.<br />

Umpare l’agattesit a sa zente<br />

ch’isse e tottu a s’ilìacu giampu<br />

da-e sa ‘idda de Tricca potente<br />

nde ‘attesit, detzisa a re Priàmu<br />

a l’istringher in bucca malu camu!<br />

34 E li nêsit: –O pranta beneitta<br />

d’Esculàpiu 12 divinu, a su chi nâo<br />

pone attentzione: a Menelao<br />

an feridu cun fritza malaitta<br />

Lìcios o Troianos! S’imbisita<br />

chi lis dês fagher s’órdine ti dao<br />

de re Agamennòne e coittende,<br />

ca su frade est per terra ispasimende!–<br />

35 A sa notìscia, mancari atturdidu,<br />

pro sa vida ‘e s’Atride in oriolu,<br />

tucchesit Macaone, che a bolu,<br />

che chie est da-e canes persighidu!<br />

Cand’arrivesit da-e su feridu,<br />

inghiriadu, déndeli consolu,<br />

da-e sos cumandantes l’agattesit<br />

e s’arte sua in pràtiga ponzesit.<br />

36 Sa fritza innanti cun inzegnu mannu<br />

nde l’istratzesit da’ sa carre offesa<br />

pensende ‘e non li fagher peus dannu.<br />

Depustis, pro mazore seguresa,<br />

sutzesit sa ferida e cun lestresa,<br />

pro l’alleviare dolore e affannu,<br />

segreta de Chirone 13 una mistura<br />

li passesit in corpu a frigadura.<br />

125


Agamènnone<br />

ispronat sos<br />

gherreris suos<br />

Càntigu IV<br />

37 Imperistantu, armados a dovere,<br />

profettende ‘e s’assustu ‘e sos Acheos,<br />

pensesin sos gherreris dardaneos<br />

d’avantzare cumpattos! Ma su mere<br />

supremu de sos Gregos in impreos<br />

non restesit diversos: cun piaghere<br />

pensende a sa vinditta solamente<br />

a boghes si pesesit prontamente:<br />

38 –Contr’a Priàmu, o Gregos, su valore<br />

pius de prima cheret chi mustredas!<br />

Su giuramentu non bos olvidedas<br />

faltzu de cuss’erèntzia ‘e pagu onore!<br />

Tròia dêt rùere! Adducas siedas<br />

detzisos e crudeles che astore,<br />

ca non merìtat, no!, cumpassione<br />

sa zente malaitta d’Ilione!–<br />

39 E a cantos nd’ ‘idiat incherados,<br />

timinde de sa gherra su fragassu:<br />

–D’aer battidu a-i custu giassu<br />

crabolos non crêia! Isbirgonzados!<br />

S’istades cue, a unu cummassu,<br />

fintzamente a sas naves arrivados<br />

amos a bider sos ‘nimigos nostros!<br />

Chi sian cussos sos disizos bostros?<br />

40 Bazi ch’est mezus, bazi e bos armade!<br />

S’onore e-i sa vida difendide,<br />

si non cherides pro s’eternidade<br />

fama ‘e vigliaccos, bos nde cumbinchide!<br />

Bazi ch’est s’ora e los massacrade!<br />

E tue, Eurimedonte 14 ‘e bona fide,<br />

fattu mi pone cun sos caddos mios,<br />

a boltas non mi fàddana sos brios!–<br />

126


Su traighimentu de sos Troianos<br />

41 Intantu, abboghinende, prim’Atreu<br />

in mesu a sos de Creta s’agattesit<br />

e armados e prontos los bidesit<br />

tottu a fiancu de Idomeneu,<br />

chi s’istaiat, che sirvone, reu<br />

sa gherra disizende, e s’allegresit.<br />

A Merione 15 ‘idesit puru in coa<br />

inganidu de dare bona proa.<br />

42 Nêsit tando sa grega majestade:<br />

–Bae, Idomeneu, a s’abbolottu!<br />

Andabe-i e sa rara abilidade<br />

ammustra a su Re tou che a tottu!–<br />

E-i cuddu in risposta: –Si connottu<br />

e istimadu, o Re, mi as che frade,<br />

iscas chi prus de prima apo in disizos<br />

de dare a Tròia mortales fastizos!–<br />

43 S’avviesit cuntentu Agamennòne<br />

de su coràggiu ‘e sos gherreris suos,<br />

seguru ‘e dever giomper a concluos<br />

cun sos faltzos ‘nimigos d’Ilione.<br />

Tott’in una accollos ambos duos<br />

sos Aiaces: sos de Telamone<br />

e d’Oileu fizos affortidos,<br />

da’ una truma ‘e soldados sighidos!<br />

44 Che cando da’ un’altura su crabarzu<br />

pighende minettosas da’ su mare<br />

bidet nues nieddas avantzare<br />

gàrrigas d’abba e de tempus dannarzu<br />

e, cun su coro in bula, a guvernare<br />

pensat s’ ‘ama intr’ ‘e calchi roccarzu,<br />

a tales sos de Prìamu timende<br />

miresin sos Aiaces avantzende.<br />

127<br />

Idomeneu<br />

Sos duos<br />

Aiaces


Nèstore<br />

Càntigu IV<br />

45 Agamènnone invece suddisfattu<br />

lis nêsit: –A vindicare s’onore<br />

bazi ‘ois puru, o frades, e su piattu<br />

li torrade a Paris traittore,<br />

pro chi piangat su male ch’at fattu!<br />

A zente che a bois de valore<br />

órdines de lis dare non bi nd’ada!<br />

Bazi, ca s’ora nostra est arrivada!–<br />

46 Da-e Nèstore pustis che tucchesit,<br />

de Pilo soberanu cumandante.<br />

Cun Crómio 16 e cun Emone l’agattesit,<br />

cun Pelagonte, Alàstore e Biante<br />

ischierende s’esércitu: a innante<br />

cavaglieris e carros sistemesit,<br />

sos primos a sustenner s’abbolottu,<br />

e sos chi fin a pê’ in coa a tottu.<br />

47 Cuddos ch’invece si fini mustrados<br />

menguantes in sos cumbattimentos<br />

los aiat in mesu collocados<br />

pro ch’aeren, mancari discuntentos,<br />

gherradu issos puru, che obbligados!<br />

E pr’isprone: –Soldados, como attentos<br />

istade a sos cunsizos chi bos dao,<br />

ca prus de s’oro ‘alet su chi nâo:<br />

48 Nemos penset contr’a sos de Priàmu<br />

de fagher e disfagher a sa sola,<br />

ca est che a puzone ‘ettare s’amu!<br />

Non b’istedas, adducas, bola-’ola<br />

fatt’a unu o a s’àteru in s’arzola<br />

de sa gherra! Si cherides s’accamu<br />

ponner in bula a’ cuddos atzuridos,<br />

avantzade gherrende tott’unidos!–<br />

128


Su traighimentu de sos Troianos<br />

49 E galu rie-rie prim’Atreu:<br />

–S’aeres sos benujos, beneittu,<br />

fortes che-i su coro e a boleu!<br />

No, non l’atzettas su d’esser betzittu!–<br />

E torréndeli ‘oghe Gereneu:<br />

–Su tempus, cussu sì chi m’at traittu!<br />

Su briu non b’est prus, Agamennòne,<br />

de cando ‘occhei a Euritalione 17 !<br />

50 Ohi de me, s’edade ‘e s’ ‘ajania<br />

si mi ch’est da-e tempus barigada<br />

e sa ‘etzesa si nd’est accerada!<br />

Ma finas goi, o soberana Ghia,<br />

crêo chi servat sa presèntzia mia<br />

in custa gherra, s’ ‘enit pretziada<br />

sa paràula ancora ‘e s’antzianu,<br />

mascamente da’ chie est prus giovanu!–<br />

51 Pustis d’isse, sighinde, Agamennòne<br />

a Menesteu 18 ‘idesit ateniesu<br />

e a Ulisse, aizu prus attesu:<br />

ambos frimmos, che cando in chistione<br />

no esseren cun cuddos d’Ilione,<br />

a sos gherreris s’istain in mesu,<br />

ne signale d’apprettu mustraian,<br />

ca su chi fit sutzessu no ischian!<br />

52 Abboghinest tando furiosu:<br />

–Miseràbile fizu de Piteu,<br />

cantu fit babbu tou valorosu<br />

ses tue inneuddadu, a parrer meu!<br />

E finas tue, abbramidu Odisseu,<br />

mastru de malas trassas, inzomosu,<br />

prît’est chi accuccadu t’istas cue?<br />

Ello sa gherra timinde ses tue?<br />

129<br />

Ulisse


Diomede<br />

e Stènelo<br />

Càntigu IV<br />

53 Però cando si trattat de pappare<br />

in domo anzena, male si currides!<br />

Emmo ch’a petta e binu lis giompides,<br />

ca s’arte ‘ostra est sa de bos nd’istare<br />

cun sa banca a pettora e de festare!<br />

A bos lu narrer, s’àscamu faghides!<br />

Antzis d’esser d’isprone a sos gherreris,<br />

arresettades cue, che oreris!–<br />

54 Ma Ulisse in risposta ojincrispidu:<br />

–Limba de fogu, non la lassas s’arte<br />

malaitta ‘e nos pungher che ispidu!<br />

Sa gherra appenas che l’atzendet Marte,<br />

l’as a bider si frimmat istasidu<br />

su babbu de Telémacu in disparte!<br />

Ma pro cantu nde fattas de chimentu<br />

ciarra est sa tua, frundida a su ‘entu!–<br />

55 «Fizu ‘e Laerte divinu e prudente,<br />

su Re li rispondesit retrattende–<br />

no, non t’offendas! Su chi fia nênde<br />

non fit da-e su coro, tzertamente!<br />

Amigu mi ses tue e, s’imprudente<br />

custa limba est bistada faeddende,<br />

iscuja ti dimando cun piaghere,<br />

ca già l’isco chi faghes su dovere!»<br />

56 Da-e su forte fizu de Tideu 19<br />

pustis pressosu su Re arrivesit<br />

e umpare a s’amigu l’agattesit,<br />

a Stènelo 20 su fruttu ‘e Capaneu!<br />

Finas a isse, appenas l’abbojesit,<br />

che un’ira urulesit prim’Atreu:<br />

–O Diomede, t’istas cua-cua<br />

che chie solu pensat a sa fua!<br />

130


Su traighimentu de sos Troianos<br />

57 A su chi contan sos betzos antigos<br />

babbu tou deasi non faghiat,<br />

si sempre che leone avantzaiat<br />

a innante contr’a sos inimigos<br />

e maicantos nd’isterrijaiat!<br />

Cando soldados pedinde e abbigos<br />

cun Polinice 21 ‘enzesit a Micene<br />

sos Mannos mios lu trattesin bene.<br />

58 Si est chena gherreris recuidu<br />

est ca Zeus contràriu s’est mustradu!<br />

Pustis cando a Tebe l’an mandadu<br />

da’ Eteòcle 22 sos Gregos e bidu<br />

b’at su pópulu in banca ausentadu<br />

cun su tirannu, non si nd’est siddidu<br />

Tideu imbasciadore, manc’appenas!,<br />

ca non teniat abba intr’ ‘e sas venas!<br />

59 Antzis sende festende in conzuntura<br />

e gioghende, lestru de chertare<br />

cun sa de Tebe mezus gioventura<br />

pensesit isse e de la superare!<br />

E bi ponzesit tale impignu e cura<br />

chi los binchesit cantos fin umpare!<br />

Offesos, cuddos, a sa dispidida<br />

de li leare tentesin sa vida!<br />

60 In chimbanta a s’abboju ben’armados<br />

accudesin sos giovanos in s’ora!<br />

Ma no ischian sos malintragnados<br />

chi a Minerva Atena amparadora<br />

teniat isse e gai a limba fora<br />

ruesin tott’umpare istoccatzados<br />

unu subra de s’àteru, a cumone,<br />

foras tales Emónide Meone 23 .<br />

131


Càntigu IV<br />

61 Si de tales intragnas fit Tideu<br />

paret su fruttu de pagu assimizu,<br />

s’est beru chi at custu in contivizu<br />

pius sa ciarra de su bon’impreu!–<br />

Risposta non torresit a s’affeu<br />

Diomede famadu, mancu aizu,<br />

ca teniat su Re in prétziu mannu<br />

e ca cumpresu l’aiat s’affannu.<br />

62 Ma Stènelo superbu: –Irroccada<br />

chie nde l’at a Tebe, Agamennòne?<br />

Sos Mannos forsi? No! Nois leada<br />

l’amos ebbia! Duncas a rejone<br />

mi cunsidèro mezus campione<br />

de babbu e de s’erèntzia passada!<br />

In pius fimis nois rispettosos<br />

de sos Deos, cant’issos orgogliosos!–<br />

63 Ma Diomede con boghe imperiosa:<br />

–Mezus ti càglia e a su dovere<br />

innanti pensa, ca est mezus cosa!<br />

Deo non m’inchieto si su Mere<br />

nos ispronat a gherra valorosa,<br />

ca nd’apo che a isse piaghere<br />

d’ ‘ider a Ilione in su piùere<br />

e in glòria s’isfida ‘e la conclùere!–<br />

64 Nênde gai a terra saltiesit<br />

da-e su carru s’eroe famadu<br />

e s’armadura ‘e brunzu rembombesit<br />

che tronu fatt’a lampu ch’est faladu!<br />

Cuntentu Agamennòne nde restesit<br />

e Stènelo finas abbauccadu!<br />

Ma intantu, avantzende contr’a pare,<br />

fin sos soldados prontos a gherrare.<br />

132


Su traighimentu de sos Troianos<br />

65 Che cando da-e Zéffiru appretadas<br />

s’attàppana sas undas de su mare,<br />

una fattu a s’àtera, airadas,<br />

contr’a sas roccas, fintz’a che pigare<br />

altas in chelu e, isfarfaruzadas,<br />

cantu b’agattan solen isprutzare,<br />

degai fin beninde sos Acheos<br />

attrumados contr’a sos Dardaneos!<br />

66 Sos ùrulos d’intzitu s’intendian<br />

de res e cumandantes resinnados,<br />

mentres in fila e mudos protzedian<br />

sos gregos cavaglieris e soldados.<br />

Sos Troianos galu ben’armados<br />

invece ciarra-ciarra avantzaian<br />

de comente in sa mandra belidende<br />

milli ‘arveghes, cando las sun mulghende!<br />

67 Pro lis crescher in pettus atza e lua<br />

finas s’Olimpu bi ponzesit parte:<br />

a sos de Tròia bi pensesit Marte,<br />

a sos Gregos Minerva a moda sua!<br />

Benzesin su Terrore e-i sa Fua,<br />

ne si nd’istesit cagliada in disparte<br />

sa Discòrdia 24 , ch’est lestra a ponner fogu<br />

e mala a istudare in dogni logu!<br />

68 Abboghinesit sa Discòrdia, e forte!<br />

creschinde in cada coro a dismisura<br />

bisos de glòria e d’eterna lugura<br />

cun disizos de sámbene e de morte!<br />

Est sa gherra un’antiga disaura,<br />

pro s’ómine sa peus malasorte!<br />

Ma che tzegos, a dispettu ‘e s’Istòria,<br />

la professamos da-e s’Antigòria!<br />

133<br />

Sos esércitos<br />

a cara a pare


Fora da-e<br />

Làccanas<br />

Càntigu IV<br />

69 (Lettores mios bonos, m’iscujade<br />

si ch’ ‘esso da-e làccanas a fora<br />

e mi perdonet puru Omero in s’ora<br />

si m’attrivo, chen’autoridade,<br />

a bi aggiungher calchi versu ancora<br />

a su Poema ‘e sa disamistade<br />

tra Gregos e Troianos! Si lu fatto<br />

est ca in tempos diversos m’agatto!<br />

70 Diversos, cust’est beru, ma non tantu<br />

s’est che a tando su Mundu ‘oltuladu<br />

da-e gherras tremendas, ohi cantu!<br />

chi lassan donzi coro isperasciadu!<br />

E ch’at maridos e fizos in prantu<br />

non pro Elènas chi si ch’an furadu,<br />

ma pro s’istintu ch’amos malaittu<br />

d’istare a chistiones sempr’appittu!<br />

71 S’aimis, frades caros, sol’appenas<br />

isfruttadu s’umana intelligèntzia<br />

no aimis connottu tantas penas,<br />

tanta crudelidade e prepotèntzia!<br />

S’in domos nostras che in sas anzenas<br />

fit regnada ‘e s’Amore sa potèntzia,<br />

sa Paghe e sa Giustìscia fioridas<br />

fin che rosas a tottu aggradessidas!<br />

72 E fit bistada che unu ‘Eranu<br />

sa Terra nostra, lùghida ‘e colores,<br />

de càntigos, de nidos, de fiores!<br />

Fimis campados tottu a coro in manu<br />

cumpartìndeche in gosos e dolores<br />

de gràscias e d’aorros donzi ranu!<br />

Nos fin párfidos tando supportàbiles<br />

sos luttos, sas disgràscias immancàbiles!<br />

134


Su traighimentu de sos Troianos<br />

73 Ma no est gai, no, frades carrales!<br />

No avreschet beranu... ch’est s’ijerru<br />

e cust’arzola nostra est un’inferru<br />

prenu ‘e Cainos cun coros pedrales<br />

e d’Abeles, gittos che animales,<br />

malàidos, famidos, in disterru,<br />

frisciados in galeras orrorosas,<br />

ispojolados in gherras felosas!<br />

74 Malaitta pro sempre e da-e tottu<br />

sias, o gherra, inoghe e in tottue!<br />

Chie sa cara t’at bidu e connottu<br />

su peus mostre narat chi ses tue!<br />

Maganzosa e pìghida che nue<br />

solu bómbitas morte e abbolottu!<br />

Ses istintu ferinu, negascione<br />

de sa paghe ‘e su coro, ‘e sa rejone!<br />

75 De bos intender mi paret, amigos,<br />

nêndemi: –E tue prîte ch’as ficchidu<br />

s’oju in su Poema ch’est tessidu<br />

che niune de gherras e intrigos?<br />

E prît’est chi nos faghes su cumbidu<br />

de legger como sos chertos antigos<br />

ch’an Gregos e Troianos pro degh’annos<br />

susténnidu cun luttos e affannos?<br />

76 S’est ch’abburris sas gherras de abberu<br />

la devias s’ILÌADE lassare<br />

a chelos de ranzolu e affrontare<br />

òperas de contràriu cunsideru!<br />

Omero a su nessi fit sintzeru:<br />

isse sos Mannos suos onorare<br />

cheriat d’Argo e armas e trassas<br />

impittesit pro càbidu ‘e medassas!–<br />

135


Càntigu IV<br />

77 Lettores pascientiles, perdonade<br />

si lìmpia non brotat da’ sa ‘ena<br />

sa Musa mia e finas piena<br />

bos podet parrer d’insintzeridade.<br />

Da-e sende in sa minore edade<br />

m’infiamesi ‘e sa fatale Elèna:<br />

d’amore, che fiore ‘e custa Terra,<br />

d’ódiu, che cajone ‘e cuntierra!<br />

78 Pustis amore e ódiu ilgiaridos<br />

mi los at custa vida differentes:<br />

fruttu su primu de bonos sentidos,<br />

s’àteru invece de luadas mentes!<br />

Brillat s’amore in coros innotzentes,<br />

brujat s’ódiu in sos malattrividos!<br />

In una tanca paschen sos anzones,<br />

in s’àtera sos pérfidos leones!<br />

79 Ma su ch’est orrorosu est ch’in sa Terra<br />

imperen sos leones prus mettanzos,<br />

bramende e semenende cuntierra<br />

pro crèschere in potèntzia e in balanzos<br />

e sos anzones, coltzos, chen’affianzos,<br />

mancari abburran s’insensada gherra,<br />

cun un’iscuja o s’àtera, trazados<br />

benin che a masellu e bisestrados!<br />

80 Chi siat goi, non lu naro deo!<br />

Deris che oe est su Mundu in manu<br />

a su forte, a su riccu, a su metzanu,<br />

mancari (e de lu narrer non m’arreo)<br />

àpana “sos pius” su coro sanu!<br />

E si adducas sas pretesas leo<br />

de chie patit s’arrogante abusu<br />

est prîte mi collòco cun “sos prusu”!<br />

136


Su traighimentu de sos Troianos<br />

81 –E sende poeteddu, bos l’ammitto,<br />

de versos agros e istratzulados<br />

(e finas da-e àteros leados!)<br />

su tempus ch’apo cunvintu l’impitto<br />

a pinna in manu, chirchende siddados<br />

de paghe verdadera e mi permitto<br />

d’istrobbare sos Mortos d’Ilione<br />

no isco si a tortu o cun rejone!<br />

82 S’in donzi versu, in donzi ottava mia<br />

s’intendet de sas armas su chimentu,<br />

s’ùrulu ‘e su feridu in agonia,<br />

d’òrfanos e viudas su lamentu,<br />

ischedas chi su peus iscarmentu<br />

est sa gherra pro s’umana zenia,<br />

ne rejones de una o milli Elènas<br />

pàgana tantos luttos, tantas penas!<br />

83 Chie che Paris troianu ‘etterat<br />

in su sulcu ‘e sa vida malu chiu<br />

e ingranidas ispigas penserat<br />

de bi messare giómpidu s’istiu,<br />

s’abbizet ch’est chimera su ch’isperat,<br />

ca crescher b’at a bider primadiu<br />

su pedrufeghe in mesu a su laore<br />

bratzispartu che rughes de dolore!<br />

84 Como l’ischides prîte a Ilione<br />

ch’est bessida sa Musa ‘e Logudoro:<br />

non pro frunzittas de laru o d’oro,<br />

ma pro glorificare sa Rejone,<br />

sa Paghe, sa Giustìscia e s’Unione!<br />

S’aère cun s’ILÌADE unu coro<br />

d’Amore infiamadu, unu ebbia,<br />

no est debadas sa fadiga mia!<br />

137


Càntigu IV<br />

Sos primos 85 Adducas avantzende contr’a pare,<br />

cumbattimentos<br />

e oramai non pius lontanos,<br />

fin sos soldados gregos e dardanos<br />

detzisos cara a cara a s’affrontare,<br />

chena poder niunu suspettare<br />

sos de Zeus malésigos arcanos!<br />

E appenas accurtzu s’agattésini<br />

che canes ambos duos si giompésini!<br />

86 Fritzas e lantzas cun alas de morte<br />

s’intendian tottue muidende;<br />

s’attappa-attappa ‘e sas ispadas forte<br />

fit che undas de mare baccagliende<br />

in die tempestosa, e, urulende<br />

a frastimas contr’a s’avversa sorte,<br />

isterrijados trumas de feridos<br />

e, altos, de sos àteros sos gridos!<br />

87 Fit su fragassu in s’ilìacu campu<br />

a su de duos rios simizante,<br />

chi da-e venas nàschidos distante<br />

s’aunin in basciura in unu rampu<br />

e sas abbas insoro in un’istrampu<br />

ch’ ‘ettan fungudu in su matessi istante<br />

e sa fùrria ‘e s’abba e-i s’altura<br />

crèschene s’abbolottu a dismisura!<br />

88 Sa lantza sua pro primu imbolesit<br />

Antìlocu 25 , su fizu ‘e Gereneu,<br />

e-i s’elmu e sa fronte trapassesit<br />

a tales Echepòlo Taliseu 26 .<br />

Che unu turre s’iscuru ruesit<br />

ojisbambarriadu, reu-reu!<br />

A trazadura Elefenore Abante 27<br />

pensesit tando ‘e lu gigher distante.<br />

138


Su traighimentu de sos Troianos<br />

89 S’armadura de brunzu valorosa<br />

li cheriat leare Elefenore,<br />

ma li felchesit su forte Agenore 28<br />

una lantza in costazos orrorosa,<br />

paris dannarza, e-i s’iscurigore<br />

connoschesit de s’Ade neulosa!<br />

E pro su corpus sou caldu ancora<br />

che lupos si giompesin tottu in s’ora!<br />

90 Una saetta ‘e ferru malaitta<br />

imbolesit detzisu Telamone<br />

a Simoésiu 29 , frua beneitta<br />

e delicada de Antemione:<br />

a s’ala destra, da’ sutta sa titta<br />

che l’intresit s’arminzu e su pumone<br />

li trapassesit che un’ira mala,<br />

ammustrende sa punta a s’ater’ala!<br />

91 A Ilione fit su giovaneddu<br />

da-e sos montes de s’Ida faladu,<br />

ue aiat che bonu pastoreddu<br />

sas bamas de su babbu pasculadu.<br />

Simoésiu l’aiat giamadu<br />

sa mama da-e sende minoreddu,<br />

ca si fit issa accurtzu a sa currente<br />

illierada de su Simoente 30 .<br />

92 Chena pius alenu, in su piuer,<br />

falesit Simoésiu, che comente<br />

su fustealvu a boltas s’ ‘idet ruer<br />

fozidu in chima, cun truncu imponente,<br />

ismutzurradu a bistrale tagliente<br />

da’ unu mastru ‘e àscia, ch’a produer<br />

rodas de carru lu dêt impittare<br />

appoi ‘e l’aer fattu istajonare.<br />

139<br />

Sas impresas<br />

de Aiace e de<br />

Ulisse


Apollo e<br />

Minerva<br />

isprònana sos<br />

cumbattentes<br />

Càntigu IV<br />

93 Mancu fit ruttu chi de l’isfrunire<br />

pensesit Telamone ‘e s’armamentu;<br />

ma tentesit Antifu 31 in su momentu<br />

cun una lantza de bi l’impidire!<br />

Muidende cuss’ira che a bentu<br />

rea tucchesit a si che felchire<br />

in sas imbenas de Léuco acheu 32 ,<br />

valorosu cumpanzu ‘e s’Odisseu!<br />

94 In su ‘ider s’amigu agonizende,<br />

contr’a sos Troianos si ‘ettesit<br />

de Ìtaca su re, abboghinende,<br />

e bisestru orrorosu bi fattesit!<br />

E cando, a passos mannos avanzende<br />

a s’ala sua su fizu notesit<br />

burdu de re Priàmu, a lu zembrare<br />

istesit lestru e a l’isterrijare!<br />

95 Cun sa conca ispaccada perra-perra<br />

Democoonte 33 ruesit mischinu,<br />

abbaunzende ‘e sàmbene sa terra<br />

chi da’ ucca l’ ‘essiat a trainu!<br />

Da-e sa ‘idda d’Abidu 34 a sa gherra<br />

fit bénnidu, che tantos in pidinu<br />

de glòria e de ‘alanzos, e lassende<br />

sos caddos chi fit cue pasculende.<br />

96 Èttore intantu e-i sos Dardaneos<br />

fin tzedinde, mancari valorosos,<br />

a s’atza ‘ittoriosa ‘e sos Acheos<br />

e, torrende a insegus, coidadosos,<br />

sos chi fin mortos, mancari in anneos,<br />

si che gighian che affriscionosos.<br />

Lis nêsit tando Apollo beneittu<br />

da-e sa rocca ‘e Pérgamu 35 a intzitu:<br />

140


Su traighimentu de sos Troianos<br />

97 –O fortes Troianos, agguantade<br />

de sos d’Argo s’apprettu! O los timides<br />

e pro cussu a boinu los fuides?<br />

Oh, ‘irgonza! Mezus bos sutterrade!<br />

Sa pedde insoro forsi la crêides<br />

de pedra o ferru o d’ite calidade?<br />

Che sa ‘ostra est lestra a si ferire<br />

si cun s’ispada la dizis colpire!<br />

98 Finas de Teti lis mancat su fizu<br />

a sos Gregos de re Agamennòne,<br />

ca, offesu in s’onore, in su navizu<br />

si nd’istat a s’arressa e cun rejone!–<br />

Tucchesit Febo; ma paris cunsizu<br />

a s’àter’ala Minerva Tritone 36<br />

fit dende a sos Acheos, cand’ ‘idiat<br />

chi calicunu in duda abbarraiat!<br />

99 In s’ora crastu mannu suppesesit<br />

Piroe 37 tracianu, chi ‘ennìdu<br />

fit da’ Enos 38 superba, e l’imbolesit<br />

contr’a Diore Epeu 39 chi, colpidu<br />

a su rajolu, per terra ruesit<br />

ossipistu e bettende malu gridu!<br />

S’avventesit Piroe e cun s’ispada<br />

abbertu l’at sa matta e isboidada!<br />

100 Ma che pare una lantza malaitta<br />

retzesit s’Imbraside 37 in cuss’istante<br />

da’ su re ‘e sos Etólicos, Toante 40 !<br />

Che un’àscia ‘e raju fuiditta<br />

rea l’intresit da’ sutta sa titta<br />

bettèndeche su trace cumandante<br />

a palas a s’insegus e restende<br />

felchida in sa pettorra, bantzighende!<br />

141<br />

Epeos<br />

contr’a<br />

Tracianos


Càntigu IV<br />

101 Lestru Toante a istratzadura<br />

nde li lêsit s’arminzu insambenadu<br />

e chena si siddire, isfidiadu,<br />

li desit cun s’ispada morte dura!<br />

De si gigher tentesit s’armadura,<br />

ma sa brama de l’ ‘ider ispozadu<br />

li muttesin, faghinde bonu proe,<br />

sos cumpanzos atzudos de Piroe!<br />

102 Duos cabos degai isterrijados<br />

restesin, ambos duos de valore:<br />

de sos Epeos su forte Diore,<br />

Piroe ‘e sos de Tràcia fentomados!<br />

E cantos... cantos àteros soldados<br />

ruesin fatt’a issos a primore,<br />

ca Gregos e Troianos cussa die<br />

onoresin, o Marte, solu a tie!<br />

142


NOTAS DE SU CÀNTIGU CUARTU<br />

Su traighimentu de sos Troianos<br />

1 Ebe [...]: Fiza de Giove e de Giunone. Dea de s’eterna gioventude,<br />

serviat su “nèttare” a sos Deos de s’Olimpu. Si cojuesit cun Èrcole.<br />

2 Venus [...]: Unu de sos nòmenes de sa dea Vènere.<br />

3 Era [...]: Nòmene gregu de sa dea Giunone<br />

4 Crono [...]: Cronos o Saturnu. Fizu de Uranu e de Gea. Maridu<br />

de Rea e babbu de maicantos deos. Giove fit unu de sos fizos suos.<br />

5 Laodoco [...]: Fizu de Antènore. Gherreri troianu.<br />

6 Pándaru [...]: Fizu de Licaone, re de sa Lìcia. Fit saettadore infaddíbile.<br />

Lu ‘occhesit Diomede.<br />

7 Zelia [...]: Tzittade de sa Tròade posta a pês de su monte Ida.<br />

8 seighi palmos [...]: Unu palmu currrispundiat pro sos antigos a<br />

sa distàntzia de sos ùltimos battor didos de una manu (chena su<br />

póddighe mannu), ossiat a otto centìmetros.<br />

9 Lícia [...]: Regione de sa costa meridionale de s’Asia Minore.<br />

10 de chimbe dida [...]: Unu “didu” fit sa cuarta parte de unu<br />

palmu, ossiat duos centìmetros.<br />

11 Macaone [...]: Famosu méigu de sos Gregos, fizu de Esculàpiu,<br />

bénnidu a Tròia comente gherreri.<br />

12 Asclépiu, Esculàpiu [...]: Si trattat de su matessi deus de sa meighina,<br />

fizu de Apollo e de Corónide. Bistesit allevadu da-e Chirone,<br />

da-e su cale imparesit s’arte meiga.<br />

13 Chirone [...]: Fizu de Crono e de Filira; unu de sos Centàuros.<br />

Fit méigu famosu.<br />

14 Eurimedonte [...]: Fizu de Tolomeu; ghiaiat su carru de su re<br />

Agamènnone. Unu servidore de su re Nèstore aiat su matessi nòmene.<br />

15 Merione [...]: Fizu de Molo; ghiaiat su carru de Idomeneu.<br />

16 Cròmio, Emone, Pelagonte, Alàstore, Biante [...]: Cabos de s’esércitu<br />

de Pilo e amigos de Nèstore, fentomados inoghe ebbia.<br />

17 Euritalione [...]: Campione de sos Arcades, mortu da-e Nèstore<br />

durante sa gherra contr’a Pilo.<br />

18 Menesteu [...]: Fizu de Peteu, ghiesit sos Ateniesos a Tròia.<br />

19 Tideu [...]: Diomede, fizu deTideu, re de Argo. Eroe valorosu de<br />

s’esércitu gregu in sa gherra de Tròia.<br />

20 Stènelo [...]: Prìntzipe d’Argo, fizu de Capaneu; amigu fidele de<br />

Diomede.<br />

21 Polinice [...]: Fizu de Edipo, re de Tebe.<br />

143


Càntigu IV<br />

22 Etèocle [...]: Fizu de Edipo, re de Tebe.<br />

23 Meone [...]: Fit de Tebe. Fizu de Emone, istesit mandadu da’<br />

Etèocle pro ‘occhire a Tideu.<br />

24 Discòrdia [...]: Una de sas tantas personificassiones de sas passiones<br />

e de sos sentimentos de sos ómines in gherra, comente<br />

Terrore - Fua - Briga - Abbolottu e àteros ancora<br />

25 Antìlocu [...]: Fizu de Nèstore, re de Pilo. Fit unu de sos eroes<br />

pius bellos e valorosos accudidos a Tròia. Morzesit gherrende contr’a<br />

Memnone, pro difender su babbu. Sos restos suos bistesin<br />

postos in su matessi sepulcru de Achille.<br />

26 Echèpolo Taliseu [...]: Eroe troianu, fizu de Talìsiu, mortu da-e<br />

Antìlocu.<br />

27 Elefenore Abante [...]: Fizu de Calcodente; cumandante de sos<br />

Abantes de s’Eubea. Lu ‘occhesit Agènore.<br />

28 Agènore [...]: Unu de sos mezus eroes troianos, fizu de Antènore<br />

e de Teano, satzerdotessa de Minerva.<br />

29 Simoésiu [...]: Troianu, fizu de Antemione. Giovaneddu bellu e<br />

delicadu ruesit in Tròia pro manos de Aiace Telamone.<br />

30 Simoente [...]: Riu chi naschiat in su monte Ida e chi s’auniat a<br />

su riu Scamandru, accurtzu a Tròia<br />

31 Antifu [...]: Fizu de Prìamu, mortu da-e Agamènnone.<br />

32 Léuco [...]: Cumpagnu de Ulisse, mortu da-e Antifu.<br />

33 Democoonte [...]: Fizu burdu de su re Prìamu, mortu da-e Ulisse.<br />

34 Abidu [...]: Tzittade de s’Ellesponto.<br />

35 rocca ‘e Pérgamu [...]: Si trattat de Tròia, situada subr’a una<br />

rocca, sa de Pérgamu.<br />

36 Minerva Tritone [...]: OTritonea. Appellativu de Minerva, derivadu<br />

da-e su riu Tritone, a Issa cunsacradu.<br />

37 Piroe [...]: Fizu de Imbrasu, cumandante de sos Tracianos,<br />

mortu da-e Toante.<br />

38 Enos [...]: Tzittade de sa Tràcia, posta accurtzu a sa foghe de su<br />

riu Ebro, alleada de sos Troianos.<br />

39 Diore Epeu [...]: Fizu de Amarince, cumandante de sos Epeos,<br />

mortu da-e Piroe.<br />

40 Toante [...]: Fizu de Andrèmone e de Gorge, re e cumandante de<br />

sos Etólicos.<br />

144


ILIADE<br />

CÀNTIGU CUINTU<br />

SAS IMPRESAS DE DIOMEDE<br />

Sas impresas de Diomede


Càntigu V<br />

SUMMÀRIU<br />

Su primu colpu de Diomede Ottavas 1-8<br />

Sa ritirada de sos Troianos 9-15<br />

Diomede benit feridu da-e Pàndaru 16-28<br />

Enea e Pàndaru 29-40<br />

Diomede ‘occhit a Pàndaru 41-52<br />

Venus salvat a Enea 53-56<br />

Venus benit ferida da-e Diomede 57-75<br />

Diomede contr’a Apollo 76-81<br />

Sarpèdone atzottat a Èttore 82-91<br />

Colpos de campiones 92-106<br />

Telepolemu e Sarpèdone 107-114<br />

Ulisse e Èttore 115-120<br />

Giunone e Minerva s’àrmana issas puru 121-133<br />

Minerva e Diomede 134-141<br />

Marte benit feridu da-e Diomede 142-147<br />

Marte si lamentat cun Giove 148-157<br />

146


Sas impresas de Diomede<br />

1 Gherrende che leones da-e ora<br />

fin Gregos e Troianos ambos duos<br />

chena resesser a niune ancora<br />

vittoriosu d’ ‘enner a concluos.<br />

Tand’Atena cun sos poderes suos<br />

d’una fiara manna, abbivadora,<br />

s’elmu ilgiaresit e s’iscudu<br />

de su Tidide, Diomede atzudu.<br />

2 Brillesit de s’acheu sa persone<br />

che in chelu de Sìrio s’istella 1<br />

cando torrat, d’atunzu in s’istajone,<br />

appoi ‘e s’oceànica girella 2 ,<br />

mudada che a nou e pius bella<br />

a lumenare, arcana visione!<br />

de su pastore sa sólita andera,<br />

de mezus sorte déndeli s’ispera!<br />

3 Ma fit su de su gregu cumandante<br />

lugore ‘e morte a si l’accurtziare...<br />

e Fegeu ‘e Darete in cuss’istante<br />

connoscher lu deviat e proare,<br />

s’est chi pensesit de l’andare innante<br />

cun su frade Ideu a l’affrontare,<br />

che mariposa restende in s’impresa<br />

chi rodiat in su fogu ali-atzesa!<br />

4 Ne s’esser de Vulcanu li servesit<br />

satzerdote su babbu e finas riccu!<br />

Cun atza, appen’accurtzu, l’imbolesit<br />

sa lantza da’ su carru, cun s’afficcu<br />

cravada de la ‘idere a isticcu<br />

in coro a s’inimigu... ma faddesit!<br />

In risposta Tidide chen’isgarru<br />

nde lu ‘ettesit mortu da’ su carru!<br />

147<br />

Su primu<br />

colpu de<br />

Diomede


Càntigu V<br />

5 L’intresit sa saetta in mesu pettu<br />

sos padros insinzéndeli de s’Ade!<br />

Ma cun s’ispada in manos cun apprettu<br />

nde saltiesit a terra su frade...<br />

non pro lomper a obras de profettu,<br />

ma pro fuire, s’est ch’in podestade<br />

de su mortore acheu bi lassesit<br />

frade, caddos e carru... e si tucchesit!<br />

6 Su Mere istesit de s’eternu fogu<br />

a li ponner in pês alas de ‘entu,<br />

pro vittire a Darete àter’affogu<br />

poi ‘e su primu crudele turmentu!<br />

Cun una nue niedda in su momentu<br />

lu faschesit e da-e cussu logu<br />

che lu lêsit pressosu e fintz’in suddu<br />

chi non fatterat a innante cuddu!<br />

7 Caddos e carru su fizu ‘e Tideu<br />

li lêsit tando, nênde a sos cumpanzos<br />

de che los gigher a su campu acheu<br />

che trofeos de gherra e che balanzos.<br />

Pro sos de Diomede malos banzos<br />

si nd’assustesit donzi dardaneu,<br />

bidinde in prus sos fizos de Darete<br />

unu mortu e s’àteru a caghette!<br />

8 «Diamos poder –nêsit tando a Marte<br />

Minerva Atena lêndeli sas manos–<br />

da-e sa gherra nois soberanos<br />

nessi un’iscutta restare in disparte?<br />

Sos Danaos sun mezus in cuss’arte,<br />

pensas tue, oppuru sos Troianos?»<br />

A su Scamandru, depustis, cuntenta<br />

s’avviesit cun Are a manu tenta.<br />

148


Sas impresas de Diomede<br />

9 S’atzendesit degai, e pius biu,<br />

su fogu de sa gherra in Ilione:<br />

cominzesit s’Atride Agamennòne<br />

cun unu colpu bocchende a Odìu,<br />

segnore de su populu Alizone.<br />

Cun sa lanza in s’ischina, chena briu,<br />

nd’istrombulesit da’ su carru a terra<br />

paris cumprinde sa vida e sa gherra!<br />

10 Idomeneu pustis a Faistu<br />

una ‘ertiga ‘e ferru intro su coro<br />

li cravesit pesuda e su de Boro<br />

fizu malassortadu siccu e pistu<br />

si che partesit versus s’Ade, tristu<br />

lassende cue sos bisos de oro<br />

chi aiat de glòria carignadu<br />

da’ cando da-e Tarne fit tuccadu.<br />

11 A su fizu ‘e Strofìu, chi fuende<br />

fit da-e s’abbolottu, s’ammiriesit<br />

in s’ora Menelau e lu colpesit<br />

in s’ischina... e Scamàndriu, ruende,<br />

de Diana immortale s’ammentesit,<br />

cando peri sos buscos catziende<br />

li mustrait sa Dea de comente<br />

sas armas impittare che balente!<br />

12 Cun una lanza Merione sicca<br />

at depustis a Fèreclo sa vida:<br />

l’intresit in sa nàdiga e felchida<br />

li s’est s’aina intro sa buscica,<br />

lassendela in s’innestu che isticca<br />

chi non giompet a s’ ‘ider fozida!<br />

D’Armónide fit fizu, su mischinu,<br />

un’artesanu ‘e talentu divinu.<br />

149<br />

Sa ritirada de<br />

sos Troianos


Diomede<br />

benit feridu<br />

da-e Pàndaru<br />

Càntigu V<br />

13 Che a pagos l’aiat istruidu<br />

in cuss’arte sa Tritonea Atena<br />

e fit isse ch’aiat costruidu<br />

sas naves bellas, de bona carena,<br />

a Paris troianu, sas ch’a Elèna<br />

ch’an giuttu da’ su logu ‘e su maridu,<br />

a Menelau poninde in affannos<br />

e Gregos e Troianos pro degh’annos!<br />

14 Megete a s’eternu iscurigore<br />

pensesit a Pedeu ‘e ch’imbiare:<br />

fruttu burdu fit custu d’Antenore<br />

chi l’aiat da’ primm’ ‘e si cojare<br />

a Teano, chi a bi l’immannare<br />

che a fizu accudesit cun amore<br />

umpare cun sos àteros naschìdos<br />

da-e pustis chi si fin aunidos.<br />

15 Eurìpilo, eroe tessaleu,<br />

su fizu ‘idinde de Dolopione,<br />

Issènore giamadu, ch’a boleu<br />

a s’ala fit fuinde d’Ilione,<br />

si l’avventesit paris a leone<br />

e cun s’ispada acuta intreu-intreu<br />

su bratzu li mutzesit da’ sa pala<br />

faghìndeli connoscher morte mala!<br />

16 Che-i s’unda ‘e su riu, trazadora<br />

de cantu agattat peri su caminu,<br />

poi ch’unfiada l’at Zeus divinu<br />

e da’ su ‘adu ch’est bessida fora<br />

che tragonàia gitténdesi in sinu<br />

binzas, laores e àteru ancora<br />

bóltula-‘óltula e finas a mare,<br />

tales fit Diomede in su gherrare!<br />

150


Sas impresas de Diomede<br />

17 Mancari valorosos sos Troianos<br />

non podian tant’ira ammasettare,<br />

chi sighiat a los iscarmentare<br />

chena pasu cun ambas duas manos!<br />

E-i cuddos ruian, malesanos,<br />

che fozas in s’atunzu fatt’a pare!<br />

Pustis cando Pandaru lu ‘idesit<br />

una saetta in s’arcu collochesit.<br />

18 Istiresit su nérviu de s’arminzu<br />

e-i sa fritza ‘e ferru che a bentu<br />

fuesit muidende, in pistighinzu<br />

de non faddire a s’appuntamentu!<br />

E, che a sempre fidele a s’insinzu<br />

de s’eroe dardanu, in su momentu<br />

a Diomede che un’ura mala<br />

li trapassesit armadura e pala!<br />

19 Abboghinesit da’ sa cuntentesa<br />

su fizu ‘e Licaone e nêsit gai:<br />

–O fortes Troianos, oramai<br />

non nde timedas àtera d’offesa!<br />

Avantzade! Tentádela s’impresa<br />

cun atza noa! Ne oe e ne mai<br />

bos podet prus offender s’atzuridu,<br />

ca l’ap’ ‘eo de brios istasidu!<br />

20 S’est ch’a inoghe Febo saettante<br />

da-e sa Lìcia mi nd’at imbiadu<br />

no est chentza unu significadu!<br />

Custu signale bos siat bastante!–<br />

Gai pomposu; ma in cuss’istante<br />

Diomede, mancari insambenadu<br />

e cun su traste felchidu, a Stenelu<br />

abboghinesit cun tonu ‘e rezelu:<br />

151


Càntigu V<br />

21 –Móveti, frade caru, e mi nd’istratza<br />

da’ sa pala sa rànziga saetta<br />

chi m’at cravadu sa troiana ratza!–<br />

A su cumandu Stènelo a s’appretta,<br />

che cand’esserat méigu, cun atza<br />

bi nde l’ ‘oghesit cun arte perfetta!<br />

Su samben prus de prima a brotadura<br />

l’irrujesit persone e armadura.<br />

22 A cara a chelu su fizu ‘e Tideu<br />

nêsit tando a Minerva: –O immortale,<br />

s’est chi cun megus e cun babbu meu<br />

sempre mustrada ti ses coriale,<br />

m’aggiua ancora; e a su dardaneu<br />

ch’imboladu m’at sa fritza fatale<br />

e chi si ‘antat de mi ch’aer mortu,<br />

cuntzedi chi li torre s’accunortu!–<br />

23 L’iscultesit Atena e lestra in s’ora,<br />

poi de l’aer torradu sos brios:<br />

–Bae –li nêsit– e cumbatti ancora,<br />

già ti los dao sos favores mios!<br />

Chie ch’aeres dadu sos adios<br />

crêìada a sa vida ‘enidora<br />

cun una fritza mala est galu cue!<br />

Ma forte che Tideu sias tue!<br />

24 Però si calchi deus nde falerat<br />

da-e s’Olimpu a ti provocare<br />

e daenanti ti si presenterat,<br />

non t’attrivas cun Isse a bi gherrare!<br />

Si Afrodite invece t’aunzerat<br />

chirca, si podes, de la ferizare!–<br />

Si che partesit, nênde gai, a bolu<br />

lassende a Diomede in oriolu.<br />

152


Sas impresas de Diomede<br />

25 Che leone deunu e atzuridu<br />

ch’a su masone si ‘ettat in mesu<br />

e chi, mancari l’ ‘idat costoidu<br />

da’ su pastore e benzat offesu,<br />

da’ nudda e da’ niune intimoridu<br />

sighit a catziare, che s’intesu<br />

no aeret sos colpos, gai e tottu<br />

torresit Diomede a s’abbolottu!<br />

26 A Astinu pro primu fulminesit<br />

felchìndeli una lantza intro sa titta;<br />

a Iperione infattu ‘occhesit<br />

bisestréndelu, tra pala e cabitta,<br />

cun s’ispada che ira malaitta!<br />

Pustis d’issos ancora isterrijesit<br />

a Polide e a su frade Abante,<br />

fizos de s’indovinu Euridamante.<br />

27 Tocchesit posc’a Xantu e a Toone<br />

a connoscher sa pius mala offesa,<br />

fizos ch’apesit Fènope a betzesa<br />

e chi pro isse s’ùnica rejone<br />

fin de sa vida, s’ùnica ricchesa!<br />

Ma Diomede, chen’affriscione,<br />

brivesit su ‘etzittu ‘e sos disizos<br />

de si poder gosare cussos fizos!<br />

28 A Echemmone poi e a Cromìu,<br />

sas fruas de Priàmu dardaneu,<br />

da-e su carru nd’ ‘ettesit Tideu<br />

ambos pare, trunchéndelis su briu!<br />

Sos caddos e sas armas chen’isviu<br />

nde lis lêsit e a su campu acheu<br />

de che los gigher nêsit apprettadu<br />

a sos cumpagnos, tott’insambenadu!<br />

153


Enea e<br />

Pàndaru<br />

Càntigu V<br />

29 In s’abbizare Enea ‘e su masellu<br />

chi de sos de Priàmu fit fattende<br />

s’eroe ‘e sos Danaos, chentz’ammellu<br />

a chircare tucchesit che bolende<br />

a Pàndaru. A fora ‘e su duellu<br />

l’ ‘idesit, a sa sola arrejonende<br />

che ómine ispantadu o fora ‘e tinu,<br />

e li nêsit: –Iscùltami, o divinu!<br />

30 Prîte sas fritzas tuas boladoras<br />

chi fama eterna t’an dadu in tottue,<br />

de feridas mortales carradoras,<br />

contr’a Tidide no impittas tue?<br />

Mattanende nos est e da-e oras!<br />

Mortos nd’at meda; atèros, fue-fue<br />

che baddinosos, chircan d’ ‘ardiare<br />

sa vida insoro! Ohi, ite penare!<br />

31 A su chelu a innante altza sas manos<br />

e t’invoca, o Pandàru beneittu,<br />

a su Mere de s’olìmpicu situ<br />

pro glòria tua e de sos Troianos.<br />

Pustis faghe de s’arcu bon’impittu<br />

e gai ischimos si sos Soberanos<br />

nos dan calch’affianzu o, s’airados,<br />

a s’ala ‘e sos ‘nimigos si sun dados!–<br />

32 E Pàndaru in risposta: –O sapiente<br />

fruttu d’Anchise, Enea valorosu,<br />

nemos –crêo– su bisestru orrorosu<br />

podet frimmare de cussu balente!<br />

Própriu gai! Cun isse amorosu<br />

b’at oe calchi deu onnipotente,<br />

s’est chi mancu sas fritzas de attarzu<br />

muttin s’ardore ‘e simile dannarzu!<br />

154


Sas impresas de Diomede<br />

33 Una saetta issara, dês ischire,<br />

tra coddu e pala destra li cravei!<br />

De l’aer mortu mi nde cumbinchei<br />

o in manera grae ‘e lu ferire!<br />

Si cun sos ojos mios lu ‘idei<br />

pienu ‘e samben, m’ischis ilgiarire<br />

prîte cussu sirvone est galu reu?<br />

Non fit de canna, crê’, su traste meu!<br />

34 S’est unu deus, comente pens’ ‘eo,<br />

chie resessit a l’ammasettare?<br />

Mezus est pro a mie si m’arreo,<br />

ca est debadas donzi cuntrastare!<br />

Ma ponimos chi lu cherza affrontare:<br />

su carru, nâmi tue, ue lu leo?<br />

A pensare ch’in domo, bene fattos,<br />

ùndighi nd’apo pro sa gherra adattos!<br />

35 E mi lu naraiat babbu meu<br />

de m’ ‘attire su carru a Ilione<br />

cun sos caddos chi tenzo ‘e bon’impreu!<br />

Mente non li ponzei a Licaone<br />

e como mi nd’impudo si a Tideu<br />

noa non potto dare lescione!<br />

Pasculende in sas tancas los lassei<br />

e deo, invece, a pe’ mi l’avviei!<br />

36 In custas manos, in cust’arcu ebbia<br />

dogn’afficcu ponzesi e dogni fide!<br />

Oh, iscabadu! Illusu mi che fia!<br />

Ma torro a narrer: si ap’a s’Atride<br />

lantadu issara e posc’a Tidide,<br />

prîte sun cue ancora in marrania<br />

che si patidu no aeren male?<br />

Contr’a nois est Zeus immortale!<br />

155


Càntigu V<br />

37 Die signada a malu de seguru<br />

fit sa chi detzidei a coro in manu<br />

de nd’ispiccare s’arcu da’ su muru<br />

pro difender su pópulu troianu!<br />

Ma si a domo Febo soberanu<br />

cheret chi torre ‘iu e sanu puru,<br />

ischitzare mi pottan sos cherveddos<br />

si non fatto cust’arcu a bicculeddos!–<br />

38 «Chi ti fattat s’arminzu bonu proe<br />

non disperes, –li nêsit tando Enea–<br />

e m’assegunda in custa idea:<br />

si domare cherimos cudd’eroe,<br />

piga a su carru meu e sos de Troe 3<br />

caddos de ratza a una tenea<br />

umpare deo e tue los ghiamos<br />

contr’a isse, a bider s’ ‘alanzamos!<br />

39 E si Zeus eternu dare ancora<br />

cherferat a Tidide sos favores,<br />

caddos sun custos mios curridores<br />

chi nos che gighen a bidda in pag’ora<br />

sanos e salvos, da’ sa gherra a fora!<br />

Ma pro chi nde torremus binchidores<br />

detzidimos però chie pensare<br />

dêt a sa ghia e chie a l’affrontare!»<br />

40 E Pàndaru detzisu: –Tue innante<br />

la ghia sa parìglia a s’ala sua,<br />

ca si b’aperet bisonzu de fua<br />

sos caddos ti risponden a s’istante,<br />

ca la connoschen sa manuza tua!<br />

Deo invece a su gregu cumandante<br />

appen’accurtzu, e chena lu timire,<br />

chirco cun custa lantza ‘e lu muttire!–<br />

156


Sas impresas de Diomede<br />

41 A su carru depustis ambos pare<br />

che pighesin, tucchende che a bentu<br />

versus s’eroe, frimmos in s’intentu<br />

de lu poder in s’ora isterrijare!<br />

Ma los bidesit Stènelo avantzare<br />

e nêsit a Tidide in attraghentu:<br />

–Frade ‘e su coro, mira chi ‘enzende<br />

sun duos contr’a tie, che bolende!<br />

42 Unu est Pàndaru, mastru de saettas,<br />

s’àteru Enea, fizu valorosu<br />

de Venus e d’Anchise gloriosu!<br />

Fue ch’est mezus! Bae, it’aisettas?<br />

O pensas de nd’ ‘essire ‘ittoriosu<br />

si puru cuss’isfida lis atzettas?<br />

Su carru pro tuccare est prontu cue;<br />

mi’ chi sa vida non bi lasses tue!–<br />

43 Ma sa frua ‘e Tideu a boghe ‘ia:<br />

–In debadas m’intzitas a fuire,<br />

ca no est dignu de s’erèntzia mia!<br />

Una cosa però la dês ischire:<br />

dimustrare non podet valentia<br />

chie penserat in gherra a timire!<br />

Mancari solu e-i cuddos in duos<br />

non los isculto sos cunsizos tuos!<br />

44 Ne a su carru pigo, manc’appena!<br />

ma inoghe a pê’ frimmu los isetto!<br />

Unu assumancus giuro chi nde l’ ‘etto<br />

cun sa lantza in su corpus e, si Atena<br />

amparadora, chi onoro e rispetto,<br />

mi cunzederat vittòria piena,<br />

tue, o Stènelo, in s’ora dês pensare<br />

a Enea sos caddos de leare!<br />

157<br />

Diomede<br />

‘occhit a<br />

Pándaru


Càntigu V<br />

45 Animales sun cussos pretziosos<br />

tales che sos chi Zeus regalesit<br />

pro Ganimede 4 cando lu furesit<br />

a Troe, pro servire sos gloriosos<br />

deos de s’Olimpu. E bi los desit<br />

pro sos modos ch’aiat geniosos<br />

de l’approntare s’augusta mesa<br />

e ca fit giovànu ‘e rara bellesa!<br />

46 Ma resessesit Anchise, a s’accua<br />

de re Laomedonte 5 , in Ilione,<br />

a sas ebbas de propriedade sua<br />

a lis bettare ‘e cuddos s’istallone!<br />

Ses puddedros, giompìda s’istajone,<br />

naschesin bellos da-e cudda frua:<br />

battor Anchise si nde mantenzesit,<br />

a Enea sos àteros los desit.<br />

47 Contr’a nois beninde ‘ola-’olende<br />

milla cussa parìglia de valore!<br />

Si resessimos in su chi so nênde<br />

tando sì meritamos mannu onore!–<br />

Nêsit Tidide; e cuddos, suppesende<br />

piuer altu e faghinde rumore,<br />

lis accurtziesin, ghiados da’ chie<br />

gloriosa isperait cussa die!<br />

48 Abboghinesit pro primu Pandàru<br />

nêndeli a Diomede: –O coro forte,<br />

si ses fuidu issara a sa morte<br />

est ca dadu unu deus t’at s’amparu!<br />

Como ch’innanti ti m’ ‘attit sa sorte<br />

torra ‘e nou, si t’at Zeus caru<br />

bidimos galu o s’est a murrunzu!–<br />

E l’imbolesit sa lantza de brunzu.<br />

158


Sas impresas de Diomede<br />

49 Sa punta de s’arminzu mue-mue<br />

li trapassesit s’iscudu a ses pizos 6<br />

e sa coratza, abbarrende igue<br />

chena prodùere àteros fastizos.<br />

Ma riende Pandàru: –E nâmi tue<br />

si piagheres t’est dende o impizos<br />

cussu traste in costazos imprimidu!<br />

Oh, glòria sa ch’ap’oe meressidu!–<br />

50 Ma Diomede chena si chinnire:<br />

–Non giùiles, barrosu, primm’ ‘e s’ora,<br />

ca ne mortu, ne pótidu ferire<br />

m’at sa saetta tua ‘oladora!<br />

E s’a gherrare sighides ancora<br />

assumanc’unu giuro ‘e nde ‘occhire<br />

de ‘ois duos in onore a Marte,<br />

su Mere soberanu de cust’arte!–<br />

51 Sa lantza, nênde gai, persuasu<br />

l’avviesit Tidide e rea-rea,<br />

da’ Minerva ghiada Tritonea,<br />

l’intresit che un’atta da’ su nasu,<br />

sa ‘ucca traessende e, chena pasu 7 ,<br />

seghéndeli sa limba intrea-intrea,<br />

finas a si frimmare lestra in s’ora<br />

tra tuju e barra, cun sa punta a fora!<br />

52 Da’ su carru s’iscuru nde falesit<br />

che pira fatta chen’unu lamentu<br />

catzende samben, faghinde chimentu<br />

cun s’armadura sua, e si partesit<br />

versus s’Ade oji-bàsciu a passu lentu!<br />

A su tzócchidu si suberiesit<br />

sa parìglia, che cando un’upa mala<br />

aeret bidu, iscartende a un’ala.<br />

159


Venus<br />

salvat a Enea<br />

Càntigu V<br />

53 Pensesit tando Enea a lantza in manu<br />

da-e su carru de si nde brincare<br />

pro impidire de si che leare<br />

su corpus de s’amigu troianu.<br />

E mulinende iscudu e arma umpare<br />

tenzesit sos Acheos a lontanu,<br />

abboghinende in prus che tentassione<br />

seguru e resinnadu che leone.<br />

54 Ma de Tideu s’atzurida vena<br />

marrarzu mannu lêsit e pesante<br />

chi mancari sian fortes bastante<br />

non moven duos ómines appena,<br />

e bi che l’imbolesit a innante:<br />

ispasimende che ànima in pena<br />

che falesit Enea dismajadu<br />

cun s’ossu ‘e su codone 8 iscannitzadu!<br />

55 Cue lassadu sa vida b’aiat<br />

si a l’imboligare Venus bella,<br />

che mama affriscionosa, in sa mantella<br />

sua pretziosa non coittaiat<br />

e da-e s’abbolottu non fuiat<br />

paris velotze che lughente istella<br />

ch’a de notte in su chelu giambat logu<br />

lassende insegus una coa ‘e fogu.<br />

56 Stènelo in s’ora sos bonos cunsizos<br />

non s’olvidesit de s’amigu caru<br />

e sos caddos de raros assimizos<br />

li lêsit a Enea chen’imbaru,<br />

nêndeli a Deipìlo 9 in sos navizos<br />

de lis chircare seguru reparu;<br />

pustis, torradu a su carru sou,<br />

a Diomede chirchesit de nou.<br />

160


Sas impresas de Diomede<br />

57 Ma cuddu persighinde che a bolu<br />

fit sa Dea chi l’aiat brivadu<br />

in s’ùltimu duellu ‘e su consolu<br />

de ‘ider s’inimigu isterrijadu!<br />

E si fit puru Tidide abbizadu<br />

chi non teniat Issa s’oriolu<br />

che Eniò 10 de gherras o Atena,<br />

ma chi fit de timòrias piena!<br />

58 Appena accurtzu, de l’ispuntzonare<br />

tentesit cun sa lantza a sa dechida,<br />

resessinde fintz’a li procurare<br />

in sa palma ‘e sa manu una ferida,<br />

tales chi da’ sas venas a brotare<br />

lêsit una sustàntzia isvanessida 11 ,<br />

ca sàmbene non gighet chie est divinu,<br />

ca non si nutrit cun pane e cun binu.<br />

59 Ma lu dêt aer su dolore intesu<br />

s’est chi Venus un’ùrulu ‘ettesit<br />

e da-e manos su fizu perdesit<br />

in s’abbolottu lasséndelu in mesu!<br />

Mancu male ch’in s’ora lu faschesit<br />

Febo cun una nue, prît’offesu<br />

l’aian custa ‘olta mortalmente<br />

sos de Agamennòne, tzertamente!<br />

60 Tand’a sa dea su fizu ‘e Tideu<br />

abboghinesit: –Da’ sa cuntierra<br />

mezus ti ch’anda, o fiza de Zeu!<br />

Non ti bastat sas féminas in Terra<br />

de che las isvoltare a mal’impreu?<br />

Ma l’as a odiare custa gherra<br />

s’ ‘alu sigheras a bi minter biccu,<br />

ca ti nde lu catz’ ‘eo cuss’alliccu!<br />

161<br />

Venus benit<br />

ferida da-e<br />

Diomede


Càntigu V<br />

61 S’abbizesit degai ch’in cuss’arte<br />

non fit Venus abberu valorosa!<br />

Iris tando, che sorre affriscionosa,<br />

a bolu che la lêsit a disparte<br />

a dólimas, biaitta e pibiosa!<br />

E, sicomente abbojesit a Marte<br />

accurtza’a su Scamandru reposende,<br />

che madrigosa li nêsit pianghende:<br />

62 –Dami sos caddos, o frade potente,<br />

pro chi torre a s’olìmpica dimora,<br />

ca in sa manu mi brujat ancora<br />

sa ferida ‘e Tidide prepotente!<br />

Coràggiu diat aer cussu in s’ora<br />

cun Giove de gherrare onnipotente!–<br />

Caddos e carru li desit su frade<br />

in l’intender pro ‘more e piedade.<br />

63 Lêsit Iris sas brìglias e s’ischina<br />

tocchesit a sos caddos sol’appena<br />

e-i cuddos, prus lèbios d’una frina,<br />

a sa domo arrivésini eterrena.<br />

Si nde falesit Afrodite in pena<br />

e a Dione 12 chirchesit divina;<br />

sa parìglia invece a pasturare<br />

pensesit Iris bella ‘e ch’iscappare.<br />

64 Che pisedda in su l’ ‘ider succuttende<br />

si l’istringhesit a pettus Dione<br />

naréndeli cun dulche affriscione:<br />

–Coro meu, e prîte ses pianghende?<br />

Sa cara tua ‘e rosa in paragone<br />

est che-i cuddas chi s’ ‘iden suffrende!<br />

Postu t’at cale deus in affannu<br />

che cand’aeres cumbinadu dannu?–<br />

162


Sas impresas de Diomede<br />

65 «Diomede –rispondesit sa Dea–<br />

m’at cun sa lantza sa manu lantadu,<br />

ca da’ innanti nde li lêsi a Enea<br />

pustis chi mi l’aiat ferizadu!<br />

Ohi mama, s’ ‘ideras sa pelea:<br />

contr’a Priàmu no est airadu<br />

pius Tidide, ma cun fele e atza<br />

gherrende est contr’a sa divina ratza!»<br />

66 E Dione a sa fiza: –O dulche lizu,<br />

a baliare ti cunsizat mama,<br />

ca su d’atzender s’ilìaca frama<br />

finas a nois est dende fastizu!<br />

Su chi Marte patesit marturizu<br />

m’ammentas como, pro sa mala brama<br />

ch’apesin Oto e Efialte 13 umpare<br />

d’arriscare a s’Olimpu ‘e che pigare!<br />

67 Ares proesit de lis impidire<br />

a sos fizos d’Aloeu zigantes<br />

chi potterat s’impresa resessire,<br />

ma cun cadenas russas e pesantes<br />

lu lighésini cuddos intrigantes,<br />

prus d’un’annu faghìndelu patire<br />

abbarradu, mischinu, e a deunzu<br />

intro de una giorra manna ‘e brunzu!<br />

68 E fit approbe a render s’alenu<br />

si sa ‘ìdriga ‘e sos malattrividos,<br />

dulch’Eribea 14 de bonos sentidos,<br />

non l’aeret a Ermes 15 eterrenu<br />

iscobiadu su trassonzu anzenu!<br />

Da’ sos presorzos de sos atzuridos<br />

nde l’isfranchesit su deu a s’accua<br />

torrendechelu sanu a domo sua!<br />

163


Càntigu V<br />

69 E finas Giunone beneitta<br />

suffridu at sas penas de s’inferru<br />

su die chi l’at Èrcole in sa titta<br />

a tres puntas felchidu fritza ‘e ferru!<br />

E cando a Pilo Ade 16 un’imbisita<br />

fattesit da’ su logu de s’interru 17<br />

no istesit da-e cuss’ira mala<br />

ferizadu isse puru a una pala?!<br />

70 Ticchirriende da-e su dolore<br />

che unu mortu ruesit su deu<br />

e li duresin su dolu e s’anneu<br />

finas a cando Peone 18 a primore<br />

non li frighesit in su corpu intreu<br />

una pumada de raru valore!<br />

A morrer, lizu ‘e mama, non morimos,<br />

ma su dolore, cussu l’intendimos!<br />

71 Ma s’ascamile cane tirriosu<br />

ch’at chérfidu una dea ferizare<br />

non l’ischit chi li restat de campare<br />

paga vida e de su ch’est bramosu<br />

non s’at a bider sa gràscia accansare!<br />

D’asséliu in domo no at aer gosu,<br />

ne avrescher li dêt s’ispera noa<br />

de gioghittare sos fizos in coa.<br />

72 Ch’istet Tidide adducas attentu<br />

chi de te unu deus pius forte<br />

non falet a s’ilìacu chimentu<br />

e li sestet contrària sa sorte,<br />

a tales chi si peset su lamentu<br />

d’Egialea 19 , pranghende sa morte<br />

de su maridu, altu in su palattu<br />

malaighende su destinu ingratu.<br />

164


Sas impresas de Diomede<br />

73 Nêsit Dione; e lestra a frigadura<br />

a sa fiza passesit in sa manu<br />

arcana de Paone una mistura<br />

e donzi briu li torresit sanu!<br />

Cun Cronide in s’ora soberanu<br />

fit Atena e cun Giuno in conzuntura<br />

e, cherfende su babbu divertire,<br />

pensesit punghe e mue ‘e l’avvertire:<br />

74 –Pro su chi naro como, o Zeus santu,<br />

non mi brighes e ne t’altzes in ira!<br />

Sa manaredda ‘e Venus bella, mira:<br />

bi l’an punta e li dolet... ohi cantu!<br />

A tales madrigosa non fit tantu<br />

cando peri sa Grècia gira-gira<br />

las boltait a malu sas femínas<br />

cun carignos, promissas e istrinas!–<br />

75 Riesit s’Eterrenu divertidu<br />

cumprendinde ‘e sa fiza s’ironia.<br />

Pustis, giamada a Venus: –Prenda mia,<br />

a lu ‘ides ch’in gherra t’an feridu!<br />

Chi fémina non restet bagadia<br />

s’impreu est pro a tie preferidu!<br />

De chertos e cuntrastos lassa s’arte<br />

a deos che Minerva e che a Marte!–<br />

76 Intantu Diomede, tronu ‘e gherra,<br />

de la cumprire tentesit s’impresa<br />

contr’a Enea, chi, chena difesa,<br />

cun sos ossos pistados fit per terra.<br />

Su coro li cheriat perra-perra<br />

cun s’ispada ispaccare e-i s’offesa<br />

de li fagher, a mortu, ‘e l’ispozare<br />

e s’armadura ‘e brunzu ‘e li leare!<br />

165<br />

Diomede<br />

contr’a<br />

Apollo


Càntigu V<br />

77 Pro tres bias a pês de l’arrivire<br />

fattesit prou, ma chena l’offender:<br />

istesit Febo a bi l’impidire,<br />

a Enea detzisu a lu difender!<br />

Ma Diomede, chena lu timire,<br />

non pro cussu pensesit de s’arrender:<br />

atzudu che a prima e affeladu<br />

finas s’ ‘oltesit contr’a su Biadu!<br />

78 Tando cun boghe potente che tronu<br />

li nêsit Arcu ‘e Prata: –T’arresetta,<br />

o Diomede, s’intender su tronu<br />

oe non cheres de calchi saetta!<br />

S’istare contr’a Deos a s’appretta<br />

est pro a bois a gherrare in donu!–<br />

Cumprendinde Tidide s’avvertèntzia<br />

de su consizu fattesit iscièntzia.<br />

79 Degai a sa rocca d’Ilione<br />

a Enea feridu che portesit<br />

su deus poderosu e lu sanesit<br />

cun Diana e Latona a perfessione.<br />

Pustis pretzisa un’umbra modellesit<br />

a su fizu d’Anchise e in bijone<br />

la mandesit a Gregos e Troianos<br />

chi si lompesin che lupos montanos!<br />

80 A Marte nêsit posca abboghinende:<br />

–O de ‘iddas e zente atterradore,<br />

adducas t’istas cue reposende<br />

e non l’affrontas cuddu gherradore<br />

chi fin’a Zeus paret isfidende?<br />

Chena rispettu Tidide o timore<br />

prim’a Ciprigna 20 bella at ferizadu,<br />

depustis contr’a mie s’est boltadu!–<br />

166


Sas impresas de Diomede<br />

81 A sa rocca de Pèrgamo a s’istante<br />

tucchesit Febo a si che sêre, e Marte,<br />

cuadu in sa persone d’Acamante 21 ,<br />

nêsit: –O Troianos, a cuss’arte<br />

duncas non bi leades pius parte,<br />

s’est ch’avantzende sempre est a innante<br />

s’esércitu de re Agamennòne<br />

e già sas giannas tzoccat d’Ilione!<br />

82 Fintzamente a Enea malu ‘anzu<br />

an dadu sos terrìbiles Acheos!<br />

Miràdelu feridu e chen’affianzu!<br />

Non lu lassedas suffrinde in peleos,<br />

coittade a nd’ ‘ardiare su cumpanzu,<br />

bantu e glòria de sos Dardaneos!–<br />

Coràggiu noittolu lis ponzesit<br />

si Sarpèdone 22 a Ettore urulesit:<br />

83 –O de Priàmu ispantosu fizu,<br />

unu die m’as nâdu in cunfidèntzia<br />

chi pro parare su gregu fastizu<br />

fis abbastante tue e-i s’erèntzia<br />

chi ch’as in Tròia. Assiat potèntzia!<br />

Àteru dezis aer contivizu,<br />

s’est chi gherrende non si nd’ ‘idet unu!<br />

Impelciados inue si che sunu?<br />

84 Che catteddos si dên esser cuados<br />

ch’abbojan su leone in sa foresta,<br />

lassende a nois, zente prus modesta,<br />

de lis catzare istragos e infados!<br />

Unu so deo de sos alleados<br />

a custa gherra ‘ennidos funesta:<br />

pro a bois in Lìcia, ue so nâdu,<br />

pobidda, fizu e bene apo lassadu!<br />

167<br />

Sarpèdone<br />

atzottat a<br />

Èttore


Càntigu V<br />

85 Deo a sos mios los isto ispronende<br />

e finas apo in mente ‘e cuntrastare<br />

s’ira mala chi nos est bisestrende,<br />

e tue arressu t’istas, chena dare<br />

a sos tuos s’esémpiu! Isettende<br />

ses chi sas retzas bos pottan bettare<br />

pro bos leare, chena mover chizos,<br />

sa vida, sas muzeres e sos fizos?<br />

86 Tue bi dês pensare primm’ ‘e tottu,<br />

o troiana atzuda fortilesa!<br />

Tue, o Ettòrre, ch’in cust’abbolottu<br />

ses pro a nois fide e seguresa!<br />

Coitta e ammaniza sa difesa,<br />

pro ch’onoradu sias e connottu<br />

che’ s’eroe prus mannu d’Ilione<br />

e non leadu pro vile o mandrone!–<br />

87 Nêsit su fizu de Laodamìa,<br />

e in pettus a Èttore che fogu<br />

si l’atzendesit noa bramosia<br />

de nd’ ‘ogare sa pàtria da’ s’affogu!<br />

Gai tucchesit peri donzi logu<br />

sos suos intzitende a boghe ‘ia;<br />

e cuddos, animados, a gherrare<br />

torresin cun prus atza tott’umpare.<br />

88 Che cando sos massajos in s’arzola,<br />

appena s’altzat unu ‘entu amigu,<br />

a paliadas béntulan su trigu<br />

e-i sa paza s’ ‘idet bola-’ola<br />

che una nue in su chelu aprigu<br />

attesu ammuntonàresi a sa sola,<br />

a tales sos Troianos avantzende<br />

altu fin su piuer suppesende!<br />

168


Sas impresas de Diomede<br />

89 Ammenténdesi Marte su chi nâdu<br />

l’aiat Febo cun ira e disdignu,<br />

da’ sos d’Ettòrre tucchesit unfiadu<br />

pro lis crèschere s’atza in cuss’impignu,<br />

abboghinende a dogni soldadu<br />

d’esser contr’a sos d’Argo prus malignu!<br />

Febo intantu in mes’a sa pelea<br />

indatta che torresit a Enea!<br />

90 In su lu ‘ider torra a lantza in manu<br />

a fiancu insoro si nde cuntentesin,<br />

ma pregunta peruna li fattesin,<br />

ca presu aian Marte soberanu<br />

e Febo donzi coro troianu.<br />

Degai tott’unidos avantzesin;<br />

ma prontu a s’àter’ala a los retzire<br />

bi fit s’Acheu, chena si chinnire!<br />

91 Gai comente in dies chena ‘entu<br />

a sa punta ‘e su monte inghiriadas<br />

s’istan sas nues arremiarzadas<br />

istròscias minettende ogni momentu,<br />

e puru frimmas las bides, pasadas,<br />

tales pare, isettende su chimentu,<br />

fin frimmos e cumpattos sos Acheos<br />

de fronte a sos ‘nimigos dardaneos!<br />

92 Animèndelos be-i fin in s’ora<br />

ambos Aiaces, Ulisse e Tidide<br />

e contr’a tottu, abboghinende, Atride:<br />

–Amigos caros, siedas ancora<br />

fortes che sempre e finas cumprendide<br />

chi s’atza non mustramos gherradora<br />

forsi sa vida podimos salvare,<br />

ma ne glòria e ne fama meritare!–<br />

169<br />

Colpos de<br />

campiones


Càntigu V<br />

93 Sa lantza, nênde gai, persuasu,<br />

ch’imbolesit in mesu a sa pelea.<br />

A Deiconte, su fizu ‘e Pergàsu,<br />

su pius caru cumpanzu d’Enea,<br />

zembresit cuss’aìna a bolu rasu<br />

trapassende s’iscudu e rea-rea<br />

in s’imbena resténdeli felchida,<br />

brivéndelu in s’istante de sa vida!<br />

94 Orsilócu tando e a Cretone<br />

Enea desit mannu dispiaghere:<br />

fizos fin issos de Diocle ‘e Fere 23 ,<br />

de sa d’Alfeu generassione 24 ,<br />

chi ‘énnidos pro fagher piaghere<br />

a sos d’Atride fini a Ilione.<br />

Fin coppiolos e, pro dura sorte,<br />

galu fedales in connoscher morte!<br />

95 Finas a tando in Tròia mustrados<br />

ambos si fin che bonos gherradores,<br />

simìles a leones catziadores<br />

ch’in sos cuiles ch’intran e sos fiados<br />

divoran sian mannos che minores,<br />

ma chi finin depustis settesciados<br />

cun una lantza in corpu, iscalcanzende,<br />

da’ sos pastores chi los fin tentende.<br />

96 Timinde Menelau chi furare<br />

si che potteran sos mortos giovànos,<br />

pensesit a innante d’avantzare<br />

pro bi lis impidire a sos troianos!<br />

Istesit deus Marte a l’intzitare,<br />

bramosu de sestare sos pianos<br />

decomente in s’ora resessire<br />

potterat a Enea ‘e lu ‘occhire.<br />

170


Sas impresas de Diomede<br />

97 De Nèstore su fizu pius mannu,<br />

Antìlocu, l’ ‘idesit avantzende<br />

e, timinde potterat calchi dannu<br />

sutzèdere a s’amigu, che bolende<br />

si li ponzesit a fiancu gherrende<br />

pro nde lu ‘ardiare da’ s’affannu.<br />

In s’abbizare Enea d’ambos duos<br />

si nd’istesit masedu in pannos suos!<br />

98 Lestros sos d’Argo tando a s’ala insoro<br />

sos mortos che trazesin a s’istante<br />

e Menelau sa pala e’ su coro<br />

cun una lantza, da’ meda distante,<br />

franghesit a s’atzudu cumandante<br />

Pilemene 25 , chi paris pro decoro<br />

fit a Marte in sa lua d’Ilione,<br />

ghia de su popùlu Paflagone!<br />

99 A Midone, su fizu d’Atimnìu,<br />

colpesit tando Antìlocu famadu:<br />

mentres fuinde da’ su disaffiu<br />

fit cun su carru ‘e s’amigu, imboladu<br />

nde l’at cun d’una pedra, ancora ‘iu,<br />

cun su cuidu in parte fragassadu.<br />

Si l’avventesit posca e cun s’ispada<br />

l’at perra-perra sa conca immesada!<br />

100 Cun unu brincu deviat conclùere<br />

sa vida sua su malancinidu!<br />

A conca in giosso restesit felchidu<br />

bratzispartu, in mesu a su piùere,<br />

reu-reu Midone che ispidu!<br />

Nde lu fattesin pustis pagu rùere<br />

a cumaradas sos caddos ch’aiat,<br />

mentr’Antilócu si che los gighiat!<br />

171


Càntigu V<br />

101 Èttore in s’ora, ‘e brunzu lutzighente,<br />

intresit isse puru in s’abbolottu<br />

cun Ares a fiancu, non connottu,<br />

e cun Eniò terríbile e potente.<br />

In su lu ‘ider su cabu presente<br />

sos de Priàmu s’animesin tottu;<br />

sos Acheos, invece, in lu mirare<br />

s’intendesin sas ancas cadreddare!<br />

102 E finas Diomede, coro ‘e ferru,<br />

bidéndelu avantzare s’assustesit<br />

e a s’insegus su passu torresit<br />

che cando ‘idu aeret s’inferru,<br />

s’est che-i su ‘iazante chi fattesit<br />

chi aundadu agattat in s’ijerru<br />

su trainu chi deviat giampare<br />

e detzidit persegus de furriare.<br />

103 Nêsit tando a sos suos su Tidide:<br />

–Amigos mios caros, valorosu<br />

est de abberu Ettòrre e maestosu!<br />

E finas unu deus, m’intendide,<br />

tenet isse a costazu e poderosu!<br />

A passu insegus mezus protzedide,<br />

chena mai però boltare palas,<br />

si no dare nos poden munzas malas!–<br />

104 Mancu aiat cumpridu ‘e faeddare<br />

chi li ‘occhesit Èttore troianu<br />

duos cumpagnos: Meneste galanu<br />

e Anchìalu atzudu; ambos pare<br />

faghindendelos, da’ meda lontanu,<br />

da-e su carru a terra istrombulare!<br />

Da-e su dolu e da-e s’affriscione<br />

si nde chittesit lestru Telamone.<br />

172


Sas impresas de Diomede<br />

105 Sa lantza sua fúrria che saetta<br />

contr’a Anfíu imbolesit, che offesu,<br />

in sa ‘entre felchindebila ‘eretta<br />

e lasséndelu mortu cue in mesu!<br />

De Sélagu fit fizu e da-e Pesu<br />

lómpidu fit a Tròia cun s’appretta<br />

glòria sonniende a coro alluttu,<br />

chen’ischire ch’invece bi fit ruttu!<br />

106 De li leare armas e coratza<br />

tentesit Telamone a s’inimigu,<br />

ma difendende su corpu ‘e s’amigu<br />

s’ ‘oltesin sos Troianos cun prus atza,<br />

a tales chi s’istare a tir’istratza<br />

duresit solamente azigu-azigu,<br />

ca timinde Aiace d’arriscare<br />

preferesit su mortu ‘e lis lassare!<br />

107 Cara a cara ponzesit su destinu<br />

tand’a Telepolemu e a Sarpedòne 26 :<br />

fizu su primu d’Èrcole divinu,<br />

atzuridu e forte che leone,<br />

s’àteru de su pópulu Licinu 27<br />

su prìntzipe e su mezus campione.<br />

Unu fit su nebode ‘e Zeus santu,<br />

fizu s’àteru, déchidu a ispantu.<br />

108 Telepolemu, ‘idendesilu innante,<br />

nêsit pro primu: –Sorte, chi timias<br />

non pensao, o troianu cumandante!<br />

Faularzu est chie nât chi sias<br />

fizu de Zeus, ca su prus menguante<br />

ses de cantos da-e cuddas zenias<br />

sun nàschidos e viven in sa Terra!<br />

Chiza non tenes tue ‘e fagher gherra!<br />

173<br />

Telepolemu<br />

e Sarpèdone


Càntigu V<br />

109 Èrcole, babbu meu, inneuddadu<br />

che a tie non fit e ne petzente<br />

e l’ischit bene sa troiana zente<br />

s’est chi sa ‘idda lis at irroccadu!<br />

Neghe ‘e Laomedonte prepotente<br />

chi sos caddos de Troe l’at negadu,<br />

poi promissos, si a Esione 28<br />

l’aeret isfrancadu in Ilione!<br />

110 Posidone, cherféndelu punire<br />

pro aer coglionadu primm’a issu,<br />

unu mostre marinu da’ s’abissu<br />

li mandesit detzisu a ch’ingullire<br />

sa giovana Esione! ‘E lu ‘occhire<br />

dimandesit a Èrcole e promissu,<br />

si resessidu esserat in s’impresa,<br />

l’at sa parìglia de rara bellesa!<br />

111 Ma fit Laomedonte ‘e pagu giudu<br />

s’est chi poi negadu l’at su pannu;<br />

preju però paghesit pius mannu<br />

a babbu meu cussu Re limbudu!<br />

Ne as a poder tue calchi aggiudu<br />

dare a sos Troianos, s’in affannu<br />

ses che crabolu primm’ ‘e comintzare!<br />

A s’Avernu coitta a che colare!–<br />

112 Li rispondesit curtzu Sarpedone:<br />

–Non cun sa limba ch’as a fagher prou,<br />

s’est chi ‘ales comente a babbu tou!<br />

Isse derrutta nde l’at cun rejone<br />

pro culpa d’unu Re de malu tzou<br />

sa ‘idda valorosa d’Ilione;<br />

tue invece a mòrrere t’appronta<br />

e cun Èrcole pustis ti cunfronta!–<br />

174


Sas impresas de Diomede<br />

113 Appenas ambos duos s’abbucchesin<br />

sas lantzas fatt’a pare abboghinende<br />

cun cant’aian fele s’imbolesin<br />

in sa sorte a favore cunfidende!<br />

Sas mèrias fin pretzisas, si ruesin<br />

lantadu Sarpedone ispasimende,<br />

Telepolemu invece chena vida<br />

cun s’aìna in su tuju ‘en’imprimida!<br />

114 Da’ mesu a s’abbolottu sos Troianos<br />

lestros nde lêsin s’amigu feridu,<br />

in sa còscia lasséndeli felchidu<br />

s’arminzu, chi dolores disumanos<br />

li procurait a dogni appalpìdu!<br />

A s’àter’ala cun piedosas manos<br />

su corpus de s’eroe appena ruttu<br />

nde regogliesit Argo a coro alluttu.<br />

115 Dispiàghidu Ulisse in su momentu<br />

su de fagher pretzisu no ischiat:<br />

bocchire a Sarpedone cumbeniat<br />

o fagher de sos Lìcios iscarmentu?<br />

S’abbizesit chi su primu cuntentu<br />

da-e Zeus debadas pretendiat,<br />

degai a sos soldados si ‘oltesit,<br />

ca fintz’Atena a tales l’isvoltesit.<br />

116 Prima a Ciranu trunchesit su briu,<br />

a Cròmio e Alastòre fattu-fattu,<br />

pustis ancora a Noemone, Alìu,<br />

a Pràtanu e Alcandro a disbarattu!<br />

E non fit galu de samben attattu,<br />

cando ‘idesit, che su tilibriu<br />

bola-‘olende, a Èttore avantzare<br />

e detzidesit de nde l’agabbare.<br />

175<br />

Ulisse<br />

e Èttore


Càntigu V<br />

117 In su lu ‘ider, da’ sa cuntentesa,<br />

li nêsit Sarpedòne: –Èttore forte,<br />

in podere ‘e s’achea malasorte<br />

non m’abbandones chena una difesa!<br />

In vida no ap’àtera pretesa!<br />

E, si dêt benner, chi ‘enzat sa morte<br />

pustis a mi leare e s’est destinu<br />

attesu ‘e morrer da’ su pàtriu sinu!–<br />

118 Risposta a sa pregunta non torresit<br />

su de Priàmu fizu valorosu<br />

e a innante lestru si tucchesit<br />

de cumbatter ebbia disizosu!<br />

Sutt’a un’ozastru imperistantu umbrosu<br />

sa lantza manna ‘e frassu nde l’ ‘oghesit<br />

da-e s’anca a su forte Sarpedòne<br />

s’amigu pius caru, Pelagone.<br />

119 Da-e sa sufferèntzia dismajadu<br />

si ch’est, mancari atzudu, su troianu,<br />

ma l’at Borea 29 in sensos torradu<br />

pustis pagu cun carignosa manu.<br />

D’Agamènnone in s’ora ogni soldadu<br />

a Marte resistende soberanu<br />

fit cun affannu e a Ettòrre forte,<br />

cun s’upa fissa in ojos de sa morte!<br />

120 A chie est chi ‘occhesin a innante<br />

Èttore e Marte? A chie in finitia?<br />

Primu a rùere istesit Teutrante,<br />

a unu deus patta in galania,<br />

poi Oreste, basone ‘e valentia,<br />

Trecu d’Eòlia, ómine importante,<br />

Enomau, Elenu e Oresbìu,<br />

ch’in Beòtzia istaiat sende ‘iu!<br />

176


Sas impresas de Diomede<br />

121 Bidinde s’iscarmentu ‘e sos Acheos<br />

nêsit tando Giunone bratzinîda<br />

a Minerva: –O fiza preferida<br />

de Zeus nostru, adducas sos Deos<br />

debadas sa vittória impromittida<br />

l’an a s’Atride 30 ! S’a sos Dardaneos<br />

sigherat Marte a preferire gai<br />

cussa promissa non s’avverat mai!<br />

122 Cheret chi bi falemos ambas duas<br />

pro bi pattare fortzas e affianzos.<br />

O tzessat Ares sas malesas suas,<br />

ch’a Prìamu sun dende sos balanzos,<br />

o li torramos nois malos banzos ,<br />

o deo sola, s’est chi non m’aggiuas!–<br />

Si li mustresit luego accunsente<br />

sa dea ‘e sa mirada lutzighente.<br />

123 Tucchesit tando Era 31 a s’attaccare<br />

sos caddos a su carru pretziosu;<br />

carru che niune àteru ispantosu<br />

ch’ischian solu sos deos ghiare:<br />

sas rodas fin de brunzu valorosu,<br />

fusos, iscala e brìglias umpare<br />

tottu de prata cun su frunimentu,<br />

d’oro costanas e isterrimentu!<br />

124 Da-e palas in s’ora sa mantella<br />

che fuliesit Atena de bottu,<br />

(pignu raru, lughente che istella,<br />

chi tessidu s’aiat issa e tottu<br />

in momentos de pasu e gautella)<br />

e, pensende a s’ilìacu abbolottu,<br />

una tùniga ‘e pannu si ponzesit<br />

e de su babbu sas armas si lêsit.<br />

177<br />

Giunone e<br />

Minerva<br />

s’àrmana<br />

issas puru


Càntigu V<br />

125 A su bratzu s’egida portentosa<br />

s’istringhesit sa dea beneitta<br />

cun sa Gorgone in mesu malaitta<br />

ch’in pedra ‘oltat calesiat cosa!<br />

Un’elmu d’oro pustis in cabitta<br />

si ponzesit, inue s’ispantosa<br />

e miràbile vida fit contada<br />

de chentu eroes, ben’istoriada.<br />

126 Pighesit posc’a su carru ‘e Giunone<br />

cun sa longa e pesuda lantza in manu<br />

e ambas duas deas, che bulione,<br />

a su campu tucchesin troianu.<br />

Sas giannas de s’Olimpu soberanu<br />

(ch’ana sas Oras 32 in possessione)<br />

in las bider currinde bola-’ola<br />

si ch’isbambarriesin a sa sola!<br />

127 De passare innanti detzidesin<br />

da-e Zeus però, pro li pedire<br />

s’accunsentimentu, e l’agattesin<br />

sétzidu in unu monte, chen’ischire<br />

su ch’issas de accordu meledesin<br />

contr’a Marte gherreri de ‘ordire.<br />

E li nêsit Giunone sempr’acuta:<br />

–Mira, o Mere santu, cue sutta!<br />

128 Chen’affriscione Marte bisestrende<br />

est a sos d’Argo, e non cumprendo prîte!<br />

A calicunu servit o a ite<br />

s’iscarmentu orrorosu ch’est fattende?<br />

Giuilat Febo, cuntenta Afrodite,<br />

e deo inoghe invece arrebentende!<br />

Como non ti la lês s’a l’ischeddare<br />

fal’ ‘eo a giosso pro che l’istorrare!–<br />

178


Sas impresas de Diomede<br />

129 E Zeus: –Non bi proes manc’appena<br />

a sa sola a chertare contr’a Marte,<br />

ca de te pius forte est in cuss’arte!<br />

Mezus bi manda a s’immortale Atena,<br />

si bramas tue de t’ ‘ider sulena<br />

e masedu su deus in disparte!–<br />

E Giunone, cun coro cuntentu,<br />

tzocchesit su fuette in su momentu.<br />

130 Tra chelu e terra, lèbia che frina,<br />

tucchesit sa parìglia in conzuntura,<br />

fùrria cant’imbattit da’ un’altura<br />

in un’iscutta s’oju a sa marina!<br />

Pustis cando a s’ilìaca basciura<br />

arrivesit sa coppia divina,<br />

distacchesin su carru e a pasturare<br />

sos caddos ch’avviesin ambos pare.<br />

131 Da’ ue curren a mare aunidas<br />

sas abbas de Scamandru e Simoente 33<br />

(iscappa in cussas tancas ervoridas<br />

l’aian sa parìglia valente)<br />

lezeras che columbas prontamente<br />

tucchésini sas deas atzuridas<br />

a s’ala ‘e sos Acheos, in disizu<br />

de lis alleviare ogni fastizu.<br />

132 Accurtz’a Diomede gherradore<br />

pensesin de s’arrere, ue attrumados,<br />

gherrende che leones de valore<br />

o che porcrabos, sos mezus soldados<br />

bi fin fianc’a pare, resinnados;<br />

e Giunone, leadas de Stentòre 34<br />

sa fromma e-i sa ‘oghe portentosa<br />

abboghinesit lestra, tirriosa:<br />

179


Minerva<br />

e Diomede<br />

Càntigu V<br />

133 –Ti nde ‘irgonza, o pópulu acheu!<br />

Ello comente sas abilidades<br />

non mustras d’una ia? Oddeu, oddeu!<br />

Su biccu da-e Tròia, s’ammentades,<br />

cando che fit su fizu de Peleu<br />

non bogait Priàmu! Oe gherrades<br />

chen’atza invece, a tales chi lontanos<br />

non sun da-e sas naves sos Dardanos.–<br />

134 A s’atzottu in su coro lis torresit,<br />

che frama abbivadora, bia-‘ia<br />

sa brama de s’antiga valentia!<br />

A costazu a Tidide che ‘olesit<br />

tand’Atena oriolada e l’agattesit<br />

réndidu e sueradu, in tribulia<br />

da’ sa pala frobbéndesi istasida<br />

su sàmbene nieddu ‘e sa ferida!<br />

135 E li nêsit pressosa: – Ahi, ahi!<br />

Nâchi che-i su babbu fit su fizu!<br />

Ma in chertos chinnidu manc’aizu,<br />

mancari bàsciu, s’est Tideu, mai!<br />

Ma Diomede no, chi no est gai!<br />

Cand’a Tebe tucchesit 35 , in disizu<br />

de ponner paghes che imbasciadore,<br />

nde mustresit Tideu de valore!<br />

136 Mancari solu, su coro a toccheddu<br />

non si l’est fattu cando a l’isfidare<br />

pensesin in sas garas tott’umpare<br />

sos giòvanos, che canes a s’appeddu!<br />

Bene impittende brios e cherveddu<br />

non bistentesit isse a los domare!<br />

Fortza nd’aiat, emmo, e assistidu<br />

fit finas da-e me cuss’atzuridu!<br />

180


Sas impresas de Diomede<br />

137 Com’a tie, tales ch’a babbu tou,<br />

amparu cherzo dare e seguresa,<br />

pro chi tzessen sos d’Argo sa difesa<br />

e a s’attaccu si ‘etten de nou.<br />

Tue los dês ghiare in cust’impresa,<br />

o istimadu, si glòria e mentou<br />

bramas de meressire che Tideu<br />

e s’istasidu non t’at cust’impreu!–<br />

138 E Diomede: –O amorosa Dea,<br />

cun boghe ti rispondo verdadera,<br />

giaghi istada, in gosu o in pelea,<br />

sempre ses tue cun nois sintzera.<br />

Siccada non si m’est s’atza gherrera,<br />

ne timende so deo, ma s’idea<br />

de non gherrare contr’a unu deu<br />

ses tue chi l’as posta in coro meu!<br />

139 Cun Venus solu nâchi a m’attrivire<br />

si contra si m’esseret presentada;<br />

antzis m’as nâdu, cun boghe accorada,<br />

finas de bi tentare a la ferire!<br />

Si torro insegus como a s’impressada,<br />

est prîte a Marte non potto impidire<br />

de fagher su bisestru ch’est fattende!<br />

E tue l’ischis chi non so faddende!–<br />

140 «Non lu timas –li nêsit tand’Atena–<br />

a Ares iscabadu e girellone,<br />

o Diomede, ca protessione<br />

as aer da-e me cumpleta e piena!<br />

Invece ‘e sale bi dêt aer rena<br />

Marte in cabitta, s’insara a Giunone<br />

e a mie promissu at d’aggiuare<br />

a sos d’Atride cun nois umpare!<br />

181


Marte benit<br />

feridu da-e<br />

Diomede<br />

Càntigu V<br />

141 Como invece giradu s’est che bentu<br />

contr’a chie bramait de difender!<br />

Ma su d’aer giambadu pensamentu,<br />

bae chi pagu o nudda l’at a render!<br />

Tue piga a su carru in su momentu<br />

e pensa cun sa lantza de l’offender!<br />

Deo sas brìglias las leo detzisa,<br />

apas tue sa mèria pretzisa!»<br />

142 Cun d’un’iscuidada s’Asulina<br />

da-e su carru tando che catzesit<br />

a Stènelo e, bramende ruina,<br />

in sas manos sas brìglias istringhesit.<br />

A susu su Tidide che pighesit<br />

e a sos caddos Minerva s’ischina<br />

cun su fuette tocchesit, partende<br />

contr’a Marte a un’ira, ‘ola-’olende!<br />

143 A su fizu d’Ochésiu, Perifante 36 ,<br />

de sos d’Etòlia su prus forte ‘e tottu,<br />

fit ispozende, in mesu a s’abbolottu,<br />

su deus, bruttu ‘e samben, in s’istante.<br />

Ma cando a Diomede b’at connottu<br />

e si l’ ‘idesit benìndeli innante,<br />

lu lassesit su mortu isterrijadu,<br />

contr’a cuddu bolténdesi airadu!<br />

144 Appen’accurtzu, cun sa lantza in punzu,<br />

pro primu s’avventesit Tronu ‘e Gherra 37 ,<br />

tales che cane mantesu a deunzu<br />

cando calch’ossu che l’ ‘ettan per terra!<br />

Degai, in mes’a tanta cuntierra,<br />

su traste l’imbolésidi de brunzu<br />

bramende ‘e li mustrare ch’in cuss’arte<br />

niune pius forte fit de Marte!<br />

182


Sas impresas de Diomede<br />

145 Ma Minerva, chi si che fit cuada<br />

assegus de s’iscudu ‘e deus Ade<br />

pro no esser per tempus iscobiada,<br />

s’arminzu l’isviesit a su frade!<br />

A Diomede pustis un’ojada<br />

desit sa dea de cumplitzidade,<br />

che a li narrer: –Acco’ su momentu<br />

de ch’istorrare a Marte discuntentu!–<br />

146 Chena bistentu contr’a s’Immortale<br />

tand’imbolesit su fruttu ‘e Tideu<br />

s’arminzu sou mannu, fùrriu e reu,<br />

e Atena, che sempre puntuale,<br />

bi lu ghiesit, che ira ‘e deu,<br />

sutt’a sa ‘entre su colpu fatale!<br />

Sa carre l’abberzesit bia-’ia,<br />

che frùttura calpida da’ ‘iddia!<br />

147 Un’ùrulu ‘ettesit de dolore<br />

tando su deus pro sa sufferèntzia,<br />

paris patta assumancus in potèntzia<br />

a deghemiza eroes de valore<br />

e, a bolu, a s’eterna residèntzia<br />

tucchesit, suppesende iscurigore<br />

che nues in s’istiu barriadas<br />

da’ unu bulione trobojadas!<br />

148 A bucca abberta che pisches luados<br />

e chen’alenu Gregos e Troianos<br />

restesin cantos fini, assucconados,<br />

crêìndelos signales soberanos!<br />

Marte intantu, cun ojos inchizados,<br />

a Zeus sa ferida cun sas manos<br />

ammustresit e cun tonu felosu<br />

pustis li nêsit, finas lamentosu:<br />

183<br />

Marte si<br />

lamentat<br />

cun Giove


Càntigu V<br />

149 –Duncas, o babbu, tzàntaras degai<br />

baliare in s’Olimpu las devimos?<br />

Pro culpa de s’ilìaca arguai<br />

(e sa neghe l’as tue, già l’ischimos!)<br />

unu contràriu a s’àteru parimos<br />

canes d’isterzu, chi non tzessan mai<br />

de lingher custu o cuddu ‘e sos mortales,<br />

pro nd’aer pr’ingranzeu solu males!<br />

150 Aeres assumancus, naro deo,<br />

lassadu ‘e generare a Tritonea!<br />

De mi faddire affirmende non crêo<br />

ch’est sa peus de totta sa cungrea,<br />

brigajola e mala che sa frea!<br />

Cun tegus, non cun issa, mi la leo,<br />

ca mentre inoghe tottu t’obbedimos,<br />

cudda est a conca sua... e già l’ ‘idimos!<br />

151 Mira custa ferida! A l’ischis chie<br />

in sa ‘entre felchidu m’at s’arminzu?<br />

Diomede! E boltadu contr’a mie<br />

l’at Minerva felosa, in pistighinzu<br />

pro sos d’Argo! Ma ch’istat notte e die,<br />

ratta-ratta che chie at s’isgraffinzu,<br />

brigas chirchende noas e ‘bolottu,<br />

t’est ladinu... ma li perdonas tottu!<br />

152 E su Tidide ite no est fattende!<br />

Che cand’aeret sa sorte in cunsigna<br />

de cussa gherra, cun atza maligna,<br />

cantos Dardanos no est bisestrende!<br />

Fin’a sos Deos como est mattanende,<br />

s’est chi feridu insara at a Ciprigna<br />

chena rispettu o timer fastizu,<br />

ca difendinde fit Issa su fizu!<br />

184


Sas impresas de Diomede<br />

153 Depustis contr’a mie, no attattu,<br />

che porcrabu ‘oltadu s’est feridu<br />

e già lu ‘ides it’est chi m’at fattu!<br />

E mancu male chi lestru fuidu<br />

mi che so a s’olìmpicu palattu,<br />

si no cuddu m’aiat istasidu<br />

àter’ancora e cun pius ardore<br />

in cara a tottu! Assiat orrore!–<br />

154 Li rispondesit Zeus a un’ira:<br />

–Limba de fogu, bae e pibiosu<br />

non ti mustres e mezus ti retira!<br />

De sos Deos su pius odiosu<br />

ses pro a mie, malu, maganzosu,<br />

tottora che oreri gira-gira!<br />

De gherras e cuntrastos sempre as brama<br />

e s’ ‘idet cue chi ses fizu ‘e mama 38 !<br />

155 Chie la domat –nara– a Giunone<br />

si mala e fastizosa est che’ s’atterra?<br />

Da’ issa dogni mala intentzione<br />

as suttu e-i s’amore pro sa gherra!<br />

Ma mi ses fizu, in mente ti l’inserra,<br />

e curare ti fatto da’ Paone;<br />

prîte si fizu non mi fis bistadu<br />

ti ch’aia in s’Avernu ispentumadu!–<br />

156 Nênde gai, Cronide li giamesit<br />

su méigu ‘e sos deos immortales<br />

e Peone luego lu sanesit<br />

da’ sos ch’aiat fastizosos males!<br />

In un’iscutta finas li torresit<br />

sos brios che a prima naturales,<br />

de comente su latte ‘enit rappresu<br />

cando su giagu che l’ ‘ettan in mesu!<br />

185


Càntigu V<br />

157 Sa persone cun manos premurosas<br />

li rinfrischesit Ebe santa in s’ora,<br />

mudéndelu cun bestes decorosas.<br />

Accurtz’a Zeus a si sêre ancora<br />

torresit in s’olìmpica dimora<br />

Marte gloriosu; e sas donosas<br />

Giunone e Minerva, a cosas fattas,<br />

da’Ìlion recuesin suddisfattas!<br />

186


NOTAS DE SU CÀNTIGU CUINTU<br />

Sas impresas de Diomede<br />

1 Sìrio [...]: S’isteddu pius lumenosu de sa Costellasione de su<br />

Cane.<br />

2 oceànica girella [...]: S’Océanu fit pro sos Gregos unu riu mannu<br />

ch’inghiriaiat sa Terra: in custu riu s’immerghian, da-e occidente,<br />

sas istellas pro nd’ ‘essire pius lúghidas da-e s’oriente.<br />

3 Troe [...]: Fizu de Erittóniu, nebode de Dárdanu, babbu de Ilo,<br />

de Assàracu e de Ganimede. Pro lu ricumpensare de su fattu chi<br />

Giove nde l’aiat furadu su pius bellu de sos fizos, Ganimede, apesit<br />

da-e su matessi deus in regalu una còppia de caddos divinos!<br />

4 Ganimede [...]: Fizu ispantosu pro bellesa e galania de su re Troe.<br />

Zeus lu furesit a su babbu pro ch’ aeret servidu a bustu e a chena sos<br />

Deos de s’Olimpu.<br />

5 Laomedonte [...]: Fizu de Ilo e babbu de Príamu.<br />

6 iscudu a ses pizos [...]: Sos iscudos de sos gherreris de tando fin<br />

fattos cun corzos de animales, a pizos, unu cosidu a s’àteru.<br />

7 chena pasu [...]: Ossiat chena si frimmare durante sa cursa.<br />

8 ossu de codone [...]: Est boghe sennaresa. In Logudoresu si narat<br />

“ossu de su codigone o cudone” (osso coccige, in limba terramannesa).<br />

9 Deìpilo [...]: Amigu de Stènelo, non mentovadu in aterue.<br />

10 Eniò [...]: Dea de sa gherra, tirriosa e isfidiada.<br />

11 sustàntzia isvanessida [...]: In sas venas de sos Soberanos non<br />

b’aiat sàmbene, ma una sustàntzia fàtzile a s’isvanessire giamada<br />

“icòre”.<br />

12 Dione [...]: Fiza de Océanu e de Tétide o, segundu àteros, de<br />

Uranu e de Gea. Fit sa mama de Vènere (o Afrodite), chi apesit dae<br />

Giove.<br />

13 Oto e Efialte [...]: Fizos zigantes de Ifimedea e de Aloeu.<br />

14 Eribea [...]: O Eeribea. Segunda muzere de Aloeu e bìdriga de<br />

sos zigantes Oto e Efialte.<br />

15 Ermes [...]: O Mercùriu, o Ermete o Cilleneu. Si trattat sempre<br />

de su matessi deus.(Cfr. su “DITZIONÀRIU OMÉRICU”)<br />

16 Ade [...]: O Plutone, deus de sos Mortos.<br />

17 logu de s’interru [...]: Da-e su mundu de sos Mortos, giamadu<br />

puru Ade, Avernu, Érebu, Tàrtaru, Orcu.<br />

18 Peone [...]: Su méigu de sos Deos soberanos.<br />

187


Càntigu V<br />

19 Egialea [...]: Muzere de Diomede. Fit sa fiza de Adrasto, re de<br />

Argo.<br />

20 Ciprigna [...]:Àteru nòmene de Vènere, derivadu da-e Cipro,<br />

ìsula ue sa dea fit venerada in manera particulare.<br />

21 Acamante [...]: Cumandante de su pópulu de sa Tràcia. Fit fizu<br />

de Eussoro. Istesit mortu da-e Aiace Telamone.<br />

22 Sarpèdone [...]: Fizu de Giove e de Laodàmia. Prìntzipe de sos<br />

Lícios.<br />

23 Fere [...]: Tzittade de sa Messènia, regione de su Peloponnesu,<br />

posta accurtzu a su riu Nedone.<br />

24 Alfeu [...]: Su riu pius mannu de su Peloponnesu e deus de cussas<br />

abbas.<br />

25 Pilemene [...]:Cumandante de s’esércitu de sa Paflagònia, regione<br />

de su Nord de s’Àsia Minore, accurtz’a su Mare Nieddu. A<br />

Pilemene l’ amos a bider biu (!) in su Càntigu XIII.<br />

26 Telepolemu [...]: Fizu de Èrcole e de Astíocle. Lu ‘occhesit<br />

Sarpèdone.<br />

27 populu Licinu [...]: Ossiat de s’esércitu de sa Lìcia.<br />

28 Esione [...]: Fiza de Laomedonte chi Èrcole liberesit da’ unu<br />

mostre marinu.<br />

29 Borea [...]: Bentu chi sulat da-e Nord.<br />

30 a s’Atride [...]: A Menelau.<br />

31 Era [...]: Nòmene gregu de sa dea Giunone.<br />

32 Oras [...]: Fin sas deas de s’ órdine, de sa natura e de sas istajones.<br />

Segundu Omero fin sas antzillas de Zeus, sas chi abberian e tancaian<br />

sas giannas de su Chelu.<br />

33 Scamandru e Simoente [...]: Su Scamandru fit unu riu chi<br />

naschiat in su monte de s’Ida e fit giamadu puru Xantu pro su colore<br />

grogu de sas abbas suas. Accurtz’a Tròia s’auniat a s’àteru riu de<br />

s’Ida, su Simoente.<br />

34 Stèntore [...]: Bandidore gregu da-e sa ‘oghe potente e russa.<br />

35 Cand’a Tebe tucchesit[...]: Cunfronta cun sas ottavas 56-60 de su<br />

‘e battor Càntigos<br />

36 Perifante [...]: Fizu de Ochésiu, gherreri meda valorosu de<br />

s’Etòlia. Mortu da-e Marte.<br />

37 Tronu ‘e gherra [...]: Appellativu de su deus Marte.<br />

38 fizu ‘e mama [...]: Marte fit fizu de Giunone, sa muzere de Giove.<br />

188


ILIADE<br />

CÀNTIGU SESTU<br />

DIOMEDE E GLÀUCO<br />

ÈTTORE E ANDRÒMACA<br />

Èttore e Andròmaca


Càntigu VI<br />

SUMMÀRIU<br />

Sos Acheos a s’attaccu Ottavas 1-13<br />

Elénu 14-19<br />

Èttore ánimat sos Troianos 20-22<br />

Glàuco e Diomede 23-45<br />

Èttore e-i sa mama 46-59<br />

Èttore e Pàride 60-64<br />

Elèna 65-69<br />

Èttore e Andròmaca 70-90<br />

Èttore e-i su fizu 91-98<br />

Èttore e Pàride recuin a gherrare 99-102<br />

190


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

1 Appenas chi sos Deos soberanos<br />

sa cuntierra lassesin felosa,<br />

prus de prima torresit furiosa<br />

a s’atzender tra Gregos e Dardanos<br />

de s’abbolottu sa fiara orrorosa!<br />

E sas boghes, sos gridos disumanos,<br />

tra su Scamandru e-i su Simoentu<br />

fin cun sas armas tottu unu chimentu.<br />

2 Comintzesit Aiace Telamone,<br />

de sos Danaos rocca e cumandante,<br />

a fàghere, tucchendesi a innante,<br />

bisestru mannu de sos d’Ilione,<br />

finas bocchinde a su forte Acamante,<br />

de sos Traces su mezus campione!<br />

Atza noa sos d’Argo intr’ ‘e su coro<br />

s’intendesin cun cuddu a fiancu insoro.<br />

3 Ad Axilu, su fizu ‘e Teutranu,<br />

ch’in sa ‘idda d’Arisba ch’istaiat<br />

e chi sa fama d’èssere teniat<br />

cun sos istranzos sempre a coro in manu,<br />

e a Calésiu, chi li ghiaiat<br />

su carru in su solovru troianu,<br />

tand’allizesit Tidide sa frua<br />

cun mèria atterradora, a moda sua!<br />

4 E, fattu-fattu, a s’Ade ch’imbiesit<br />

Eurìalu 1 a Dresu e a Ofeltìu<br />

e, cun sa tìrria d’unu tilibriu,<br />

posc’a Esepu e a Pédasu s’ ‘oltesit<br />

lêndelis paris armadura e briu!<br />

Fizos fin custos duos chi apesit<br />

da-e Abarbarea 2 Bucolione 3 ,<br />

frua ‘e Laomedonte d’Ilione.<br />

191<br />

Sos Acheos<br />

a s’attaccu


Càntigu VI<br />

5 Pro manos de Polìpete atzuridu<br />

frantu ruesit pustis Astiálu<br />

e da’ sa lantza ‘e s’Odisseu galu<br />

tales Pidite, in Pèrcote 4 naschìdu.<br />

Connoschésini puru fadu malu<br />

Aretaone, che deus dechidu,<br />

da’ su bratzu ‘e Teucro 5 gherradore,<br />

e Ablero da’ Antìlocu ‘e Nestòre!<br />

6 In s’ora Agamènnone a Elàtu,<br />

chi recuidu fit da-e Pedasu 6 ,<br />

una lantza felchesit in su nasu;<br />

e Léito 7 a Filàcu a disbarattu,<br />

in su l’ ‘ider fuende chena pasu,<br />

coro e ancas muttesit. E isfattu<br />

a Melàntziu, sighinde, isterrijesit<br />

Eurìpilo forte e l’ispozesit.<br />

7 Che cane fatt’a fera fit appittu<br />

da’ ora Menelau oji-acutadu<br />

a tales Adrasto e, giagh’ ‘oltuladu<br />

a s’inimigu in unu tamarittu<br />

su carru si li fit e istrombuladu<br />

nde fit a cara a terra, poverittu,<br />

che astore pettaju, a unu ‘oleu,<br />

si l’avventesit su fizu ‘e s’Atreu!<br />

8 Li nêsit tando Adrasto pibiosu,<br />

lêndeli sos benujos: –Menelao,<br />

biu mi lassa... sias generosu<br />

e preju raru giuro chi ti dao!<br />

No est fàula, no, sa chi ti nâo:<br />

appenas babbu meu affriscionosu<br />

ischit su fattu, de comente est riccu,<br />

ti tattat de ricchesas dogn’afficcu!–<br />

192


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

9 A sas naves l’aiat de seguru<br />

che presoneri fattu accumpanzare<br />

si pensadu su frade a l’atzottare<br />

no aeret e cun limbazu duru:<br />

–Coro ‘e pudda e maccu, abbindulare<br />

fàgheti ancora! E portatila puru<br />

a intro ‘e domo sa zente ‘e Priàmu,<br />

tantu a tie non pìttigat su camu!<br />

10 Buccallottu! Cun tegus cumportados<br />

che pare sos Troianos non si sunu,<br />

si lassadu de Lene t’an deunu!<br />

Bider los cherzo tottu massacrados!<br />

Finas minores non nde campet unu,<br />

ne sos illieronzos disizados<br />

battan a cumprimentu sas femìnas,<br />

pro chi mancu che resten raighinas!–<br />

11 A s’ammentu de s’arrennegu antigu<br />

si l’est su coro che sa paza atzesu<br />

e, remurzende fele, lestru attesu<br />

da-e pês ch’iscatzesit s’inimigu!<br />

Ma chena si chinnire manc’azigu,<br />

e primma d’isse, a sa ‘entre in mesu<br />

una lantza de frassu li cravesit<br />

su frade ojos de lupu e lu franghesit!<br />

12 A palas a insegus , reu-reu,<br />

che ruesit Adrasto, a ojos fora,<br />

e s’arma chen’ ‘istentu atterradora<br />

a pê’ in matta li lêsit s’Atreu!<br />

Detzisu a sos Danaos própriu in s’ora<br />

abboghinesit tando Gereneu 8 :<br />

–O eroes, a pustis lu lassade<br />

sos mortos d’ispozare e avantzade!<br />

193


Elènu<br />

Càntigu VI<br />

13 Pro cantu ancora podides, o frades,<br />

a s’Ade nd’imbiade iscurigosa<br />

de Dardaneos! D’àteru bramosa<br />

non siat sa manu ‘ostra! Bos portades<br />

sol’appoi a sas naves dogni cosa,<br />

cantende sa ‘ittòria chi bramades!–<br />

Nêsit de Pilo su Mere ‘arvicanu<br />

e protzedesit Argo, a lantza in manu.<br />

14 E fit rutta sa ‘idda de Priàmu<br />

pro s’atza ‘e sos de re Agamennone<br />

(che s’intenderan s’apprettu ‘e s’isprone<br />

a s’inserrare in sa rocca ‘e Pergàmu<br />

chirchende amparu fin sos d’Ilione!)<br />

cand’Elénu 9 , indovinu ‘e bonu cramu,<br />

da’ Èttore, su frade, che tucchesit<br />

e da’ Enea, a bémidas, e nêsit:<br />

15 –Frade caru, chi pro a nois tottu<br />

ses lumera ‘e virtude e nobilesa,<br />

e tue, Enea, amadu e connottu<br />

che campione ‘e rara fieresa,<br />

toccat a bois in cust’abbolottu<br />

d’ammanizare a Tròia una difesa!<br />

Grae est s’ora... che mai! E sos soldados<br />

prus non rezen s’attaccu, isperesciados!<br />

16 Miràdelos tzedinde passu-passu<br />

cantos sunu, a innante che in coa!<br />

Ura mala! In s’ilìacu giassu<br />

a ponner pês sos Gregos sun a proa!<br />

Bois in coro... bois... atza noa<br />

nos torrade, pro ch’a unu cummassu<br />

non ruemus de piuer e de morte!<br />

Bardiàdenos! Siedas bona norte!<br />

194


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

17 S’ispera intr’ ‘e su coro ‘e sa vittòria<br />

nos abbivade, o frades, ambos pare!<br />

E, si detzisu de nos settesciare<br />

aeret Zeus, siat nessi in glòria!<br />

Tue intantu, o Ettòrre, in sa memòria<br />

su chi ti naro pensa a t’inserrare:<br />

cheret ch’a Tròia tucches che a bolu<br />

pro faeddare a mama 10 e solu-solu!<br />

18 Chi andet cun sas féminas li nara,<br />

gràscias dimandende a coro in manu<br />

pro su bonu ‘e s’esércitu dardanu,<br />

a su témpiu ‘e Minerva s’ojigiara.<br />

Sa tùniga –cunsìzali– pius rara<br />

chi l’offerzat; su pignu prus galanu<br />

chi tenet arribbadu chi li portet,<br />

pro chi ‘e s’amparu sou nos cunfortet!<br />

19 Chi li promittat puru de un’annu<br />

dóighi tràilas de primu impittu,<br />

si nos sulenat Issa da’ s’affannu<br />

chi su bratzu atzuridu e malaittu<br />

nos est dende de Diomede mannu!<br />

Cando che fit su fizu beneittu<br />

de Peleu gherrende, crê’ a mie,<br />

no amos peleadu deasie!–<br />

20 Nêsit Elénu; e da’ su carru a terra<br />

Èttore che un’ira nde saltiesit<br />

e, cun sa lantza in manu, che tucchesit<br />

própriu in su mesu de sa cuntierra!<br />

Coràggiu e fide noa s’agattesit<br />

donzi troianu e-i sa gherra<br />

s’infiamesit in s’istante, e mala<br />

prus de prima, da’ una a s’àter’ala!<br />

195<br />

Èttore<br />

ánimat sos<br />

Troianos


Glàuco<br />

e Diomede<br />

Càntigu VI<br />

21 In su los bider de nou accanidos,<br />

a s’insegus torresin sos Acheos<br />

crêinde chi esseran assistidos<br />

sos de Priámu da’ deas e deos!<br />

Èttore tando, resinnadu, a gridos:<br />

–M’iscultade, o fortes Dardaneos,<br />

e puru ‘ois m’intendide, o frades,<br />

ch’in sa pelea nos accostazades!<br />

22 A bidda cheret ch’ande solu appena<br />

pro dare a mama su bonu consizu<br />

ch’apat cun sas femìnas contivizu<br />

de pretziare a Minerva Atena.<br />

De trattenner non penso manc’aizu;<br />

bois mustrade intantu in dogni vena<br />

de gigher sàmbene ‘e sa mezus ratza,<br />

su passu cuntrasténdelis cun atza!–<br />

23 Tucchesit nênde gai a s’impressada<br />

Èttore, coro forte, a Ilione<br />

affianzéndesi in parte sa persone<br />

cun s’iscudu ‘e pedde ‘ene contzada.<br />

Fit Glàuco in su mentre, che leone,<br />

teninde in manu sa lantza appunzada,<br />

in mesu a sos Troianos avantzende<br />

a s’ala ‘e Diomede, che bolende!<br />

24 Bidendesilu innante tott’in una<br />

li nêsit su Tidide curiosu:<br />

–Nàrami chie ses, o coraggiosu!<br />

S’isfidas gai e tottu sa fortuna<br />

o est ca ti crês tue valorosu<br />

o ca nàschidu ses in bona luna!<br />

Cantadu –ti nar’ ‘eo– l’at s’istria<br />

a chie abbojat a’ cust’ala mia!<br />

196


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

25 S’esseras tue invece calchi deus,<br />

da-e chelu faladu in marrania,<br />

tando mi nd’isto in làccana mia<br />

pro non nd’ ‘essire a su male e peus!<br />

Sa ch’a Licurgo 11 mala tribulia<br />

desit in Tràcia s’immortale Zeus<br />

no est debadas a si l’ammentare!<br />

Mezus s’Olimpu a lu rispettare!<br />

26 In sas montagnas de Nisa 12 buscosas<br />

aiat s’imprudente ispuntorzadu<br />

de Diónisu 13 sas Ninfas donosas<br />

chi l’aian che mamas allevadu!<br />

E sicomente, fuinde, ‘oltuladu<br />

sas tedas sacras e àteras cosas<br />

aian cuddas, su deus a mare<br />

fit fuidu, timinde, a si ch’ ‘ettare!<br />

27 Cumprendéndeli Teti 14 s’arrennegu<br />

si l’istringhesit treme-treme a sinu<br />

s’ómine mannu, su Mere ‘e su ‘inu,<br />

torréndeli ‘e su coro s’assussegu!<br />

Pro tant’offesa lu fattesit tzegu<br />

a Licurgo però Zeus divinu,<br />

ne campare sos deos lu lassesin<br />

tempus meda, a tales l’odiesin!<br />

28 S’adducas de s’Olimpu esseras tue<br />

sas armas ti las rendo, o Immortale!<br />

S’invece che a mie ses mortale,<br />

forte, onoradu, non importat d’ue,<br />

t’annùntzio chi non b’isto fue-fue<br />

e ch’est custa pro te s’ora fatale!<br />

Ma innanti de lomper a concluos<br />

narami: e chie fin sos Mannos tuos?–<br />

197


Càntigu VI<br />

29 E Glàuco in risposta: –Ite t’importat<br />

d’ischire ‘e cales so? It’est sa vida?<br />

E sas erèntzias? Che foza ingroghida<br />

sun issas, chi su ‘entu si che portat<br />

pustis rutta, ma ch’in terra ficchida<br />

d’umore noittolu lu cunfortat<br />

su terriminzu... e no est un’arcanu<br />

si àteras nde brotan a beranu!<br />

30 Ma s’est ch’abberu bramas de l’intèndere,<br />

o frua valorosa de Tideu,<br />

una cosa luego dês cumprèndere:<br />

antigu meda e nóbile est s’ereu<br />

de chie avantzat detzisu a t’offèndere!<br />

Da-e Sisìfu 15 su bisaju meu<br />

in sa tzittade d’Éfira 16 fit nâdu<br />

e a lumen fit Glàuco 17 giamadu!<br />

31 Bellerofonte, bellu e atzuridu,<br />

depustis da-e Glàuco naschesit,<br />

su ch’in Lìcia (poi d’aer bocchidu<br />

a Bèllero 18 ) re Pretu 19 ch’imbiesit<br />

pr’attuare su ch’aiat bordidu<br />

contr’a Giòbate 20 . E custu lu retzesit<br />

cun onores a giaju, chen’ischire<br />

chi fit lómpidu cue a lu ‘occhire!<br />

32 Ma cando de su ‘énnaru mettanzu<br />

iscobiesit, iscritta in sa chera<br />

de duas taulittas, sa filera,<br />

non settesciesit Giòbate s’istranzu,<br />

ne trassesit pro Pretu paris banzu:<br />

ischinde de sa fortza, a sa Chimera 21<br />

l’imponzesit d’ ‘occhire... cosa ‘e pagu,<br />

si fit cudda leone, craba e dragu!<br />

198


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

33 Proa tremenda! Mostre disumanu!<br />

Eppuru giaju meu ‘ittoriosu<br />

nd’ ‘essesit e mancari che vulcanu<br />

framas butterat de fogu orrorosu<br />

cudda da’ ‘ucca! Zeus soberanu<br />

mustradu s’est sa die affriscionosu<br />

cun isse... e decomente! Si ‘oltesit<br />

contr’a Solima 22 poi e la domesit!<br />

34 Lìcios e Solimeos 22 a s’afferra<br />

fin da-e medas annos e atzesa<br />

a tales mai si fit bida in terra<br />

una pelea de tanta mannesa!<br />

Muttire nde deviat cussa gherra...<br />

e lu fattesit! Posca sa fieresa<br />

franghesit (e fit su tertz’oriolu!)<br />

de sas Amasonas... 23 e a su solu!<br />

35 Ma sa proa prus manna de abberu<br />

la deviat prus tardu superare,<br />

cando isterrijesit tott’umpare<br />

sos Lìcios de pagu cunsideru<br />

chi tentesin sa vida ‘e li leare<br />

da’ sas impresas recuinde alteru!<br />

Solu tando Giobate in su palattu<br />

l’atzettesit, in coro suddisfattu!<br />

36 Antzis fruttu crêìndelu ‘e s’amore<br />

de calicunu de sos Immortales,<br />

pustis de tantas proas de valore,<br />

li cojuesit sa fiza e fruttales<br />

li desit bellos, binzas, animales,<br />

ortos e tancas de bonu laore!<br />

E finas mesu Rennu l’intreghesit<br />

e re, a paris sou, lu fattesit!<br />

199


Càntigu VI<br />

37 Da-e Bellerofonte est sa zenia<br />

de tres fizos ancora aumentada:<br />

d’una fémina, e fit Laodamia,<br />

chi da-e Zeus istesit amada<br />

e s’est de Sarpedone illierada;<br />

màscios invece ‘e rara valentia<br />

fin sos àteros duos mentovados,<br />

Isandru e Ippolócu lumenados!<br />

38 Ma cando palas l’ ‘oltesit sa sorte<br />

derruttos si li sunu domo e coro:<br />

Marte a innante a Isandru forte<br />

li ‘occhesit e Diana brìglias d’oro 24<br />

desit posca a sa fiza mala morte!<br />

Gai sa vida de raru decoro<br />

finas isse agabbesit che mischinu<br />

tzegu, a sa sola, arrennegadu e cinu!<br />

39 Deo so de sa generassione<br />

de Ippolócu, o fizu de Tideu,<br />

Glàuco ‘e nomen, che bisaju meu!<br />

Babbu mi at mandadu a Ilione<br />

e d’ammustrare ap’ ‘eo intentzione<br />

de esser dignu de s’antigu ereu!<br />

Ma chi perda o chi nd’ ‘essa ‘inchidore,<br />

gherrare contr’a tie est già onore!–<br />

40 Nêsit; e Diomede in su momentu,<br />

pustis d’aer felchidu in su terrinu<br />

sa lantza sua, cun coro cuntentu<br />

abboghinesit: –Duncas su destinu<br />

contr’a pare in s’ilìacu chimentu<br />

nos fit ponzende! D’Eneu 25 divinu<br />

Bellerofonte istranzu est bistadu<br />

in Calidone, cando b’est tuccadu!<br />

200


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

41 Vinti dies b’istesit e che frade<br />

Eneu a giaju tou lu trattesit:<br />

una chintorza ‘e pùrpura li desit<br />

primm’ ‘e partire in pignu d’amistade!<br />

Cun una coppa ‘e rara calidade<br />

Bellerofonte lu ricambiesit<br />

e cussu pensu ancora l’apo in domo<br />

e acco’ prîte est chi ti lu fentomo!<br />

42 A babbu invece non l’apo connottu,<br />

ca Tideu, bon’ànima, lassadu<br />

m’at orfaneddu, poi ch’est tuccadu<br />

contr’a Tebe a minter abbolottu!<br />

Eneu, donnumannu, prus de tottu<br />

créschidu m’at che fizu e allevadu.<br />

Ma si sos Mannos nostros fin amigos,<br />

podimos nois esser inimigos?<br />

43 Accabadu mi paret chi lassemus<br />

de nos dever sas fortzas mesurare<br />

e chi s’arma contr’àtere ‘oltemus<br />

giaghi nos toccat de las impittare!<br />

Mezus cosa est –nar’ ‘eo– ch’onoremus<br />

s’abboju ‘e oe, ambos pare-pare<br />

giambèndenos sos trastes de su chertu,<br />

abbratzèndenos posca a coro abbertu!<br />

44 E finas, istringhèndenos sa manu,<br />

unu in domo de s’àteru devimos<br />

promitter d’istranzare, si nd’ ‘essimos<br />

bios da’ s’abbolottu troianu!<br />

Asi cuntzedat Zeus soberanu,<br />

mirende a comente nois faghimos,<br />

sa paghe a cantos sunu in cuntierra,<br />

ca dannu non b’at peus de sa gherra!–<br />

201


Èttore<br />

e-i sa mama<br />

Càntigu VI<br />

45 Narende gai, Glàuco e Tidide<br />

da-e su carru insoro nde brinchesin:<br />

a innante sa manu s’istringhesin,<br />

pustis sas armas, in pignu de fide,<br />

cun ojos de ispantu si giambesin!<br />

Ma li dêt aer su sinnu Cronide<br />

a Glàuco leadu, s’at rendìdu<br />

armas d’oro pro brunzu ch’at retzidu!<br />

46 A sa gianna de Scea imperistantu<br />

arrivesit Ettòrre che a bolu<br />

e a pês de su fau ‘e Zeus 26 santu<br />

agattesit sas féminas in dolu<br />

chie preghende e chie in piantu!<br />

L’inghiriesin tottu in oriolu<br />

d’ischire novas de custu e de cuddu,<br />

che chie est mattanadu da’ su suddu!<br />

47 Non rispondesit a perunu apprettu,<br />

ma lis nêsit ch’aian sos Troianos<br />

bisonzu de sos Deos soberanos,<br />

de los pregare adducas chen’isettu!<br />

A sos palattos pustis non lontanos<br />

tucchesit de su babbu ‘erettu-‘erettu<br />

pro b’agattare a Écuba reina<br />

e dàreli in cunsigna sa faina.<br />

48 (Fit sa règgia ‘e Priàmu tottacanta<br />

cun màrmaros lughentes costruida,<br />

de lollas e de arcos abbellida,<br />

de giardinos cun milli e una pianta!<br />

Sicomente sos fizos fin chimbanta,<br />

bi lis aiat tales cumpartida<br />

ch’a dogni fizu e fiza fit toccada<br />

un’istàntzia frunida e abbandada!)<br />

202


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

49 Cun Laodice 27 ‘idesit sa mama<br />

in su giardinu Ettòrre passizende.<br />

Si l’accurtziesit, e cudda, tremende<br />

e lêndeli sas manos: –Cale brama<br />

ti nde ‘attit, o fizu? Apprettende<br />

sos Acheos nos sunu? O già sa frama<br />

si pesat subra nostru de s’Atreu?<br />

Cheres pro cussu chi m’invoche a Zeu?<br />

50 S’est su bisonzu chi nos lu pretendet<br />

cun sas féminas b’ando in cumpagnia<br />

a pregare ‘e s’Olimpu s’alta Ghia,<br />

ca mama su ch’est giustu lu cumprendet!<br />

Ma tue frìmmati un’iscutta ebbia<br />

pro chi ti ‘atta su ‘inu, chi rendet<br />

forte su coro e su bratzu atzuridu,<br />

dulche de coment’est e saboridu!<br />

51 Tratténeti... e cun nois los onora<br />

sos immortales olìmpicos Deos<br />

pro chi nos tuden luttos e anneos!<br />

Beni, o sienda nostra amparadora,<br />

pustis recuis da’ sos Dardaneos!–<br />

E su fizu in risposta: –A mezus ora<br />

dia narrer su ‘inu de lassare,<br />

ca mi podet sa mente anneulare!<br />

52 De onorare a Giove onnipotente,<br />

bruttu comente so in sa persone,<br />

créemi, o mama, chi non m’est detzente!<br />

Tue lu faghe. A Minerva Tritone<br />

galu prètzia e onora dignamente<br />

cun sas féminas tottu d’Ilione!<br />

Sa tùniga prus bella e valorosa<br />

ch’as in domo li gighe a sa Diosa!<br />

203


Càntigu VI<br />

53 In sos benujos, cando la visìtas,<br />

bi la collòca cun manu bonigna<br />

dimandéndeli gràscias beneittas<br />

e chi nd’agabbet sa gherra maligna.<br />

Pustis dóighi rassas seddalittas<br />

de li sacrificare ti nd’impigna,<br />

si da-e Tròia sa Dea a lontanu<br />

tenzerat a Tidide disumanu!<br />

54 Deo invece a Paris facci-tortu<br />

cheret ch’ande a chircare a domo sua<br />

o aterue, giagh’est sempre in fua<br />

bramende da’ sas féminas cunfortu!<br />

Sa neghe l’at sol’isse ‘e tanta lua<br />

e, si l’ ‘idera, o mama, finas mortu<br />

su coro sulenare si mi diat,<br />

mancari frade ‘e sàmbene mi siat!–<br />

55 Manc’aiat cumpridu ‘e faeddare<br />

ch’a sas isclavas Écuba giamesit,<br />

fizas e nuras e las reunesit<br />

intro sa lolla, prontas a tuccare.<br />

A s’istàntzia sua posc’andesit<br />

sa tùniga prus bella a seberare<br />

de sas ch’aiat riccas, recramadas<br />

da-e sas Sidoneas 28 fentomadas.<br />

56 (Nde las aiat Paris da’ Sidone<br />

sas tessidoras battidas a bantu,<br />

da-e Sparta torrende a Ilione<br />

cun Elèna reina, àter’ispantu!)<br />

Lêsit su pignu e in pultescione<br />

tucchesin lestras a su témpiu santu<br />

de Minerva, in su puntu collocadu<br />

de sa ‘idda prus altu e bentuladu.<br />

204


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

57 Lómpidos cue, sas giannas Teanu 29<br />

innante isbambarriesit e, cantende<br />

laudes d’alabàntzia, pianu-pianu<br />

ch’intresin tottu a intro. Suspirende<br />

Écuba tando su pignu galanu<br />

a sa pobidda desit coittende<br />

de Antenore, ch’a lu collocare<br />

lestra tucchesit a pês de s’altare.<br />

58 «O mama, –nêsit posca– nos l’atzetta<br />

da-e su coro custu ‘estire raru<br />

cun sa devossione prus cumpleta<br />

e cun s’affettu meu pius caru!<br />

A pês tuos, cun s’ànima inchieta,<br />

benimos gramessende bon’amparu<br />

pro custa ‘idda nostra valorosa,<br />

pro donzi fizu sou e donz’isposa!<br />

59 Si de nos sulenare detzideras,<br />

su fizu mutti innanti de Tideu,<br />

chi da-e ora, che un’ira ‘e deu,<br />

nos est faghinde, o Reina, a biseras!<br />

Dóighi seddalittas chena neu<br />

ti promittimos e intzensu e cheras;<br />

ma tue isparghi subr’a Ilione<br />

sas alas tuas in s’occasione!»<br />

60 Non l’iscultesit sa Divinidade<br />

de sa satzerdotessa su lamentu.<br />

Èttore intantu a s’appartamentu<br />

fit dadu a passos mannos de su frade.<br />

Palattu bellu, de raru ornamentu,<br />

chi Pàride, in tempos d’amistade,<br />

s’aiat isse e tottu fraigadu<br />

da-e sos mezus mastros aggiuadu.<br />

205<br />

Èttore<br />

e Pàride


Càntigu VI<br />

61 Ch’intresit, cun su coro in pistighinzu,<br />

poi arrumbada sa lantza a su muru<br />

(nâchi fit de ses passos cuss’arminzu!),<br />

e in su pê-pianu azig’iscuru<br />

l’agattesit e ...armizende puru!<br />

«Oddeu, calchi tacca de ruinzu<br />

–li nêsit beffulanu– b’est pontzende<br />

in cussos trastes! E los ses lustrende!<br />

62 De torrare as forsi intentzione<br />

a nos accostazare in su dovere?<br />

Mezus s’istat inoghe, nd’as rejone,<br />

finas cun s’affianzu ‘e sa muzere!<br />

O t’amos dadu calchi istranguglione<br />

in s’isfida cun s’ispartanu mere?<br />

S’as cabu, crê’ a mie, pones fattu,<br />

a boltas non ti brujen su palattu!»<br />

63 «Cun rejone m’abbeffas e m’atzottas!<br />

–li rispondesit Paris oji-bellu–<br />

Però non crêo chi pensare pottas<br />

chi sia offesu pro cuddu duellu!<br />

Sas neghes, frade caru... emmo... tottas<br />

las ap’ ‘eo ‘e s’ilìacu masellu!<br />

E finas pianghende so sa sorte<br />

chi ‘alu non m’at gittu a dura morte!<br />

64 Ma non lu so vigliaccu, manc’appena!<br />

Ne inoghe apo in mente ‘e mi ficchire!<br />

Ne at tentadu de mi l’impidire<br />

cun carignos o àteru Elèna,<br />

ch’antzis cun boghe detzisa e serena<br />

m’ispronat a sa gherra a recuire!<br />

De mi ‘estire su tempus mi dae<br />

ca tuccamos umpare; si no, bae!»<br />

206


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

65 Risposta non retzesit da’ su frade.<br />

Tand’Elèna fatale: –O connadu,<br />

m’aeret unu lampu settesciadu<br />

o unu ‘entu chena piedade<br />

da-e mare a monte pisuladu<br />

fintz’a sos padros a lomper de s’Ade,<br />

sa die chi m’at mama partorida!<br />

Cane mala sa ‘olta ch’est naschìda!<br />

66 M’esserat assumancus, si fit sorte<br />

ch’aère semenadu tant’orrore,<br />

un’ómine toccadu pius forte<br />

chi s’ ‘irgonzerat de su disonore!<br />

Ma Paris non nde mustrat de valore,<br />

ne at aer frimmesa fintz’a morte,<br />

a tales chi non crêo chi campare<br />

pottat a longu pro si nde lograre!<br />

67 Ma tue avantza, setzi e ti reposa<br />

solu un’iscutta, tue ch’in sas palas<br />

sas obbligasciones pius malas<br />

de custa gherra rezes odiosa!<br />

Cun Paris, s’aisettas, ti che falas;<br />

bùffati imperistantu calchi cosa!<br />

A tottu nos at Zeus cundennados<br />

a esser pro s’eternu mentovados!–<br />

68 E in risposta Ettòrre cun rispettu:<br />

–Trattenner non mi potto manc’aizu,<br />

Elèna cara e dulche, ca s’apprettu<br />

est pius forte de ogni disizu!<br />

Cumpréndami, ti prego, ma s’affettu<br />

sa muzere mi narat e su fizu<br />

de lomper un’iscutta a saludare,<br />

prima de recuire a battagliare!<br />

207<br />

Elèna


Èttore<br />

e Andròmaca<br />

Càntigu VI<br />

69 E chie l’ischit si Zeus ancora<br />

m’accansat de los bídere sa gana?<br />

E si esserat custa s’ùltim’ora<br />

chi mi restat de vida, sorte arcana?<br />

Siat comente, tue a sa mattana<br />

nâli chi tucchet e ch’appena fora<br />

de sa ‘idda, si est coidadosu,<br />

nos bidimos. Salude e adiosu!–<br />

70 A domo sua pustis s’avviesit<br />

Èttore coro forte a s’impressada;<br />

ma sa muzere, addaghi b’arrivesit,<br />

non be-i fidi, ca che fit tuccada<br />

cun fizu e un’isclava, assucconada,<br />

a sa turre prus alta. S’aumbresit<br />

Tronu de gherra in non los bider cue<br />

che sole ch’est cuadu da-e nue!<br />

71 Nêsit tando cun su coro a toccheddu<br />

a sas féminas suas: –Ch’est bessida<br />

a inue Andròmaca 30 dechida?<br />

E gittu prîte s’at su fizareddu?<br />

Coittade, torràdemi faeddu,<br />

ca b’at netzessidade chi los bida!<br />

A pregare a su témpiu sun andados?<br />

O a domo ‘e connadas o connados?–<br />

72 E in risposta sa pius antziana:<br />

–Frade istimadu, accolla e ladina<br />

sa veridade: Andròmaca galana<br />

a pregare a Minerva ojiasulina<br />

no est tuccada, pro tenner lontana<br />

da-e sa ‘idda nostra ogni ruina,<br />

e ne de visitare su disizu<br />

l’ ‘enzesit sos parentes cun su fizu.<br />

208


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

73 A sa turre prus alta d’Ilione<br />

est pigada cun su coro a boleu,<br />

ca intesu at chi sos d’Agamennone<br />

bos fini bisestrende tott’arreu!<br />

Finas su fizu si ch’at gittu, oddeu,<br />

e non cumprendo pro cale rejone,<br />

si mezus –naro deo– fit bistadu<br />

ch’intro de domo l’aeret lassadu!–<br />

74 Manc’aiat cumpridu sa rellatta<br />

ch’a foras ch’istuppesit chen’ ‘istentu<br />

s’Eroe ‘e chentu chertos, in suffratta,<br />

sa ‘idda attraessende che a bentu,<br />

o a bértiga ‘e lampu paris patta<br />

cand’isfuettat in notte ‘e tramentu!<br />

L’ ‘idesit da-e Scea sa donosa<br />

e a s’incontra l’andesit pressosa!<br />

75 (A Etìone Èttore l’aiat<br />

dimandada sa fémina a isposa<br />

e portada cun doda valorosa<br />

da-e Tebe Ipoplàcia 31 , ue istaiat,<br />

a Ilione che prenda dicciosa!<br />

In cunsideru mannu la teniat,<br />

ca fit pobidda ‘e valentia rara,<br />

sàbia, onesta, affriscionosa e cara!<br />

76 Unu fizu aian minoreddu,<br />

Scamàndriu che’ su riu nomenadu,<br />

pil’arritzadu, bellu, oji-nieddu,<br />

ma chi fit da’ sa zente lumenadu<br />

Astianatte, ch’in cussu faeddu<br />

cheret narrer “segnore appoderadu”,<br />

e un’ura fit cussa ‘e bonasorte<br />

d’esser a mannu che su babbu forte!)<br />

209


Càntigu VI<br />

77 Finas s’antzilla, chi s’aiat gittu<br />

Andròmaca dechida a cussu trettu<br />

pro li leare in bratzos su puppittu,<br />

de sa padrona bidinde s’apprettu,<br />

fatt’a issa tucchesit cun affettu<br />

s’amore cumprendende beneittu!<br />

Si nd’allegresit s’Eroe e de gosu<br />

si l’aundesit su coro astraosu!<br />

78 S’abbratzesin; ma, lêndeli sa manu,<br />

li nêsit sa pobidda: –Prenda ‘e oro,<br />

non t’istes da-e nois a lontanu!<br />

Pro su ddaddeddu nostru est chi t’imploro,<br />

su sole bellu nostru ‘e su manzanu<br />

e pustis pro a mie! Custu coro<br />

toccheddende mi nât chi s’andas cue<br />

a domo ‘iu non nde torras tue!<br />

79 Adducas ti trattene, coro meu,<br />

ca contr’a tie, chi ses su prus forte,<br />

s’at a allurpire s’esércitu acheu<br />

bramosu de ti dare mala morte!<br />

E cale pro a nois peus sorte:<br />

órfanu fizu tou, oddeu-oddeu,<br />

deo viuda, istrinta in cadena,<br />

obbligada a servire in domo anzena!<br />

80 Mezus morta ch’a bider cussa die!<br />

Babbu non nd’apo a ue recuire,<br />

ne mama affriscionosa a mi retzire<br />

e ne frades restados sun a mie!<br />

E chie nos nde ‘àrdiat? Chie, chie?<br />

Tottu pensesit a mi los bocchire<br />

Achille, coro ‘e ferru, in bidda mia,<br />

foras de mama, morta in angustia!<br />

210


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

81 –A Etìone, chi si fit mustradu<br />

difendinde sa ‘idda valorosu,<br />

non li lêsit Pelide oji-acutadu<br />

s’armadura sa die, e, timizosu<br />

de sa repicca ‘e s’Olimpu sobradu,<br />

finas sa tumba ‘e s’ùltimu reposu<br />

li fattesit deghile fraigare<br />

e de piantas altas inghiriare.<br />

82 In sa matessi antua, ohi dolore!<br />

galu m’ ‘occhesit chena piedade<br />

sos sette frades mios de valore,<br />

che gerriles a s’intrada ‘e s’istade!<br />

E mama, da’ reale autoridade,<br />

puru connottu at su disonore<br />

che teracca ‘e servire in su palattu<br />

finas a si pagare su riscattu!<br />

83 E cand’a Tebe líera torresit<br />

su patire ‘e sa sorte isfidiada<br />

a tales che l’aiat imbetzada,<br />

chi pustis pagu sa vida li lêsit<br />

Diana, pro la ‘ider sulenada!<br />

Ahi destinu su chi nos tocchesit!<br />

E tue, Èttore caru, Èttore mannu,<br />

sola mi lassas como in tant’affannu?<br />

84 Tue ses pro a mie babbu e mama,<br />

frade ‘onu ses tue, isposu, amigu!<br />

Tue ‘e sa vida mia ses fiama,<br />

su sole ‘e fizu tou, ùnicu abbigu!<br />

Faghe goi: s’esércitu lu giama<br />

e lu reuni u’est su crabufigu,<br />

ca da-e ora est Argo in cussu giassu<br />

chirchende de s’abberrer unu passu!<br />

211


Càntigu VI<br />

85 Pro tres bias tentadu at s’impresa<br />

in cussu trettu e cun atza s’Acheu:<br />

cun sos Aiaces e Idomeneu,<br />

cun sos Atrides e, cun prus pretesa,<br />

issara cun su fizu de Tideu!<br />

Cheret ch’approntes cue sa difesa,<br />

ca dên ischire sos ‘nimigos puru<br />

ch’est cue pius débile su muru!–<br />

86 E in risposta Ettòrre suspirende:<br />

–Lughe ‘e sos ojos mios, prenda rara,<br />

cantu m’affritzat su chi mi ses nênde!<br />

Ma pro cantu mi sias tue cara<br />

e su coro m’intenda sambenende<br />

pro sa d’Astianatte dulche cara,<br />

non potto, crê’ a mie, recusare<br />

pro Tròia su dovere de gherrare!<br />

87 Su disonore timo prus de tottu<br />

de chie che vigliaccu si cumportat<br />

e in s’istòria su nomen chi portat<br />

lassat pro malu iscrittu e connottu!<br />

Vittire non lu cherzo s’abbolottu:<br />

solu a bi pensare si mi ‘ortat<br />

che cane a ladru su coro, de glòria<br />

che sos Mannos bramosu e de vittòria!<br />

88 Eppuru ch’at a ruer Ilione<br />

su coro m’est narende, ohi comente!<br />

e cun Priàmu e sa troiana zente<br />

sa mama e-i sos frades, a muntone!<br />

Ma sa peus pro me afflissione<br />

est su pensare appenas solamente<br />

chi che pottedas tue e fizu meu<br />

in manos capitare ‘e calchi acheu!<br />

212


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

89 A boltas ti m’immàgino vivinde<br />

in una ‘idda d’Argo a malagana,<br />

che teracca trattada o che fulana<br />

sutt’a padrona laênde o tessinde<br />

o carrende abba, andende e beninde,<br />

a brocca in conca da-e sa funtana!<br />

E sa zente, bidéndeti in piantu,<br />

nàrrerti, ammustréndeti a ispantu:<br />

90 –D’Èttore troianu fit muzere,<br />

de s’eroe prus forte e atzuridu<br />

chi mai in Tròia siat esistidu!–<br />

Tando prus fùrriu su dispiaghere,<br />

cun su disizu de su primu mere,<br />

su coro t’at a render istasidu!<br />

Mezus mortu ch’a bider cussa die!<br />

Mezus mortu che a perder a tie!–<br />

91 Nêsit; e-i sos bratzos illonghesit<br />

mannos e fortes versus su bambinu<br />

cun ojos de accisu! Ticchirriesit<br />

sa criaduredda e in su sinu<br />

de sa teracca si ch’affianzesit!<br />

S’elmu ‘e su babbu de pilu caddinu<br />

e sas armas de brunzu temperadu<br />

l’aian, coro ‘e mama, assucconadu!<br />

92 Riesin babbu e mama fatt’a pare<br />

de su fizu intendinde su lamentu<br />

e s’elmu da-e conca in su momentu<br />

pensesit Èttore a si nde ‘ogare.<br />

Pustis in bratzos lu lêsit cuntentu<br />

a s’altza e fala faghìndelu andare,<br />

si lu ‘asesit maicantas bias,<br />

pustis preghende sas tzelestes Ghias:<br />

213<br />

Èttore<br />

e-i su fizu


Càntigu VI<br />

93 –O Zeus santu, o Deos soberanos,<br />

crèschere sanu e forte la faghide<br />

custa fruedda mia e cuntzedide<br />

chi siat che a mie ‘e sos Troianos<br />

onore e bantu, fortilesa e fide!<br />

S’ojada ‘ostra li tenzat lontanos<br />

de sa vida, pro cantu campat annos,<br />

sas penas, sos istragos, sos ingannos!<br />

94 E chi nerzan cun boghes ispantadas,<br />

bidìndelu torrare ‘ittoriosu<br />

da-e sa gherra, bellu e maestosu,<br />

cun sas armas ancora insambenadas:<br />

–Non fit su babbu a tales valorosu!–<br />

E chi sas penas s’ ‘idat sulenadas<br />

sa mama in su l’intèndere su ‘antu<br />

pro ch’in risu si l’ ‘oltet su piantu!–<br />

95 Nênde gai, a sos bratzos de s’isposa<br />

che torresit sa dulche criadura<br />

e-i sa mama a pettus cun ternura<br />

s’affianzesit cussa cara ‘e rosa.<br />

Cun un’ojada, infinis, de dultzura<br />

e carignendesila, a sa diosa<br />

naresit, a sulenu ‘e tant’apprettu,<br />

cun boghe frimma e prena de affettu:<br />

96 –Non istes, o Andròmaca, in pidinu<br />

pius de cantu bastat pro a mie!<br />

A fizu nostru pensa e galu a tie!<br />

Como a domo recui e a puntinu<br />

de sas antzillas sighi, notte e die,<br />

sos trabàglios e a Zeus divinu<br />

t’invoca, dimandende protessione<br />

pro a nois e pro sos d’Ilione!<br />

214


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

97 Bae, donosa, bae e sias forte!<br />

Su filonzu ‘e sa vida l’an in manos<br />

sos de s’Olimpu deos soberanos.<br />

De nois tottu sun issos sa sorte<br />

ch’ordinzan e istraman e sun vanos<br />

sos arrabattos nostros! E sa morte...<br />

sa morte ‘enit pro tottu primm’o poi!<br />

Ma semus galu ‘ios... no est goi?–<br />

98 Nde regogliesit s’elmu nênde gai<br />

Èttore da-e terra e’ sa pobidda<br />

si ch’avviesit coittende a bidda,<br />

bolténdesi onzi tantu, in arguai,<br />

da-e coro catzende che ‘stinchidda<br />

amore e affriscione che simmai!<br />

Lómpida a domo, da-e s’iscunfortu,<br />

su maridu pranghesit che a mortu!<br />

99 Paris intantu da-e domo sua<br />

a s’abboju ‘e su frade fit currinde,<br />

lébiu che caddu chi ch’ ‘essit fuinde<br />

da’ s’inserru ‘e s’istalla a totta fua,<br />

da’ pês catzende fogu e cun sa giua<br />

a su ‘entu isparta, preferinde<br />

a s’orzu o a s’avena ‘e sa proenda<br />

de currer a s’iscappu sa sienda!<br />

100 Cand’a su giassu depustis che desit<br />

chi Elèna l’aiat ammentadu,<br />

bidendebe-i a Èttore arrivadu<br />

prima d’isse, abbémidu, li nêsit:<br />

–Su mi ‘estire su tempus mi lêsit,<br />

pro cussu ebbia est ch’apo bistentadu!<br />

A su malu non penses, frade caru!<br />

Bae como, chi sigo chen’imbaru!–<br />

215<br />

Èttore e Paris<br />

recuin a<br />

gherrare


Càntigu VI<br />

101 Li rispondesit Èttore atzuridu:<br />

–Chie est giustu, o Paris, manc’appenas<br />

podet negare ch’apas in sas venas<br />

sàmbene ‘onu o nàrrerti istasidu!<br />

Ma cand’a boltas che un’isganidu<br />

t’ ‘ido gherrende, su coro mi prenas<br />

de fele e de tristesa in su pensare<br />

chi ses tue a nos fagher peleare!<br />

102 Ma sa neghe de tanta cuntierra<br />

l’as tue, o frade, ‘e tanta tribulia!<br />

Custu assumancus in mente t’inserra,<br />

ca no est cosa chi nar’ ‘eo ebbia!<br />

Si però l’ ‘alanzamos custa gherra,<br />

in domos nostras sa tzeleste Ghia<br />

sighinde s’arrejonu l’onoramos<br />

a tatza in manu; ma como tuccamos!–<br />

216


Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU SESTU<br />

1 Eurìalu [...]: Fizu de Mecisteu, lêsit parte cun Adrasto a sa segunda<br />

ispidissione contr’a Tebe. Fit bon’amigu de Diomede.<br />

2 Abarbarea [...]: Fit una de sas Nàiades (sas deas de sas abbas) e<br />

mama de Esepu e de Pédasu.<br />

3 Bucolione [...]: Fizu de Laomedonte, re de Tròia. Su nòmene cheret<br />

nárrere “pastore”.<br />

4 Pèrcote [...]: Tzittade situada in sa costa meridionale de<br />

s’Ellesponto.<br />

5 Téucro [...]: Fizu de Telamone e frade de Aiace.<br />

6 Pedàsu [...]: Tzittade de sa Mìsia. Pédasu si naraiat puru su fizu<br />

de Bucolione e de sa ninfa Abarbarea.<br />

7 Léito [...]: Fizu de Alettrione, cumandante de s’esércitu de sa<br />

Beòtzia.<br />

8 Gereneu[...]: Appellativu de Nèstore, re de Pilo, derivadu da-e<br />

esser bistadu allevadu a Gerenia, tzittade de sa Messènia.<br />

9 Elenu [...]: Unu de sos tantos fizos de Príamu. Fit un’indovinu.<br />

10 mama [...]: Écuba, muzere de Prìamu<br />

11 Licurgo [...]: Fizu de Driante.<br />

12 Nisa [...]: Localidade fantasiosa de sa Tràcia.<br />

13 Diónisu [...]: Fizu de Zeus e de Semele, giamadu puru “Bacco”.<br />

Fit su deus de sa ‘ide e de su ‘inu. Si cojuesit cun Arianna, sa fiza de<br />

Minosse, cando Teseu l’abbandonesit in s’ìsula de Nesso.<br />

14 Teti [...]: O Tétide. Fiza de Nereu, deus marinu. Ninfa marina,<br />

muzere de Peleu e mama de Achille.<br />

15 Sìsifu [...]: Fizu de Eolo. Re abbistu e perversu, istesit da-e Giove<br />

cundennadu a che pigare unu crastu mannu subr’a unu montiju;<br />

ma, pro beffe e turmentu, appenas arrivait a sa punta, su marrarzu<br />

nde li rodulaiat a bàsciu! E gai a donzi ‘olta, pro s’eternu, chena mai<br />

bi poder resessire!<br />

16 Efira [...]: Segundu sos antigos istudiosos de s’Ilìade, diat esser<br />

sa tzittade, de Corinto.<br />

17 Glàuco [...]: Si trattat de su bisaju de su Glàuco chi est faeddende.<br />

18 Bèllero [...]: Nòmene mentovadu inoghe ebbia; istaiat in sa tzittade<br />

de Corinto.<br />

19 Pretu [...]: Fizu de Abante e re de Argo, maridu de Antea.<br />

20 Giòbate [...]: Re de sa Lìcia, babbu d’Antea e sogru de Pretu.<br />

217


Càntigu VI<br />

21 Chimera [...]: Mostre fantasiosu chi buttaiat fogu. Aiat sa conca<br />

de leone, su corpus de craba e-i sa coa de dragu.<br />

22 Solima [...] Solimeos [...]: Antigos abitadores de sas montagnas<br />

de su Tàuro, in Lìcia, in continua gherra cun sos Lìcios, chi che los<br />

cherian iscatzare da-e cussas terras.<br />

23 Amasonas [...]: Gherreras de s’Amatzónia, regione nord-orientale<br />

de s’Asia Minore; fini mutiladas de una titta, pro mezus poder<br />

impittare arcu e fritzas.<br />

24 brìglias d’oro [...]: Appellativu de Diana o Artémide, in veridade<br />

pagu impittadu in aterue da-e Omero.<br />

25 Eneu [...]: Babbu de Tideu e donnumannu de Diomede. Fit su<br />

re de Calidone.<br />

26 su fau de Zeus [...]: Pianta maestosa, posta in s’altura de Scea,<br />

cunsacrada a Zeus soberanu.<br />

27 Laódice [...]: Fiza de Prìamu e muzere de Elicaone, fizu de<br />

Antènore.<br />

28 Sidoneas [...]: Sas féminas de Sidone, sa ‘idda pius famosa de sa<br />

Fenìcia, fin mentovadas pro èssere bonas tessidoras.<br />

29 Teanu [...]: Satzerdotessa de sa dea Atena. Fit fiza de Cisseu e<br />

muzere de Antènore.<br />

30 Andròmaca [...]: Fiza de Etíone e muzere de Èttore.<br />

31 Tebe Ipoplàcia [...]: Tzittade de sa Mìsia, regnu de Etíone, su<br />

babbu de Andròmaca. Ipoplàcia cheret nàrrere “posta a pês de su<br />

monte Placo”.<br />

218


ILIADE<br />

CÀNTIGU SÉTTIMU<br />

SU DUELLU TRA ÈTTORE E AIACE TELAMONE<br />

Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone


Càntigu VII<br />

SUMMÀRIU<br />

Èttore e Paris Ottavas 1-2<br />

Minerva e Apollo 3-7<br />

S’isfida de Èttore 8-19<br />

Menelau atzettat s’isfida 20-25<br />

S’atzottu de Nèstore 26-31<br />

Sos noe campiones acheos 32-39<br />

Aiace Telamone contr’a Èttore 40-46<br />

Su duellu 47-64<br />

Su cunsizu de Nèstore 65-69<br />

Antènore e Paris 70-76<br />

Sa proposta troiana 77-82<br />

Sas onoràntzias 83-87<br />

Su monumentu de sos Acheos<br />

e s’annuzu de Posidone 88-93<br />

Festas e minettas divinas 94-97<br />

220


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

1 Da-e sa gianna ‘e Scea in su momentu<br />

ch’ ‘essesin ambos frades 1 , disizende<br />

de sa gherra felosa su chimentu.<br />

S’animesin, bidèndelos benzende,<br />

sos d’Ilione, comente cuntentu<br />

restat su marineri chi gherrende<br />

est contr’a s’unda avversa da-e ora<br />

cando si pesat frina aggiuadora!<br />

2 A s’imbuccada, Paris briu e vida<br />

lêsit cun una fritza a Menesteu 2 ;<br />

ruesit posca su forte Ioneu<br />

cun sa frua ‘e su samben istasida<br />

pro méritu d’Ettòrre; e Ifineu<br />

da-e Glàuco in palas felchida<br />

sa lantza s’agattesit chen’isgarru,<br />

si mortu nde falesit da’ su carru!<br />

3 Ma ch’esserat sighidu su masellu<br />

non baliesit Minerva Asulina<br />

e da’ sa chima ‘e s’Olimpu divina<br />

ch’ ‘olesit a s’ilìacu duellu.<br />

Si nd’abbizesit Febo 3 ‘e sa faina<br />

e, pro a Tròia timinde tranellu,<br />

fattu sou tucchesit bola-‘ola<br />

resolutu a nde ‘ogare atzola.<br />

4 Sutt’a su fau ‘e Zeus l’abbojesit<br />

e: –Si non as intentziones malas,<br />

mi deves ilgiarire –li naresit–<br />

prît’est, o Dea, ch’a inoghe falas<br />

che una tentassione! Ello sas alas<br />

t’at postu in pêse su chi lis tocchesit<br />

a sos Gregos issara malu dannu<br />

e bogare los cheres da’ s’affannu?<br />

221<br />

Èttore e Paris<br />

Minerva e<br />

Apollo


S’isfida de<br />

Èttore<br />

Càntigu VII<br />

5 Adducas non nde sentis d’affriscione<br />

pro su bisestru ‘e sa troiana zente!<br />

Mancari apedas tue e Giunone<br />

da’ tempus meda e cuncordemente<br />

detzisu ‘e nd’irroccare a Ilione,<br />

inte’ su chi pens’ ‘eo e pone mente:<br />

assumancus pro oe ‘e nd’agabbare<br />

procuramos sa gherra ambos umpare!–<br />

6 «Cun su matessi pensu, o frade santu,<br />

–rispondesit Minerva Tritonea–<br />

so lómpida a inoghe e soletantu<br />

pro ponner a su chertu una trobea.<br />

Ite meledas tue peristantu<br />

pro chi ‘enzat a bonu tal’idea?»<br />

E su de Zeus fizu saettante<br />

su faeddu torréndeli a s’istante:<br />

7 –Diamos dever s’ànimu intzitare<br />

d’Èttore, gagliardu gherradore,<br />

pro chi lompat sol’isse a isfidare<br />

de sos Acheos s’eroe mazore<br />

e a-i custos, pustis, ammentare<br />

lis devimos sa régula ‘e s’onore,<br />

pro chi unu o s’àteru campione<br />

non nde fattan diversa chistione.–<br />

8 Nêsit su Mere ‘e s’arcu; e su cunsizu<br />

fattesit a Minerva piaghere.<br />

E gai Elénu, ‘e Prìamu su fizu,<br />

s’intendesit comente e in dovere<br />

(segundu su divinu contivizu)<br />

d’andare da’ Ettòrre e in podere<br />

de li narrer: –O frade valorosu,<br />

che a Zeus sàbiu e virtudosu!<br />

222


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

9 Su cumandu, ch’in bucca un’Immortale<br />

de tzertu m’est poninde, riferire<br />

ti dev’ ‘eo e che frade carrale<br />

tue m’isculta, prontu a m’obbeire!<br />

Giómpida no est s’ora fatale<br />

pro a tie e ne pro reduire<br />

in piuer sas roccas d’Ilione:<br />

de s’Olimpu cust’est s’intentzione!<br />

10 Pro nde muttire però s’abbolottu<br />

e pro chi nos pasemus nessi oe,<br />

de sos Danaos 4 su mezus eroe<br />

isfidare dês tue in cara a tottu!<br />

Adducas bi lis betta, che atzottu,<br />

sa marrania, ca sulenu e proe<br />

nd’an aer sos gherreris dardaneos 5<br />

pius de cantu nd’apan sos Acheos!–<br />

11 De cumprire su tempus non li desit<br />

chi, giuilende, Ettòrre a lantza in manu<br />

a innante a s’esércitu troianu<br />

a lu frimmare detzisu tucchesit.<br />

E prim’Atride, appenas da’ lontanu<br />

sa brama ‘e s’inimigu cumprendesit,<br />

isse puru a sos d’Argo de tzessare<br />

cumandesit s’attaccu e d’isettare.<br />

12 Tando Apollo e Minerva, suddisfattos<br />

de lis esser sos pianos resessende,<br />

che s’esseran benturzos, in sos rattos<br />

de s’àrvure ‘e Cronide ‘ola-‘olende<br />

si che calésini, ambos ammirende<br />

unu de fronte a s’àteru, cumpattos,<br />

de Gregos e Dardanos sos potentes<br />

esércitos, de brunzos lutzighentes.<br />

223


Càntigu VII<br />

13 Gai comente una frina d’ ‘entu<br />

sa leada incrispat de su mare<br />

pàsidu e-i su sole ischindittare<br />

faghet su pizu ‘e s’abba in movimentu,<br />

mentres diventat in su fundamentu<br />

pius iscurigosa tott’umpare,<br />

a tale, in s’attruppare, sos soldados<br />

sos brùnzeos lampizos ch’an tudados!<br />

14 Abboghinesit tando Ettòre mannu:<br />

–Frades de Troe, Gregos, m’intendide!<br />

Si agabbadu non nd’amos su dannu<br />

cun s’isfida de Paris cun s’Atride<br />

cheret narrer chi a Zeus Cronide<br />

galu non bastat de nos dare affannu<br />

e chi detzisu at de nos mattanare<br />

fin’a perder sa gherra o a l’ ‘alanzare!<br />

15 Cale siat però s’intentzione<br />

nemos de nois lu podet ischire!<br />

At a toccare a bois a godire<br />

bidèndela derrutta a Ilione<br />

o nostra invece sa suddisfassione<br />

coibàscios mirèndebos partire?<br />

Una cosa l’ischimos... e ladina:<br />

sa gherra est pro a tottu una ruina!<br />

16 Adducas assunessi in custa die<br />

d’abbilandrare bos pedo sa morte!<br />

Unu de ‘ois... unu, su prus forte,<br />

si fattat a innante contr’a mie!<br />

e siat unu a morrer deasie<br />

e non chentu o pius! Sa malasorte<br />

chi si nde traghet unu, unu ebbia!<br />

Acco’ sa chi bos betto marrania!<br />

224


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

17 Finas bos naro (e Zeus chi m’intendet<br />

distimonzu mi siat in cust’ora!):<br />

si sa lantza ‘e s’Acheu atterradora<br />

su filu mi truncherat chi mi prendet<br />

a custu mundu e si cuddu pretendet<br />

de m’ispozare ‘e sas armas ancora,<br />

fattat comente cheret, ma torrare<br />

dêt su corpus a Tròia a l’onorare!<br />

18 Si Apollo, invece, sa vittòria<br />

cuntzederat a custu bratzu meu,<br />

giuro chi de su mortu glòria-glòria<br />

sas armas gitto a su témpiu ‘e su deu,<br />

ma chi finas lu lasso a sos d’Atreu<br />

pro ch’una losa fettan a memòria<br />

de tant’eroe, mortu cun s’idea<br />

de ponner a sa morte una trobea!<br />

19 E cantos in su tempus benidore<br />

a s’Ellesponto 6 , a pês de cussa losa,<br />

an a lomper, chi cun boghe ispantosa<br />

nerzan a cara a chelu: –It’onore<br />

ch’at meressidu e fama dignitosa<br />

cuss’Eroe antigu e de valore<br />

si mortu l’at Ettòrre!– E nênde gai<br />

sa fama d’Ìlion non bárigat mai!–<br />

20 Nêsit; e sicomente a sa proposta<br />

niune de sos Gregos li torresit<br />

pronta che pare e giara una risposta,<br />

a boghes airadas si pesesit<br />

Menelau e a tottu abboghinesit<br />

pro los offender própriu a bell’apposta:<br />

–Coltz’a mie, ch’illusu a s’ala mia<br />

d’aer màscios, non féminas, mi fia!<br />

225<br />

Menelau<br />

atzettat<br />

s’isfida


Càntigu VII<br />

21 Barra già nd’azis sende fianc’a pare!<br />

Ma si sa soga bos bettat calcunu<br />

bos remunides e non nd’ ‘essit unu<br />

ch’apat fortzas e coro a cuntrastare!<br />

Sos Acheos famados ue sunu?<br />

Chi bos pottedas in lotzu ‘oltare<br />

cantos sezis inoghe inneuddados!<br />

Mezus sa morte che atzantarados!<br />

22 Ma non bi restat Èttore atzuridu<br />

chena agattare aggantzu parinale,<br />

ca bi l’atzetto deo su cumbidu,<br />

deo... deo!... e s’Olimpu immortale<br />

detzidat pro su bene o pro su male!–<br />

S’armadura, depustis, avvilidu<br />

e puru resolutu, nde ‘oghesit<br />

e a si la ‘estire comintzesit.<br />

23 Connottu aias tue in cussa die<br />

da’ s’ispada d’Ettòrre dura sorte,<br />

o Menelau, ca meda pius forte<br />

fit su fizu ‘e Priàmu de a tie!<br />

Non ti fis bardiadu da’ sa morte<br />

si cantos fini prìntzipes inie<br />

non t’aeren trattesu e frade tou<br />

abboghinadu cun su pôre sou:<br />

24 –O Menelau, nadia de Zeus,<br />

atza nde mustras, ma un’acconcada<br />

mi paret custa de zente iscabada!<br />

Si non nos cheres bider male e peus<br />

cun sa mente ti nd’ista assussegada!<br />

Pro cantu siat forte che unu deus,<br />

finas Achille a ponner marranias<br />

bi pensat contr’a cussu medas bias!<br />

226


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

25 In ragas tuas resta e t’ausenta<br />

mezus cun sos soldados in disparte,<br />

ca già non b’istat Èttore a s’appenta<br />

cun chie l’agattamos pro cuss’arte!<br />

Ma féminas non semus, ti nd’ammenta!<br />

Antzis ch’onore at a fagher a Marte<br />

s’eroe nostru a tales so seguru<br />

chi fintz’a tie at a piagher puru!–<br />

26 A sos bonos cunsizos s’Ispartanu<br />

coittesit cunvintu a ponner mente,<br />

ca già l’ischiat chi non fit prudente<br />

cun Èttore a gherrare manu-manu.<br />

Ma nêsit Gereneu prontamente<br />

cun sa sabidoria ‘e s’antzianu:<br />

–Ohi, Pàtria amada, cale sorte!<br />

Una nue t’inghìriat de morte!<br />

27 Si l’ischerat Peleu 7 , ite tristesa!<br />

chi sos eroes chi li fentomei<br />

cand’a Fitia cun Ulisse andei<br />

pro cuncordare cust’épica impresa<br />

e de nos dare su fizu li nêi...<br />

si l’ischerat ch’appenas l’an intesa<br />

s’isfida d’Ilione l’an timida,<br />

tétteru diat ruer, chena vida!<br />

28 Cherferan Zeus, Apollo e Atena 8<br />

torràreli a-i custu pilibiancu<br />

sas fortzas d’unu tempus assumancu!...<br />

de cando cun sa lantza apo sa vena<br />

d’Euritalione 9 ‘attidu a mancu!<br />

Che a como, m’ammento, a boghe piena<br />

nos isfidesit su Re atzuridu<br />

e cantos l’intendesin l’an timidu!<br />

227


Sos noe<br />

campiones<br />

acheos<br />

Càntigu VII<br />

29 S’arminzu, che un’upa de s’inferru,<br />

d’Euritalione fin timende<br />

prus che a isse: una matza ‘e ferru<br />

chi li lassesit Licurgo 10 morzende<br />

(traste chi nd’ ‘ettaiat donz’abberru!)<br />

e chi custu s’aiat battagliende<br />

contr’a Aritò 11 divinu procuradu<br />

cando in un’istrintorzu l’at tentadu!<br />

30 Su prus gióvanu fia in cussa gherra,<br />

ma de coràggiu nd’aia bastante<br />

si non timesi a ponner cuntierra<br />

e contr’a isse a benner a innante!<br />

E lu ‘idesin tottu su zigante,<br />

su timìdu!, bratzispartu per terra<br />

chena pius alenu, a limba fora,<br />

gràscias fintz’a Minerva amparadora!<br />

31 Broterat assunessi noittolu<br />

da’ custu bratzu su vigore antigu<br />

pro bos mustrare si cun oriolu<br />

affrontadu l’aia s’inimigu!<br />

Ma càglian tottu inoghe! Ite consolu!<br />

Unu non ch’est adducas... un’amigu<br />

de sa Pàtria nostra, unu valente<br />

ch’a Èttore rispondat dignamente?–<br />

32 Noe si nde pesesin a s’affeu<br />

de campiones: pro primu s’Atride,<br />

re de sos res; infattu su Tidide,<br />

ambos Aiaces e Idomeneu;<br />

pustis Merione cun s’Evemonide 12 ,<br />

Toante e-i s’ìtacu Odisseu!<br />

Tottu cherian cun s’ispada in manu<br />

s’eroe cuntrastare troianu!<br />

228


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

33 Tand’isclamesit Nèstore cuntentu:<br />

–Sa sorte, issa ebbia lu detzidat<br />

a chie accansàreli s’intentu!<br />

E chi torrare donzunu lu ‘idat<br />

vittoriosu a s’accampamentu!<br />

Argo in sa fortza sua est chi cunfidat!–<br />

Nêsidi; e in s’elmu de Nestòre<br />

ch’ ‘ettesin cuddos sa busca ‘e s’onore 13 .<br />

34 Ojos altzesin a chelu in s’istante<br />

sos d’Argo gherradores tott’umpare<br />

sa gràscia ‘e sa vittòria pr’invocare;<br />

e nêsit pius d’unu a su Tronante:<br />

–O Mere santu, póneli a innante<br />

chie paris la pottat cuntrastare<br />

sa rocca ‘e Troe! Siat Telamome<br />

cuss’eroe, Tidide o Agamennòne!–<br />

35 Intantu Gereneu buluzende<br />

s’elmu cun sos nigheles s’istaiat:<br />

lu ‘oltulait, l’isbattulaiat,<br />

tenìndelu continu altza e falende;<br />

e sa zente, sempre ‘e pius ciarrende,<br />

de connoscher sa sorte isettaiat.<br />

D’iscattu, infinis, mintesit sa manu<br />

cunfidende in Cronide soberanu!<br />

36 E Zeus, regoglinde s’intentzione,<br />

su signale in sas manos li ponzesit<br />

d’Aiace, su fizu ‘e Telamone!<br />

In su lu ‘ider si nde cuntentesit<br />

su re de Pilo e cun suddisfassione<br />

a cantos fin affacca l’ammustresit,<br />

isettende chi l’aeret connottu<br />

s’eroe ‘e Salamina 14 primm’ ‘e tottu.<br />

229


Aiace<br />

Telamone<br />

e Èttore<br />

Càntigu VII<br />

37 E Aiace, appoi de aer bidu<br />

in manos de Nestòrre su signale,<br />

nêsit che giuilende: –O Immortale,<br />

ti ringràtzio pro m’aer preferidu!<br />

Como m’accansa d’ ‘ider istasidu<br />

su de Tròia eroe geniale!<br />

Deo cunfido in sas gràscias tuas!<br />

Die nódida est custa si m’aggiuas!<br />

38 E galu ‘ois, Gregos, supplicade<br />

a Zeus mannu, ma cun boghe bàscia,<br />

pro chi non pedan sa matessi gràscia<br />

sos d’Ilione a sa divinidade.<br />

Antzis, comente cherides pregade!<br />

A niune tim’ ‘eo e in disgràscia<br />

non crêo chi mi ponzat su dannarzu,<br />

ca sun sos bratzos mios de attarzu!–<br />

39 Si ‘estesit depustis s’armadura,<br />

mentr’a Zeus sos d’Argo nêsin gai:<br />

–O Segnore de s’Ida, che simmai<br />

aggiùanos in custa conzuntura!<br />

Si non cherferas, ca nd’as dolu e cura,<br />

ponner posc’a Ettòrre in arguai,<br />

dalis paris s’amparu e-i sos brios<br />

pro ch’ ‘essire nde pottan ambos bios!–<br />

40 Appenas agabbesit de s’ ‘estire<br />

cun unu risu ‘e suddisfassione<br />

avantzesit contr’a su d’Ilione<br />

Aiace, seguru ‘e non faddire,<br />

a passos longos, chena si chinnire,<br />

a lampizos de brunzu, in paragone<br />

in majestade a Marte soberanu<br />

cando si mustrat cun sa lantza in manu!<br />

230


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

41 Bidìndelu avantzare s’animesit<br />

donzi gherreri, donzi re acheu;<br />

mentr’a sos de Priàmu, frittu, arreu<br />

su suore in s’ischina lis curresit<br />

e finas a s’eroe dardaneu<br />

su coro a toccheddare si ponzesit!<br />

Ma ‘ettada oramai fit s’isfida<br />

de ‘alanzare o de perder sa vida!<br />

42 E cando cun Ettòrre troianu<br />

s’agattesit Aiace a cara a pare<br />

(s’iscudu mannu gighiat in manu<br />

chi fattu in Ila 15 s’aiat contzare<br />

da-e Tichiu 16 , valente artesanu,<br />

cun sette corzos ‘ulos e forrare<br />

cun unu pizu ‘e brunzu lumenosu!)<br />

li nêsit resolutu e rispettosu:<br />

43 –O de Priàmu nóbile nadia,<br />

accomi prontu, inoghe, in cara a tie<br />

detzisu a t’ammustrare in custa die<br />

ch’anzena non timimos marrania!<br />

Iscas galu chi eroes che a mie<br />

medas bi nd’amos in sa pàtria mia!<br />

Sol’Achille si nd’istat abbandadu<br />

contr’a s’Atride offesu e airadu!<br />

44 Ma pro cantu pesosa e importante<br />

siat sa mancàntzia ‘e cussu forte,<br />

non t’illudas de poder in s’istante<br />

mezorare de Ìlion sa sorte!<br />

Adducas incomintza tue innante!<br />

Proabe-i a mi dare sa morte!–<br />

Nêsit; e sa troiana fortilesa<br />

rispondesit cun paris nobilesa:<br />

231


Su duellu<br />

Càntigu VII<br />

45 –O Telamone, zenia de Zeus,<br />

non crêttas, si mi pones a su prou,<br />

ch’at a retzire su cumbidu tou<br />

risposta ‘e piseddina o male e peus!<br />

Forte ses tue cant’a unu deus,<br />

ma su bratzu d’Ettòrre no est nou<br />

a marranias cun eroes mannos,<br />

ne timet de sa gherra sos affannos!<br />

46 A caddu, a pê’, cun lantza o cun ispada,<br />

sa dansa ‘e deus Marte isco ballare;<br />

in s’abbolottu prefero a istare<br />

in primma fila e a cara parada!<br />

Ma non penses chi a s’iscunfidada<br />

o cun s’ingannu ti cherfa affrontare!<br />

Adducas comintzamos cust’impreu:<br />

ti nde ‘àrdia, acco’ su traste meu!–<br />

47 Cun un’ùrulu ‘e morte muidende<br />

da-e manos s’arminzu li fuesit<br />

de sàmbene lambridu e, che tronende,<br />

a s’iscudu inimigu s’attappesit:<br />

ses pizos fatt’a pare trapassesit<br />

in su ‘e sette sa fùrria agabbende,<br />

chena dare a s’Eroe d’Ilione<br />

sa chi bramait suddisfassione!<br />

48 S’animesit pro su colpu faddidu<br />

su gregu cumandante e a s’appretta,<br />

paris bettende un’orrorosu gridu,<br />

su traste li torresit che saetta!<br />

Ma pro cantu sa mìria fit perfetta,<br />

in s’iscudu de Èttore intzecchidu<br />

s’est finas cussu raju portentosu<br />

chena dare a su Mere mezus gosu!<br />

232


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

49 Sas lantzas ambos duos campiones<br />

da’ sos iscudos tando nd’istratzésini<br />

e unu contr’a s’àteru s’ ‘ettésini<br />

che porcrabos feridos o leones!<br />

Colpos malos, tremendos s’addobbésini<br />

chena però s’offender sas persones!<br />

Gai istesin med’ora afferra-afferra<br />

suppesende piuer da-e terra!<br />

50 E solu cando a Èttore segadu<br />

si l’est s’arminzu in duos, e s’Acheu<br />

l’at cun sa lantza de nou apprettadu,<br />

àpidu s’est s’eroe dardaneu<br />

che in attogu in cussu peleu<br />

e finas cun su tuju ispizoladu<br />

da-e sa punta ‘e su brunzu inimigu<br />

pro bona sorte sua sol’azigu!<br />

51 S’irrujesit de samben s’armadura!<br />

Ma su Troianu chena si chinnire<br />

cun unu crastu, a imboladura,<br />

tentesit su matessi ‘e lu colpire!<br />

Cun s’iscudu ‘ettadu a covaccura<br />

bi lu paresit Aiace e faddire<br />

li fattesit a Èttore s’afficcu<br />

de lomper a lu ‘ider pistu e siccu!<br />

52 Unu marrarzu prus pesudu ancora<br />

da’ terra lêsit tando Telamone<br />

e, cun fortza ‘e zigante, a Ilione<br />

torresit sa risposta lestru in s’ora!<br />

A s’insegus Ettòrre, a ojos fora,<br />

che rodulesit, a unu muntone<br />

cun s’iscudu ispantosu fragassadu,<br />

mùcculu in sos benujos, ispossadu!<br />

233


Càntigu VII<br />

53 Ma Febo, piedosu, atza e briu<br />

luego ‘e li torrare meledesit;<br />

e gai appenas si nde suppesesit<br />

che a prima su fogu biu-’iu<br />

de s’eróicu chertu s’allumesit!<br />

Acco’ tando a Ideu e Taltibiu<br />

ambos pare avantzare, a iscettru in manu,<br />

pro nde muttire gregu e troianu.<br />

54 E lis nêsit Ideu d’Ilione:<br />

–Sas armas, frades caros, deponide!<br />

Unu e s’àteru de Zeus Cronide<br />

s’amorosa tenides protessione!<br />

Su chi bos nâmos adducas faghide,<br />

ca est sa pius sàbia detzisione:<br />

giaghi approbe su sole est a s’occasu<br />

chircade in su retiru gosu e pasu!–<br />

55 Li rispondesit Aiace: –O Ideu,<br />

a chie at s’isfida meledada<br />

andat custa proposta, a parrer meu,<br />

innante de a mie presentada!<br />

S’est Èttore a la fagher a s’Acheu<br />

non crêo chi li ‘enzat refudada.<br />

Duncas l’avantzet isse sa proposta<br />

si bramat de retzire una risposta!–<br />

56 «O re de Salamina valorosu,<br />

–nêsit tando s’ilìaca fortesa–<br />

non solu ses pro Argo una difesa,<br />

ma finas in faeddos virtudosu!<br />

Lezìttima mi paret sa pretesa<br />

e deo ti dimando, rispettosu,<br />

a un’àtera ‘olta ‘e rimandare<br />

sa marrania e de nos reposare.<br />

234


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

57 Giagh’est leende a interighinare<br />

d’Ideu rispettamos sos cunsizos<br />

e gai a sos gherreris sos disizos<br />

podimos fintzamente accunortare<br />

de s’ ‘ider, poi de tantos fastizos,<br />

chen’arminzos in manu a peleare.<br />

Duncas tzessamundela, o Telamone,<br />

pro bonu de sos d’Argo e d’Ilione!<br />

58 Però innante faghìmunos galu<br />

pare-pare in signale d’amistade<br />

cun un’istrinta ‘e manu unu regalu,<br />

pro chi nerzan in sa posteridade:<br />

Issos cun atza e cun ìmpitu malu<br />

si sun gherrados, posca in bonidade<br />

nde l’an muttida e si sun dispididos<br />

che amigos, simmai si nd’at bidos!»<br />

59 Nênde gai, s’ispada poderosa<br />

cun sas asas de prata li porresit<br />

paris cun sa baina lumenosa<br />

e Aiace puru si nd’ ‘oghesit<br />

da’ chintu sa chintorza valorosa<br />

de pùrpura e bi la cunsignesit.<br />

S’istringhesin sa manu ‘e bonu coro<br />

ambos torrendesiche a logu insoro.<br />

60 Si nd’allegresit donzi troianu<br />

in s’ ‘ider a Ettòrre recuire<br />

in mes’a issos galu biu e sanu!<br />

Non crêian, infattis, chi fuire<br />

potterat a su bratzu subrumanu<br />

d’Aiace Telamone e de patire<br />

fin timinde sa rutta d’Ilione,<br />

poi mortu s’insoro campione!<br />

235


Càntigu VII<br />

61 Sos d’Argo, invece, cabos de valore<br />

a l’abbojare cuntentos tucchesin<br />

a s’eroe danau e li tzocchesin<br />

sas manos che a unu ‘inchidore!<br />

Da-e s’Atride pustis lu gittesin<br />

chi, pro li render pius mannu onore,<br />

unu trau nde fattesit battire,<br />

a Zeus intregadu, a l’arrustire.<br />

62 A su cumandu, lestros, s’animale<br />

nde li trazesin paritzos soldados<br />

chi, poi ‘e s’esser bene innettiados,<br />

l’ispojolesin cun unu pugnale.<br />

Cun sos burteddos pustis arrodados<br />

l’iscorzesin e a colpos d’ ‘istrale<br />

l’appetzesin, mentr’àteros, bundante,<br />

su fogu ammanizesin a s’istante!<br />

63 A sa falada ‘e sa brajas cun cura<br />

ponzesin sas cadrijas a irrujare,<br />

lênde pustis sa petta a b’assentare<br />

a cantos mannos subr’a sa calura.<br />

E appenas giompesit a cottura<br />

allegros comintzesin tott’umpare<br />

a Zeus a ondrare s’immortale<br />

e a s’Eroe insoro geniale.<br />

64 Altzende ojos a sa Ghia divina<br />

si nde pesesit tando Agamennòne:<br />

lêsit su mezus bìcculu ‘e s’ischina<br />

e in signale ‘e cunsiderassione<br />

lu desit a su Re de Salamina.<br />

Si nd’allegresit meda Telamone<br />

de su prétziu mannu e de sighire<br />

nêsit a tottu in su divertire.<br />

236


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

65 Istesin oras medas rebottende<br />

olvidende ‘e sa gherra onz’impeleu;<br />

pustis cando, attattu donz’acheu<br />

e sonnidu, ‘e pius fit disizende<br />

d’agattare in su lettu su recreu,<br />

acco’ su mere ‘e Pilo avantzende<br />

in mes’a rese, prìntzipes, soldados<br />

e nàrrerlis cun tonos accorados:<br />

66 –Fizu d’Atreu, amigos, m’iscultade!<br />

Maicantos cumpanzos valorosos<br />

oe ch’at Marte imbiadu a s’Ade,<br />

eroes mannos, caros, generosos!<br />

Chi rètzana onores dignitosos<br />

cunsizan affriscione e piedade.<br />

Duncas, o Re, cumbenit cras manzanu<br />

su bisestru ‘e suspender disumanu!<br />

67 A sos chentales cussos disdicciados<br />

de los regòglier naro tott’umpare<br />

e linna meda d’arremiarzare<br />

pro chi bi ‘enzan susu collocados<br />

e pustis in su fogu dissipados<br />

cun sas armas e tottu, a cara a mare!<br />

A fizos e parentes pr’accunortu<br />

s’arribbet sa relìchia ‘e donzi mortu.<br />

68 Dia narrer ancora, pro ammentu<br />

de chie cun su tempus custu logu<br />

at a cherrer cun bonu sentimentu<br />

visitare o cun coro in affogu,<br />

de che lassare sinzu ‘e monumentu,<br />

chi a mentovu restet e attrogu<br />

de s’acheu valore e siat frama<br />

chi brujet de sa gherra dogni brama!–<br />

237<br />

Su cunsizu de<br />

Nèstore


Antènore<br />

e Paris<br />

Càntigu VII<br />

69 Accunsentes, tzocchéndeli sas manos,<br />

prìntzipes e gherreris si mustresin<br />

e àteros de conca li fattesin<br />

pretziéndeli sos cunsizos sanos.<br />

Mancu tranchillos fin sos Troianos,<br />

s’est ch’a s’ispèria-ispèria si nd’istesin<br />

finas a notte manna, ‘e malumore.<br />

Ma galu incue nêsit Antenòre:<br />

70 –M’intendide, o frades d’Ilione,<br />

e bois puru, amigos, chi sa pena<br />

baliades de tantu bulione<br />

pro a nois gherrende in terra anzena!<br />

Pro nd’agabbare custa chistione<br />

b’at solu una manera: a Elèna<br />

cheret chi li torremos a s’isposu<br />

paris cun su tresoro valorosu!<br />

71 Chi nde pottemos bessire in balanzu<br />

deo non crêo, s’est ch’amos traittu 17<br />

su giuramentu ‘e paghe beneittu,<br />

ne chi nos diat Zeus s’affianzu!<br />

S’istare a cust’afficu ancora appittu<br />

est chimera, est sónniu mettanzu!<br />

Torret Elèna da’ su mere sou<br />

e su sole ‘e sa paghe ‘essat de nou!–<br />

72 «Mezus cunsizos dês dare, Antenòre,<br />

–li rispondesit Paris a s’istante–<br />

si d’ ‘ardiare sa vida e s’onore<br />

bramas a tottu e si ses amante<br />

de sa cuncòrdia e de su veru amore!<br />

Isperièntzia e limba nd’as bastante,<br />

ma si penseras comente faeddas<br />

tando in debadas ti naro ch’appeddas!<br />

238


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

73 De rèndere a Elèna non bi penso!<br />

Prima sa vida cheret chi mi lêdas!<br />

S’invece b’at de dare oros, sedas,<br />

pratas e chentu benes, non mi chenso 18 ;<br />

antzis ricchesas nde l’aggiungo medas...<br />

cun cant’apo e possedo lu cumpenso!<br />

Ma chi restet Elèna cun a mie<br />

ch’est s’ària chi respiro notte e die!»<br />

74 Nêsit; e re Priàmu fattu sou:<br />

–Troianos, Dardaneos, m’intendide:<br />

lassàdebi in sa rocca su custou,<br />

posc’a bos reposare recuide.<br />

Cando su sole s’accherat de nou<br />

de ch’imbiare penso da’ s’Atride<br />

a Ideu, pr’ischire ite nde pensat<br />

si Paris cun ricchesas lu cumpensat.<br />

75 A re Agamennòne preguntare<br />

dêt puru s’est d’accordu cras manzanu<br />

su fragassu ‘e sa gherra a nde sessare<br />

pro permitter a gregu e troianu<br />

sos tantos mortos cun piedosa manu<br />

de poder dignamente sepultare.<br />

Pustis torramos a su mal’impreu<br />

finas a cando non detzidit Zeu!–<br />

76 Istraccu, nênde gai, a si drommire<br />

tucchesit re Priàmu e-i sos fizos,<br />

appenas attuados sos cunsizos,<br />

cumandesin a tottu ‘e recuire.<br />

E Ideu, s’incrasa, a riferire<br />

decomente retzidu in contivizos<br />

ch’andesit da-e re Agamennòne<br />

chena si fagher manna illusione.<br />

239


Sa proposta<br />

troiana<br />

Càntigu VII<br />

77 Affacc’a su naviu ‘e prim’Atreu<br />

fin sos Gregos in s’ora reunidos.<br />

«Majestade, –naresit tando Ideu–<br />

prìntzipes e gherreris atzuridos,<br />

Priàmu e su popùlu dardaneu<br />

chi bos rifera cheren sos sentidos<br />

ch’at Paris deris notte nâdu a nois<br />

pro ‘ider s’aggradessin galu a bois!<br />

78 S’intentzione sua est custa ebbia:<br />

su chi si ch’at leadu in terra anzena<br />

(esserat mezus mortu cussa ia!)<br />

a bos render est prontu e, pro sa pena<br />

ch’at dadu e manna a s’ispartana Ghia,<br />

ricchesas pro cumpensu a manu prena<br />

cheret aggiungher, cantas nde possedit!<br />

A Elèna però non bos la tzedit!<br />

79 De bos narrer m’an puru ingarrigadu<br />

s’atzettades, assunessi pro oe,<br />

chi tzesset s’abbolottu e ch’onoradu<br />

siat e sepultadu donz’eroe.<br />

Ch’ ‘entzat posca in s’Olimpu decretadu<br />

chie dêt bider bonu o malu proe!»<br />

Nêsit s’imbasciadore; ma, detzisu,<br />

lis desit Diomede cust’avvisu:<br />

80 –Nemos chi tzedat! Nemos! ca sa sorte<br />

signada est oramai d’Ilione!<br />

Siat donzunu resinnadu e forte!<br />

Chie de custa gherra est sa cajone,<br />

si puru los ponzerat a cumone<br />

sos siddados chi tenet, da’ sa morte<br />

diat debadas fuire a boleu,<br />

mancu si Lene torrat a s’Atreu!–<br />

240


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

81 Si nd’allegresin prìntzipes e rese<br />

de sa risposta de s’eroe insoro<br />

e prim’Atreu, ritzéndesi in pêse:<br />

–O Ideu, –li nêsit– no est s’oro<br />

su chi bramamos, A intr’ ‘e su coro<br />

(como chi l’as intesu già lu crêse!)<br />

b’amos s’ispera ‘e meressire glòria<br />

chi mentovada restet in s’istòria!<br />

82 Sa segunda proposta ti l’atzetto,<br />

ca su render onore a chie est mortu<br />

dovere est pro donzunu e dat cunfortu.<br />

Sa peràula ‘ettada la rispetto!<br />

Adducas bae e non timedas tortu!<br />

Innante a Zeus santu ti ripeto<br />

chi oe non nd’appretto de soldados,<br />

pro chi sian sos mortos sepultados!<br />

83 A s’ala d’Ilione furriesit<br />

poi ‘e l’aer intesu, cun apprettu,<br />

s’imbasciadore e, cando b’arrivesit,<br />

a sos cumpanzos suos in isettu<br />

ladina donzi cosa lis contesit.<br />

A sos mortos eroes cun affettu<br />

lêsin posca detzisos a pensare<br />

gregos e dardaneos ambos pare.<br />

84 A los regòglier, a los seberare,<br />

pro comente fin issos bisetrados,<br />

de sàmbene e de piuer imbruttados,<br />

tètteros, a muntone subr’a pare,<br />

bistadu est pro tottu sos soldados<br />

s’ingàrrigu prus feu ‘e supportare,<br />

a tales chi gherreri non s’ ‘idiat<br />

chi làgrimas in ojos non gighiat!<br />

241<br />

Sas<br />

onoràntzias


Su<br />

monumentu<br />

de sos Acheos<br />

e ‘annuzu de<br />

Posidone<br />

Càntigu VII<br />

85 Truncos mannos de linna peristantu<br />

fin àteros tottue ammuntonende<br />

e sidas e chimuzas dogni tantu<br />

sutta sos remiarzos collochende,<br />

issos puru a succuttos de piantu,<br />

sa sorte ‘e sos cumpagnos lastimende.<br />

Àteros susu los collocain<br />

a manu-manu chi bi lis battian.<br />

86 Cando posca ambas partes acchippesin<br />

a cumprire su piedosu impreu<br />

e a sos pròprios mortos s’inghiriesin<br />

pro lis isterrer déghile su teu,<br />

lestros su fogu, invochende a Zeu,<br />

de s’ùltimu dissipu b’atzendesin.<br />

Ma ne Priàmu, ne Agamennone<br />

cherfesin boghes de disperascione.<br />

87 Approbe fit su sole a su ponente,<br />

addaghi, reduidas sas chijinas<br />

e sas relìchias, lêsit cussa zente<br />

a si che ritirare, a sas ruinas<br />

pensende de sa gherra e cun sa mente<br />

galu ‘oltada a tantas caras cinas<br />

frittas e biaittas, bisestradas<br />

e da-e sas fiaras mandigadas!<br />

88 E pro ammentu ‘e sos malefadados<br />

una losa, s’incras, ‘e fraigare<br />

pensesin sos d’Atreu tott’umpare<br />

própriu inue aian dissipados<br />

sos eroes insoro. ‘E culunnados<br />

l’inghiriesin e turres, ch’ispantare<br />

devian cantos, pro glòria e affettu,<br />

aeren visitadu cussu trettu!<br />

242


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

89 Unu sulcu, depustis, pro difesa<br />

b’iscavesin ancora tott’in tundu<br />

largu ses passos e battor profundu.<br />

Monumentu ‘e miràbile bellesa<br />

chi paris non s’agattat in su mundu<br />

e chi finas s’imbìdia ch’at atzesa<br />

de Posidone, deus eterrenu,<br />

s’est chi nêsit a Zeus cun belenu:<br />

90 –Frade istimadu, olìmpicu Mere,<br />

a parte ‘e giosso mira e pustis nara<br />

de sa Terra cal’ómine in dovere<br />

s’at a intender prus d’altzare cara<br />

a nois prega-prega, s’est ch’insara<br />

una losa, e chena mancu crêre<br />

de nos dever innante pretziare,<br />

s’an chérfidu sos Gregos fraigare!<br />

91 Bette de monumentu chi s’an fattu!<br />

Como est seguru chi sa fama insoro<br />

in tottue at a fagher bon’imbattu!<br />

Gai ‘e su muru (pro custu m’accoro!)<br />

s’isméntigan ch’a Tròia pr’apparatu<br />

apo postu cun Febo. Oh, crebacoro!–<br />

«O Mere de sas undas, it’as nâdu?<br />

–Zeus li nêsit che maravizadu–<br />

92 L’aeret fattu cussu pensamentu<br />

un’àter’Immortale –naro deo–!<br />

De suddu manc’appenas mi nde lêo!<br />

E ses timende chi finas s’ammentu<br />

diat poder su gregu monumentu<br />

de ‘ois cantzellare? Ma non crêo<br />

chi non resessas tue a impidire<br />

chi lis pottat sa proa resessire!<br />

243


Festas<br />

e minettas<br />

divinas<br />

Càntigu VII<br />

93 Ma, si t’appenat, inte’ su consizu<br />

chi ti dao che frade a coro in manu:<br />

appenas da’ su logu troianu<br />

tuccadu si ch’est s’ùltimu navizu<br />

de re Agamennòne, in contivizu<br />

apas d’abbolottare s’oceànu<br />

finas chi s’unda, da’ làccana ‘essida,<br />

cuss’òpera non apat destruida»<br />

94 Si nd’allegresit meda Posidone.<br />

Su sole intantu fit ruende in mare<br />

e sos Gregos cumpridu ‘e fraigare<br />

aian cuss’ispantu a perfessione.<br />

Própriu in s’ora agabbende a isgarrigare<br />

fit Euneu 19 , su fizu ‘e Giasone 20 ,<br />

da’ sa nave su ‘inu chi ‘attidu<br />

aiat da-e Lemno 21 saboridu.<br />

95 Deghe cossos de su mezus ch’aiat<br />

a sos fizos d’Atreu los donesit;<br />

s’àteru, invece, a chie nde cheriat<br />

a boghes che mercante lu ‘endesit.<br />

E-i sa zente bi lu comparesit<br />

déndeli in giambu su chi possediat:<br />

peddes, fiados, brunzu e fintzamente<br />

bonos isciaos pro cussu nepente.<br />

96 A totta notte istesin festende<br />

che s’esseran in paghe sos Acheos<br />

e galu a s’àter’ala rebottende<br />

s’intendesin sos fieros Dardaneos!<br />

Ma Zeus mannu, minettende anneos,<br />

intender a lampizos e tronende<br />

si fattesit da’ cantos, iscabados,<br />

si fini de s’Olimpu ismentigados!<br />

244


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

97 Ma tzócchidos e bértigas de fogu<br />

lis torresin repente limba e tinu<br />

si ch’imbolesin per terra su ‘inu<br />

incherados, cun su coro in affogu,<br />

e, lassada onzi festa e disaogu,<br />

ojos altzesin a Zeus divinu<br />

pedìndeli ‘e los cherrer perdonare.<br />

Pustis tucchesin tottu a si corcare.<br />

245


NOTAS DE SU CÀNTIGU SÉTTIMU<br />

Càntigu VII<br />

1 ambos frades [...]: Èttore e Paris. (Cfr. sas ùltimas ottavas de su<br />

Càntigu VI)<br />

2 Menesteu [...]: Fizu de Aritò o Aritoe. In su Càntigu IV - Ottava<br />

n. 51- amos incontradu un’àteru Menesteu, ma non si trattat de sa<br />

matessi persone. Cuddu fit su fizu de Peteu e ghiesit s’esércitu<br />

d’Atene a Tròia.<br />

3 Febo [...]: Àteru nòmene de su deus Apollo.<br />

4 Danaos [...]: Àteru nòmene de sos cumbattentes gregos in sa<br />

gherra de Tròia.<br />

5 Dardaneos [...]: O Dardanos. Àteru nòmene de sos Troianos, de<br />

s’erèntzia de Dàrdanu, fizu de Giove e de Elettra.<br />

6 Ellesponto [...]: Sos “Dardanelli” de oe.<br />

7 Peleu [...]: Su babbu de Achille e maridu de sa dea Teti.<br />

8 Atena [...]: Àteru nòmene de Minerva, pretziada in Atene.<br />

9 Euritalione [...]: Nd’amos già faeddadu in su Càntigu IV - Ottava<br />

n. 49 - (Cfr. cun sa nota n. 17 de su matessi Càntigu).<br />

10 Licurgo [...]: Prìntzipe de s’Arcàdia, su ch’at mortu a Aritò. Non<br />

si trattat de sa matessi persone chi amos bidu in s’ottava n.25 de su<br />

Càntigu VI^.<br />

11 Aritò [...]: O Aritoo. Prìntzipe de sa Beòtzia. Fit forsis su babbu<br />

de cuddu Menesteu, mortu da-e Paris. (Cfr. cun sa 2 a ottava de custu<br />

Càntigu)<br />

12 Evemonide [...]: Eurìpilo, fizu de Evèmone, prìntzipe de sos<br />

Tessaleos.<br />

13 Sa busca de s’onore [...]: Unu signale particulare, forsis una taulitta<br />

o una pedrischéddula.<br />

14 Salamina [...]: Ìsula accurtz’a s’Àttica, pàtria de Aiace<br />

Telamone.<br />

15 Ila [...]: Tzittade de sa Beòtzia, accurtzu a su lagu de Copàide.<br />

16 Tichìu [...]: Su valente artesanu chi at contzadu s’iscudu poderosu<br />

de Aiace Telamone.<br />

17 s’est ch’amos traittu su giuramentu [...]: Cfr. cun sas ottavas n.<br />

54-66 de su ‘e tres Càntigos.<br />

18 non mi chenso [...]: Istat pro “non mi chènscio”, ossiat “non mi<br />

lamento”.<br />

19 Euneu [...]: Fizu de Giasone de Issìpile, prìntzipe de Lemno.<br />

246


Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone<br />

20 Giasone [...]: Fizu de Esone, re de Iolco, fit su cumandante de<br />

s’ispidissione de sos Argonàutas (= marineris de sa nave Argo), sos<br />

chi tucchesin a sa Cólchide pro si furare su “vello d’oro”, ossiat una<br />

pedde lanuda de másciu.<br />

21 Lemno [...]: Isula vulcànica de s’Egeu, situada accurtzu a sas<br />

costas de sa Tròade. Sos abitantes suos si naraian Sìntzios o Sintos<br />

(in italianu: Sinzi o Sinti)<br />

247


ILIADE<br />

CÀNTIGU OTTAVU<br />

SA BATTÀGLIA ACCURTZU A SAS NAVES<br />

Èttore a s’attaccu


Càntigu VIII<br />

SUMMÀRIU<br />

Zeus proibit a sos Deos<br />

de leare parte a sa gherra Ottavas 1-7<br />

Zeus tuccat a su monte ‘e s’Ida 8-10<br />

Sa battàglia noa 11-15<br />

Nèstore benit salvadu da-e Diomede 16-21<br />

Diomede e Nèstore contr’a Èttore 22-25<br />

Su lampu de Zeus 26-30<br />

Èttore a s’attaccu 31-39<br />

Giunone e Nettunu 40-42<br />

Oras graes 43-48<br />

Sa rivíntzita de sos Acheos 49-51<br />

Sas impresas de Téucro 52-60<br />

Téucro benit feridu 61-68<br />

Minerva e Giunone meledan<br />

de comente aggiuare a sos Acheos 69-76<br />

S’ira de Zeus 77-79<br />

S’imbasciada de Iris 80-82<br />

Giunone e Minerva 83-85<br />

Zeus recuit da-e s’Ida 86-87<br />

Zeus e Giunone 88-94<br />

Èttore inzerrat a sos Troianos 95-111<br />

250


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

1 Isparghinde in tottue ‘e su manzanu<br />

fit sos primos lugores s’Aurora<br />

cun sa mirada sua ‘e tanfaranu<br />

e cun boghes detzisas, própriu in s’ora,<br />

a sos Deos fit Zeus soberanu<br />

nêndelis in s’olìmpica dimora:<br />

–O Eterrenos, orijas parade<br />

a su chi naro e lu rispettade!<br />

2 Chi niune, ne deus e ne dea,<br />

s’attrivat a falare a Ilione,<br />

chi non s’ammìsciet cherzo in sa pelea<br />

ne pro Priàmu e ne pr’Agamennòne!<br />

Pro chi s’avveret su ch’apo in bidea 1<br />

leze est pro tottu sa detzisione!<br />

Si su contràriu calcunu fatterat,<br />

coltz’a isse appenas bi proerat!<br />

3 Ue su Tàrtaru est pius bujosu,<br />

pius frittu, cun sas giannas de ferru,<br />

galu prus sutta ‘e su matessi inferru 2<br />

che l’ispéntumo cuss’ingolumosu<br />

cun custas manos mias e s’inserru<br />

d’inie dêt connoscher orrorosu!<br />

Arriscàdela, adducas, tanta proa<br />

si bramades abitu in domo noa!<br />

4 Proadebe-i cun una cadena<br />

a porfia tirende tott’umpare<br />

si bos resessit de lu trasinare<br />

a Zeus da’ s’Olimpu sol’appena!<br />

S’invece a mie de bos settesciare<br />

m’ ‘enzerat sa zibbiga, mala pena<br />

connòschere diazis e affogu,<br />

ca su Mere so deo ‘e custu logu!–<br />

251<br />

Zeus proibit<br />

a sos Deos de<br />

leare parte a<br />

sa gherra


Zeus tuccat<br />

a su monte<br />

‘e s’Ida<br />

Càntigu VIII<br />

5 Si cagliesit Zeus; ma s’isfida<br />

nemos a li regòglier s’attrivesit,<br />

si oji-bàsciu onzunu si nd’istesit<br />

siccu e cagliadu, a mente atturdida,<br />

finas a cando Atena bratzinîda:<br />

–O Babbu nostru mannu, –li naresit<br />

cun gràscia e cun malìscias simuladas–<br />

chertare contr’a tie est in debadas!<br />

6 Che a Zeus niune est sàbiu e forte!<br />

Perdònanos però si ti naramos<br />

ch’in pistighinzu semus pro sa sorte<br />

de sos Danaos e chi dubitamos<br />

finas ch’iscàmpiet calcunu a sa morte!<br />

A su cumandu tou non mancamos,<br />

ma, pro ch’issos non morzan tott’umpare,<br />

calchi cunsizu làssalunos dare!–<br />

7 E Cronide cun ojos de ternura:<br />

–Fiza ‘e su coro, Tritonea cara,<br />

non mi lees a limba, e s’insara<br />

prelletta apo mustradu rude e dura<br />

iscas chi pro a tie, o prella rara,<br />

dia sa morte ‘oltare in bona ura!<br />

S’as cunsizos de dare falabe-i,<br />

ma s’órdine rispetta chi bos dei!–<br />

8 Sos caddos curridores nênde gai<br />

giunghesit a su carru Zeus santu<br />

(animales chi bidu non s’at mai<br />

cun pês de brunzu e, àter’ispantu,<br />

cun sas giuas de oro e che simmai<br />

velotzes e seguros, cun su mantu<br />

che sole lutzighente a mesudie,<br />

ojos de fogu, sas coas che nie!).<br />

252


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

9 E cando s’Eterrenu ‘e lis toccare<br />

cun su fuette pensesit s’ischina,<br />

tra chelu e terra, lèbios che frina,<br />

si pesesin sos caddos a bolare<br />

finas a lomper de s’Ida divina<br />

in chima a su Gargáru 3 , ue s’altare<br />

bi fit a isse e tottu cunsacradu,<br />

semper da-e s’intzensu profumadu!<br />

10 Falesit da’ su carru e, chen’ ‘istentu,<br />

poi d’aer sos caddos distaccados<br />

e de néula ispissa inghiriados,<br />

a si che sêre tucchesit cuntentu<br />

in una rocca manna, sos soldados<br />

pr’osservare ‘e su gregu accampamentu<br />

e cuddos d’Ilione, a mente fritta,<br />

innante ‘e comintzare sa vinditta.<br />

11 De ismurzare fin lênde a cumprire<br />

gregos e dardaneos própriu in s’ora<br />

e-i sas armaduras de si ‘estire<br />

ambos pensende a sa gherra ancora.<br />

Da-e sas gennas d’Ilione a fora<br />

intantu comintzesin a nd’ ‘essire<br />

sos de Priàmu gherreris famados<br />

un’a costazu a s’àteru attrumados.<br />

12 Da’ s’àter’ala, in unu lutzigore<br />

de brùnzeos arminzos, aunidos,<br />

galu avantzesin cuddos atzuridos<br />

de re Agamennòne. Unu rumore<br />

s’intendiat tottue ‘e passos, gridos,<br />

che minettas de tronu atterradore;<br />

e nues, che pantàsimas biancas,<br />

faschesin de piuer cussas tancas!<br />

253<br />

Sa battàglia<br />

noa


Nèstore benit<br />

salvadu da-e<br />

Diomede<br />

Càntigu VIII<br />

13 E cando a cara a cara s’agattesin<br />

unu cun s’àteru, a si bisestrare<br />

cun ùrulos de pighe comintzesin<br />

e-i su samben, che unda de mare,<br />

cùrrere sutt’a pês si lu ‘idesin<br />

da’ ambas partes misciéndesi appare,<br />

tra solovru de fritzas e ispadas,<br />

concas mutzas, pettorras fragassadas!<br />

14 A ora ‘e mesudie, send’atzesu<br />

in su chelu su sole che tittone,<br />

lêsit s’Eternu sa detzisione<br />

de ponner in sos piattos de su pesu<br />

sa sorte de sos d’Argo e d’Ilione<br />

e, in manos tenìndelu suspesu,<br />

de ‘ider si pendiat pro s’Atreu<br />

o a s’ala ‘e Priàmu dardaneu.<br />

15 E appenas notesit su piattu<br />

de sos Gregos falàreche pesosu,<br />

tronesit da-e s’Ida suddisfattu<br />

e una ‘értiga ‘e fogu orrorosu<br />

cun fortza lis bettesit fattu-fattu!<br />

Mùcculu, atturdidu, timizosu<br />

restesit donz’Acheu, abbauccadu,<br />

in s’ ‘ider da’ s’Olimpu settesciadu!<br />

16 Fuesin tando che caddos muscados,<br />

cun sas ancas però a tremuleu...<br />

e si tucchesin galu prim’Atreu,<br />

ambos duos Aiaces, fentomados<br />

pro s’arte d’Ares, e Idomeneu<br />

e cantos res b’aiat e soldados!<br />

Insegus solu Nèstore restesit,<br />

ca Paris unu caddu li ‘occhesit!<br />

254


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

17 Ligadu a sa costana s’animale<br />

fit de su carru, cando una saetta<br />

in s’istella ‘e sa fronte eretta-eretta<br />

che li cravesit Paris geniale!<br />

Lestru Nestòrre cun unu pugnale<br />

sa fune chi prendiat cuss’acchetta<br />

tentesit de segare, ca frimmada<br />

si li fit sa parìglia e suberiada!<br />

18 Ma sos fiados pérdidu b’aiat<br />

su Mere ‘e Pilo paris cun sa vida,<br />

si de Tideu sa frua atzurida<br />

chi fit beninde non s’abbizaiat<br />

Èttore in s’ora, che fera abbramida,<br />

da’ parte ‘e segus e non giamaiat,<br />

bidìndelu passare innant’a isse,<br />

a ùrulos e tzinnos a Ulisse:<br />

19 –O fizu de Laerte, ello fuinde<br />

che chervu inneuddadu ‘e meressire<br />

crês tue fama eterna? Ses faddinde!<br />

Mira chi non ti devas penentire<br />

a balanzu ‘e chie t’est persighinde!<br />

Arréati e m’aggiua, ca ‘occhire<br />

cheret a Gereneu Ettòrre forte!<br />

Cun megus nde lu ‘àrdia da’ sa morte!–<br />

20 Nemmancu l’intendesit s’Odisseu<br />

pro neghe soletantu ‘e su chimentu<br />

e finas a sas naves de s’Acheu<br />

derettu si tucchesit che a bentu!<br />

A s’ala ‘e su Nelide chen’ ‘istentu<br />

tando cun atza furriesit Tideu<br />

pro nde lu liberare, a lantza in manu,<br />

primma chi bi lomperat su troianu!<br />

255


Diomede<br />

e Nèstore<br />

contr’a<br />

Èttore<br />

Càntigu VIII<br />

21 E b’arrivesit primu... e a Nestòre:<br />

–O Gereneu, –nêsit– mezus fue,<br />

prîte s’ancora ti bistentas cue<br />

non t’ ‘àrdiat sa vida su valore!<br />

Cunsidèra chi sèneghe ses tue<br />

e giovaneddos cussos in buddore?<br />

Si bramas biu de restare ancora<br />

piga a su carru meu lestru in s’ora!<br />

22 Móveti... move e cussu filu lea!<br />

Sàltia, coitta, ca t’as a abbizare<br />

cantu sos caddos chi lêsi a Enea 4<br />

(e chi fini de Troe) iscurrizare<br />

ischin issos in mesu a sa pelea!<br />

Piga... e sas brìglias pensa ‘e guvernare<br />

gai a Ettòrre bider li faghimos<br />

si meda o pagu in gherra est chi ‘alimos!–<br />

23 Ponzesit mente Nèstore canidu<br />

e a susu impressadu che brinchesit,<br />

ma innanti s’ingàrrigu lassesit<br />

chi l’aeren difesu e costoidu<br />

carru e caddos a Stènelo attrividu<br />

e a Eurimedonte. Pustis lêsit<br />

sas brìglias, decomente cunsizadu,<br />

furriende a s’ala d’Èttore famadu.<br />

24 Benìndelis incontra fit in s’ora<br />

su d’Ilione, che un’ira ‘e deu!<br />

Si nd’abbizesit su fizu ‘e Tideu<br />

e lu lassesit avantzare ancora;<br />

pustis sa lantza sua atterradora<br />

l’imbolesit detzisu. A Enopeu 5 ,<br />

chi sos caddos d’Ettòrre fit ghiende,<br />

però zembresit s’arminzu ‘olende!<br />

256


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

25 L’intresit in pettorra che puntzone<br />

su malu traste e, ojimbidradu,<br />

ruesit da’ su carru, isalenadu,<br />

lassende in su piuer d’Ilione<br />

de meressire fama s’illusione.<br />

Si nd’attristesit Èttore sobradu,<br />

ma sas brìglias, chena bistentare,<br />

nêsit a s’Ifitide 6 ‘e guvernare!<br />

26 E s’allumesit che paza in su fogu<br />

galu una ‘olta s’orrorosa gherra,<br />

isterrijados lassende per terra<br />

mortos e ferizados in affogu!<br />

Cun unu lampu de sùlfaru grogu<br />

Zeus, bidinde in s’afferra-afferra<br />

sos de Prìamu tando in mal’affannu,<br />

de nd’agabbare pensesit su dannu.<br />

27 In pês bi la fattesit rodulare<br />

a Diomede sa ‘értiga ardente,<br />

ammonesténdelu ‘e s’ammasettare<br />

a sa ‘oza ‘e su Mere onnipotente!<br />

Gai s’ ‘idesit Nèstore repente<br />

alluinados sos caddos corcare<br />

e, cumprendinde ‘e Zeus sa minetta,<br />

a Tidide urulesit a s’appretta:<br />

28 –O valorosu, sos caddos nde pesa<br />

e da’ inoghe prestu ti l’avvia!<br />

Non t’abbizas chi postu at simpatia<br />

oe a Ettòrre s’olìmpica Altesa?<br />

A ponner contr’a Isse marrania<br />

est peccadu e, in prus, vana pretesa,<br />

ca niune podère at che a Zeus,<br />

mortale siat isse o siat deus!–<br />

257<br />

Su lampu<br />

de Zeus


Èttore<br />

a s’attaccu<br />

Càntigu VIII<br />

29 E Tideu torréndeli faeddu:<br />

–Emmo ch’est gai, o betzu virtudosu!<br />

Finas lu ‘idet unu pitzinneddu<br />

e deo so de Zeus rispettosu!<br />

Ma su chi mi ‘errinat su cherveddu<br />

est ch’unu die Ettòrre, che barrosu,<br />

non nerzat a sos suos chi fuidu<br />

est Diomede appenas l’at bidu!–<br />

30 «Oddeu, oddeu! –li nêsit s’amigu<br />

sas laras iscanzende rie-rie–<br />

Duncas fuinde an bidu unu die<br />

a Diomede innante a s’inimigu!<br />

Ne Gregos, ne Troianos, crê’ a mie,<br />

s’allega si ch’imbùscian, mancu azigu!<br />

Ne sas chentu muzeres l’an a crêre<br />

chi siccas as lassadu, chena mere!»<br />

31 Nêsit; e sos fiados Gereneu<br />

furriesit a s’insegus che a bentu<br />

chen’isettare s’accussentimentu<br />

de sa nóbile frua de Tideu.<br />

Fritzas e lantzas tando a iscarmentu<br />

contr’a issos Ettòrre Priameu<br />

e sos gherreris suos ch’imbolésini<br />

e ‘nimigos e caddos bi ‘occhésini.<br />

32 Pustis contr’a Tidide abboghinende<br />

nêsit superbu Èttore atzuridu:<br />

–O Diomede, e prîte ses fuende<br />

che lèppere da’ canes persighidu?<br />

Si sempre sos Danaos t’an, bustende,<br />

cun tatzas e piattos favoridu<br />

ca fis in gherra omìne de valore,<br />

da’ oe non dês aer cuss’onore!<br />

258


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

33 E faghen bene... emmo... nd’an rejone,<br />

ca ses che piseddina... una puppia!<br />

E decomente l’alzas su garrone<br />

appenas ch’ ‘ides custa lantza mia!<br />

Non nde l’ ‘óltulas tue a Ilione,<br />

ne sas féminas nostras, ‘berumia,<br />

a sas naves ti gighes cautivas!<br />

A bider cussa die non b’arrivas!–<br />

34 In s’intender s’affeu ‘e Priamide,<br />

pro tres bias li ‘enzesit sa gana<br />

de si ‘oltare a s’ala troiana<br />

pro l’ammustrare chi d’atza Tidide<br />

pius d’isse nd’aiat! Ma Cronide<br />

da-e sas chimas de s’Ida lontana,<br />

sempre prontu, tronesit a minetta,<br />

fatténdeli cumprender sa prenetta.<br />

35 Èttore intantu sempre prus detzisu:<br />

–O Lìcios 7 , o Dardanos, m’iscultade!<br />

Su ch’amos carignadu dulche ‘isu<br />

de dies chen’accamu, ‘e libertade,<br />

aja’ ch’est avreschende! Valutade<br />

su chi Zeus nos mandat bonu avvisu<br />

tronende chena nues in s’aera,<br />

mentre a sos d’Argo faghet a bisera!<br />

36 De ‘ittòria est cussu unu signale!<br />

Adducas l’ammustrade in s’abbolottu<br />

sa gràscia ‘e meressire ‘e s’Immortale!<br />

Tottu los masellade... tottu... tottu!<br />

Cun sa cuadrìglia mia geniale<br />

deo a sas naes che lompo de bottu<br />

e bi che las allumo cantas sunu,<br />

pro chi d’Acheos non nd’iscàmpiet unu!–<br />

259


Giunone<br />

e Nettunu<br />

Càntigu VIII<br />

37 Posc’a sos caddos: –O mùrtinu Etone 8 ,<br />

Xantu baju, Podargu pê’-albinu,<br />

o Lampu isteddadu a lepperinu,<br />

sa chi bos pedo suddisfassione<br />

bos prego accansàdemi a puntinu,<br />

pro ‘more de sa fiza d’Etiòne 9 ,<br />

d’Andròmaca reina, s’est abberu<br />

chi bos tenet in mannu cunsideru!<br />

38 Su pensamentu sou, notte e die,<br />

est s’abba pro a bois, sa proenda,<br />

a tales chi sa nóbile sienda<br />

prima servit sos caddos che a mie!<br />

Pro s’iscudu ‘e Nelide a coghe e frie<br />

gitto su coro, e si tanta prenda<br />

a bi nde la pijare resessera<br />

est che toccare sa luna in s’aera!<br />

39 De oro est s’arminzu, tott’intreu,<br />

traste raru, massitzu, fattu a manu<br />

da’ calchi valentissimu artesanu!<br />

Sa coratza, depustis, a Tideu<br />

dia cherrer leare: d’unu deu<br />

òpera est cussa d’arte, de Vulcanu!<br />

Adducas bazi...’olade, caddos mios,<br />

e chi de Gregos non nde resten bios!–<br />

40 Intendinde Giunone cussu ‘antu<br />

s’istripitzesit da-e su disdignu<br />

s’Olimpu trinnighende tottucantu<br />

e nêsit: –O Nettunu, no est dignu<br />

negare aggiudu a chie cun impignu<br />

e cun fide onoradu ti at tantu<br />

in sa ‘idda d’Elice e in sa d’Ega 10 ,<br />

si ti los lassas mazare che tega!<br />

260


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

41 Los aggiua a sos d’Argo, o Posidone;<br />

sa vittòria chi méritan lis dae,<br />

ca braman in s’Olimpu pr’Ilione<br />

sos pius chi connoscat sorte grae!<br />

Non lu timas a Zeus! Sa rejone<br />

cheret chi lêt su Mere... curre... bae!<br />

Si pustis s’anniccherat, pe’ pro Issu!<br />

Imperistantu... chie at bissu at bissu!–<br />

42 E airadu Nettunu in risposta:<br />

–Tue lu faghe su ch’as cunsizadu,<br />

limba attrivida, giaghi ses disposta<br />

a bider su Tronante 11 umiliadu!<br />

Deo non ti l’atzetto sa proposta,<br />

ne m’as a bider contr’a Isse ‘oltadu<br />

ne a sa sola, ne cun tottu ‘ois,<br />

ca est prus forte ‘e tottucantos nois!–<br />

43 In s’ora ch’in s’Olimpu arrejonende<br />

si nd’istain sas deas cun sos deos,<br />

fintz’a sas naes los fit appretende<br />

Priamide a un’ira a sos Acheos<br />

(a Marte in assimizu cumbattende!)<br />

paris cun sos cumpagnos dardaneos.<br />

E fin approbe a lis ponner fogu,<br />

cando falesit Era a cussu logu.<br />

44 Chena si fagher bider, ne notare,<br />

da’ prim’Atride che desit a bolu,<br />

nêndeli da-e palas d’aunzare<br />

res e gherreris d’Argo, si consolu<br />

aèrene bramadu ‘e si salvare!<br />

Tucchesit pustis. E, in oriolu,<br />

fattu ch’ ‘essesit da-e sa pelea<br />

Agamennòne, a s’inzerru ‘e sa Dea!<br />

261<br />

Oras graes


Càntigu VIII<br />

45 Cun sa mantella de pùrpura in manu<br />

in sa nave d’Ulisse si frimmesit<br />

(chi collocada in su puntu medianu<br />

fit de su portu) e abboghinesit:<br />

–O Danaos, s’ereu prus metzanu<br />

sezis de custa terra! Ue che desit<br />

sa promissa ch’in Lemno, che barrosos,<br />

m’azis fattu de esser valorosos?<br />

46 Unu de nois bastat –m’azis nâdu–<br />

pro nde derruer chentu d’Ilione!<br />

Como invece un’insoro campione<br />

mantenet un’esércitu accamadu!<br />

Da-e su ‘inu ch’aizis tragadu<br />

su cherveddu fit a isvarione!<br />

O Zeus santu, canta tribulia!<br />

Ma cust’ ‘uccone non m’isettaia!<br />

47 Ohi tragu, ite tzantara, ahi dannos!<br />

Re non b’at disdicciadu che a mie!<br />

A narrer chi coladu non ch’at die<br />

chi no apemos cun onores mannos<br />

pensadu, o Eterrenu, própriu a Tie!<br />

S’atza nos torra de sos mezus annos<br />

pro chi nd’ ‘essemos da-e custa lua<br />

pro bonu d’Argo, cun sa gràscia tua!–<br />

48 E Zeus, cumprendinde su lamentu,<br />

s’ispera l’accansesit noittola:<br />

un’àbbile da’ chelu ‘ola-‘ola<br />

nde falesit prus fùrria de su ‘entu,<br />

cun su bìttulu de una crabola<br />

istrintu in francas, e, in su momentu,<br />

rùere lu lassesit in s’altare<br />

a Isse dedicadu, a cara a mare!<br />

262


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

49 Bidìndesi sos Gregos pretziados<br />

da’ su Mere ‘e s’Olimpu soberanu<br />

cun atza noa contr’a su dardanu<br />

cumpattos si ‘oltesin, ostinados!<br />

Innant’a cantos fin res e soldados<br />

tucchesit Diomede a lantza in manu,<br />

da-e subra su carru che leone<br />

detzisu a bisestrare a Ilione!<br />

50 A ruer istasidu primm’istesit<br />

unu tzertu Agelao Framonide 12 ,<br />

soldadu chi teniat paga fide<br />

in sas fortzas ch’aiat, si fuesit<br />

appenas a innante a su Tidide,<br />

chi lestru una saetta li felchesit<br />

in palas ruinosa chen’isgarru,<br />

mortu ‘ettendendelu da’ su carru!<br />

51 Fattu-fattu a su nóbile Tideu<br />

intresin a chertare Agamennòne,<br />

su re d’Isparta cun Idomeneu<br />

e s’iscuderi ‘e custu, Merione;<br />

s’eroe ‘e Salamina, Oileu,<br />

Eurìpilo, fizu d’Evemone,<br />

e, su ‘e noe, Téucro giovànu,<br />

cun s’arcu ben’istrintu in una manu.<br />

52 Assegus de s’iscudu portentosu<br />

de Telamone custu s’istaiat,<br />

che cuadu, e, cando s’acceraiat,<br />

fit pr’imbolare su traste orrorosu;<br />

e appenas per terra, lamentosu,<br />

s’ilìacu inimigu miraiat,<br />

che piseddu chi curret da’ sa mama,<br />

galu ‘e si ch’affianzare aiat brama!<br />

263<br />

Sa rivìntzita<br />

de sos Acheos<br />

Sas impresas<br />

de Téucro


Càntigu VIII<br />

53 E cantos a s’eternu iscurigore<br />

de s’Avernu Teùcro saettante<br />

nd’imbiesit d’eroes a primore?<br />

Orsìlocu ruesit a innante,<br />

pustis Ormenu, Ofèleste e Detòre,<br />

Licofonte, a deus simizante,<br />

Cromìu 13 , Melanippu, Amopaone,<br />

unu subra de s’àteru a muntone!<br />

54 Bidinde prim’Atreu s’iscarmentu<br />

chi fit faghinde su gióvanu eroe,<br />

si l’accurtziesit nêndeli cuntentu:<br />

–Rebuddu ‘e Telamone, sa ‘e oe<br />

est impresa chi restat pro ammentu!<br />

Sighi, e chi ti fattat bonu proe!<br />

Faddidu s’est in nudda babbu tou<br />

si allevadu t’at che fizu sou!<br />

55 Cando in domo sua t’at retzidu<br />

fis una criadura, mi l’ammento,<br />

che unu puzoneddu chena nidu!<br />

Oe as alas, e mi nde cuntento,<br />

francas e biccu d’astore atzuridu!<br />

Cun tegus a costazu ‘eo mi sento<br />

chentu malas peleas d’affrontare,<br />

seguru de las poder superare!<br />

56 E si mi cuntzederan s’Asulina<br />

e Zeus babbu, decomente penso,<br />

a Tròia de reduer a chijina,<br />

non solu a paràulas t’intzenso,<br />

ma cun trìbide rara ti cumpenso<br />

d’oro massitzu o con una femìna<br />

o, si preferis, cun caddos e carru.<br />

Ma sighi a nde frangher, chen’isgarru!–<br />

264


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

57 E Téucro in risposta: –Ello comente,<br />

s’est chi m’ ‘ides cun coro cumbattende<br />

galu m’intzitas a esser valente?<br />

Chi mi retire forsis ses timende?<br />

Non bi dudes, o Re, minimamente!<br />

Bidu nd’apo otto ‘e ‘nimigos ruende<br />

cun otto fritzas chi ch’apo imboladu!<br />

Ma cuddu cane 14 non m’est capitadu!–<br />

58 Nênde gai, attesu sebestesit<br />

s’eroe chi bramait de ‘occhire!<br />

Lêsit sa mìria e, tzertu ‘e non faddire,<br />

coittende una fritza l’imbolesit!<br />

Mue-mue da’ s’arcu che tucchesit<br />

su traste ‘e brunzu finas a colpire<br />

in mes’a sa pettorra a Gorgitone 15 ,<br />

fizu burdu ‘e su Mere d’Ilione!<br />

59 Decomente in un’ortu solianu<br />

su pesu de su semen, ingranidu<br />

da-e sos tebiores de su ‘eranu,<br />

su cambu ‘e su papàile froridu<br />

mujat finas a terra pianu-pianu<br />

e lu franghet lasséndelu istasidu,<br />

gai dende a sa vida sos adios<br />

ruesit Gorgitone chena brios!<br />

60 Téucro tando, chene perder ora,<br />

un’àter’una contr’a cuddu forte<br />

nd’imbolesit de fritza atterradora,<br />

ma chena meressire mezus sorte,<br />

ca l’isviesit Febo a parte ‘e fora<br />

a Èttore vitténdeli sa morte,<br />

bocchind’a Archetolemu 16 a postu sou<br />

chi li teniat su carru in custou!<br />

265


Téucro<br />

benit feridu<br />

Càntigu VIII<br />

61 A sa rutta ‘e su ‘e duos cumpanzos<br />

su coro che simmai in bulione<br />

s’intendesit sa ghia d’Ilione,<br />

che s’aeret retzidu cussos banzos<br />

isse e tottu! De dare a Cebrione 17 ,<br />

frade de una gamba, sos affianzos<br />

pensesit tando ‘e sos fiados suos,<br />

meledende vinditta a sos concluos!<br />

62 Da-e su carru pustis saltiesit<br />

e a s’ala de Téucro dannarzu<br />

che leone famidu furriesit,<br />

abboghinende tales che canarzu!<br />

Leadu, a s’accurtziada, unu marrarzu<br />

contra a bi l’imbolare coittesit,<br />

che un’espe bramende ‘e l’ischitzare<br />

e sos dannos patidos de pattare.<br />

63 In su nérviu de s’arcu collocadu<br />

intantu aiat cuddu fritza noa<br />

e già l’aiat a pettu istiradu<br />

chirchende, a sa ‘e trese, mezus proa!<br />

Ma finas cussa restesit in coa,<br />

s’est chi tra coddu e tuju l’est faladu<br />

prima su crastu, che un’ira mala,<br />

fragasséndeli s’ossu de sa pala!<br />

64 Che ruesit su gregu e da-e manu<br />

li fuésini arcu e fritza umpare,<br />

un’ùrulu ‘ettende disumanu<br />

innante dismajadu ‘e che falare!<br />

E l’aiat Ettòrre troianu<br />

cue in s’ora cumpridu a settesciare<br />

si ‘ardiadu da-e tantu affannu<br />

non l’aeret su frade, Aiace mannu!<br />

266


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

65 Lu covacchesit lestru cun s’iscudu,<br />

posc’a duos cumpagnos de valore,<br />

Mecisteu d’Echìu e Alastore 18 ,<br />

una manu pedesit de aggiudu<br />

pro nde leare su frade minore<br />

da-e sas iras d’Èttore fortzudu.<br />

A palas cuddos si lu garrighesin<br />

e a logu seguru lu giuttesin.<br />

66 Zeus tando da’ sa chima de s’Ida<br />

desit a sos de Troe alentu nou,<br />

in su fogu ‘e sa gherra, a bìbbiu sou,<br />

sicca ‘ettendebe-i calchi sida!<br />

E-i cuddos, faghinde bonu prou,<br />

ch’an sa fiara ‘e sa morte allughida,<br />

sos Gregos custringhende ‘alu una ia<br />

persegus a torrare in tribulia!<br />

67 Innant’a tottu, abbistu e attrividu,<br />

s’eroe si b’ ‘idiat d’Ilione<br />

che cane ‘onu ‘e catza, ch’atzuridu,<br />

mentres persighit porcrabu o leone<br />

sa còscia mossighendeli abbramidu<br />

e baulende che tentassione,<br />

suspettosu l’accostat in sa fua,<br />

a boltas fùrriet cuddu a s’ala sua!<br />

68 E cantos a insegus restaian<br />

fin che fozas d’atunzu in cancalleu<br />

grogas subra sos rattos... e ruian<br />

sutt’a sos colpos de su dardaneu<br />

sos pius subr’a pare o a boleu<br />

che ànimas in pena si fuian,<br />

che cando aeren bidu sa Gorgone<br />

in sa cara ‘e s’ilìacu campione!<br />

267


Minerva<br />

e Giunone<br />

meledan<br />

de comente<br />

aggiuare sos<br />

Acheos<br />

Càntigu VIII<br />

69 Reduidos si fini, a coro mortu,<br />

in sas naves pro s’ùltima difesa<br />

già sos Danaos, pedinde cunfortu<br />

(ùnica ispera!) a sa divina Altesa,<br />

cando a Minerva, de disdignu atzesa,<br />

nêsit Giunone: –Duncas custu tortu<br />

devimos baliare, o Tritonea,<br />

pro sa de Zeus pérfida trobea?<br />

70 Si sighit gai, Èttore assassinu<br />

unu ch’est unu non nde lassat biu<br />

e che l’aundat s’infernale riu 19<br />

cumprinde de sos d’Argo su destinu!–<br />

E Atena in risposta chen’isviu:<br />

–Asi sos brios li pottan in sinu<br />

cun una fritza sos Gregos tudare<br />

innanti s’Acheronte d’unfiare!<br />

71 Ma babbu meu, bombitende fele,<br />

sempre mi la contràriat s’idea<br />

ch’ap’ ‘eo ‘e nde muttire sa pelea,<br />

ca est faltzu cun megus e crudele!<br />

Isbrijidu che l’at Limba ‘e mele 20 ,<br />

in custu superende dogni dea,<br />

cun carignos e risos, malaitta,<br />

pedinde pro su fizu sa vinditta!<br />

72 Sa ‘olta non s’ammentat però Zeu<br />

ch’a salvare a Eràcle 21 m’at mandadu,<br />

cando, pro sas mattanas d’Euristeu 22 ,<br />

a si furare a Cérberu 23 faladu<br />

fit finas a s’Erébu 24 e chi restadu<br />

bi fit cue, si cun s’aggiudu meu<br />

non l’aère da’ s’istramposu giassu<br />

de su Stige 25 ‘ogadu a passu-passu!<br />

268


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

73 Lassa chi torret a mi carignare<br />

pedinde piagheres, cara tosta,<br />

chi bi la dao deo sa risposta!<br />

Bae chi non mi lasso prus trampare!<br />

Inte’ como si t’andat sa proposta:<br />

sos fortes caddos tuos d’attaccare<br />

pensa tue a su carru e coittende,<br />

ca tuccamos a Tròia che bolende!<br />

74 Su tempus dami solu ‘e mi ‘estire<br />

de s’armadura mia lutzighente.<br />

So segura chi non b’at cumbattente<br />

chi, addaghi nos bidet arrivire,<br />

sigat che prima a ferrer o bocchire!<br />

Nemmancu Ettòrre, pro cantu valente,<br />

la faghet s’attrivida, crê’ a mie,<br />

ca cussu fogu si l’ ‘oltat in nie!–<br />

75 Nêsit Minerva; e s’accussentimentu<br />

sa fiza ‘e Crono li desit in s’ora,<br />

tucchéndesi a giungher chen’ ‘istentu<br />

sa parìglia ch’aiat boladora,<br />

mentr’Atena in s’olìmpica dimora<br />

ruer lassesit subra su pamentu<br />

sa mantella 26 de seda chi sestada<br />

s’aiat issa e tottu e recramada!<br />

76 Una tùniga ‘e pannu si ‘estesit,<br />

pustis sas armas de su Soberanu<br />

e, che a porfia, cun sa lantza in manu,<br />

subr’a su carru ‘e Giuno che pighesit.<br />

Lestra cudda sos caddos apprettesit<br />

ghièndelos a s’ala ‘e su dardanu:<br />

s’abberzesin, bidìndelas bolare,<br />

sas giannas de s’Olimpu ambas umpare!<br />

269


S’ira de Zeus<br />

S’imbasciada<br />

de Iris<br />

Càntigu VIII<br />

77 Ma non fuesit sa parìglia insoro<br />

a sa mirada ‘e Zeus eterrenu,<br />

si a Iris giamesit, alas d’oro,<br />

a sa chima de s’Ida e cun belenu:<br />

–Bae, –li nêsit– curre, e pone frenu<br />

a cussas deas chena prus decoro,<br />

divina imbasciadora! Si b’and’ ‘eo<br />

a paràulas solu non m’arreo!<br />

78 Mezus chi non mi ‘enzan a innante,<br />

ne chi tenten peruna marrania,<br />

si proare non cheren a s’istante<br />

it’est chi ‘alet sa saetta mia!<br />

Sos caddos lis reduit su Tronante<br />

e su carru a chijina, abberumia,<br />

e su corpus lis fatto a semos mannos<br />

ch’a lis cunzare non bastan degh’annos!<br />

79 Cumprèndere lu dêt Minerva Atena<br />

chi su mere so deo, bi lu nara,<br />

ca pius crebu fiza mia e pena<br />

m’est dende, própriu issa, s’Ojigiara,<br />

si sempre mi contràriat che anzena!<br />

A bider s’àtera urpilosa in cara,<br />

che pìbera de siccu a limba fora,<br />

o Iris, so avvesu e da-e ora!–<br />

80 Nêsit Zeus; e Iris, pês de ‘entu,<br />

da-e s’Ida tucchesit impressada,<br />

appresenténdesi in unu momentu<br />

a sa gianna ‘e s’Olimpu isbambarriada.<br />

Frimmesit sa parìglia in movimentu,<br />

nênde a sas deas cun boghe allertada:<br />

–Sezis currinde a ue? A Ilione?<br />

Ruer lassade sa tentassione!<br />

270


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

81 Su ch’as Zeus detzisu rispettade,<br />

si no bos costat dolos e affannos!<br />

Si contr’a Isse sestades ingannos,<br />

caddos e carru chena piedade<br />

bos boltulat e brujat, ammentade!<br />

e de piaes chi mancu in degh’annos<br />

resessin a cunzare e cun rejone<br />

bos martùriat –nâchi– sa persone!<br />

82 Adducas bi pensade! A sa pelea<br />

de bi falare lassade ambas duas!<br />

Massim’a tottu tue, o Tritonea,<br />

in sìmiles errores non bi ruas!<br />

De Giunone sa pérfida idea<br />

Zeus connoschet e sas trassas suas,<br />

ma si la faghes tue s’acconcada,<br />

fiza non ses, ma cane isbirgonzada!–<br />

83 Cumpridu ‘e riferire s’avvertèntzia,<br />

velotze decomente fit bennìda,<br />

lassesit Iris s’alta residèntzia<br />

e Giunone, timinde: –O dechida,<br />

–nêsit a sa cumpagna– s’attrivida<br />

est manna custa ‘olta e sa potèntzia<br />

de su Mere ‘e su lampu e de su tronu<br />

diamos isfidare abberu in donu!<br />

84 Si bi pensamos bene, in cuntierra<br />

in s’Olimpu sovente nos nd’istamos<br />

pro unu o pro s’àteru ‘e sa Terra,<br />

ca cherrer favorire los diamos!<br />

E prîte pustis? Ajo’ chi furriamos!<br />

Si la detzidat Zeus cussa gherra...<br />

Tra gregu e troianu siat Issu<br />

a seberare binchidore e bissu!–<br />

271<br />

Giunone<br />

e Minerva


Zeus recuit<br />

da-e s’Ida<br />

Zeus<br />

e Giunone<br />

Càntigu VIII<br />

85 Nênde gai, a s’insegus furriesin<br />

sas deas atzuridas ambas pare<br />

e-i sas Oras a lis distaccare<br />

su carru lumenosu coittesin<br />

e a un’ala a bi lis collocare.<br />

A sas iscuderias che giuttesin<br />

pustis sos caddos, bellos che sienda,<br />

poníndelis bundante sa proenda.<br />

86 Era tando e Minerva oji-asulina<br />

a intr’ ‘e domo tucchesin a sêre<br />

cun sa mùida in coro ‘e sa ‘errina!<br />

Appoi d’un’iscutta acco’ su Mere<br />

torrare a domo da’ s’Ida divina:<br />

sa parìglia, in lu ‘ider, cun piaghere<br />

l’isgiunghesit Posidone in presse,<br />

costoìndeli caddos e calesse.<br />

87 A su palattu de oro e de brunzu<br />

lestru ch’intresit su Re de sos Rese<br />

e s’Olimpu, che fozas in s’atunzu,<br />

li trinnighesit tottu sutt’a pêse!<br />

Bidindebe-i a Minerva a murrunzu<br />

e a Giunone, chi che una rese 27<br />

lu miraiat che a narrer cosa,<br />

cun boghe lis muttesit imperiosa:<br />

88 –Ello comente, o Atena, o Giunone,<br />

a conca a pare, che mutzighiladas,<br />

bos nde restades in unu chizone?<br />

A cant’isco ‘eo, meda fadigadas<br />

non bos sezis gherrende in Ilione!<br />

Sas ancas bos si sunu marmuradas<br />

forsis d’incantu cando sa trobea<br />

Iris at postu a sa mala idea?<br />

272


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

89 Mezus gai però, si no connottu<br />

aizis su sabore ‘e sa saetta,<br />

ca in s’Olimpu, cónchina o deretta,<br />

sa leze mia est leze pro a tottu!<br />

D’ischeddànscia bos servat cust’atzottu!–<br />

Nêsit Zeus; e cagliada e chieta<br />

si nd’istesit Minerva, ojos de chelu,<br />

cun su coro aundadu de rezelu!<br />

90 Ma Era, non baliéndeli s’affeu,<br />

cun sa ‘ucca isciumosa de ‘elenu,<br />

l’abboghinesit lestra: –O Eterrenu,<br />

su pôre tou, da-e dea o deu,<br />

inoghe riconnottu est in pienu!<br />

Solu ch’in suddu semos pro s’Acheu,<br />

ca, si sigherat Èttore in su dannu,<br />

chie si nd’ ‘àrdiat da-e tant’affannu?<br />

91 A su cumandu tou non mancamos,<br />

ca ses tue su Mere, su prus forte,<br />

ne pretendimos giambàrelis sorte,<br />

ca su chi as detzisu rispettamos!<br />

Pro chi calcunu s’iscàmpiet sa morte<br />

solu de nos permitter dimandamos<br />

calchi cunsizu de lis poder dare!<br />

In tottu non nos deves contrariare!–<br />

92 E Cronide in risposta attattu-attattu:<br />

–Ti piagat o no, cras a manzanu<br />

a Zeus as a bider soberanu<br />

sos Gregos bisestrende suddisfattu!<br />

S’ira non mutto a Èttore troianu<br />

finas a cando Achille, pro su fattu<br />

chi s’amigu at a perder prus fidadu 28 ,<br />

non torrat pro lu ‘ider vindicadu!<br />

273


Èttore<br />

inzerrat a sos<br />

Troianos<br />

Càntigu VIII<br />

93 Sa sentèntzia est custa! Ne timinde<br />

s’atza tua so deo, o Giunone,<br />

mancari t’ ‘ida che tentassione<br />

fintzamente a su Tàrtaru currinde<br />

(ue Crono e Giapeto 29 sun vivinde<br />

chena su gosu de Iperione 30 )<br />

aggiudu dimandende contr’a mie,<br />

ca peus cane non b’at de a tie!–<br />

94 Si cagliesit Era bratzinîda<br />

in sa cara e in s’ànima allizada.<br />

E intantu sa chiza indeorada<br />

ch’aiat su Sole in mare remunida<br />

e sa Notte avantzesit, disizada<br />

da-e sos d’Argo e nudda aggradessida<br />

da’ sos de Troe, devinde muttire<br />

sas armas in su mezus persighire!<br />

95 In s’ora Ettòrre de los reunire<br />

pensesit in un’íscia 31 sos soldados,<br />

(ue de mortos per terra furriados<br />

non bi nd’aiat) pro los avvertire<br />

decomente a sos Gregos impidire<br />

sa fua o chi s’esseran animados<br />

approfetténdesi ‘e s’iscurigore<br />

cun trassas o impresas de valore.<br />

96 E cando los bidesit tott’umpare<br />

a isse accolondrados, isettende<br />

ch’aeret comintzadu a faeddare,<br />

(sa lantza sua ‘e brunzu, lutzighende,<br />

pariat sole ispijéndesi in mare!)<br />

lis naresit detzisu abboghinende:<br />

–O amigos, eroes d’Ilione,<br />

m’iscultade e cun manna attentzione!<br />

274


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

97 Deo de los destruer pensaia<br />

primm’ ‘e calare sole a sos Acheos<br />

e puru ‘e recuire a domo mia<br />

pro mi pasare da-e sos peleos!<br />

Ma tzessada non nd’est sa marrania!<br />

Pr’istanotte, o gherreris dardaneos,<br />

cheret chi a sa lerta nos nd’istemos,<br />

a boltas in inghènias non ruemos!<br />

98 Galu pensare devimos nottesta<br />

calchi sustu ‘e nos fagher de reposu,<br />

pro chi prus friscu cras e valorosu<br />

siat donzunu cumprinde sa festa!<br />

Su chelu est chena nues, lumenosu,<br />

ma sa ‘iddia s’annuntziat molesta.<br />

Adducas truncos meda reunide<br />

e fogarones mannos atzendide.<br />

99 A duas cosas nos servit su fogu:<br />

prima de tottu pro nos iscaldire,<br />

pustis ancora pro nos ilgiarire<br />

sas naes de sos Gregos e su logu,<br />

pro ch’a s’accua cuddos de partire<br />

non penseran, ischéndesi in affogu!<br />

Non crêo chi senténdesi osservados<br />

tenten sa fua, mancari apprettados!<br />

100 Si d’arriscare pustis tant’impresa<br />

l’anderat a s’Atreu... fattat puru!<br />

Nois in dannu, a colpu seguru,<br />

l’ ‘oltamos da’ inoghe sa pretesa,<br />

ca tottacanta dêt cussa malesa<br />

su destinu connoscher pius duru!<br />

Como però sos caddos liberade<br />

e in sa tanca, iscappos, los lassade.<br />

275


Càntigu VIII<br />

101 Da-e ‘idda depustis nde ‘attide<br />

pane friscu, ‘inu ‘onu e fiados rassos<br />

e-i sos bandidores avvertide<br />

chi ‘etten custu bandu, a mannos passos,<br />

in sas carrelas, in tottu sos giassos:<br />

–Su chi cumandat Èttore intendide,<br />

o betzos pilicanos, o muzeres,<br />

chi de gherras no azis sos doveres!<br />

102 Bisonzu b’at nottesta chi siedas<br />

abbistos che simmai in Ilione<br />

e chi da-e sas turres vigiledas<br />

pro chi anzena non b’intret persone!<br />

Atzesas collocàdebi sas tedas<br />

in sas terratzas, in donzi balcone!<br />

Finas a s’impuddile resistide!<br />

S’órdine rispettade, apedas fide!–<br />

103 Adducas bazi... bazi e bi lis nâde!<br />

Sos áteros chi pensen a sa chena.<br />

Deo a Zeus, a Minerva Atena<br />

e a donzi divina Majestade<br />

sa gráscia pedo in umilidade<br />

de nos nde liberare da’ sa pena<br />

chi sas Fúrias 32 felosas nd’an carradu<br />

como noe annos, che lampu faladu!<br />

104 Custa est sa ‘olta ‘ona, mi lu sento!<br />

Su sónniu ‘e tantas nottes si m’avverat!<br />

Manzanu, appenas Eos si nd’accerat,<br />

galu ‘e nos reunire bos ammento<br />

inoghe tott’umpare e, si b’aperat<br />

cumandos de bos dare, los presento.<br />

Ma d’una cosa so seguru ebbia:<br />

ch’in coro b’amos tottu una gania!<br />

276


Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

105 Mi capiterat su fizu ‘e Tideu<br />

pro primu a innante cras manzanu!<br />

Mortu diazis bider cuss’Acheu<br />

pro ‘more de sa lantza ch’apo in manu;<br />

asi potterat custu corpus meu<br />

gióvanu durare, forte e sanu,<br />

tales che oe pro chentu e prus annos!<br />

Bazi... ca cras est die ‘e gosos mannos!–<br />

106 Nêsit Ettòrre; e cuddos tott’umpare<br />

sas manos giuilende li tzocchesin;<br />

posc’a isgiungher sos caddos pensesin<br />

e in sas tancas a los iscappare.<br />

A Ilione àteros tucchesin<br />

su tantu pro sa chena a nde carrare;<br />

àteros, decomente cumandadu,<br />

de fagher linna lêsin coidadu.<br />

107 Addaghi ammanizesin dogni cosa<br />

sos Deos pretziesin primm’ ‘e tottu,<br />

pedìndelis cun boghe isperasciosa<br />

de nde lis agabbare s’abbolottu.<br />

O Tròia, cale sorte ruinosa<br />

ti fit s’Olimpu invece e cal’atzottu<br />

tessinde própriu in s’ora chi crêias<br />

de nde muttire gherra e tribulias!<br />

108 Ca fin sos Eterrenos contr’a tie,<br />

o re Priàmu... e tue non l’ischias!<br />

Gai su fogu ‘e sas pregadorias<br />

frittu fit pro a Issos che su nie!<br />

Ne su valore chi, die cun die,<br />

in gherra, o Ilione, mustraias<br />

fit bastante a giambàreti sa sorte<br />

de connoscher distrussione e morte!<br />

277


Càntigu VIII<br />

109 Intantu, a mizas, a destra e a manca,<br />

fogos mannos s’ ‘idian e sa zente<br />

inghiriada e per totta sa tanca<br />

a s’anda e torra, própriu de comente<br />

s’ ‘idet a boltas sa Luna bianca,<br />

in notte chena ‘entu, lutzighente,<br />

de sa Terra ilgiarire dogni zona<br />

cun milli isteddos postos a corona.<br />

110 E sas chimas cuss’ìnnidu lugore<br />

imprateare ‘e sos montes lontanos,<br />

baddes, campedas, rios andantanos,<br />

bestìndelos de màgicu ajubore,<br />

a tales chi s’ispera a su pastore<br />

brotat in coro de dulches beranos<br />

mirende sa majia ‘e tant’incantu<br />

cun ojos de ternura e de ispantu!<br />

111 Degai cun s’ispera intr’ ‘e su coro<br />

d’ ‘ider in bonu sa gherra cumprida<br />

e isettende chi Eos bessida<br />

galu nd’esserat cun su carru ‘e oro,<br />

si nd’istaiat cun su cabu insoro<br />

sa zenia de Dàrdanu atzurida<br />

a cara a fogu e a sa lerta ‘izende<br />

cun sos caddos affacca pasculende.<br />

278


NOTAS DE SU CÀNTIGU OTTAVU<br />

Sa battàglia accurtzu a sas naves<br />

1 su ch’apo in bidea [...]: Zeus pensat de vindicare s’offesa chi<br />

Achille at retzidu da-e Agamènnone e de accansare sa gràscia chi l’at<br />

pedidu Teti.<br />

2 pius sutta ‘e su matessi inferru [...]: Pro Omero su Tàrtaru est sa<br />

presone de sos Titanos e s’agattat situadu pius a sutta de su matessi<br />

inferru, est a narrer de s’Ade.<br />

3 Gàrgaru [...]: Est sa chima pius alta de su monte ‘e s’Ida, da’ ue si<br />

resessit a bídere totta sa Tròade.<br />

4 sos caddos chi lêsi a Enea [...]: Cfr. cun s’ottava n. 56 de su ‘e<br />

Chimbe Càntigos.<br />

5 Enopeu [...]: O Eniopeu. Iscuderi de Ettore, fizu de Tebeu, mortu<br />

da-e Diomede.<br />

6 Ifitide [...]: Fizu de Ifito. Si trattat de Archetolemu, segundu iscuderi<br />

de Èttore, mortu da-e Téucro.<br />

7 Lìcios [...]: Abitantes de sa Lìcia; printzipales alleados de sos<br />

Troianos.<br />

8 Etone, Xantu, Podargu, Lampu [...]: Etone (=mùrtinu), Xantu<br />

(=baju), Podargu (=pê-albinu) e Lampu (=risplendente) fin sos<br />

battor maravizosos caddos de Èttore.<br />

9 Etìone [...]: Re de Tebe Ipoplàcia; fit su babbu de Andròmaca, sa<br />

muzere de Èttore.<br />

10 Elice, Ega [...]: Tzittades de s’Acàia, ue su deus Nettunu fit meda<br />

veneradu.<br />

11 Tronante [...]: Appellativu de Zeus, mere soberanu de su tronu<br />

e de su lampu.<br />

12 Agelao Framonide [...]: Agelao, fizu de Fràmone; soldadu de<br />

Tròia mortu da-e Diomede.<br />

13 Cromíu [...]: Soldadu troianu mortu da-e Téucro. Non si trattat<br />

de Crómiu (o Cromiu), fizu de Prìamu, mortu da-e Diomede (Cfr.<br />

s’ottava n. 28 de su ‘e Chimbe Càntigos).<br />

14 cuddu cane [...]: Èttore.<br />

15 Gorgitone [...]: Fizu burdu de Prìamu, mortu da-e Téucro. Sa<br />

mama si naraiat Castianira.<br />

16 Archetolemu [...]: Cfr. cun sa nota n. 6 de custu Càntigu.<br />

17 Cebrione [...]: Fizu burdu de Prìamu, iscuderi de Èttore, mortu<br />

da-e Pàtroclo.<br />

279


Càntigu VIII<br />

18 Mecisteu d’Echiu [...] Alàstore [...]: Mecisteu, fizu d’Echiu, soldadu<br />

gregu mortu da-e Polidamante. Alàstore, prìntzipe de Pilo,<br />

amigu de Nèstore. Su matessi nòmene teniat galu unu gherreri de<br />

sa Lìcia mortu da-e Ulisse. (Cfr. s’ottava n. 116 de su ‘e Chimbe<br />

Càntigos)<br />

19 s’infernale riu [...]: S’Acheronte, chi litteralmente cheret nárrere<br />

“riu de sos affannos”.<br />

20 Limba ‘e mele [...]: Teti (o Tétide), sa mama de Achille.<br />

21 Eracle [...]: Nòmene gregu de Èrcole, fizu de Giove e de<br />

Alacmena, s’eroe pius forte e tzelebradu de s’antighidade.<br />

22 Euristeu [...]: Re de Tirinto e de Micene. Istesit isse a impònnere<br />

a Èrcole sas dóighi “fadigas” mentovadas.<br />

23 Cérberu [...]: Cane cun tres concas, postu a custódiu de sas giannas<br />

de s’Ade.<br />

24 Érebu [...]: Su situ pius tuvuccu de s’Inferru, ue istaiat su deus<br />

Ade (o Plutone).<br />

25 Stige [...]: Riu de s’Inferru. Cheret narrer “riu orrorosu”.<br />

26 sa mantella [...]: Cfr. cun sas ottavas nn. 124-126 de su ‘e<br />

Chimbe Càntigos.<br />

27 rese [...]: Unu de sos tantos lùmenes sardos de su matzone<br />

(mariane, grodde, lodde, zoseppe, ‘ulpe...).<br />

28 s’amigu prus fidadu [...]: Pàtroclo, fizu de Menétziu, su re de sa<br />

Lócride.<br />

29 Crono [...] Giapeto [...]: Giapeto fit unu de sos Titanos, chi séndesi<br />

‘oltadu contr’a su pôre de Zeus, istesit ispentumadu in su<br />

Tàrtaru, ue vivet umpare a su babbu Crono.<br />

30 Iperione [...]: Appellativu de su deus Sole. Iperione, in limba<br />

grega antiga, cheret narrer “chi si movet in altu”.<br />

31 in un’ìscia [...]: De su Scamandru, riu chi attraessat su paris<br />

mannu postu a pês de Tròia.<br />

32 Fúrias [...]: O Erinnes. Deas infernales chi persighìana chie s’esserat<br />

manciadu de delittos contr’a sos parentes. Fini tres: Aletto,<br />

Tisífone e Megera. Pro pilos gighian serpentes.<br />

280


ILIADE<br />

CÀNTIGU NONU<br />

S’IMBASCIADA DE SOS ACHEOS<br />

In sa tenda de Achille


Càntigu IX<br />

SUMMÀRIU<br />

Su turmentu de Agamènnone Ottavas 1-5<br />

S’atzottu de Diomede 6-9<br />

Sos cunsizos de Nèstore 10-20<br />

Sas propostas de Agamènnone 21-30<br />

S’imbasciada 31-34<br />

In sa tenda de Achille 35-43<br />

Su discursu de Ulisse 44-60<br />

Su dennegu de Achille 61-81<br />

Su discursu de Fenice 82-100<br />

Sa paristòria de Meleagru 101-116<br />

“Betzittu meu...” 117-119<br />

Su discursu de Aiace Telamone 120-123<br />

“Adducas bazi...” 124-127<br />

Sa relata de sos imbasciadores 128-131<br />

S’intzitu de Diomede 132-136<br />

282


S’imbasciada de sos Acheos<br />

1 In s’ora chi bramende su lugore<br />

fin d’Eos sos valentes Dardaneos,<br />

a s’àter’ala, in duda e in peleos,<br />

timinde sorte mala e disonore<br />

mudos si n’istaian sos Acheos,<br />

ca sua Fua 1 tremenda e su Terrore 2<br />

lis aian in ojos bentulada<br />

sa carena ‘e sa Morte isossigada!<br />

2 Che cando subra a su piscosu mare<br />

Zeffiru e Borea tirriende<br />

che benturzos si ‘ettan ambos pare<br />

pìghidas caddarigas suppesende<br />

e in s’ispiàggia àligas lassende<br />

ammuntonadas a si pudrigare,<br />

a tales cun su coro a trimizone<br />

fin sos gherreris de Agamennòne.<br />

3 Cumprendinde s’Atride su turmentu<br />

de sos cumpanzos suos, s’iscunfortu,<br />

mancari affannadu, a coro mortu,<br />

a res e a soldados chen’ ‘istentu<br />

cumandesit chi tottu a parlamentu<br />

reunidos s’esseran in su portu.<br />

E cando tott’umpare los bidesit<br />

che mai suspirende lis naresit:<br />

4 –Amigos d’Argo, prìntzipes, soldados,<br />

tzegu m’at fattu s’eterrena Ghia...<br />

tzegu pàbaru, e galu anneulados<br />

sos cherveddos m’at Isse... emmo, sa ’ia<br />

chi mi promittesit chi ‘oltulados<br />

a re Priàmu sos muros l’aia!<br />

A pensare chi finas cunfirmadu<br />

cun sa conca mi l’at Zeus sobradu!<br />

283<br />

Su<br />

turmentu de<br />

Agamènnone


S’atzottu<br />

de Diomede<br />

Càntigu IX<br />

5 Como a domo, invece, ingloriosu,<br />

appoi de noe annos de suffrire,<br />

mi custringhet in presse a recuire<br />

cun d’unu gàrrigu ‘e luttos pesosu!<br />

Approntàmunos duncas a partire<br />

giaghi negadu nos l’ana su gosu<br />

de lomper cussa ‘idda a conchistare!<br />

Ne podimos cun Zeus perriccare!–<br />

6 Tristos, in su l’intender, atturdidos<br />

restesin tottu che pisches in lua,<br />

e sicomente a sa proposta sua<br />

niune ‘e sos Acheos atzuridos<br />

torraiat risposta: –A custa fua<br />

deo m’opponzo! –li nêsit a gridos<br />

che tronu ‘e gherra su fizu ‘e Tideu–<br />

Chena su mortu non cantes su teu!<br />

7 Non ti la lês, o Re, s’in cara a tottu<br />

che mettanza t’abburro cuss’idea!<br />

Tue ch’issara fattu m’as s’atzottu<br />

d’esser vigliaccu in mesu a sa pelea,<br />

como, e ca timinde ses che frea,<br />

“fue –mi naras– da–e s’abbolottu!”<br />

Zeus t’at dadu, est beru, sa corona,<br />

non pro la gigher dignidade ‘ona!<br />

8 Adducas miseràbiles los crêse<br />

sos chi fattu t’an postu fintz’a inoghe?<br />

Ma tue, tue ebbia est su chi sese<br />

in buluzu ‘e partire, a frie e coghe!<br />

Ladina como intenda custa ‘oghe:<br />

s’as presse in Micene ‘e ponner pêse,<br />

bae, s’as de tuccare... curre... fue...<br />

millas sas naves tuas prontas cue!<br />

284


S’imbasciada de sos Acheos<br />

9 Manc’unu nde dês aer custa ’ia<br />

a favore ‘e Danaos... gai crêo!,<br />

ca s’impresa (‘e lu narrer non m’arreo!)<br />

merìtat d’esser gitta a finitia!<br />

E si parteran... beh, che resto deo<br />

a pê’ frimmu in Tròia, in cumpagnia<br />

de Stènelo e de sos cumpagnos mios,<br />

a gherrare finas chi semus bios!–<br />

10 Animadu donzunu e suddisfattu<br />

sas manos li tzocchesit cun calore<br />

sa die sonniende ‘e su riscattu!<br />

Si nde pesesit tando re Nestòre<br />

in su dare cunsizos sempr’isattu<br />

e nêsit: –O Tidide, su valore<br />

ch’as in gherra e in paghe dimustradu<br />

nemos t’at mai minispressiadu!<br />

11 Tue l’ischis ch’in mannu cunsideru<br />

ses tentu da-e res e da’ soldados.<br />

Su ch’as nâdu a s’Atride, custu est beru,<br />

da’ coro t’est brotadu; e puru dados<br />

sos cunsizos no as appropriados!<br />

Permitti a mie d’èssere sintzeru<br />

finas a fundu, ca so canu ‘e chizu<br />

e ca mi dias poder esser fizu!<br />

12 Su pensamentu meu Agamennòne<br />

crêami non l’at mai ispuccicchidu,<br />

antzis in bona cunsiderassione<br />

sempre l’at tentu e l’est aggradessidu.<br />

Una cosa bos naro e cun rejone:<br />

chie ‘e gherras tziviles est sididu<br />

sa pàtria e-i sas lezes non rispettat,<br />

ne affettu ‘e famìlia che l’apprettat!<br />

285<br />

Sos cunsizos<br />

de Nèstore


Càntigu IX<br />

13 Como però pensamos a comente<br />

sa notte chena dannu ‘e che passare:<br />

sos custòdios –naro– ‘e collocare<br />

peri tottu su campu e prontamente<br />

(e s’est giòvana est mezus cussa zente),<br />

pustis sa chena ‘e nos contivizare.<br />

Tue però dispone, o prim’Atreu,<br />

ca ses tue su re, no Gereneu!<br />

14 Sos Res, invece, e sos prus Antzianos<br />

intr’ ‘e sa tenda tua los cumbida<br />

giaghi, gràscias a Zeus, l’as frunida<br />

de provvistas e binos tracianos 3 !<br />

Dimàndalis cunsizos e cunfida,<br />

coment’est mezus, ch’a sos Troianos,<br />

ch’a fogu atzesu s’istan minettosos,<br />

rispondemos manzanu ‘ittoriosos!–<br />

15 Manc’aiat s’arréjonu agabbadu<br />

chi sette valorosos chen’ ‘istentu<br />

pro ch’esserat su logu vigiladu,<br />

d’attruppare si lêsin pensamentu<br />

sos battagliones, donzunu ‘e chentu<br />

atzuridos giòvanos formadu!<br />

Primu istesit su fizu, Trasimede 4 ,<br />

depustis Ascalafu e Licomede.<br />

16 Cun Deipíro 4 , Ialmenu, Afareu<br />

galu si presentesit Merione,<br />

detzisos pro sa notte a Ilione<br />

trassosu a impidire calchi anneu.<br />

Chenesit pustis pagu donz’acheu<br />

e in sa tenda sua Agamennòne<br />

sos cabos reunesit tott’umpare<br />

mesa ricca faghìndebi approntare.<br />

286


S’imbasciada de sos Acheos<br />

17 Addaghi manighesin, su Nelide<br />

si nde pesesit rissu e nêsit gai:<br />

–Re de sos Res, o gloriosu Atride,<br />

a tie ch’as su coro in arguai<br />

pro s’ora grae, e puru che simmai<br />

in su riscattu nostru prenu ‘e fide,<br />

su chi pensas dimando ‘e relatare<br />

e posc’a nois puru d’iscultare.<br />

18 E s’a calcunu detterat su coro<br />

su cunsizu pro s’ora prus addattu<br />

de l’atzettare bonignu t’imploro<br />

pro chi nd’ ‘essemos da’ su disaccattu!<br />

Su chi pens’ ‘eo chi dêt esser fattu<br />

pro primu ‘e t’ilgiarire mi nd’onoro,<br />

ca parrer est su meu tzertamente<br />

ch’inoghe tue e tottu azis in mente!<br />

19 Sa die chi cun atza e fieresa,<br />

mancari chena mal’intentzione,<br />

leadu l’as sa déchida bellesa<br />

de Briseu a Pelide Mirmidone,<br />

de non li fagher una tale offesa<br />

ti lu nêi, o divinu Agamennòne.<br />

Ma oramai fit su fogu atzesu<br />

e su cunsizu mancu l’as intesu!<br />

20 Cussa est sa cajone, cussa ebbia,<br />

de sos dannos chi nos sun capitende<br />

e como, in sa puntìglia, favorende<br />

l’est finas Zeus mannu a dispettia!<br />

Cale sorte nos est ammanizende?<br />

Ealla, intantu, sa proposta mia:<br />

cun prètzios e regalos ch’asseliemos<br />

s’ira d’Achille cheret chi tentemos!–<br />

287


Sas<br />

propostas de<br />

Agamènnone<br />

Càntigu IX<br />

21 E in risposta su mere ‘e Micene:<br />

–Própriu gai! Cuss’est sa veridade<br />

e a mi l’ammentare as fattu ‘ene!<br />

Intzegadu m’at chena piedade<br />

su pôre ‘e sa reale majestade!<br />

Cheret chi bos l’ammitta e mi nd’appene!<br />

Balet Pelide milli e un’eroe,<br />

ma deo mi nd’abbizo solu oe!<br />

22 E Zeus, chi l’at caru che a fizu,<br />

su piattu mi torrat puntuale!<br />

Sa neghe l’apo deo ‘e tantu male,<br />

mia est culpa de su marturizu!<br />

Giustu, o Gereneu, est su cunsizu<br />

e ti l’atzetto. Asi coriale<br />

siat Achille cun megus e bonu<br />

addaghi li dimando su perdonu.<br />

23 Si l’est su pensu meu aggradessidu<br />

como intendide cantu ‘e bonu coro<br />

li dao pro su tortu ch’at patidu:<br />

sette trìbides de raru decoro<br />

chi ancora su fogu no an bidu,<br />

vinti concheddos cuppudos e d’oro<br />

deghe talentos 5 e doighi ancora<br />

caddos bellos, de ratza curridora.<br />

24 Caddos chi bastan issos a sa sola<br />

a ch’irricchire sos meres padronos,<br />

chi lis balanzan sos pannos prus bonos<br />

ca currin che saetta bola-’ola!<br />

Sette giòvanas de sàffica iscola,<br />

chi tenen intr’ ‘e domo milli donos,<br />

galu l’aggiungo: feminas chi lêmis<br />

su die chi a Lesbo 6 conchistemis.<br />

288


S’imbasciada de sos Acheos<br />

25 Puru li torro s’isclava adorada,<br />

su lizu pius déchidu ‘e Briseu,<br />

prontu a li giurare in cara a Zeu<br />

chi non bi l’apo mai tzirigada.<br />

Àteru li promittit prim’Atreu:<br />

si de lomper a bider irroccada<br />

a Tròia nos cuntzedit s’Eterrenu<br />

cun su fortzeri si ch’andat pienu!<br />

26 D’oro e de brunzu nde li dao cantu<br />

bi nd’istat in sa nave; ‘e troianas<br />

sas vinti cautivas prus galanas,<br />

a séberu, ermosas a ispantu!<br />

E si nos accanserat Zeus santu<br />

sa gràscia, decomente amos in ganas,<br />

a domo ‘ittoriosos de torrare,<br />

una fiza li dao a cojuare!<br />

27 S’intrerat su Pelide in domo mia<br />

cant’a Oreste 7 , su fizu minore,<br />

diat retzire affettos e amore!<br />

De féminas de rara galania<br />

tres nde tenzo e tottu de valore:<br />

sa pius manna est Ifigenia,<br />

Laódice m’est nàschida segunda,<br />

s’ùltima Crisotema pili-brunda.<br />

28 Una chi penset a si nde leare,<br />

sa ch’aggradessit, e ch’istet seguru<br />

chi bona doda s’at a gigher puru,<br />

de si nde poder in tottue ‘antare!<br />

E, pro chi pottat sa fama restare<br />

de custa paghe in tempus benturu,<br />

sette tzittades li aggiungo ancora<br />

cun zente onesta e trabagliadora.<br />

289


S’imbasciada<br />

Càntigu IX<br />

29 A Cardamile 8 li dao, a Fere,<br />

a Ire, a Enope, a Epea<br />

e cun sa de Pedasu sa d’Antea.<br />

Biddas accurtz’a mare, ue su Mere<br />

prètzian tottu che unu dovere<br />

cun regalias, de bona idea,<br />

ca b’at fruttales, binzas e laores<br />

tales chi campan tottu che segnores!<br />

30 Cust’est sa ricumpensa ‘e prim’Atreu,<br />

bastat chi che a prima torret issu!<br />

Tottu li dao su ch’apo promissu,<br />

olvidamos però su mal’affeu!<br />

Ma si cherferat su fizu ‘e Peleu<br />

galu in s’ódiu istaresinde fissu,<br />

penset ch’est unu Re chi bi l’est nênde,<br />

finas d’annos prus mannu, che preghende!–<br />

31 Li rispondesit Nelide cuntentu:<br />

–Menguantes non sunu sos valores<br />

ch’as numeradu innant’a sos Mazores<br />

pro chi torret Achille ‘e bon’intentu!<br />

Duncas, o Re, fintz’a s’accampamentu<br />

lestru li manda sos imbasciadores;<br />

sos lùmenes, si cheres, los fatt’ ‘eo<br />

e chi refudet calcunu non crêo.<br />

32 Fenice 9 ch’andet, su prus antzianu<br />

e mastru ‘e domo de su Mirmidone,<br />

e siat cabu ‘e sa delegassione;<br />

cun isse Aiace subrumanu<br />

e su d’Ìtaca mezus campione.<br />

Nois in s’ora a Zeus soberanu,<br />

samunadas sas manos, tott’umpare<br />

lu supplicamos de nos aggiuare.–<br />

290


S’imbasciada de sos Acheos<br />

33 Nêsit Nestòrre; e-i sos Majorales<br />

sos déghiles cunsizos l’atzettesin.<br />

Lestros tando in cadinos e conzales<br />

s’abba sos servidores lis carresin,<br />

gai sas manos tottu s’innettiesin<br />

pr’onorare sos Deos immortales.<br />

E, pienadas sas coppas de ‘inu,<br />

a Zeus s’invochésini divinu.<br />

34 Da-e sa tenda tucchesin a fora<br />

tando sos d’Argo prìntzipes e rese<br />

e Gereneu, fattu a cuddos trese,<br />

calchi avvertèntzia lis desit ancora,<br />

a s’Itacesu ojittende in s’ora<br />

che a li narrer: –Muitzu già sese!<br />

Ma como ite meledas, Odisseu,<br />

pro chi torret Achille cun s’Atreu?–<br />

35 Ispiàggia-ispiàggia caminende<br />

partesin pustis tottos tres umpare,<br />

pensamentosos, su deus preghende<br />

chi sas undas guvernat de su mare<br />

pro poder, decomente fin bramende,<br />

s’ira mala ‘e Pelide appasigare.<br />

Pustis pag’ora da’ su Mirmidone<br />

aja’ a Fenice, Ulisse e Telamone.<br />

36 Cun Pàtroclo, s’amigu prus fidadu,<br />

chi l’iscultait cun ojos d’incantu,<br />

agattesin s’Eroe, ausentadu<br />

foras da-e sa tenda, chi su cantu<br />

cun sa citera, armoniosa tantu,<br />

s’accumpagnait; pignu chi leadu<br />

a Etìone aiat cando intrea<br />

sa ‘idda derruesit de Tebea.<br />

291<br />

In sa tenda de<br />

Achille


Càntigu IX<br />

37 Sas impresas cantende fit de gherras<br />

d’antigòrios eroes e in cara<br />

che sole li lughiat sa fiara<br />

de chentu chertos, milli cuntierras,<br />

conchistende tzittades, logos, terras,<br />

meressende in tottue fama giara!<br />

Sende in tantu fervore cantend’isse<br />

si presentesit tott’in una Ulisse.<br />

38 Maravizadu, si pesesit reu<br />

(galu Pàtroclo si nd’adderettesit)<br />

e, muttida sa cetra, s’abbizesit<br />

chi a sa sola non fit Odisseu.<br />

Lis tocchesit sas manos, pustis nêsit:<br />

–Saludu a bois, chi su coro meu<br />

amigos cunsiderat prus de tottu,<br />

mancari l’ape sempre in abbolottu!–<br />

39 A intro de sa tenda chen’imbaru<br />

che los mintesit, faghìndelos sêre,<br />

galu aggiunghende: –Assiat piaghere!<br />

Su sensu ‘e s’imbisita non m’est giaru,<br />

ma m’est cunfortu in su dispiaghere!<br />

Tue bi pensa, o Pàtroclo caru,<br />

sa mezus carraffina a nde ‘ogare<br />

e tatzas mannas pro los cumbidare!–<br />

40 Forte e aromata una mistura<br />

lis porresit su gióvanu in pag’ora,<br />

mentres Achille ‘e nde ‘ogare a fora<br />

una perra d’anzone apesit cura<br />

da’ una càscia e, in prus ancora,<br />

cantos de craba ‘e giusta appetzadura<br />

e de porcu e luego ‘e cumandare<br />

su fogu a Automedonte 10 ‘e b’approntare.<br />

292


S’imbasciada de sos Acheos<br />

41 Sa chimuza e sas pedras de carvone<br />

luego nde carresit s’iscuderi;<br />

che ‘oghesit a foras su brajeri<br />

e b’atzendesit unu fogarone.<br />

Sa petta intantu in unu tazeri<br />

l’approntesit cundida Mirmidone<br />

e sa cadrija manna e calch’ispidu<br />

pro ch’aeret prus lestru provvididu.<br />

42 Non bistentesit sa braja a falare<br />

e-i su coghineri a cantu a cantu<br />

sa petta in sa cadrija a b’assentare,<br />

betténdebi su sale e, donzi tantu,<br />

lêndesi pensamentu ‘e la girare.<br />

Sa mesa intro sa tenda Achille intantu<br />

aiat cun Patròclo ammanizadu<br />

pro chi nudda lis esseret mancadu.<br />

43 Gai appenas sa petta a lis servire<br />

lêsit cuddu a tazeris, manu-manu<br />

ch’in su fogu cumpriat d’arrustire,<br />

a Zeus cunsizesit soberanu<br />

Pàtroclo innante ‘e cherrer preferire.<br />

Lestru Fenice, su prus antzianu,<br />

una costèglia in sa braja ‘ia<br />

ch’ ‘ettesit pr’onorare s’alta Ghia.<br />

44 Pustis brujada, cun bon’appititu<br />

a s’arrustu s’ ‘oltesin saboridu<br />

cun binu accumpagnéndelu licchittu.<br />

E cando Ulisse, appoi cumpridu,<br />

a Telamone faghinde s’ojittu<br />

versus Fenice ‘idesit conchi-nîdu<br />

che a li narrer d’ ‘enner a concluos,<br />

nêsit detzisu primma d’ambos duos:<br />

293<br />

Su discursu<br />

de Ulisse


Càntigu IX<br />

45 –De chenas e de ‘ustos, o Pelide,<br />

occasiones, a esser sintzeru,<br />

non nde màncana da-e prim’Atride.<br />

Ma teninde su coro in disisperu,<br />

a moristuda ‘idendesi sa fide<br />

de nd’ ‘essire ‘inchidores, crês abberu<br />

chi pottat unu gosare ‘e sas festas?<br />

Oras sun custas pro Argo molestas!<br />

46 Si non torras che prima, o valorosu,<br />

cun nois a cumbatter a fiancu<br />

(acco’ chi ti lu nâmos giaru e francu!)<br />

da-e s’ira d’Ettòrre furiosu<br />

unu non si nde ‘àrdiat nemmancu!<br />

A fogu atzesu s’istat, minettosu,<br />

isettende ‘e su die s’avreschida<br />

s’òpera sua pro ‘ider cumprida!<br />

47 E li resessit, crê’, s’intentzione<br />

giaghi finas l’est Zeus aggiuende<br />

e isse, a destra e a manca che leone,<br />

nos est a chentinàrias bisestrende!<br />

Sas naves, tottu a unu fogarone,<br />

manzanu ‘e nos brujare est meledende<br />

e cantos semos Danaos in mare,<br />

poi mortos, che alga ‘e nos bettare!<br />

48 Timinde semos tottu, inte’ a mie,<br />

chi siat custa s’orrorosa sorte<br />

chi nos toccat a sa fatta ‘e su die!<br />

Nos nde ‘àrdia, adducas, da’ sa morte<br />

o pius nudda nd’importat a tie?<br />

Torra da-e sos d’Argo, Achille forte,<br />

torra s’as de torrare in su momentu,<br />

ca fatale est donz’àteru bistentu!<br />

294


S’imbasciada de sos Acheos<br />

49 Ti dias in debadas penentire<br />

si s’avvererat custu suddu meu!<br />

Mancu cherfende, tando, favorire<br />

lu dias poder s’esércitu acheu!<br />

Su chi ti nêsit t’ammenta Peleu<br />

primma pro Tròia de ti dispidire:<br />

–Bae, fizu, a sa gherra d’Ilione<br />

e chi t’affianzen Atena e Giunone!<br />

50 Sias, gherrende in cuss’anzenu logu,<br />

ómine innanti e pustis eroe!<br />

Addaghi podes tùdalu su fogu,<br />

sas brigas lassa e pro su bonu proe<br />

de sa Pàtria cumbatti!– De s’attrogu<br />

olvidados però e non da’ oe<br />

paret chi ti los apas sos cunsizos<br />

s’est chi nos lassas in chentu fastizos.<br />

51 S’ira ficchida in coro che la ‘oga<br />

e da’ sos tuos coitta a torrare,<br />

si no manzanu a cùccuru a pare<br />

nos as a bider a s’attoga-attoga<br />

istrangugliados tott’a una soga!<br />

Inte’ como comente cumpensare<br />

pro su dannu ch’at fattu prim’Atride<br />

ti diat cherrer, nóbile Pelide!<br />

52 De s’affeu, nos crêa, penentidu<br />

si nd’est Agamennòne e da-e coro<br />

e ti dat isse pro su ch’as patidu<br />

trìbides sette de raru decoro<br />

chi ancora su fogu non an bidu,<br />

vinti concheddos cuppudos e d’oro<br />

deghe talentos e doighi ancora<br />

caddos bellos, de ratza curridora.<br />

295


Càntigu IX<br />

53 Caddos chi bastan issos a sa sola<br />

a che los irricchire sos padronos,<br />

chi sos pannos si gighen pius bonos<br />

ca che saettas currin bola-‘ola!<br />

Sette giòvanas de sàffica iscola<br />

chi tenen intr’ ‘e domo milli donos<br />

finas t’aggiunghet: féminas ch’umpare<br />

lêzis a Lesbo in nde l’irroccare!<br />

54 Puru ti torrat s’isclava adorada,<br />

su lizu pius déchidu ‘e Briseu,<br />

prontu a ti giurare innant’a Zeu<br />

chi non ti l’at nemmancu tzirigada.<br />

Àteru ancora ti dat prim’Atreu:<br />

si de ‘ìdere a Tròia conchistada<br />

nos accanserat su Mere eterrenu<br />

cun su fortzeri ti ch’andas pienu!<br />

55 D’oro e de brunzu nde dês aer cantu<br />

bi nd’istat in sa nave; ‘e troianas<br />

vinti a su nessi, sas pius galanas,<br />

a séberu, ermosas a ispantu!<br />

E si nos cuntzederat Zeus santu<br />

sa gràscia, decomente amos in ganas,<br />

a domo ‘ittoriosos de torrare,<br />

una fiza ti dat a cojuare!<br />

56 S’intras in domo de sa grega ghia<br />

dias retzire affettos e amore<br />

cant’a Oreste, su fizu minore!<br />

De féminas de rara galania<br />

tres nd’at isse e tottu de valore:<br />

sa pius manna est Ifigenia,<br />

Laódice l’est nàschida segunda,<br />

s’ùltima est Crisotema pili-brunda.<br />

296


S’imbasciada de sos Acheos<br />

57 Sa ch’aggradessis nâchi a ti leare,<br />

bastat chi siat, e ch’istes seguru<br />

chi bona doda t’at a dare puru<br />

de ti nde poder in tottue ‘antare!<br />

E, pro chi pottat sa fama restare<br />

de custa paghe in tempus benturu,<br />

sette tzittades t’aggiunghet ancora<br />

cun zente onesta e trabagliadora.<br />

58 A Cardamile ti dat e a Fere,<br />

a Ire, a Enope, a Epea<br />

e cun sa de Pedasu sa d’Antea.<br />

Biddas accurtz’a mare, ue su Mere<br />

prètzian tottu che unu dovere<br />

cun regalias, de bona idea,<br />

ca b’an fruttales, binzas e laores<br />

tales chi campan tottu che segnores!<br />

59 Cust’est sa ricumpensa ‘e prim’Atride!<br />

Como detzidi si su ch’at promissu<br />

atzettare li dês, forte Pelide,<br />

o s’ódiu mantenner sempre fissu!<br />

Siat comente, pro Zeus Cronide,<br />

detzidi non pensende solu a issu!<br />

Pro a nois non nd’as d’affriscione?<br />

Sa tumba nostra est duncas Ilione?<br />

60 Torra a fiancu nostru, nos aggiua,<br />

accamados non nos lasses manzanu,<br />

c’as a esser che deus soberanu<br />

sempr’onoradu da’ sa zente tua!<br />

Ma torra! E a Ettòrre troianu,<br />

chi si ‘antat chi da-e s’atza sua<br />

niune ‘e nois podet prus fuire,<br />

beni tantu presumu a li muttire!–<br />

297


Su dennegu<br />

de Achille<br />

Càntigu IX<br />

61 E Achille in risposta chen’imbaru:<br />

–Fizu ‘e Laerte abbistu e cor’amprosu,<br />

su pensamentu meu francu e giaru<br />

narrer ti cherzo, pro chi lamentosu<br />

calch’àteru non bida amigu caru<br />

che a tie a s’inghìria, lereddosu!<br />

Che-i sa morte abburro sa zente<br />

chi nât su chi non pensat veramente!<br />

62 Da’ sa ch’apo leadu detzisione,<br />

bae, non movo, mancu si ‘enzerat<br />

a pês mios pianghende Agamennòne,<br />

ne s’àteru danau m’invocherat!<br />

Prîte devo torrare a Ilione,<br />

s’isse a tottu che pare cunsiderat,<br />

chie cumbattit cun atza e valore<br />

e chie est vile in gherra o traittore?<br />

63 In cale cunsideru che l’at tentu,<br />

ite ‘e pius l’at dadu o reconnottu<br />

a chie, che a mie, onzi momentu<br />

s’est che leone ‘ettadu in s’abbolottu,<br />

sempre ponìndesi a innante a tottu,<br />

faghinde ‘e sos ‘nimigos iscarmentu?<br />

Ite non apo fattu e peleadu<br />

pro bos difender s’onore manciadu!<br />

64 Cantas dies passadas mattanende<br />

e cantas oras de sa notte ischídu 11 ,<br />

chena pasu e che puzone ‘olende<br />

chi pro sos fizigheddos a su nidu<br />

bermes e iscagliola istat carrende<br />

e isse invece si nd’istat famidu!<br />

E prîte poi? Prîte? E pro a chie?<br />

Sa paga ‘e su dannarzu at dadu a mie!<br />

298


S’imbasciada de sos Acheos<br />

65 Pro sa glòria sua nd’ ‘oltulesi<br />

dóighi ‘e ‘iddas accurtz’a su mare<br />

e posca àteras ùndighi nde lêsi<br />

affacc’a Tròia! E a bi las dare<br />

paris cun sos tresoros m’apprettesi<br />

e cun sos cautivos tott’umpare!<br />

E isse ‘en’accuccadu intr’ ‘e sa tenda<br />

pienzende fortzeris! Oh, sienda!<br />

66 Cussa sì fit cuccagna...isbarradu!<br />

E si calchi cumpensu nos daiat<br />

non fit da-e costazos chi l’ ‘essiat<br />

già bi l’aimis nois procuradu!<br />

A mie pustis su pannu at leadu<br />

su pius caru, malaittu siat,<br />

che arrogante e non cun sa rejone,<br />

ca de niune at isse affriscione!<br />

67 Bois mi nâde prîte in terr’anzena<br />

da’ tempus peleamos e morimos!<br />

Pro su ch’at fattu Paris a Elèna<br />

semus dados a Tròia e cumbattimos<br />

baliende ‘e sa gherra donzi pena!<br />

Ma cussu ‘alet pro issos! O crêimos<br />

chi pottan aer d’àteras persones<br />

paris rispettu tales ingurdones?<br />

68 Donzunu amat sa sua, est deasie,<br />

siat teracca o siat reina!<br />

Isse l’ischiat chi cussa femìna<br />

fit sa prenda ‘e su coro pro a mie!<br />

Como pro s’ ‘ardiare in sa ruina<br />

a inoghe mandadu nd’at a tie<br />

cun Telamone e cun su mastru meu,<br />

ca postu l’at Ettòrre in mal’anneu!<br />

299


Càntigu IX<br />

69 Nâchi nd’aiat d’eroes e mannos 12<br />

disizosos in tottu ‘e lu servire!<br />

Penset cun issos a si l’isdighire,<br />

a si los sulenare sos affannos!<br />

E tue, chi ses mastru de ingannos,<br />

li dias poder calchi trassa ‘ordire!<br />

Fatt’azis una cora e manna puru<br />

non sendeb’ ‘eo e finas unu muru!<br />

70 Abberru est però de pagu impizu<br />

a cantu paret pro su Dardaneu!<br />

Séndebi, invece, su fizu ‘e Peleu<br />

bazi ch’Ettòrre non altzait chizu!<br />

Solu una ‘olta a mi dare fastizu<br />

fintz’a su fau falesit de Zeu,<br />

fora tucchende de sa gianna ‘e Scea,<br />

proéndesi a sustenner sa pelea!<br />

71 E l’ischit Zeus da’ sa lantza mia<br />

comente iscampiesit su troianu!<br />

Como però su sónniu ch’est lontanu<br />

de torrare cun isse in marrania!<br />

Antzis bos naro chi cras a manzanu<br />

rendo onore a s’Olimpu e a Fitia<br />

cun sos cumpagnos penso ‘e recuire<br />

e sas ricchesas ch’apo ‘e mi godire!<br />

72 Medas Peleu mi nd’at costoidas<br />

e oro, prata e brunzu in cantidade<br />

mi gitt’ ‘eo e isclavas dechidas!<br />

Bois manzanu bos nde sintzerade<br />

si sun custas paràulas fingidas<br />

o s’invece no est sa veridade!<br />

Cun unu dolu mi che parto ebbia:<br />

su de non aer sa fémina mia!<br />

300


S’imbasciada de sos Acheos<br />

73 Custas cosas li nâde a prim’Atride<br />

in cara a tottu, pro ch’iscat sa zente<br />

chi offesu m’at isse decomente<br />

a Menelau offesu l’at Parìde!<br />

Chie est mettanzu ‘e coro e prepotente<br />

rispettu non merìtat e ne fide!<br />

Nudda e niune mi dêt isvoltare!<br />

Ch’andet inoramala s’at d’andare!<br />

74 Bi lu nâde ch’in tottu m’at delusu<br />

e ch’in debadas de m’ ‘ider isperat<br />

galu cun isse, appoi ‘e tant’abusu!<br />

Si puru de siddados nd’aggiungherat<br />

a deghe o vinti ‘oltas de piusu,<br />

si su ch’at e possedit mi porrerat<br />

e sos benes de Tebe e d’Orcumenu 13 ,<br />

da’ coro non mi nd’ ‘ogat su ‘elenu!<br />

75 Si cantos b’ada raneddos de rena<br />

in sas marinas de su mundu intreu<br />

in oro los potterat prim’Atreu<br />

boltare e daremilos, sa piena<br />

non l’appàsigat de su coro meu!<br />

E s’aerat donosa che Atena<br />

una fiza e che Venus ermosa<br />

leare non la dio pro isposa!<br />

76 Penset un’àteru a si nde chircare<br />

de ‘énneru, e chi siat bonu mere,<br />

ch’iscat prus de a isse guvernare!<br />

Si Zeus cori-mannu su piaghere<br />

m’accansat a Fitia de torrare,<br />

istet tranchillu chi una muzere<br />

mi dat Peleu onesta e dechida<br />

chi mi siat cumpanza pro sa vida!<br />

301


Càntigu IX<br />

77 Su chi como bram’ ‘eo est cust’ebbia:<br />

d’istareminde in domo appasigadu<br />

goséndemi cun sa pobidda mia<br />

sos tresoros chi m’apo procuradu!<br />

Sas ricchesas de Tròia, s’oraria<br />

ch’in s’altare de Pito 14 ammuntonadu<br />

pro Febo soberanu b’at sa zente<br />

non pagan custa vida, tzertamente!<br />

78 Furare podet s’ómine gherrende<br />

masones mannos, giuos, caddos meda,<br />

oro e prata, brunzu, abóliu, seda,<br />

ma s’ànima cand’est isalenende<br />

ne cun sa lantza la frimmat chertende,<br />

ne s’aperat a lùscias sa moneda!<br />

Comune a donz’ómine est sa sorte<br />

sa vida de connoscher e sa morte!<br />

79 E Teti pês de prata, chi m’est mama,<br />

seberare m’at nâdu chi pott’ ‘eo<br />

in duas uras: s’in Tròia m’arreo<br />

gióvanu morzo, ma meresso fama<br />

e glòria eternas; ma si leo<br />

sa detzisione, e cust’est sa brama,<br />

de recuire a domo, chen’affannu<br />

campo cuntentu fintz’a betzu mannu!<br />

80 Galu ‘ois a domo recuide<br />

ca su ‘isu de tantos est chimera!<br />

De conchistare a Tròia cal’ispera<br />

bos restat s’aggiuende l’est Cronide?<br />

Leàdebos sas naves e partide...<br />

e cantu prestu, primma ch’a bisera<br />

bos las fattat Ettòrre troianu<br />

a s’altzada ‘e su sole cras manzanu!–<br />

302


S’imbasciada de sos Acheos<br />

81 Custu li nâde a sa zente achea,<br />

pro ch’assumancus si pottat salvare!<br />

Frimmu in s’ódiu resto e in s’ ‘idea<br />

a Fitia detzisu ‘e che torrare<br />

e mai s’ ‘idan prus gherra e pelea!<br />

S’istet Fenice inoghe a reposare,<br />

gai cun megus, s’at boza ‘e partire,<br />

podet manzanu a domo recuire.<br />

82 Nêsit Pelide; e che pische in lua<br />

restesit donz’acheu imbasciadore,<br />

atturdidu, delusu, chena pôre,<br />

tantu fit giara sa risposta e crua!<br />

Tando Fenice, pensende a sa fua<br />

de sos Gregos e a su disonore<br />

poi ‘e noe annos de gherra e affogu,<br />

li rispondesit lagrimende fogu:<br />

83 –Fizu ‘e su coro, cuss’ira funesta<br />

duncas t’at postu contr’a Agamennòne<br />

a tales cun su coro in bulione<br />

chi t’at leadu artùrios e testa!<br />

Sorte, sa nostra, sa pius molesta!<br />

E tue, si ti nêra ch’intentzione<br />

ap’ ‘eo cun sos Gregos de restare,<br />

mi dias finas solu abbandonare!<br />

84 A nàrrere ch’a Tròia m’at Peleu<br />

da-e Fitia cun tegus mandadu<br />

ca, sende giovaneddu, impreparadu<br />

fis pro sustenner símile impeleu!<br />

E deo, che s’esseras fizu meu,<br />

t’apo a die e a notte ammaestradu<br />

in s’arte de sa gherra e in comente<br />

ischire faeddare in cara a zente!<br />

303<br />

Su discursu<br />

de Fenice


Càntigu IX<br />

85 No! Non ch’abbarro inoghe, caru fizu,<br />

mancu si da-e palas sa ‘etzesa<br />

mi che ‘ogherat sa divina Altesa<br />

e mi torrerat gióvanu de chizu,<br />

che cando da-e s’Ellade in lestresa<br />

fuinde da’ s’ingiustu marturizu<br />

de babbu meu, Amìntore Ormenide 15 ,<br />

a domo tua so dadu, o Pelide!<br />

86 D’una fémina ‘e rara galania<br />

cottu 16 si che fit babbu, ohi comente,<br />

tales de si lassare a mama mia<br />

chi l’amait invece ardentemente.<br />

Ite l’ ‘enzesit a-i custa in mente<br />

non baliende sa traittoria?<br />

Mi giamesit e, chena s’ ‘irgonzare,<br />

cun s’àmiga mi nêsit de trassare!<br />

87 Lu fattei. Ma babbu ‘e sa faina<br />

non bistentesit meda a s’abbizare<br />

e, offesu, a sas Fùrias d’invocare<br />

pedìndelis pro me custa ruina:<br />

cun muzere o cun àtera femína<br />

fizos a lughe non devia ‘ogare!<br />

L’iscultesin Persèfone e Plutone 17<br />

e mi la desin sa punissione!<br />

88 Su d’appuntare in domo da’ sa die<br />

fit comente a mi prender a cadena;<br />

frittos sos ojos de babbu che nie,<br />

finas sa cara ‘e mama fit anzena!<br />

Pro nde segare in curtzu tanta pena<br />

cosa prus sàbia parzesit a mie<br />

de chircare aterue sa fortuna,<br />

simmaimmai nd’esisteret una!<br />

304


S’imbasciada de sos Acheos<br />

89 Pro noe dies, addaghi an cumpresu<br />

parentes e amigos chi pensende<br />

fia a fuire, in bidda festende<br />

cun càntigos e ballos m’an trattesu,<br />

anzones e porcheddos arrustende<br />

a die e notte cun su fogu atzesu<br />

e chena mai mi lassare solu<br />

pro m’impidire de leare ‘olu!<br />

90 Approfettende però de s’iscuru<br />

a sa ‘e deghe mi che l’avviei.<br />

Da’ sa ventana che ladru ch’ ‘essei<br />

e, de sa corte brincadu su muru,<br />

solu peri su mundu m’agattei!<br />

Cant’est penosu su caminu e duru<br />

de chie no at domo o l’at perdìda<br />

e che ramengu andat in sa vida!<br />

91 Die e notte girei chen’ischire<br />

ue m’arrere; ma, pro sorte mia,<br />

addaghi dei in sa ‘idda ‘e Fitia<br />

Peleu mi at cherfidu retzire<br />

cun s’amore, s’affettu e s’allegria<br />

de unu babbu, chi s’ ‘idet naschíre<br />

unu fizu addaghi est incanende<br />

e che li fit s’ispera barighende!<br />

92 A pius de s’affettu e de s’amore<br />

riccu m’at fattu e de sa tzittade<br />

de sos Dolopes 18 chérfidu segnore!<br />

Tue calch’annu aias d’edade,<br />

o Achille, e-i sa felitzidade<br />

fis de Peleu, s’ispantu mazore!<br />

De t’istruire su prétziu retzei<br />

e Zeus l’ischit si l’aggradessei!<br />

305


Càntigu IX<br />

93 Subr’a custos benujos cantas bias<br />

t’apo a su duru-duru ingiogatzadu!<br />

E cantas in su latte minutzadu<br />

t’apo su pane e chentu liccantzias!<br />

Isganadittu fis e appentadu<br />

pro mandigare sempre ti cherias!<br />

Già mi nd’as imbruttadu de ‘entones<br />

e orinadu bottes e caltzones!<br />

94 Mattanas non fin cussas, ne impizos,<br />

ca t’allevei che s’esseras meu,<br />

addaghi m’at unu destinu reu<br />

pro sa vida brivadu d’aer fizos!<br />

Como, o divinu fruttu de Peleu,<br />

da-e su coro sos malos disizos<br />

ch’at de ti vindicare che los boga<br />

e s’ódiu in su perdonu che l’attoga!<br />

95 Finas sos de s’Olimpu soberanu<br />

ch’an ondra prus de nois e potèntzia<br />

si l’assèlian s’ódiu disumanu,<br />

ca no est debilesa sa clemèntzia,<br />

ne su de porrer che frade sa manu<br />

a chie t’at usadu prepotèntzia!<br />

Chie at faddidu, invece, prestu o tardu<br />

grunat sa fronte a terra che guvardu!<br />

96 E s’invocat, a coro isbambarriadu,<br />

a sas Pregadorias 19 succuttende,<br />

a ficcas e irroccos abburrende<br />

s’ora chi che l’at Ate 20 istraviadu!<br />

E las intzensat, las istat preghende,<br />

las festat cun s’arrustu profumadu<br />

e cun su ‘inu chi b’at pius bonu<br />

pedinde de s’offesu su perdonu!<br />

306


S’imbasciada de sos Acheos<br />

97 E cando Cuddas cun sa bon’imbàscia<br />

da-e s’offesu che tuccan pressosas<br />

e de torrare in paghe, carignosas,<br />

cun s’inimigu li pedin sa gràscia,<br />

coltz’a chie lis deret puntigliosas<br />

rispostas! Da-e Ate sa disgràscia<br />

dian pedire e da’ Zeus tronante<br />

pius felosa pro cuss’arrogante!<br />

98 Oe a pês tuos eallas bennìdas<br />

pro ‘more nostru e de prim’Atride!<br />

Sa missione insoro no impidas<br />

e las onora cun rispettu e fide,<br />

asi paghe e sulenu su Cronide<br />

diat a tie e sas penas patidas<br />

in gosu ti las boltet e in glòria<br />

pro chi restet eterna sa memòria!<br />

99 Torra cun nois, torra, o Mirmidone!<br />

Nâdu non ti l’aia, ne pedidu<br />

si deo e tottu non m’essera abbidu<br />

chi si leat sa neghe Agamennòne<br />

e decomente si nd’est penentidu!<br />

Isse merìtu e suddisfassione<br />

ti dat innante, e mi paret giustu!<br />

Ma tue non refudes tottu custu!<br />

100 Promissos ti nd’at medas de valores:<br />

pignos bellos, tzittades, prata e oro,<br />

cautivas e caddos curridores<br />

cun sa chi bramas fémina ‘e su coro<br />

e sa fiza, ch’est prus d’unu tresoro!<br />

Finas mandadu pro imbasciadores<br />

t’at sos amigos prus caros chi tenes,<br />

e tue ancora s’ódiu li mantenes?!<br />

307


Sa paristòria<br />

de Meleagru<br />

Càntigu IX<br />

101 Non lês, t’imploro, cuss’arrogantzia!<br />

Torra che prima a meressire glòria<br />

e cun s’Atride in bon’armonia.<br />

Como contare bos cherzo s’istòria,<br />

ch’assimizat a custa marrania,<br />

sutzessa in Calidone 21 in s’antigòria,<br />

addaghi sos d’Eneu 22 difendende<br />

da’ sos Curetes 23 si la fin gherrende.<br />

102 Capitesit sa ‘olta chi Eneu,<br />

pro isméntigu forsi o mala gana,<br />

mentr’onorende fit s’Olimpu intreu<br />

pedinde aggiudu pro cussa mattana,<br />

non pretziesit pro nudda a Diana.<br />

S’offesa de su prìntzipe etoleu<br />

non baliesit, no, sa beneitta<br />

e luego sestesit sa vinditta!<br />

103 Unu porcrabu ispropositadu<br />

cun sas sannas biancas li mandesit<br />

chi laores e binzas l’ ‘oltulesit<br />

cun tìrria forrojende onzi cunzadu,<br />

finas chi Meleagru 24 , arrennegadu,<br />

sos mezus catziadores seberesit<br />

de sos giassos d’affacca a Calidone<br />

e lu ‘occhesin s’atzudu sirvone.<br />

104 Non cuntenta ‘e su dannu, contr’a pare<br />

la ponzesit Diana cussa zente<br />

faghinde nàschere a donzunu in mente<br />

sa bramosia de si che leare<br />

sa conca ‘e su fiadu; e sicomente<br />

pensesit Meleagru ‘e l’assignare<br />

ad Atalanta 25 , sa prima a lu ferrer,<br />

in gherra s’agattesin, chena cherrer!<br />

308


S’imbasciada de sos Acheos<br />

105 Mancari de pius in s’abbolottu<br />

esseran sos Curetes cumbattende,<br />

finas a cando restesit gherrende<br />

Meleagru atzuridu, b’an connottu<br />

sos pius sorte mala; e finas tottu,<br />

da-e su fele ch’aiat pensende<br />

a sos parentes chi si fin girados,<br />

los aiat, crêide, massacrados!<br />

106 Ma cando l’at Altea 26 malaittu<br />

ca l’aiat sos frades mortu in gherra,<br />

contr’a sa mama ‘e fele biaittu,<br />

si ritiresit da’ sa cuntierra!<br />

(Ma sa conca cal’ómine ‘e sa terra<br />

non perdet abbizendesi traittu?)<br />

Da-e sa die gosu e piaghere<br />

solu agattesit tra domo e muzere.<br />

107 Cleopatra 27 fit custa nomenada,<br />

est fit fiza ‘e Marpessa s’Evenina 28 ,<br />

sa ch’amesit Apollo che divina<br />

chena s’ ‘ider sa ‘oza ricambiada,<br />

ca de s’eroe si fit sa femìna<br />

prus forte de su mundu innamorada,<br />

de Ide 29 , fruttu raru ‘e Posidone,<br />

che niune atzuridu in paragone.<br />

108 E, infattis, timinde chi leare<br />

bi la cherferat Febo a malagana,<br />

cun su carru ‘e su babbu a sa galana<br />

pensesit Ide de si che furare.<br />

Ma lu sighesit Cuddu e pro mattana<br />

tentesit isse de si la portare!<br />

A su Mere de s’arcu chen’isettu<br />

s’arcu puntesit tand’Ide in apprettu!<br />

309


Càntigu IX<br />

109 Ma Zeus, in los bider, dimandesit<br />

chi aeret Marpessa, ojos d’incantu,<br />

seberadu issa ebbia; e cudda, in prantu,<br />

s’amore sou primu preferesit.<br />

Su disizu ‘e su coro l’accansesit<br />

tando su Mere de s’Olimpu santu<br />

e a la render, mancari in suffratta,<br />

s’assuggettesit finas Arcu ‘e Prata!<br />

110 (Torrende a Cleopatra, chi bos nêra<br />

est giustu chi la solian nomare<br />

“Alcione” 30 babbu e mama, pr’ammentare<br />

sas penas de Marpessa presonera,<br />

addaghi lamentosa, a sa manera<br />

de cuss’ae, sighiat a giamare<br />

da-e sa tzella ‘e su Saettadore<br />

a Ide sou, a tùncidos d’amore!)<br />

111 Cun sa pobidda adducas reposende<br />

Meleagru intr’ ‘e domo s’istaiat,<br />

s’ódiu pro sa mama mantenzende<br />

pro sa matenna ch’ ‘ettadu l’aiat!<br />

Capitesit degai chi, manchende<br />

a Calidone su chi susteniat<br />

de sa gherra su pesu pius mannu,<br />

s’agattesit luego in mal’affannu.<br />

112 Sos preìderos tando e sos Antzianos<br />

l’imbiesin de pôre e majestade<br />

pro lu cumbincher cun cunsizos sanos<br />

a torrare a difender sa tzittade.<br />

Finas li nêsin cuddos pilicanos<br />

unu cunzadu ‘e rara calidade<br />

pro ricumpensa de si seberare,<br />

in pianu, ‘e chimbanta somas pare!<br />

310


S’imbasciada de sos Acheos<br />

113 Sa gianna li tzocchesin galu Eneu,<br />

sa mama penentida cun affettu,<br />

su frade e sos amigos tott’arreu<br />

chena lomper a fruttos de profettu!<br />

S’istaresinde in domo in dulch’impreu<br />

cun sa muzere o reposende in lettu<br />

fit pro a isse, e bi lis nêsit giaru,<br />

su gosu pius mannu, su prus caru!<br />

114 Ma cando ‘idesit sos de Pleurone 31<br />

approbe a li derruer cun su fogu<br />

sa turre pius alta ‘e Calidone<br />

e sa pobidda nàrrerli in affogu<br />

de s’olvidare de s’istranguglione<br />

e de nd’ ‘ardiare s’etoleu logu,<br />

s’ódiu chi fit crobende pius agru<br />

si l’ ‘oltesit in mele a Meleagru.<br />

115 S’ ‘estesit s’armadura e a gherrare<br />

tucchesit pro sa pàtria torra ‘e nou<br />

eternu meressende su mentou,<br />

ca resessesit a la liberare<br />

e chena cherrer, pro s’aggiudu sou,<br />

su cunzadu chi li cherian dare!<br />

Tue sos donos atzetta, o Peleu,<br />

e su penentimentu ‘e prim’Atreu!<br />

116 Cun nois beni... torra chen’imbaru,<br />

prima ancora chi Èttore atzuridu<br />

nos apat vida e naves destruidu!<br />

Da-e sa zente tua, o fizu caru,<br />

as a esser che Zeus riveridu<br />

e-i su lumen tou mannu e giaru<br />

at a restare iscrittu in s’istòria<br />

de cantu durat mundu a bantu e glòria!–<br />

311


“Betzittu<br />

meu...”<br />

Su discursu<br />

de Aiace<br />

Telamone<br />

Càntigu IX<br />

117 Li rispondesit Achille a primore:<br />

–Betzittu meu, Fenice istimadu,<br />

galu tue ‘e reale sambenadu,<br />

bisonzu non nd’ap’ ‘eo ‘e cuss’onore!<br />

Istendeminde inoghe asseliadu<br />

o aterue, s’eternu Segnore<br />

giustìscia m’at a render peristantu<br />

e fagher crescher in prétziu e in bantu!<br />

118 Como una cosa ti naro e ladina:<br />

pius non mi mattanes coro e mente<br />

cun lereddas e contos de femìna,<br />

a s’Atride pensende solamente!<br />

A mie dês amare, decomente<br />

t’am’ ‘eo e ti prefero! In sa ‘errina<br />

degher ti diat prus, a parrer meu,<br />

chi ti colloches a s’ala ‘e Peleu!<br />

119 Si cun megus de vìvere in Fitia<br />

onoradu che re bramas ancora,<br />

lassa a issos s’ingàrrigu de s’ora<br />

de relatare sa risposta mia.<br />

A s’accherada cras de s’Aurora<br />

umpare detzidimos cale via<br />

de pius nos cumbenit de sighire:<br />

si de frimmare ancora o de partire!–<br />

120 Si cagliesit Pelide; e s’ojittu<br />

a Pàtroclo fattesit chen’isettu,<br />

che a li narrer prestu a su ‘etzittu<br />

de l’approntare modditzosu lettu.<br />

Tand’Aiace, peséndesi ‘erettu,<br />

naresit cun disdignu: –O beneittu<br />

fizu ‘e Laerte, Ulisse divinu,<br />

ponìmunos, ch’est mezus, in caminu!<br />

312


S’imbasciada de sos Acheos<br />

121 Chi amos fattu su ‘iazu in debadas<br />

cheret chi relatemos a s’Atride<br />

e a cantos crêìana cun fide<br />

chi cun s’imbàscia nostra asseliadas<br />

l’essèrana sas tìrrias a Pelide!<br />

Ma de sas vidas nostras disdicciadas,<br />

de a nois chi l’aimis che frade,<br />

manc’aizu nd’at custu ‘e piedade!<br />

122 A esser gai crudele e redortu<br />

unu marrarzu dês aer pro coro!<br />

E b’at chie, mancari l’apan mortu<br />

fizu o frade, atzettat prata e oro<br />

pro ricumpensa e pignos de decoro<br />

e in su perdonare at accunortu!<br />

Ma tue frimmu s’ódiu mantenes<br />

e ne iscujas atzettas, ne benes!<br />

123 Nâchi est d’una femìna sa cajone,<br />

d’una ebbia, mancari ermosa!<br />

Ma si ti nde dat sette Agamennòne<br />

una pius de s’àtera donosa<br />

cal’iscuja ti restat meledosa<br />

pro non t’asseliare, o Mirmidone?<br />

Ne rispettu as prus de sos cumpanzos<br />

si tottu los aggualas che mettanzos!–<br />

124 «O forte Aiace, zenia divina,<br />

–li rispondesit Achille seguru–<br />

si intostadu si m’est che codina<br />

su coro e su faeddu est gai duru,<br />

no est ebbia pro una femìna!<br />

Cuss’ascamile trattadu m’at puru<br />

in cara a tottu che cane petzente<br />

cun atza e cun limbazos de serpente!<br />

313<br />

“Adducas<br />

bazi...”


Sa relata de sos<br />

imbasciadores<br />

Càntigu IX<br />

125 Adducas bazi... bazi e bi lu nâde<br />

chi da-e me amparos no isperet,<br />

ca su Pelide prus bramat e cheret<br />

viver in paghe e in tranchillidade.<br />

E si, depustis, su presumu aeret<br />

Ettòrre ‘e m’attaccare, ammentade<br />

c’a lu domare già bast’ ‘eo ebbia!<br />

Ma non crêo chi ‘ettet marrania!»<br />

126 Nênde gai, sos càlighes ancora<br />

pienzesit, faghìndelos buffare<br />

e cuddos, pustis de lu saludare,<br />

si dispidesin chena perder ora.<br />

Pàtroclo intantu a una servidora<br />

su lettu cumandesit d’approntare<br />

pro su ‘etzittu cun peddes contzadas<br />

de lanudas ‘arveghes e fressadas.<br />

127 Delusu e istraccu si corchesit<br />

tando Fenice, e sa matessi idea<br />

apesit Mirmidone, chi si lêsit<br />

pro cumpagnia a Diomedea 32 ,<br />

fiza ‘e Forbante, déchida che dea.<br />

Pàtroclo invece a lettu si portesit<br />

a Ifi 33 ermosa, donu ‘e su Peleu,<br />

a sa derrutta ‘e Sciro d’Enieu 33 .<br />

128 A passos mannos intantu fin dados<br />

da’ sos gregos Ulisse e Telamone<br />

e da-e tottu luego apprettados<br />

a relatare sa detzisione.<br />

Nêsit tando a Ulisse Agamennòne,<br />

poi d’aer sos àteros cagliados:<br />

–Nâmi, fizu ‘e Laerte: asseliadu<br />

s’est Pê’-velotze o restat airadu?–<br />

314


S’imbasciada de sos Acheos<br />

129 «O prìntzipe d’eroes, forte Atride,<br />

–li rispondesit s’Itacu in lestresa–<br />

e bois tottu, Acheos, m’intendide:<br />

s’ira felosa che a prima atzesa<br />

intr’ ‘e su coro mantenet Pelide!<br />

Ne pro l’appasigare cudd’offesa<br />

nos sun bastados sos valores mannos<br />

chi l’as promissu o sos ch’amos affannos!<br />

130 Nâchi a sa sola comente nd’ ‘essire<br />

dês tue meledare da’ s’affogu!<br />

Isse manzanu a su pàtriu logu<br />

at già detzisu de si che partire<br />

e sos benes chi b’at de si godire<br />

finas a betzu in paghe e disaogu!<br />

E giagh’est Zeus cun Tròia alleadu<br />

de tuccare ‘alu nois nos at nâdu!<br />

131 Sa relata est custa ‘e s’imbasciada!<br />

Própriu gai, o Re, o grega zente,<br />

e da-e Telamone cor’ardente<br />

galu bos podet esser cunfirmada!<br />

Fenice, infinis, at liberamente<br />

s’idea ‘e su Mirmìdone atzettada<br />

cun isse pro sa vida ‘e si nd’istare,<br />

poi d’aer tentadu ‘e l’isvoltare!»<br />

132 Nêsit Ulisse; e cantos l’an intesu<br />

esseran rese, prìntzipes, soldados<br />

restesin chen’alenu, abbauccados,<br />

in s’ischire a Pelide ancora offesu.<br />

Ma Diomede, de disdignu atzesu,<br />

boghiesit cun tonos resinnados:<br />

–Mai l’aeres fatta, Agamennòne,<br />

s’acconcada ‘e pretziare a Mirmidone!<br />

315<br />

S’intzitu<br />

de Diomede


Càntigu IX<br />

133 Si forte fit a primu e presumidu,<br />

irrispettosu ‘e prìntzipes e rese,<br />

como chi lintu che l’amos sos pêse<br />

galu ‘e pius si ch’est insupervidu!<br />

Su chi cheret chi fettat s’atzuridu!<br />

Pro manzanu però cheret chi lêse<br />

su determinu giustu, pro ch’umpare<br />

pottemos s’ora grae superare!<br />

134 Faghimos goi, si sezis cunsentes:<br />

chenamos como, posc’a reposare<br />

a bolta-‘olta naro de tuccare,<br />

ca non b’at cosa ch’a sos cumbattentes<br />

pius servit e atza solet dare!<br />

E cand’Eos sos ojos lutzighentes<br />

torrat a nos mustrare cras manzanu,<br />

prontos siemos cun s’arminzu in manu!<br />

135 A innante a sas naves nos paramos<br />

che muraglione ‘e ferru adamantinu!<br />

Chi nos ghies, o Re, ti domandamos<br />

tue in persone in tantu pidinu!<br />

Su sàmbene chi currat a trainu<br />

e nois cantu ‘alimos e contamos<br />

t’amos a cunfirmare e prus ancora<br />

a sa d’Ettòrre ratza traittora!–<br />

136 Si cagliesit su fizu ‘e Tideu<br />

e s’arréjonu sou resinnadu<br />

istesit da-e tottu pretziadu<br />

e prus ancora da-e prim’Atreu.<br />

A si corcare, appoi chenadu,<br />

lassados sos custòdios, donz’acheu<br />

tucchesit tando e sulenu e gosu<br />

agattesit donzunu in su reposu.<br />

316


NOTAS DE SU CÀNTIGU NONU<br />

S’imbasciada de sos Acheos<br />

1 Fua [...]: Fit sa personificassione de s’apprettu e de sa timòria chi<br />

cumbinchen s’ómine a fuire addaenanti a sos perìgulos.<br />

2 Terrore [...]: Fit sa personificassione de s’affogu ‘addinosu chi<br />

attogat s’ómine in gherra addaghi s’ ‘idet pérdidu. Lu crêian fizu de<br />

su deus Ares (o Marte).<br />

3 binos tracianos [...]: Binos bonos meda, produidos in sa Tràcia,<br />

regione posta a nord de su Mare Egeu, chi ch’arriviat finas a su<br />

Danùbiu e a su Mare Nieddu.<br />

4 Trasimede, Ascàlafu, Licomede, Deìpiro, Ialmenu, Afareu, Merione<br />

[...]: Valorosos soldados gregos. Trasimede fit unu de sos sette fizos<br />

màscios de Nèstore, re de Pilo; Ascàlafu e Ialmenu fin frades e fizos<br />

de Astìoche e de Marte, ambos duos res de Orcumenu in Beòtzia;<br />

Licomede, fizu de Creonte; Deìpiro, gherreri tracianu, mortu da-e<br />

Elenu; Afareu, fizu de Calètore mortu da-e Enea; Merione, s’iscuderi<br />

de Idomeneu.<br />

5 talentos [...]: Monedas de oro de su pesu de vinti grammos donzuna,<br />

de valore impretzisadu.<br />

6 Lesbo [...]: Cun tale nòmene si solet indicare s’ìsula de Lesbo e sa<br />

capitale sua (oe Mitilene o Metellino).<br />

7 Oreste, Ifigènia, Laódice, Crisòtema [...].: Fizos de Agamènnone e<br />

de Clitennestra. Oreste fit s’ùnicu fizu màsciu, su chi vindichesit sa<br />

morte de su babbu, pugnaladu a traighimentu a sa recuida da-e<br />

Tròia, da-e Egistu, s’amigu de sa mama.<br />

8 Cardamile, Fere, Ire, Enope, Epea, Pédasu, Antea [...]: Tzittades<br />

gregas in podere de Agamènnone. Cardamile, Fere, Ire e Antea fin in<br />

Messènia; Enope e Epea in Lacònia, Pédasu in su Peloponnesu.<br />

9 Fenice [...]: Fizu de Amìntore Ormenide, betzu e sapiente mastru<br />

de Achille.<br />

10 Automedonte [...]: Fizu de Diorete; cumpanzu e iscuderi de Achille.<br />

11 ischìdu [...]: Ischidadu.<br />

12 Nâchi nd’aias d’eroes e mannos [...]: Cunfronta su Càntigu I,<br />

ottavas nn. 34-35.<br />

13 Orcumenu [...]: Tzittade de sa Beòtzia, fentomada in tottue pro<br />

sas ricchesas mannas chi teniat.<br />

14 Pito [...]: Antigu nòmene de Delfi, tzittade de sa Fócide, famosa<br />

pro su témpiu de su deus Apollo (o Febo).<br />

317


Càntigu IX<br />

15 Amìntore Ormenide [...]: Amìntore, fizu de Ormenu, babbu de<br />

Fenice, su ‘etzu mastru ‘e vida de Achille.<br />

16 cottu [...]: Innamoradu meda, finas a perder sa conca.<br />

17 Persèfone [...]: Fiza de Giove e de Cèrere. Muzere de su deus<br />

Plutone (o Ade) e segnora de sas Umbras de sos Mortos.<br />

18 Dolopes [...]: Pópulu de sa Ftiótide, su regnu de Peleu e de Achille.<br />

19 Pregadorias [...]: Fizas de Giove e sorres de Ate, sa dea de sa discòrdia<br />

e de su male.<br />

20 Ate [...]: Fiza de Giove. Fit sa personificassione de sa fortza de<br />

su male.<br />

21 Calidone [...]: Tzittade de s’Etòlia.<br />

22 Eneu [...]: Re de Calidone e de sos Etoleos. Fit su babbu deTideu<br />

e de Meleagru e su maridu de Altea.<br />

23 Curetes [...]: Sos primos abitadores de s’Etòlia, regione chi aiat<br />

pro capitale sa tzittade de Pleurone (o Pleuro).<br />

24 Meleagru [...]: Fizu d’Eneu e de Altea, prìntzipe de Calidone e<br />

valorosu gherreri. Fit cojuadu cun Cleopatra.<br />

25 Atalanta [...]: Gherrera de Calidone ch’apesit in prémiu da-e<br />

Meleagru sa conca de unu sirvone ispropositadu, chi issa e tottu aiat<br />

ferizadu pro prima, e ch’istesit cajone de sa gherra inter sos Etoleos<br />

e sos Curetes.<br />

26 Altea [...]: Mama de Meleagru e de Tideu, muzere d’Eneu, re de<br />

Calidone.<br />

27 Cleopatra [...]: Fiza de Marpessa Evenina e de Ide. Muzere de<br />

Meleagru. Fit puru giamada “Alcione”, pro ammentu ‘e sos tristos<br />

pibios d’amore de sa mama, innamorada de su forte Ide, addaghi<br />

Febo la teniat presonera, séndesi galu su deus innamoradu de issa.<br />

28 Marpessa s’Evenina [...]: Fiza de Evenu, isposa de Ide e mama de<br />

Cleopatra, sa muzere de Meleagru.<br />

29 Ide [...]: Ómine fortzudu e valorosu, maridu de Marpessa<br />

Evenina, babbu de Cleopatra, sa muzere de Meleagru.<br />

30 Alcione [...]: Àteru nòmene de Cleopatra, sa muzere de<br />

Meleagru.<br />

31 Pleurone [...]: O Pleuro.Tzittade de s’Etòlia, pàtria de sos Curetes.<br />

32 Diomedea [...]: Fiza de Forbante de Lesbo, isclava de Achille.<br />

33 Ifi [...]: Isclava de Pàtroclo. L’apesit in regalu da-e Achille sa die<br />

chi conchistesin s’ìsula de Schiro, posta a nord-est de s’Eubea, cumbattende<br />

contr’a tales Enieu, non mezus connottu.<br />

318


ILIADE<br />

CÀNTIGU DÉCIMU<br />

DIOMEDE E ULISSE ISPLORADORES<br />

Sos caddos de Reso


Càntigu X<br />

SUMMÀRIU<br />

Sos Atrides non lean sonnu Ottavas 1-12<br />

Agamènnone tuccat da-e Nèstore 13-25<br />

Diomede si nd’ischidat 26-30<br />

Da-e sos custòdios 31-32<br />

Sos cabos si reùnini 33-36<br />

S’offerta de Diomede 37-42<br />

Diomede e Ulisse isploradores 43-50<br />

Dolone, ispia troiana 51-57<br />

Diomede e Ulisse a sa lerta 58-64<br />

Dolone benit leadu 65-67<br />

Sas informasciones de Dolone 68-77<br />

Sa morte de Dolone 78-81<br />

In su campu tracianu 82-86<br />

Sos caddos de Reso 87-94<br />

Sa recuida de sos Eroes 95-103<br />

320


Diomede e Ulisse isploradores<br />

1 A fiancu a sas naves reposende<br />

fin sos gherreris d’Argo in ausentu,<br />

ma chena pasu in su lettu ‘oltulende<br />

s’istaiat s’Atride in pensamentu:<br />

de patire a puddiles fit timende<br />

de sos cumpanzos gregos s’iscarmentu<br />

e de cantos a Tròia fin bennídos<br />

pro li difender s’onore, atzuridos!<br />

2 E l’andaiat su coro a toccheddu<br />

che tronu tirriende atterradore<br />

de ràndine e de nie carradore,<br />

d’istròscias cun su chelu ‘e tintieddu!<br />

Approbe a li tzoccare su cherveddu<br />

fit pustis su malésigu rumore<br />

chi sos d’Ettòrre a s’introna-introna<br />

faghian, che festende, canta e sona!<br />

3 Su lugore ‘e sos chentu fogarones<br />

che lu giughiat pustis a pensare<br />

a infernales pìghidas ‘ijones,<br />

a mostres chi nd’ ‘essian da-e mare<br />

cun sas dentes che-i sos ispidones!<br />

Tando sa ‘oza de si nd’istratzare<br />

sos pilos da-e conca li ‘eniat,<br />

ne médiu ‘e los bardiare agattaiat.<br />

4 Si nd’istrampesit gai da-e lettu<br />

e d’andare prus sàbiu valutesit<br />

a pedire cunsizos de profettu<br />

da’ su mere de Pilo. Si ‘estesit<br />

sa tùniga, sas bottes, si ‘ettesit<br />

unu corzu ‘e leone cun apprettu<br />

subra sas palas e a lantza in manu<br />

da’ s’amigu tucchesit prus antzianu.<br />

321<br />

Sos Atrides<br />

non lean<br />

sonnu


Càntigu X<br />

5 Chena pasu, in sa matessi ‘errina,<br />

be-i fit galu Menelau frade.<br />

Timinde de sos Gregos sa ruina,<br />

prus ancora ‘e s’umana piedade<br />

de chie a li difender sa femìna<br />

fit lómpidu a s’ilìaca tzittade,<br />

sa neghe li brujait in su coro<br />

de impignare su destinu insoro.<br />

6 Non resessinde gal’isse a drommire<br />

si nde pesesit, s’ ‘ettesit in palas<br />

una pedde ‘e leopardu e a ch’ ‘essire<br />

istesit lestru, che cando sas alas<br />

aeret gittu in pês o persighire<br />

s’esseret bidu da’ avrinas malas.<br />

Da’ prim’Atride tucchesit currende<br />

e l’agattesit chi che fit bessende!<br />

7 Li nêsit tando: –O frade, ello comente<br />

in pês ses a cust’ora e ben’armadu?<br />

Ite ses meledende? Forsi in mente<br />

de ch’imbiare as calchi soldadu<br />

da’ Èttore, pro ch’ ‘enzat iscobiadu<br />

su ch’est ordivinzende cussa zente?<br />

Su pensu no est malu; ma s’impresa<br />

est pro eroes de rara mannesa!<br />

8 E torréndeli muttu prim’Atreu:<br />

–O Menelau, de bonos cunsizos<br />

bisonzu nd’amos tottu arreu-arreu<br />

e grae est s’ora, ràida ‘e fastizos!<br />

A s’ala avversa bónignu ch’at Zeu<br />

da’ oras medas boltadu sos chizos<br />

e chi siat comente so narende<br />

lu proat su ch’est Èttore fattende.<br />

322


Diomede e Ulisse isploradores<br />

9 Bidu no apo e ne intesu mai<br />

chi apat un’eroe, su prus mannu,<br />

fattu in una die tantu dannu,<br />

tantos gherreris postu in arguai!<br />

E chie su cannau de s’affannu<br />

istrintu a tuju nos at che simmai<br />

nemmancu est fizu 1 d’unu deu o dea!<br />

Ma già nos l’at sestada sa trobea!<br />

10 Bae tue però da’ Telamone<br />

e da’ Idomeneu, frade caru,<br />

e mi los giama. Deo s’intentzione<br />

a Nèstore rifero e giaru-giaru<br />

li pedo de cumbincher chen’imbaru<br />

a Trasimede e a Merione<br />

pro chi l’arrischen issos cuss’impresa;<br />

issos ch’an de sas naves sa difesa.–<br />

11 Ma Menelau: –Nara prima a mie<br />

si devo lestru persegus torrare<br />

o abbarrare cun issos inie.–<br />

«Mezus –li rispondesit– a restare,<br />

a lomper bi pens’ ‘eo da’ a tie.<br />

E, si abbojas zente, a l’animare<br />

pensa cun cara ‘ona e cunfidèntzia<br />

dali e manna, ‘anténdelis s’erèntzia!<br />

12 Non neghes su saludu, onora a tottu,<br />

superbu non ti mustres cun niunu,<br />

ca pro nd’ ‘essire da’ tant’abbolottu<br />

nos abbisonzat s’aggiudu ‘e donzunu.<br />

Adducas bae... curre! Custas sunu<br />

(e tue che a mie nd’as s’annotu)<br />

sas pesudas cadenas chi trazare<br />

devet chie est giamadu a guvernare!»<br />

323


Agamènnone<br />

tuccat da-e<br />

Nèstore<br />

Càntigu X<br />

13 Tucchesit s’Ispartanu e, chen’isettu,<br />

gal’Atride a sa tenda ‘e re Nestòre.<br />

Corcadu l’agattesit in su lettu<br />

cun sas armas a fiancu de valore:<br />

s’elmu coudu ‘e raru lutzigore,<br />

sas lantzas, sa coratza e, derettu,<br />

arrumbadu a sa càscia, maestosu,<br />

s’iscudu istoriadu e valorosu!<br />

14 A su suguzu ‘e s’upa appresentada<br />

abboghinesit Pilo che timende:<br />

–E tue chie ses ch’istas girende<br />

peri su campu a ora feriada?<br />

Calchi acchetta t’an forsi furada<br />

o amigu o parente ses chirchende?<br />

T’at gittu cal’affogu a domo anzena?<br />

Faedda e no avantzes manc’appena!–<br />

15 E su re de sos res: –Bonu Nelide,<br />

de sos Gregos onore e bantu mannu,<br />

adducas non connosches a s’Atride,<br />

su re malassortadu, ch’in affannu<br />

campat e si mattanat, ca Cronide<br />

(e no est, a lu narrer, da’ un’annu!)<br />

abbilandradu che unu ‘itellu<br />

lu tenet, prontu a gigher a masellu!<br />

16 S’ando e torro in pidinu a cust’ora<br />

e ca non ruet sonnu in ojos mios<br />

e ca timende ‘e non nd’ ‘essire ‘ios<br />

so deo a s’accherada ‘e s’Aurora.<br />

Da-e sa càscia a toccos, a pibios,<br />

paret su coro mi nde brinchet fora<br />

e-i sos melmos, a su pensamentu,<br />

mi trémulan che canna in die d’ ‘entu!<br />

324


Diomede e Ulisse isploradores<br />

17 E sicomente in sa matessi lua<br />

che a mie ‘alu tue t’arrempellas,<br />

lassa su lettu, o Nèstore, e m’aggiua<br />

a controllare de sas sentinellas<br />

su trabàgliu, pro ch’Èttore a s’accua<br />

a lughe ‘e fogarones o d’istellas<br />

non tentet istanotte calch’impresa<br />

e nos agattet chena una difesa!–<br />

18 E Gereneu: –O gloriosu Mere,<br />

accomi in pê! Però chi Zeus santu<br />

l’accanset donzi gana a piaghere<br />

non crêo a su ‘e Tròia mezus bantu!<br />

Antzis presumo ch’oras de piantu<br />

at a connoscher, cando a su dovere<br />

at a torrare Achille Mirmidone,<br />

ca torrat prima o poi a Ilione!<br />

19 Chi mi ‘esta aisetta, o prim’Atreu,<br />

un’iscutta ebbia e ambos pare<br />

tuccamos su custou a controllare.<br />

A Tidide, a Megete 2 , a Odisseu<br />

diamos poder finas ischidare,<br />

a Telamone e a Idomeneu.<br />

Ma custos duos che sun troppu attesu<br />

pro chi b’and’ ‘eo, nos siat intesu!<br />

20 A frade tou, ma non ti nd’offendas,<br />

de li fagher però apo un’atzottu,<br />

ca si nde leat pagas de fatzendas<br />

mentres tue ses sempre che furriottu<br />

a s’anda e torra! Isse primm’ ‘e tottu<br />

currer aiat dévidu a sas tendas<br />

de sos cumpanzos pedinde cunsizos!<br />

Ma su sonnu li pesat subra chizos!–<br />

325


Càntigu X<br />

21 «No est comente pensas custa ia!<br />

–li nêsit chen’imbaru Agamennòne–<br />

Si t’apo àteras boltas cun rejone<br />

pedidu ‘e l’ispronare, ca l’ ‘idia<br />

isganidu gherrende in su muntone,<br />

lómpidu est oe a sa tenda mia<br />

s’Atride primm’ ‘e s’ora a mi chircare<br />

non podinde in su lettu reposare.<br />

22 E deo, pro chi l’iscas, l’imbiesi<br />

a nd’ischidare sos ch’as fentomadu<br />

e s’avvertèntzia in pius li desi<br />

chi s’esseret cun issos imbaradu.<br />

Càbula, adducas, e cun coidadu!»<br />

E Nèstore: –Perdona su chi nêsi!<br />

Niune ‘e nois a segund’Atreu<br />

podet fagher manzanu calch’affeu!–<br />

23 Nênde gai, sa tùniga s’ ‘estesit,<br />

sos caltzares de pedde, su manteddu<br />

forradu ‘e lana bécchina, nieddu,<br />

d’una lantza de brunzu si frunesit<br />

e cun su coro isse puru a toccheddu<br />

infattu a su re sou s’avviesit.<br />

A sa tenda a innante che tucchesin<br />

de Ulisse e luego b’arrivesin.<br />

24 Bettesin boghe, e da-e intro cuddu<br />

lis nêsit, connoschèndelos, detzisu:<br />

–Avantzade! E prîte cust’avvisu<br />

mi lu ‘attides a oras de puddu?<br />

Cal’est chi bos mattanat malu suddu?–<br />

E Nèstore: –Su dulche caru ‘isu<br />

chi amos pro noe annos carignadu<br />

forsi, o Ulisse, si ch’est barigadu!<br />

326


Diomede e Ulisse isploradores<br />

25 Ti nde pesa, c’amos intentzione<br />

galu una ‘olta de nos reunire<br />

pr’ ‘ider si prus cumbenit a fuire<br />

o a s’ira ‘e risponder d’Ilione!–<br />

Non bistentesit Ulisse a s’ ‘estire<br />

e cun Nelide e cun Agamennòne<br />

a s’avviare, istringhende s’iscudu,<br />

a nd’ischidare a Diomede atzudu.<br />

26 A foras de sa tenda isterrijadu<br />

l’agattesin s’eroe geniale<br />

subr’unu corzu de ‘oe arestadu<br />

cun una manta posta a cabidale,<br />

da’ sos cumpagnos ben’inghiriadu.<br />

Tott’in tundu, felchidas a puntale<br />

a terra, be-i fin sas lantzas mannas<br />

chi bantzigait su ‘entu che cannas.<br />

27 Si l’accurtziesit Nèstore a s’istante,<br />

l’ispuntzonesit cun su pê appenas,<br />

e l’abbeffesit nêndeli: –Zigante,<br />

sighi a drommire chi ti che serenas!<br />

Mancu sa ciarra festosa e bundante<br />

intendes d’Ilione! E non t’appenas<br />

in s’ischire a Ettòrre resolutu<br />

manzanu de nos ponner in corruttu!–<br />

28 Che àscia ‘e raju si pesesit reu<br />

da-e su corcadorzu su Tidide<br />

nênde ispantadu: –Tremendu, o Nelide,<br />

ses tue de abberu! A calch’acheu<br />

prus gióvanu ‘e a tie, a parrer meu,<br />

cumandare aiat dévidu s’Atride<br />

de nd’ischidare a prìntzipes e rese!<br />

Ma tue non t’istraccas, ne t’arres(e)!–<br />

327<br />

Diomede si<br />

nd’ischidat


Da-e sos<br />

custòdios<br />

Càntigu X<br />

29 E sa de Pilo nóbile fortesa:<br />

–Fizos nde tenzo e ubbidientes<br />

e galu amigos chi mi sun cunsentes<br />

in cale siat disizu o pretesa.<br />

Prus mi pesat però de sa ‘etzesa<br />

sa sorte de sos gregos cumbattentes,<br />

ca in s’atta currinde in cancalleu<br />

d’una resorza semus, o Tideu!<br />

30 A s’arborinu che tentassione<br />

ti l’isetta a s’Eroe troianu!<br />

E nois, prima ch’avrescat manzanu,<br />

devimos esser in posissione!<br />

Ma bae e nd’ischida a Telamone<br />

e a Megete, giaghi ses giovànu!–<br />

Si ‘estesit Tidide, che tucchesit<br />

e cun ambos eroes nde torresit.<br />

31 Da-e sos custòdios, apprettados,<br />

andesin pustis pro los controllare<br />

e b’agattesin cabos e soldados<br />

a s’anda e torra isperiende umpare,<br />

che canes chi dên s’ ‘ama vigilare<br />

in notte fusca e s’istan allertados,<br />

ca in donzi ischimuzu, onzi chizone,<br />

lis paret d’ ‘ider s’umbra ‘e su leone!<br />

32 Lis nêsit tando Nèstore cuntentu:<br />

–Finas a ponner grina, caros fizos,<br />

gai sighide a oju lìmpiu, attentu,<br />

ne bos falet su sonnu subra chizos,<br />

pro ch’Èttore nottesta a giompimentu<br />

non tentet marranias e disizos<br />

chi crobat da’ noe annos de conclùere!<br />

In ingannias non podimos rúere!–<br />

328


Diomede e Ulisse isploradores<br />

33 Nênde gai, tucchesit su ‘etzittu<br />

e fattu sou sos àteros puru.<br />

Su fossu iscumpassesin, ch’a su muru<br />

aian iscavadu a contrappittu<br />

e chi render deviat prus seguru<br />

pro naves e gherreris cussu situ,<br />

e de si reunire in unu trettu<br />

si lêsin pensamentu cun apprettu.<br />

34 In un’arzola ‘e si sêre, abbandada,<br />

detzidesin sos d’Argo chen’ ‘istentu,<br />

attesu da’ s’orrìbile iscarmentu<br />

de tanta zente morta, bisestrada,<br />

tèttera e biaitta, abbandonada<br />

chena brujare e chen’interramentu!<br />

E Gereneu: –M’iscultade, o frades,<br />

pro s’ora grae it’est chi cunsizades?<br />

35 Su chi pens’ ‘eo a bos riferire<br />

comintzo intantu; bois detzidide!<br />

Un’eroe ispero d’atza e fide<br />

l’amos in Argo, dispostu a ch’ ‘essire<br />

a s’ala ‘e sos Troianos, pro ischire<br />

innant’ ‘e s’ora contras a s’Atride<br />

ite sun sos de Prìamu ordinzende<br />

pro s’avreschida chi est arborende!<br />

36 Fama eterna si diat balanzare<br />

chie s’impresa ‘atterat a concluos<br />

e sa reconnoschèntzia meritare<br />

de res, soldados e cumpanzos suos!<br />

Cun un’ ‘arveghe lu dêt pretziare<br />

donzunu ‘e nois pro cussos attuos,<br />

niedda chi siat e cun su fiadu<br />

e posc’a donzi festa cumbidadu!–<br />

329<br />

Sos cabos<br />

si reùnini


S’offerta<br />

de Diomede<br />

Càntigu X<br />

37 Si cagliesin tottu in su l’intender,<br />

foras de sa pianta de Tideu<br />

chi li nêsit detzisu: –O Gereneu,<br />

accomi prontu! Pro bi los cumprender<br />

però sos pianos a su dardaneu<br />

e mezus resessire, ‘e ti pretender<br />

dia aer una cosa, una ebbia:<br />

chi mi fattat calcunu cumpagnia!<br />

38 Su d’aer a costazu in un’impresa<br />

tant’attrivida un’amigu fidadu<br />

pius atza ti dat e seguresa,<br />

ca t’intendes comente affianzadu.<br />

Un’est pro s’àteru isprone e difesa,<br />

donz’arriscu ‘enit mezus calculadu.<br />

Sende solu, mancari valorosu,<br />

restat s’ómine sempre dubbidosu!–<br />

39 Nêsit Tidide; e, peséndesi ‘erettu,<br />

si dichiaresit prontu Telamone<br />

e fattu-fattu Ulisse, Merione,<br />

Menelau, Oileu e, cun apprettu,<br />

de Nèstore su gióvanu leone,<br />

Trasimede, oji-lìmpiu e cori-nettu!<br />

In s’ ‘ider in sos Gregos tanta fide<br />

rispondesit gosende prim’Atride:<br />

40 –O de Tideu nóbile rebuddu,<br />

caru a su coro, d’aer s’affianzu<br />

in cuss’arriscu no istes in suddu!<br />

Ti lu sèbera tue su cumpanzu,<br />

su ch’aggradessis! Siat custu o cuddu<br />

pagu importat, ca non bi b’at mettanzu!<br />

A s’erèntzia non mires, ne a gradu;<br />

ma sias, seberende, ‘en’assortadu!–<br />

330


Diomede e Ulisse isploradores<br />

41 Agabbesit de narrer; ma timende<br />

fit chi leadu s’esserat su frade.<br />

E lestru Diomede rispondende:<br />

–Addaghi ap’ ‘eo tale facultade,<br />

cherz’a Ulisse. Lu so seberende<br />

ca est caru a Minerva, l’ammentade!<br />

e ca porrinde cunsizos est tale<br />

chi ómine non b’at prus geniale!–<br />

42 E Odisseu: –Làssalos sos bantos,<br />

forte Tidide, ca nos connoschimos<br />

assumancus tra nois tottucantos!<br />

Mezus cosa est invece si partimos,<br />

ca, si nos bistentamos, los bidimos<br />

chena lomper a nudda sos ispantos<br />

d’Eos dechida in chelu apparessire,<br />

giagh’est sa notte approbe a finire!–<br />

43 Fattesin gai. Ma primm’ ‘e tuccare,<br />

sende chena sas armas, a Tideu<br />

un’iscudu porresit Nestoreu,<br />

s’ispada a duas attas e umpare<br />

un’elmu bàsciu ch’in limbazu acheu<br />

“cataitìge” 3 lu solen giamare,<br />

fattu de corzu ‘e trau, ‘ene contzadu,<br />

chena pendulitzones, ne forradu.<br />

44 Merione de Creta a s’Itacesu<br />

unu turcassu invece cunsignesit,<br />

un’arcu e un’ispada; in prus li desit<br />

un’elmu ‘e pedde, ch’aiat in mesu<br />

un’afforru ‘e ‘ambaghe, bene presu<br />

cun cordiolas, e ch’ornadu istesit<br />

a parte ‘e fora cun càndidas dentes<br />

de porcrabos da’ manos sapientes!<br />

331<br />

Diomede<br />

e Ulisse<br />

isploradores


Càntigu X<br />

45 (A sa frua d’Ormenu, Amintore, 4<br />

l’aiat Autólicu 5 furadu<br />

in Eleona 6 cuss’elmu ‘e valore<br />

e a Anfidamante 7 regaladu<br />

sende a Scàndia 8 , pro unu favore<br />

chi b’aiat retzidu. Infinis dadu<br />

a Molo 9 istesit, babbu ‘e Merione,<br />

e gittu da’ su fizu a Ilione.)<br />

46 A s’ala ‘e sos Troianos chen’ ‘istentu<br />

s’incaminesin pustis e Atena,<br />

pro lis crescher s’ardore in donzi ‘ena,<br />

da-e destra una menga 10 in su momentu<br />

lis mandesit, che mùida de ‘entu,<br />

ch’ambos duos bidesin sol’appena<br />

passàrelis innanti ticchirriende.<br />

Nêsit tando Odisseu che preghende:<br />

47 –O lizu ‘e su Cronide, ojiasulina,<br />

fittiana bonigna amparadora,<br />

subra nostru mantene sa divina<br />

dulche tua mirada galu in s’ora!<br />

De recuire a custa marina<br />

gàrrigos accànsanos, Segnora,<br />

de glòria e cun sas novas chi bramamos!<br />

Ghìanos tue! In tegus cunfidamos!–<br />

48 E fattu sou su fizu ‘e Tideu:<br />

–Isculta puru a mie, o Tritonea,<br />

e m’aggiua, che cando in Cadmea 11<br />

dadu as su favore a babbu meu.<br />

A ponner paghes l’aiat s’Acheu<br />

a sa ‘idda imbiadu de Tebea.<br />

E cando, recuinde, l’an tentadu<br />

contr’a chimbanta l’as tue aggiuadu!<br />

332


Diomede e Ulisse isploradores<br />

49 Tottu los settesciesit sos marranos,<br />

foras Meone, prîte unu signale<br />

retzidu aiat da’ calchi Immortale!<br />

Com’a su fizu, contr’a sos Troianos,<br />

dali, o Reina, fortza parinale<br />

e ti promitto chi cun custas manos<br />

t’apo una tràila a sacrificare<br />

corri-dorada e chena domare!–<br />

50 Las iscultesit sas invocasciones<br />

da-e s’Olimpu s’ojigiara Atena<br />

e Ulisse e Tidide a s’ala anzena<br />

si ch’avviesin che duos leones<br />

in cussa notte longa, appena-appena<br />

ilgiarida da’ sos fogarones,<br />

tra mortos (ohi cantos!) bisestrados,<br />

sàmbene pistu, arminzos furriados!<br />

51 Èttore puru in s’ora reunidos<br />

sos prìntzipes aiat dardaneos<br />

e-i sos cumandantes atzuridos<br />

e lis fit nênde: –Da-e sos Acheos<br />

chie ‘e ‘ois, cumpagnos attrividos,<br />

est dispostu pro bonos ingranzeos<br />

a ch’ ‘essire nottesta che matzone<br />

pro connoscher s’insoro intentzione?<br />

52 Allertados accurtz’a sos navizos<br />

si nd’istan issos pro los costoire?<br />

O meledende sun forsi ‘e fuire<br />

bidìndesi sa morte subra chizos?<br />

M’intendide! A chie contivizos<br />

si leat custas dudas d’ilgiarire<br />

su mezus carru li dao a primore<br />

de sos Gregos cun caddos de valore!–<br />

333<br />

Dolone,<br />

ispia troiana


Càntigu X<br />

53 Non ruesit niune in tentassione,<br />

troppu grae s’arriscu reputende!<br />

Ma be-i fit tra issos, iscultende,<br />

un’ómine ch’aiat a muntone<br />

oro e brunzu, a nòmene Dolone 12 ,<br />

feu de cara ma bonu currende,<br />

d’Eumede su fizu, e màsciu solu,<br />

de chimbe sorres s’ùnicu consolu.<br />

54 Si tucchesit innante e: –Priamide,<br />

–nêsit– b’and’ ‘eo, si restas cuntentu,<br />

a iscobiare it’est pensende Atride!<br />

Tue cunfirma cun su giuramentu<br />

chi su carru mi das de su Pelide<br />

e-i sos caddos de raru talentu<br />

si sas novas ti nd’ ‘atto e s’amos sorte<br />

a sos Danaos de dare sa morte!<br />

55 Forte est s’ànimu meu e disizosu<br />

sa gherra d’agabbare cras manzanu<br />

e de ‘ider s’esércitu troianu<br />

de s’inimigu sou ‘ittoriosu.<br />

Fintz’a sa nave ‘e lomper meledosu<br />

d’Agamènnone ispero e su pianu,<br />

ca dên esser incue, ‘e resessire<br />

a li cumprender pro lu riferire!–<br />

56 Manc’aiat cumpridu ‘e faeddare<br />

chi nêsit su Troianu cumandante<br />

altu s’iscettru pensende d’altzare:<br />

–Mere ‘e s’Olimpu, o Zeus tronante,<br />

in cara a tie accomi a cunfirmare<br />

ch’a niune su carru saettante<br />

ap’a dare e sos caddos de Pelide<br />

si no a isse! Ti lu giuro, in fide!–<br />

334


Diomede e Ulisse isploradores<br />

57 In debadas giuresit, ca s’iscuru<br />

connòschere deviat oras malas.<br />

Ma bastesit; si ch’ ‘essesit seguru<br />

che cando aeret in sos pês sas alas<br />

cun s’arcu in manu, un’elmu ‘e tanaemuru<br />

e una pedde ‘e lupu subra palas!<br />

Ne in mente l’ ‘enzesit in caminu<br />

su chi li fit sestende su destinu!<br />

58 S’ischimuzu ‘e sos passos intendesit<br />

infattis Odisseu e, pispisende:<br />

–Arre’, o Diomede, –li naresit–<br />

ca calicunu dêt esser benzende!<br />

Che a nois Ettòrre la pensesit!<br />

Bidimos s’est ispia ch’est tucchende<br />

ispèria-ispèria finas a su portu<br />

o s’est zente ispozende calchi mortu.<br />

59 No avantzes, ch’est mezus, e ti cua!<br />

Colare addaenanti lu lassamos,<br />

degai ischimos s’intentzione sua<br />

e, pustis, da-e palas lu leamos.<br />

Si tenterat invece cun sa fua<br />

sa vida ‘e s’ ‘ardiare, l’apprettamos<br />

a s’ala de sas naves a fuire<br />

e isse e tottu a si che trobeire!–<br />

60 Nêsit Ulisse; e da-e s’ ‘utturinu<br />

ambos si ch’appartesin chen’isettu<br />

che terpes istrisciende in su terrinu<br />

de mortos covaccadu in dogni trettu.<br />

Accollu pustis pagu su mischinu<br />

passàrelis accurtzu cun apprettu<br />

chena pensare a malu e resinnadu<br />

su pannu a s’ ‘alanzare disizadu.<br />

335<br />

Diomede<br />

e Ulisse a sa<br />

lerta


Càntigu X<br />

61 Che lu lassesin passare a innante<br />

su trettu chi resessin duos mulos<br />

(chi arende ‘alen prus de duos bulos)<br />

d’ ‘arvattu a laurare, da’ s’istante<br />

chi pàrtini cun fortza e bon’andante<br />

fintz’a s’arrer a bémidas e sulos;<br />

pustis detzisos li ponzesin fattu<br />

de comente a sos sórighes un’ ‘attu!<br />

62 Intendéndesi a palas s’istripittu,<br />

de si frimmare pensesit Dolone,<br />

crêìndelos cumpanzos a s’appittu<br />

mandados da’ Ettòrre d’Ilione<br />

pro riferire calch’istrussione!<br />

Ma si l’est lestru su sàmbene frittu 13<br />

addaghi, in sa giaria de sa luna,<br />

bidesit sos ‘nimigos tott’in una!<br />

63 Che fritza da-e s’arcu, assaltinadu,<br />

ch’istuppesit innante in oriolu<br />

e cuddos fattu sou, che a bolu,<br />

a canes simizantes ch’an pesadu<br />

a su fiaga-fiaga unu crabolu<br />

o unu lèppere e in su cunzadu<br />

a brincos lu persighin, abbaggiende,<br />

de li felchire dentes disizende!<br />

64 Ma cando fit approbe a ch’arrivire<br />

fue-fue Dolone a sa marina,<br />

pius vigore Minerva divina<br />

desit a su Tidide in su currire,<br />

timinde ch’in pettorra o in s’ischina<br />

calch’acheu li potterat felchire<br />

primm’ ‘e a isse unu traste mortale<br />

e de sa proa ‘antàresi geniale!<br />

336


Diomede e Ulisse isploradores<br />

65 Gai, appenas a palas, li naresit:<br />

–Mezus ti frimma, si no s’istrampada<br />

faghes cue de s’ùltima accabbada!–<br />

E, sicomente cuddu prosighesit,<br />

s’aina sua ‘e ferru l’imbolesit<br />

detzisu ma cun mèria calculada:<br />

sa pala l’isfrijesit sa saetta<br />

in su terrinu felchéndesi ‘eretta!<br />

66 Si frimmesit Dolone cue affacca<br />

carincheradu, a unu murrunzu,<br />

tales che foza tremende in s’atunzu,<br />

tzocca-tzocca sas dentes che matracca!<br />

Lu tenzesin; e cun boghe fiacca:<br />

–Non mi ‘occhedas! Cun oro e cun brunzu<br />

–lis nêsit lestru– bos potto pagare,<br />

bastat sa vida de mi nd’ ‘ardiare!<br />

67 Si mi lassades biu e presoneri<br />

ischerat babbu chi so de s’Acheu,<br />

giuro chi bos pienat su fortzeri!–<br />

E in risposta luego Odisseu:<br />

–Non penses a sa morte, o dardaneu,<br />

ma coràggiu ti faghe e volenteri<br />

a sas preguntas mias torra ‘oghe.<br />

Nâmi: ite faghes a cust’ora inoghe?<br />

68 Ses a sa sola o tenes cumpagnia?<br />

Ispozare cherias calchi mortu<br />

o t’at mandadu finas a su portu<br />

Ettòrre troianu che ispia?–<br />

E Dolone cun boghe d’iscunfortu,<br />

benuji-modde: –Pro digràscia mia<br />

su sinnu m’at su fizu de Priàmu<br />

leadu insara e postu malu camu!<br />

337<br />

Dolone<br />

benit leadu<br />

Sas informasciones<br />

de<br />

Dolone


Càntigu X<br />

69 Sos caddos bellos, su carru ‘e valore<br />

de Achille at promissu de mi dare,<br />

si, profettende de s’iscurigore,<br />

essera resessidu a ch’arrivare<br />

fintz’a sas naves, pro li relatare<br />

si bos las costoides a primore<br />

o s’invece, domados, meledende<br />

non sezis de fuire che bolende!–<br />

70 E su mere itacesu rie-rie:<br />

–S’oju non t’at faddidu, foramale!<br />

Sos caddos ch’at promissu ‘e dare a tie<br />

non los domat però manu mortale,<br />

ma solu Achille, chi d’un’Immortale,<br />

si non l’ischis, est fizu! Ilgiari a mie<br />

galu un’àtera cosa e chena trampu:<br />

in cale puntu Ettòrre est de su campu?<br />

71 Ue tenen sas armas remunidas?<br />

Sos caddos ue sunu? Ue allogados<br />

si sun sos cabos? Ue sos soldados?<br />

Sas sentinellas cantas sunu ischìdas 14 ?<br />

Cales sos pianos programmados<br />

e sas inghènias, si nd’at cuddu ‘ordidas,<br />

a sa ‘ittòria pro lomper manzanu?–<br />

E torréndeli muttu su troianu:<br />

72 –Ladina t’ap’a narrer donzi cosa!<br />

S’istat Ettòrre cun sos Antzianos<br />

attesu da’ sa ciarra, ue sa losa<br />

b’est de Ilo 15 . Sos gherreris dardanos<br />

biza-‘iza sun tottu, non lontanos<br />

da-e sos fogos, a caldafriosa<br />

pro sa de crasa detzisiva impresa<br />

nottesta assegurende sa difesa!<br />

338


Diomede e Ulisse isploradores<br />

73 Sos alleados insoro drommende<br />

sun tottu invece in logu seguru,<br />

a s’impignu ‘e puddiles issos puru<br />

a coro alluttu che tantos pensende.–<br />

E s’ìtacu trasseri, interrumpende<br />

su presoneri: –Accurtz’a su muru<br />

sun forsi reposende? O aterue?<br />

Si sun cun sos Troianos nâmi tue!–<br />

74 «Galu cussu bos cherzo relatare!<br />

–nêsit Dolone– Cários 16 e Peones,<br />

Lelegeos, Pelàsgios, Caucones<br />

s’isten dromminde in s’oru de su mare.<br />

A s’ala ‘e Timbra 17 invece, sos Meones 18<br />

cun Frìgios, Lìcios e Mìsios umpare.<br />

Ello prîte bramades de l’ischire?<br />

A inie pensades d’arrivire?<br />

75 S’est deosie, dare unu cunsizu<br />

bos cherzo pretziosu in su momentu:<br />

leade a manu manca, e in su fizu<br />

de re Eione, Reso 19 a nomen tentu,<br />

chi tenet sos de Tràcia in contivizu,<br />

ch’azis a lòmpere. S’accampamentu<br />

tenen sos Tracianos abbandadu<br />

e Reso da’ pag’ora est arrivadu.<br />

76 Sos caddos suos raros apo ‘idu:<br />

curren che bentu, biancos che nie!<br />

E-i su carru, de oro frunidu<br />

e de prata, est s’ispantu de chie<br />

lu mirat! Chi che nd’apat deasie<br />

in su mundu non crêo! Fit bestidu<br />

Reso ‘e sas armas suas lutzighentes,<br />

armas ch’an solu sos Onnipotentes!<br />

339


Sa morte<br />

de Dolone<br />

Càntigu X<br />

77 Galu fin cussas de prata e de oro,<br />

ispantu ‘e sos ispantos, mi crêide!<br />

Como a sas naves bostras bos imploro<br />

cautivu in cadenas mi gighide<br />

e pustis a sa proa mi ponide,<br />

a bider si traittu custu coro<br />

bos at e custa limba in sa relata<br />

o si no est donzi risposta isatta!–<br />

78 Lu miresit Tidide a oju-tortu<br />

e li nêsit: –Da-e sas manos mias<br />

in debadas isperas accunortu,<br />

mancari istadu francu e giaru sias!<br />

Prîte s’inoghe non ti lasso mortu<br />

e biu ti mandera, tue dias<br />

contr’a sos d’Argo, pro ti vindicare,<br />

trassas noas e dannos ordinzare.–<br />

79 Nênde gai, s’ispada isbainesit<br />

e mentre cuddu s’arva, supplichende,<br />

li fit imbenujadu carignende,<br />

cun unu colpu fùrriu li mutzesit<br />

sa conca da’ su tuju! Rodulesit<br />

per terra sa cabitta, faeddende<br />

ancora, ojimbidrada, in su piùere<br />

s’ùltimu alenu finas a conclùere.<br />

80 Nde li ‘oghesin s’elmu ‘e tanaemuru,<br />

li lêsin s’arcu, sa lantza, s’ispada,<br />

sa pedde ‘e lupu e cun tonu seguru<br />

nêsit Ulisse: –O Minerva sobrada,<br />

a tie est custa vida cunsacrada<br />

e custos trastes! Aggiùanos puru<br />

a sas tendas de Reso a ch’arrivire<br />

e su ch’amos in brama de cumprire!–<br />

340


Diomede e Ulisse isploradores<br />

81 Pustis sos pignos de su poverittu<br />

appicchesit s’eroe geniale<br />

a sa chima de unu tamarittu,<br />

ponindebe-i accurtzu unu signale<br />

de cannas e de rattos, chi su situ,<br />

s’esserat calchi cosa andada male<br />

o a s’ora de dever recuire,<br />

a lis mustrare deviat servire.<br />

82 A s’ala ‘e sos Tracianos s’avviesin<br />

tando Ulisse e Tidide resinnados<br />

(sos mortos fin tottue ispramminados!)<br />

e, cando pustis pagu b’arrivesin,<br />

chi fin dromminde istraccos s’abbizesin<br />

cun sos caddos affacca sos soldados.<br />

Sas armas fin per terra ammuntonadas<br />

in tres fileras, chene covaccadas.<br />

83 In mesu a sos cumpagnos s’istaiat<br />

Reso dromminde e-i sos caddos raros,<br />

anchilongos, cun sos bentinnos giaros,<br />

ligados a su carru los teniat<br />

accurtz’a isse e che fizolos caros,<br />

si mai solos si los lassaiat!<br />

Lu connoschesit s’ìtacu Odisseu<br />

e nêsit ammustréndelu a Tideu:<br />

84 –Su cabu ‘e sos Tracianos mira igue!<br />

Mi’ sa parìglia ‘e rara galania!<br />

Rejone abberu teniat s’ispia:<br />

non sun caddos chi s’ ‘iden in tottue!<br />

Bae, adducas... isprèndelos tue...<br />

ammùstrami si nd’as de valentia!<br />

Si preferis b’and’ ‘eo a los leare...<br />

tue intantu comintza a bisestrare!<br />

341<br />

In su campu<br />

tracianu


Sos caddos<br />

de Reso<br />

Càntigu X<br />

85 Non li torresit boghe e s’avventesit<br />

subr’a sos inimigos, che leone<br />

chi si ‘ettat in mesu a su masone<br />

famidu a brincos mannos, e nd’ ‘occhesit<br />

dóighi ‘e cuddos a unu muntone!<br />

Luego Atena li s’accostazesit<br />

e da’ segus Ulisse a trazadura<br />

sos mortos ch’abbandesit che a fura!<br />

86 Non devian sos corpos impidire<br />

sa fua ‘e sa parìglia ‘oladora,<br />

poi cumpridu su bisestru, in s’ora<br />

ch’aèrene detzisu ‘e recuire!<br />

A Reso, infinis, pottesit bocchire<br />

su de Tideu, reposende ancora,<br />

mentres in sonnu si fit lamentende,<br />

che si l’esserat sa Morte giamende!<br />

87 Tand’Odisseu chena bistentare<br />

sos caddos isfunesit tracianos<br />

galu ordinzende de che los truvare,<br />

a colpos subr’ischina cun sas manos,<br />

da’ su bisestru aizu lontanos!<br />

Cun unu frùsciu pustis d’avvisare<br />

pensesit a Tidide, pr’avvertire<br />

chi lómpida fit s’ora de partire!<br />

88 Ma fit s’amigu in s’ora meledende<br />

de nd’arriscare un’àtera d’impresa:<br />

de si furare sas armas pensende<br />

fit o su carru de rara bellesa<br />

e de comente fagher istudiende:<br />

pius li cumbeniat in lestresa<br />

su carru ‘e nde tirare da’ s’iscala<br />

o a si giugher sas armas a pala?<br />

342


Diomede e Ulisse isploradores<br />

89 O pensu pius sàbiu e de profettu<br />

fit su de nde ‘occhire àteros medas?<br />

Ma mustréndesi Atena in cussu trettu:<br />

–Bazi –li nêsit– e non bistentedas!<br />

A boltas própriu ‘ois non siedas<br />

custrintos a fuire cun apprettu<br />

si detziderat calchi Soberanu<br />

de nd’ischidare a Èttore troianu!–<br />

90 Connoschende ‘e sa dea amparadora<br />

sa ‘oghe santa, lassesit Tideu<br />

donzi meledu e, chena perder ora,<br />

da’ s’amigu tucchesit a boleu!<br />

Sos caddos tando cun s’arcu Odisseu<br />

subra palas colpesit lestru ancora<br />

e a s’ala ‘e sas naves, annijende,<br />

tucchesit sa parìglia che bolende!<br />

91 Ma Febo, arcu de prata, ‘e sa faina,<br />

chi ordinzadu in s’inimigu fronte<br />

aiat contr’a Ilion s’Asulina,<br />

s’abbizesit e, lassadu su monte<br />

de s’eterna lugura, a Ippocoonte 20<br />

nd’ischidesit, tocchéndeli s’ischina.<br />

Su fradile de Reso disdicciadu<br />

fit custu e cumandante rispettadu.<br />

92 Da-e s’istoja si nd’adderettesit<br />

che si l’aeren puntu su tracianu,<br />

un’ùrulu ‘ettende disumanu<br />

appena ‘e su bisestru s’abbizesit<br />

e su nomen de Reso abboghinesit<br />

che baddinosu invochéndelu invanu!<br />

Si nd’ischidesin tottu a coro in bula<br />

siccos restende, che puntos a sula!<br />

343


Sa recuida<br />

de sos Eroes<br />

Càntigu X<br />

93 Pustis, leados da-e tant’orrore,<br />

sa notte assulchésini de gridos,<br />

pranghende a Reso, a sos malancinidos<br />

cumpagnos e sos caddos de valore!<br />

Tidide intantu e s’ìtacu segnore<br />

da-e Dolone che fin arrividos,<br />

ca gigher si devian a su portu<br />

sas armas e sos pignos de su mortu.<br />

94 Da-e su caddu a si nde brincare<br />

fattesit primu Diomede atzudu<br />

e da’ su tamarittu a nd’ispiccare<br />

cantu b’aiat cun bratzu fortzudu.<br />

Desit tottu a Ulisse e a torrare<br />

coittesit subr’a su dossu nudu<br />

de s’acchetta, fuéndesi che lampu<br />

cun su cumpanzu a su danau campu.<br />

95 S’istróttidu ‘e sos caddos Gereneu<br />

da-e tesu intendesit avantzende<br />

e cun suddu e ispera: –O Prim’Atreu,<br />

–nêsit– cumpanzos, zente est accudende!<br />

Chi sian issos, Tidide... Odisseu?<br />

Ma podet esser mi sia faddende!<br />

Zeus babbu, o Minerva sorre e mama,<br />

chi siat de comente amos in brama!<br />

96 E s’esseran invece, ohi destinu,<br />

sos ‘nimigos mortales d’Ilione,<br />

chi faghinde a manera ‘e su matzone<br />

nos assàltian primm’ ‘e s’arborinu?<br />

E s’est, pro lis risponder a puntinu,<br />

cale leamos –nâde– detzisione?–<br />

Non pottesit s’arréjonu cumprire<br />

ch’ ‘idesit sos cumpagnos arrivire.<br />

344


Diomede e Ulisse isploradores<br />

97 Sas manos lis tzocchesin sos Acheos<br />

boghinende da’ sa cuntentesa<br />

los inghiriesin cun lestresa<br />

pedinde novas de sos Dardaneos.<br />

E su mere de Pilo: –Frades meos,<br />

a bonu l’azis gitta cuss’impresa?<br />

Gai nos paret, s’est chi recuidos<br />

sezis a caddu e a pê ‘essidos!<br />

98 Nâmi, Odisseu, nâmi: sos fiados<br />

ambos duos d’ ‘entinnu lutzighente<br />

a chie azis leadu? E comente?<br />

A sos de Troe los azis furados?<br />

O forsi est Zeus chi bos los at dados?<br />

O Atena –nar’ ‘eo– onnipotente<br />

ch’in tottue bos sighit che a fizos<br />

e bos amparat da-e sos fastizos?–<br />

99 E Ulisse: –O Nèstore Nelide,<br />

glòria ‘e sos Gregos, sabiesa e bantu,<br />

fintzas acchettas de prus mannu ispantu<br />

nos diat poder dare su Cronide<br />

o calchi deus de s’Olimpu santu,<br />

ca già lu poden! Mortu l’at Tidide<br />

su mere ‘e custos invece pag’ora,<br />

mentres s’iscuru fit dromminde ancora!<br />

100 Dados semus a su tracianu campu,<br />

inue, in prus de cuddu disdicciadu,<br />

chi si narait Reso, bisestradu<br />

galu dóighi nd’at che unu lampu<br />

Diomede atzuridu! E ne iscampu<br />

at àpidu un’ispia ch’imbiadu<br />

Èttore aiat a sa parte achea,<br />

s’est chi sa conca b’at lassadu intrea!–<br />

345


Càntigu X<br />

101 Nêsit; e sa parìglia coittende<br />

a sa tenda ‘e s’amigu che truvesit<br />

(e sos Acheos fattu giuilende!).<br />

A sa mandigadorza la lighesit<br />

cun sos àteros caddos, chi tattende<br />

si fin de dulch’avena! Che tucchesit<br />

posc’a sa nave sua cun Tidide<br />

pr’onorare sa fiza ‘e su Cronide.<br />

102 In sa puppa sas armas de Dolone<br />

collochesin innante; poi in mare<br />

suore e piuer de s’innettiare<br />

pensesin da-e totta sa persone.<br />

S’ispozésini, lêsin su sabone<br />

e si ch’ ‘ettesin ambos duos pare,<br />

gosende ‘e s’abba frisca ‘e s’arborinu<br />

e d’una fitta ‘e luna a su declinu!<br />

103 In una baltza, appena samunados,<br />

de abba dulche e netta si ch’ ‘ettesin,<br />

chi be-i fit affacca, e si nd’ ‘oghesin<br />

su sale de sas undas. Asciuttados<br />

pustis e untos e bene frigados<br />

cun s’ozu ermanu, si ‘estesin<br />

e de Minerva, a càlighe in manu,<br />

su nomen pretziesin soberanu.<br />

346


NOTAS DE SU CÀNTIGU DÉCIMU<br />

Diomede e Ulisse isploradores<br />

1 nemmancu est fizu [...]: Èttore non fit infattis de erèntzia divina,<br />

che-i sos Atrides, ma fizu de Príamu e de Écuba.<br />

2 Megete [...]: Fizu de Fileu e cumandante de sos Epeos.<br />

3 cataitìge [...]: Sa paràula, briva de etimologia, paret chi cherfat<br />

nárrere “elmu bàsciu”.<br />

4 Amíntore [...]: Fizu de Ormenu, babbu de Fenice.<br />

5 Autólicu [...]: Fizu de Ermea e donnumannu de Ulisse. Fit unu<br />

de sos ladros pius fentomados de s’antigòria grega.<br />

6 Eleona [...]: Tzittade de sa Beòtzia.<br />

7 Anfidamante [...]: Est nòmene mentovadu inoghe ebbia.<br />

8 Scàndia [...]: Portu de s’ìsula de Citera (=Cérigo).<br />

9 Molo [...]: Su babbu de Merione; fit de Creta.<br />

10 menga [...]: Sa paràula est campidanesa; in logudoresu si narat<br />

“perdezoronadas” e, in italianu, “airone”.<br />

11 che cando in Cadmea [...]: S’impresa de Tideu, babbu de<br />

Diomede, l’ amos contada in su Càntigu IV -Ottavas 57-61.<br />

12 Dolone. ..: Fizu de Eumede e ispia troiana, morta da-e Diomede.<br />

13 frittu [...]: Isfrittadu<br />

14 ischìdas [...]: Ischidadas.<br />

15 Ilo [...]: Fizu de Troe (o Troo), babbu de Laomedonte. Fundesit<br />

a Ilione (o Tròia).<br />

16 Càrios, Peones, Lelegeos, Pelàsgios, Caucones [...]: Populassiones<br />

e esércitos alleados de sos troianos.<br />

17 Timbra [...]: Tzittade collocada accurtzu a su riu Tìmbriu, a<br />

nord de Tròia.<br />

18 Meones, Frìgios, Lìcios, Mìsios. ..: Àteros alleados de sos<br />

Troianos.<br />

19 Reso [...]: Fizu de Eione, re de sa Trácia. Lu ‘occhesit Diomede,<br />

sende drommidu. Segundu una paristòria antiga, da-e sos maravizosos<br />

caddos suos dipendiat sa sorte de Ilione: si aeren sos fiados<br />

pasculadu in su paris de Tròia o buffadu s’abba de su riu Xantu (o<br />

Scamandru), sa ‘idda non fit mai rutta in manos inimigas.<br />

20 Ippocoonte [...]: Prìntzipe de sos Tracianos e valorosu fradile de<br />

Reso.<br />

347


ILIADE<br />

CÀNTIGU UNDIGHÉSIMU<br />

SAS IMPRESAS DE AGAMÈNNONE<br />

Diomede feridu dae Paris


Càntigu XI<br />

SUMMÀRIU<br />

S’ùrulu de su Chertu Ottavas 1-4<br />

S’armadura de Agamènnone 5-10<br />

S’attaccu 11-17<br />

Sas impresas de Agamènnone 18-34<br />

Zeus ispronat a Èttore 35-40<br />

Àteras impresas de Agamènnone 41-46<br />

Agamènnone feridu da-e Coone 47-53<br />

Sas impresas de Èttore 54-58<br />

Ulisse e Diomede a s’attaccu 59-69<br />

Diomede feridu da-e Paris 70-76<br />

Ulisse inghiriadu 77-80<br />

Ulisse e Socu 81-87<br />

Menelau e Telamone aggiùana a Ulisse 88-95<br />

Paris ferit a Macaone 96-98<br />

Àteras valentias de Èttore 99-103<br />

Telamone si retirat 104-108<br />

Paris ferit a Eurìpilo 109-112<br />

Pàtroclo e Achille 113-116<br />

In sa tenda de Nèstore 117-122<br />

Pàtroclo e Nèstore 123-128<br />

Su contadu de Nèstore 129-151<br />

Sa proposta de Nèstore 152-154<br />

Pàtroclo e Euripìlo 155-163<br />

350


Sas impresas de Agamènnone<br />

1 Appenas da’ su lettu de Titone<br />

si nde pesesit Eos immortale<br />

de lughe indeorende ogni chizone,<br />

Zeus d’andare a su Chertu 1 ferale<br />

cumandesit da’ re Agamennòne<br />

in manos istringhende unu signale 2 .<br />

Tucchesit cuddu e a s’accampamentu<br />

desit d’Atride in unu momentu.<br />

2 Pro un’iscutta ebbia isperiende<br />

bola-’ola a rodeu si nd’istesit,<br />

su situ prus addattu seberende<br />

pro si calare. Infinis detzidesit<br />

pro sa nave d’Ulisse, valutende<br />

chi fit in mesu a tottas. Bi falesit<br />

chen’imbaru perunu e che un’upa<br />

si collochesit inter prua e puppa.<br />

3 Un’ùrulu depustis tirriosu<br />

a chentu tronos bettesit che pare<br />

ch’in donzi pettus sa ‘oza ‘e gherrare<br />

fattesit crescher che bonignu gosu,<br />

paris cun su disizu de torrare<br />

a domo cantu prestu ‘ittoriosu.<br />

E atzudos a tales s’intendian<br />

chi ne gherra e ne morte prus timian!<br />

4 Da’ un’ala a s’àtera ‘e su portu<br />

rodulesit su gridu disumanu:<br />

da-e sa nave ‘e su re ispartanu<br />

a sa d’Achille, chi pro cuddu tortu<br />

da’ s’abbolottu s’istait lontanu.<br />

Cun s’ispera de nd’aer accunortu,<br />

de leare sas armas prim’Atreu<br />

abboghinesit tando a donz’Acheu.<br />

351<br />

S’ùrulu<br />

de su Chertu


Càntigu XI<br />

5 Pustis in bisos de mezus destinos<br />

s’armadura s’ ‘estesit portentosa,<br />

totta de brunzu e giaos attarzinos,<br />

cun sa coratza fine e valorosa<br />

chi li desit su re de sos Ciprinos3 S’armadura<br />

de Agamènnone<br />

in s’ischire de sa gherra felosa<br />

chi fit ammanizende in terra anzena<br />

s’onore pro difèndere d’Elèna.<br />

6 Cinira 3 cussu pignu de valore<br />

in signale mandadu bi l’aiat<br />

de amigàntzia, rispettu e onore:<br />

deghe istrìscias d’ismaltu possediat,<br />

dóighi d’oro ‘e raru lutzigore,<br />

vinti d’istagnu, e galu giughiat<br />

tres dragos biaittos disignados<br />

che-i s’arcu de s’Iris collocados!<br />

7 In pês sos burtzighinos si ponzesit<br />

ben’istrintos cun tìbbias de prata<br />

e-i s’ispada tagliente e cumpatta<br />

cun doas d’oro lestru s’appicchesit<br />

a su fiancu, de punta e de atta<br />

detzisu a l’impittare. Pustis lêsit<br />

s’iscudu a deghe listas costruidu,<br />

de brunzu, che simmai si nd’at bidu.<br />

8 Vinti puntzones d’istagnu in fatzada<br />

teniat puru e tottu in simmetria<br />

e un’àteru, a punta che ispada,<br />

d’ismaltu biaittu in mesania.<br />

Sa Gorgone in su mesu, ojos d’arpia,<br />

si b’ ‘idiat felosa pinturada<br />

cun sa Fua 4 a fiancu e s’Assucconu 4<br />

chi la timian che lampu cun tronu.<br />

352


Sas impresas de Agamènnone<br />

9 Unu dragu a tres concas, a manera<br />

chi ‘essian da’ su matessi tuju,<br />

biaittu che chelu e oji-ruju,<br />

s’ ‘idiat posca in una bandulera<br />

de prata, in colore de sa chera,<br />

chi li falait finas a benuju.<br />

Òpera, finas cussa, da’ sas manos<br />

bessida de valentes artesanos!<br />

10 Pustis s’Atride in conca si ponzesit<br />

s’elmu coudu de pilu caddinu<br />

cun battor puntzones, che ispidinu<br />

donzunu a punta; in ùltimu lêsit<br />

duas lantzas de brunzu adamantinu<br />

e a s’ala inimiga s’avviesit.<br />

Si nd’allegresin Minerva e Giunone<br />

cun tronos onorende a Agamennòne.<br />

11 A s’iscuderi donzi cabu acheu<br />

su carru nêsit tando d’approntare<br />

a làccana a su fossu, pro ch’umpare<br />

pottèrana contr’a su dardaneu<br />

velotzes e cumpattos avantzare.<br />

Fattesin gai; e da’ s’Olimpu Zeu<br />

buttìos de lentore insambenados<br />

fattesit ruer subr’a sos soldados!<br />

12 Cun s’atzuridu insoro cumandante<br />

s’istaian in s’ora sos Troianos,<br />

issos puru cun sas armas in manos<br />

e cun Enea, cun Polidamante 5<br />

e cun sos Antenórides giovànos:<br />

Agènore, Polibo e Acamante 6 .<br />

De si ‘ettare isettende fin tottu<br />

che leones in mesu a s’abbolottu.<br />

353<br />

S’attaccu


Càntigu XI<br />

13 Èttore intantu a sos d’Ilione,<br />

da-e un’ala a s’àtera currinde<br />

a boghes e a tzinnos e fuinde<br />

che a s’istella ‘e Sìrio in paragone,<br />

sos cunsizos deghiles fit porrinde<br />

pro su chertu de s’ora e-i s’isprone<br />

cravéndelis in coro de s’onore,<br />

che Ares fieru, ojos de mortore!<br />

14 Che cando in una tanca ‘e zente ricca<br />

s’ ‘iden sos messadores avantzare<br />

sa falche rodiende che a repicca,<br />

e, suerados, prendere e lassare<br />

a mannujos s’ispiga brunda e sicca<br />

a sos chi che los deven assedare,<br />

a tales sos d’Atride Agamennòne<br />

s’accurtziaian a sos d’Ilione.<br />

15 E cando a cara a pare s’agattesin<br />

che lupos de montagna tottucantos<br />

chena duda peruna s’avventesin<br />

cun paris atza, generende ispantos<br />

de valentia! E gherresin, gherresin...<br />

e su Chertu, benale de piantos,<br />

godiat in los bider, su dannarzu,<br />

ruer mortos che ràndine in frearzu!<br />

16 A sa sola fit dadu a sa mattana,<br />

giagh’aian sos Deos tottu in s’ora<br />

preferidu a sa gherra disumana<br />

sa paghe de s’olìmpica dimora.<br />

Ambas laras degai a gana a gana<br />

si linghiat su Malu a limba a fora,<br />

ca su mere fit isse de sa morte...<br />

e curriat su sàmbene, ahi sorte!<br />

354


Sas impresas de Agamènnone<br />

17 Ne dolu pro sos mortos e ne pena<br />

proesit Zeus, sétzidu in disparte,<br />

si los miresit cun ojada anzena!<br />

Cantos ruesin... onorende s’arte<br />

malaitta e felosa ‘e deus Marte<br />

finas a s’ora chi pensat sa chena<br />

su linnajolu de s’ammanizare,<br />

istraccu àrvures mannas de nd’ ‘ettare!<br />

18 Prim’istesit però su dardaneu<br />

a patire ‘e sos Gregos su valore<br />

pro méritu e pro ‘antu ‘e prim’Atreu<br />

de tottu sos esércitos segnore.<br />

Che un’ira innanti a Bienore 7<br />

isterrijesit, posca a Oileu 8<br />

chi da’ su carru si nde fit brincadu<br />

bidinde su cumpagnu settesciadu.<br />

19 Avantzende fit cuddu a lantza in punzu<br />

cando, abbizendesinde, Agamennòne<br />

l’avviesit sa sua e s’elmu ‘e brunzu<br />

li trapassesit cun pretzisione.<br />

Non li ‘essesit mancu unu murrunzu<br />

ruinde a su gherreri d’Ilione,<br />

ca su traste, cravadu in su cherveddu,<br />

lu brivesit de s’ùltimu faeddu.<br />

20 Sas armas nde lis lêsit impressadu<br />

e mirende a innante, chen’ ‘istentu,<br />

contr’a sos fizos che lupu inzerradu<br />

s’ ‘oltesit de Priàmu in su momentu.<br />

Unu fit burdu, Iso 9 lumenadu,<br />

s’àteru Antifo 9 ‘e bonu naschimentu,<br />

sos ch’in s’Ida annos prima fin bistados<br />

da’ s’eroe ‘e Fitia catturados.<br />

355<br />

Sas<br />

impresas de<br />

Agamènnone


Càntigu XI<br />

21 Los liberesit sa ‘olta Pelide,<br />

unu bonu riscattu pretendende.<br />

Como fit Iso a s’ala ‘e prim’Atride<br />

a un’ ‘oleu su carru ghiende<br />

cun su frade a costazu e cunfidende<br />

in sas gràscias de Ares e Cronide!<br />

Ma pro chie est naschìdu in mala luna<br />

est chimera isperare in sa fortuna!<br />

22 A s’accurtziada, infattis, in sa titta<br />

si ch’agattesit Iso che isticcu<br />

sa lantza ‘e Miceneu malaitta<br />

rea felchida e-i su coro siccu!<br />

Ne pottesit lograre ‘e sa vinditta<br />

Antifo, s’est ch’Atreu tant’afficcu<br />

colpéndelu a tutturros li muttesit<br />

cun s’ispada e a terra nde l’ ‘ettesit!<br />

23 E cando, lêndendelis s’armadura,<br />

los miresit in cara Agamennòne,<br />

s’ammentesit chi bidos in s’altura<br />

los aiat de s’Ida e affriscione<br />

finas proesit pro sa disaura<br />

d’ambos sos giovaneddos d’Ilione.<br />

Ma in gherra a esser corimodde<br />

est che braja in fraile chena fodde!<br />

24 Che cando una crabola ‘idet intrare<br />

su leone in sa tana e sos fiados<br />

chi si fit allevende divorare<br />

e restat cun sos ojos allampiados<br />

chena los poder pro nudda aggiuare<br />

e fuit posca a làntzios apprettados,<br />

gai in s’ora niune ‘e sos Troianos<br />

bardiare nde pottesit sos giovànos.<br />

356


Sas impresas de Agamènnone<br />

25 Antzis, timinde ‘e non b’aer iscampu<br />

mancu pro issos, lêsin a fuire<br />

a s’insegus sos prus pro lu vittire,<br />

che su tronu a s’appretta fatt’a lampu!<br />

Chirchende fin in s’ora in cussu giampu<br />

Ippòloco e Pisandru 10 ‘e costoire<br />

su carru insoro, ca suberiados<br />

sos caddos si lis fin e impinnados.<br />

26 D’Antìmacu fin fizos Dardanide 11 ,<br />

su chi sempre contràriu fit bessidu<br />

a s’idea ‘e torrare a su maridu<br />

Elèna ojos d’ammaju, ca Parìde<br />

l’ aiat cun regalos preferidu.<br />

Lis notesit s’affannu prim’Atride<br />

e a s’ala furriesit che leone<br />

d’ambos frades cun cara ‘e tentassione!<br />

27 Bidindesilu innante sos giovànos<br />

li nêsin supplichéndelu in apprettu:<br />

–Non nos boccas, o Re, ch’a prenas manos<br />

ingranzeos as aer de profettu,<br />

bastat sos fizos chi li torres sanos,<br />

da-e Antìmacu babbu! In difettu<br />

no est isse de oro, brunzu e ferru,<br />

ca, crêanos, già nd’at in bon’inserru!–<br />

28 E detzisu in risposta prim’Atreu:<br />

–Duncas sezis d’Antìmacu sos fizos!<br />

De chie de ‘occhire a frade meu<br />

a sos Dardanos daiat cunsizos<br />

cand’ ‘enzesit umpare a Odisseu 12<br />

pro vittire ‘e sa gherra sos fastizos!<br />

Su male ch’invochesit pro a nois<br />

aja’ chi como lu pagades bois!–<br />

357


Càntigu XI<br />

29 Nênde gai, sa lantza ch’imbolesit<br />

contr’a Pisandru e su malassortadu<br />

cun s’arminzu in pettora istrombuladu<br />

nd’est da’ su carru. Depustis s’ ‘oltesit<br />

a Ippoloco e nde li mutzesit<br />

su tuju cun s’ispada e mutiladu<br />

l’at galu d’ambos bratzos fatt’a pare<br />

faghìndelu che bòccia rodulare!<br />

30 Los lassesit per terra e, ira mala,<br />

si ‘ettesit in mesu a s’abbolottu<br />

cun sos Gregos chi l’ ‘enian a pala<br />

sempre atzuridos, detzisos a tottu!<br />

Currian sos Dardanos a fiottu<br />

tra ùrulos e piuer a donz’ala...<br />

e donz’intantu, a giàmidos de jana,<br />

sa Morte s’intendiat risulana!<br />

31 Che cando in unu buscu ‘essit su fogu<br />

e pigan fintz’a chelu sas vampadas<br />

da’ su ‘entu a favore alimentadas<br />

e àrvures e majas de su logu<br />

ruen alluttas che ismutzurradas,<br />

tales de sos Troianos in affogu<br />

sas cabittas s’ ‘idian rue-rue<br />

e bóidos sos carros fue-fue!<br />

32 Iscarmentu su die! Ohi dannu!<br />

Solu unturzos e canes fin gosende<br />

a limba infusta, che assaborende<br />

buccones liccos meda, dolumannu!<br />

(Èttore ebbia non bi fit fuende,<br />

ca l’aorresit Zeus tant’affannu<br />

istorréndelu a logu prus seguru<br />

pro chi non bi resteret isse puru!)<br />

358


Sas impresas de Agamènnone<br />

33 Tales fit s’atza ‘e sos d’Argo, s’apprettu,<br />

tales s’ira dannarza ‘e prim’Atride<br />

chi che muscados in su paris nettu<br />

fuian sos d’Ettòrre Priamide<br />

mortos lassendebe-i in dogni trettu!<br />

A sa losa de Ilo Dardanide<br />

lompesin fintza e a su crabufigu<br />

sutt’a sos muros d’Ilione, antigu!<br />

34 Coltz’a chie a insegus restaiat...<br />

ca da’ su carru re Agamennòne<br />

unu ch’est unu non si nde faddiat!<br />

E, currinde, ‘errinosu che leone<br />

chi persighit sas tràilas pariat<br />

ijantinadas, fuinde a muntone,<br />

chi non s’arrêt e finas ch’in costazu<br />

dentes at postu a s’ùltima ‘e su tazu!<br />

35 Ma cando sos de Prìamu troianu<br />

sa sorte insoro crêian cumprida,<br />

tucchesit Zeus a sa chima ‘e s’Ida<br />

cun s’orrorosa ‘értiga in sa manu<br />

e, cunvocada a Iride dechida,<br />

cust’avvisu li desit soberanu:<br />

–Bae, –li nêsit– Iris pês de ‘entu,<br />

pressosa da’ Ettòrre in su momentu!<br />

36 Chi si nd’istet cunsìzali a un’ala,<br />

sos d’Ilione ispronende ebbia,<br />

fintzas chi d’Argo sa suprema ghia<br />

bidet gherrende che un’ira mala.<br />

Ch’intret invece in sa mortale gala<br />

appenas cuddu da’ sa marrania<br />

si retirat cun su bratzu feridu,<br />

e chi si mustret che sempre atzuridu!–<br />

359<br />

Zeus<br />

ispronat<br />

a Èttore


Càntigu XI<br />

37 Nêsit Cronide; e a li ponner mente<br />

luego Iris donosa coittesit.<br />

A Tròia da-e s’Ida che falesit<br />

velotze che su lampu e prontamente<br />

da-e su fizu ‘e Prìamu valente,<br />

chi fit subra su carru, che tucchesit.<br />

Si li ponzesit sa dea a costazu<br />

e li naresit cun dulche limbazu:<br />

38 –S’avvertèntzia isculta, Èttore mannu,<br />

chi mi cumandat Zeus de ti dare:<br />

si non cheres patire peus dannu<br />

contr’a s’Atride non penses d’andare!<br />

Sighi a sos tuos a los animare<br />

e, daghi l’as a bider in affannu<br />

cun su bratzu lantadu, in su muntone<br />

ti lampa e los bisestra che leone!–<br />

39 Isvanessida pustis in s’aera<br />

s’est che néula a sole Pês de ‘entu<br />

e da’ su carru Ettòrre in pensamentu<br />

che brinchesit in mesu a s’ischiera,<br />

lestru currinde e faghinde in manera<br />

ch’in donzunu crescherat s’ardimentu<br />

in su l’ ‘ider presente a lantza in manu<br />

galu a fiancu ‘e s’esércitu troianu.<br />

40 S’atzendesit degai e prus felosa<br />

sa cuntierra pr’ ‘enner a concluos,<br />

ma s’atza e su valore d’ambos duos<br />

solu attattesin sa Morte orrorosa!<br />

O Musa ‘e Logudoro gloriosa,<br />

si non mi negas sos favores tuos,<br />

cantare dia cherrer deo ancora<br />

cantos s’Atride nd’ ‘occhesit in s’ora!<br />

360


Sas impresas de Agamènnone<br />

41 Su primu chi l’andesit a innante<br />

su forte fizu istesit d’Antenore<br />

tracianu, giamadu Ifidamante 13 ,<br />

da-e Cisseu 14 allevadu a primore,<br />

babbu ‘e sa mama, sa prella brillante<br />

de Teano. In s’edade mazore<br />

una fiza su nonnu in cojuàscia<br />

l’aiat pustis dadu ‘e rara gràscia.<br />

42 Ma de su coju non si fit gosadu,<br />

ca, pro culpa ‘e sa gherra, a su dovere<br />

cun dóighi navios fit tuccadu,<br />

lassende intro ‘e domo sa muzere<br />

in suddu e lagrimosa, chena mere.<br />

In su portu de Pèrcote ancoradu<br />

sas naves suas aiat, tucchende<br />

a pê’ finas a Tròia ‘isa-‘isende!<br />

43 Bidéndelu arrivire Agamennòne<br />

sa lantza, appen’a tiru, l’imbolesit<br />

faddinde custa ‘olta in pretzisione!<br />

In sa chintorza ‘e prata li felchesit<br />

in risposta s’eroe d’Ilione<br />

sa sua invece e bi l’abbattighesit<br />

cun canta fortza in corpus possediat,<br />

addaghi trapassada non l’ aiat!<br />

44 Ma s’arminzu (cando si narat sorte!)<br />

si li trunchesit che prumu a s’apprettu,<br />

ne pottesit contr’a Micene forte<br />

che matzucca impittare e cun profettu<br />

un’ ‘e sos duos cantos, ca sa morte<br />

cun unu colpu d’ispada perfettu<br />

primma Atride li desit, ira mala,<br />

felchendebila inter tuju e pala!<br />

361<br />

Àteras impresas<br />

de<br />

Agamènnone


Agamènnone<br />

feridu da-e<br />

Coone<br />

Càntigu XI<br />

45 Ruesit su mischinu in su pianu<br />

che foza groga in tempus d’atunzu<br />

(isse chi fit ancora in su ‘eranu<br />

de sa vida!), che in bisu su punzu<br />

versus s’isposa allonghende invanu<br />

drommendesiche in unu sonnu ‘e brunzu!<br />

Cantu pagu si l’aiat godida<br />

cun issa Ifidamante custa vida!<br />

46 Chentu noeddos e mizas ancora<br />

de crabas e d’ ‘arveghes de valore<br />

l’ aiat dadu a Cisseu in s’ora<br />

de coglire su déchidu fiore!<br />

Ma subra nostru s’upa tentadora<br />

non b’est forsi ‘e sa Morte in disamore?<br />

Chentu s’ómine ‘e contos si nde faghet:<br />

issa cuntzedit su chi li piaghet!<br />

47 Li lêsit prim’Atride s’armamentu,<br />

posca tucchesit detzisu a innante.<br />

Ma l’ ‘idesit Coone 15 s’iscarmentu,<br />

su frade mannu de Ifidamante,<br />

e, chirchende vinditta, chen’ ‘istentu<br />

sa lantza l’imbolesit saettante,<br />

colpéndelu, passéndeli ‘e fiancu,<br />

sutta su cùidu ‘e su bratzu mancu!<br />

48 Un’attittia ‘e frittu s’intendesit<br />

currer su Re in totta sa persone,<br />

ma da’ su chertu non si retiresit;<br />

antzis, a traste in punzu, Agamennòne,<br />

in s’ ‘ider chi chirchende fit Coone<br />

de si gigher su frade, si ‘oltesit<br />

che lampu contr’a isse e inganidu<br />

de li torrare su piattu retzidu.<br />

362


Sas impresas de Agamènnone<br />

49 E sicomente Coone, impressadu,<br />

non valutesit s’opportunidade<br />

de si tenner, trazendesi su frade,<br />

cun s’iscudu su corpus covaccadu,<br />

s’arminzu de sa grega majestade<br />

si ch’agattesit in lumbos cravadu!<br />

Subra su frade ruesit s’iscuru<br />

mortu, a ojos foras, isse puru!<br />

50 E no ancora de samben attattu<br />

li mutzesit sa conca a su Dardanu,<br />

frundendechela cun su pê’ lontanu<br />

e godinde ‘e s’impresa suddisfattu!<br />

Degai a s’Ade in unu manzanu<br />

sos fizos s’avviesin fattu-fattu<br />

d’Antènore, ambos duos de valore,<br />

galu ‘e sa vida in su mezus fiore!<br />

51 Finas a cando su bratzu feridu<br />

non li desit mattanas dolorosas<br />

sighesit Agamènnone atzuridu<br />

impresas a bi fagher ispantosas!<br />

Però cando sas dólimas penosas<br />

l’ana s’atza e sos brios istasidu,<br />

‘ettesit boghe a s’iscuderi sou<br />

e a su carru pighesit de nou.<br />

52 Ma naresit innanti a sos Acheos:<br />

–Bois, cumpanzos, detzisos sighide<br />

a tenner sos ‘nimigos dardaneos<br />

da’ sas naves attesu! Apedas fide,<br />

giagh’ancora in favore amos sos Deos!<br />

E si negadu a mie at Cronide<br />

d’assaborare intrea sa vittòria<br />

bois la meresside tanta glòria!–<br />

363


Sas impresas<br />

de Èttore<br />

Càntigu XI<br />

53 Pustis de s’avvertèntzia, che bolende,<br />

a s’ala de su portu s’avviesin<br />

sos caddos bellos, altu suppesende<br />

su piùere, e lestros b’arrivesin<br />

in bucca e in pettorra isciumende.<br />

In su lu ‘ider tucchende, restesin<br />

cuntentos sos Troianos e, detzisu,<br />

desit a tottu Ettòrre cust’avvisu:<br />

54 –O Lìcios, o Dardanos, zente mia,<br />

pius de sempre cheret chi mustredas<br />

s’antiga e mai morta valentia<br />

pro chi glòria e mentovu meressedas!<br />

Retirada s’est sa potente ghia<br />

de sos Danaos! Adducas siedas<br />

como contr’a sos d’Argo isfidiados,<br />

ca de los bider bramo isperdisciados!–<br />

55 In su l’intender, sa brama e s’ardore<br />

lis aundesit su coro e cun atza<br />

contr’a sos Gregos sa dardana ratza<br />

tirriosa s’avventesit a primore;<br />

e decomente sos canes in catza<br />

apprettat s’abbramidu catziadore<br />

addaghi nd’an pesadu unu porcrabu,<br />

a tales cun sos d’Ìlion su cabu!<br />

56 Che cando un’improvvisu bulione<br />

trabùliat s’istérrida ‘e su mare<br />

altas sas undas faghinde pesare,<br />

gai s’eroe mannu d’Ilione<br />

intrende, che in s’ ‘ama unu leone,<br />

fattesit a sos d’Argo ispramminare!<br />

Ma cales fin sos d’Argo ch’a innante<br />

cancheresit s’atzudu cumandante?<br />

364


Sas impresas de Agamènnone<br />

57 Ad Aseu 16 e a Oro disdicciados<br />

bocchesit in comintzu Èttore forte,<br />

pustis Opite e Dòlope isconcados<br />

ruesin connoschinde mala morte,<br />

e ne diversa istesit sa sorte<br />

de sos ch’innante li sun capitados:<br />

d’Esìnniu, –est a narrer– d’Ipponou,<br />

d’Oféltiu, d’Agelau e d’Attonou 16 !<br />

58 E non tzessesit cue s’abbaunzu<br />

de samben e piuer fattu a ludu,<br />

si paritzas ancora su fortzudu<br />

nde mutzesit de concas, ch’a murrunzu<br />

ruìana che fozas in s’atunzu!<br />

E s’esércitu, a suore minudu,<br />

s’ ‘idiat che sas nues bandiare<br />

gittas da-e Zefìru e Noto umpare!<br />

59 In affannu approbe a ch’arrivire<br />

fin in s’ora a sas naves sos d’Atreu,<br />

s’a Diomede s’ìtacu Odisseu<br />

non narait chirchende ‘e l’atzurire:<br />

–Duncas, o forte fizu de Tideu,<br />

non podimos a Èttore impidire<br />

chi nos che catzet finas a su portu!<br />

Ahi sorte, si donz’afficcu est mortu!–<br />

60 E Tidide in risposta cun fieresa:<br />

–Deo non movo da’ inoghe, mai!<br />

Ma de nd’ ‘essire da’ tant’arguai<br />

non crêo, s’est chi s’olìmpica Altesa<br />

contrària in tottu l’amos oramai!–<br />

Nêsidi; e-i sa lantza cun lestresa<br />

contr’a Timbreu 17 atzudu ch’imbolesit<br />

e in sa titta bi che la cravesit!<br />

365<br />

Ulisse e<br />

Diomede<br />

a s’attaccu


Càntigu XI<br />

61 A Molione 18 in s’ora, chi ghiende<br />

fit su carru ‘e Timbreu disdicciadu,<br />

settesciesit Ulisse, ijantinadu<br />

in su lu ‘ider persegus fuende!<br />

Los lassesin per terra iscalcanzende,<br />

ne de los ispozare coidadu<br />

si lêsin ambos duos cussa ia,<br />

s’est chi bramain prus sa marrania!<br />

62 Gai comente, cun sannas de fogu,<br />

si ‘ettan murribàscios sos sirvones<br />

contr’a trumas de canes, ch’in affogu<br />

los an postos in pèlcias e majones,<br />

e prus d’unu nd’isbentran a forrogu,<br />

a tales ambos gregos campiones<br />

cun s’atza de s’apprettu s’avventesin<br />

contr’a cantos innante lis benzesin!<br />

63 Gai ‘e sa vida seghesit su briu<br />

a sos fizos de Mèrope Tidide,<br />

Adrastu lumenados e Anfiu 19 .<br />

A narrer, ch’invochéndesi a Cronide,<br />

de si nd’istare in Pèrcote 20 a pibiu,<br />

attesu da’ Ettòrre Priamide,<br />

lis aiat su babbu dimandadu!<br />

Ma contra chie podet a su Fadu?<br />

64 A Ippòdamu 21 Ulisse fattu-fattu<br />

e a Perocu 21 isterrijesit galu<br />

e da’ sa chima ‘e s’Ida suddisfattu,<br />

in s’ ‘ider patta su bisestru malu,<br />

riesit Zeus mannu attattu-attattu!<br />

Un’àter’unu a s’orrorosu iscialu<br />

bi nd’aggiunghesit intantu Tidide,<br />

a tales Agastrofe Peonide 22 .<br />

366


Sas impresas de Agamènnone<br />

65 Innanti a tottu cun s’ispada in manu<br />

fit gherrende s’eroe dardaneu,<br />

ne fuire pottesit da’ s’acheu,<br />

giaghi s’ aiat lassados lontanu<br />

caddos e carru, pro destinu reu!<br />

Ma de s’orrore Ettòrre troianu<br />

chi fin cuddos faghinde s’abbizesit<br />

e gridende a s’incontra si lantziesit!<br />

66 Cùrrere s’intendesit su suore,<br />

bidìndelu avantzare che un’ira,<br />

in sa persone Diomede e: –Mira,<br />

–nêsit pressosu a s’ìtacu segnore–<br />

lampos minettat Èttore a primore!<br />

Frimma cue però, non ti retira,<br />

ne palas li ‘olt’ ‘eo, gai ‘idimos<br />

s’est ch’a sa tìrria sua resistimos!–<br />

67 Sa lantza, nênde gai, l’imbolesit<br />

cun cant’atza teniat arribbada,<br />

ma non l’istesit sa brama accansada,<br />

ca s’est beru ch’in s’elmu lu colpesit,<br />

beru est puru ch’in duos la ‘idesit<br />

s’aìna ‘e brunzu per terra segada!<br />

Pignu cristadu fit cussu, a tres pizos,<br />

ch’apesit da-e Febo in contivizos!<br />

68 Ruesit su matessi, istontonadu,<br />

ambos benujos ficchende per terra;<br />

fuinde insegus, appena torradu,<br />

pro non cumprire cue vida e gherra!<br />

Ma cun úngias d’ ‘enturzu oji-acutadu<br />

torresit Diomede in cuntierra,<br />

abboghinende che tentassione:<br />

–Adducas fuis, cane d’Ilione!<br />

367


Diomede feridu<br />

da-e Paris<br />

Càntigu XI<br />

69 A costazu passada t’est sa Morte,<br />

ma Febo, chi t’at sempre in bona luna,<br />

t’at bardiadu da’ sa mala sorte!<br />

Fue... curre... ma còntala pro una!<br />

Nâchi fis tue s’eroe prus forte!<br />

Ma non ti fides galu ‘e sa fortuna,<br />

ca si m’ ‘enis a tiru da-e nou<br />

bae ch’agabbas su destinu tou!–<br />

70 Poi ‘e s’isfogu, a su fizu ‘e Peone<br />

che lêsit a un’oru a trazadura<br />

pro l’ispozare ‘e sa bell’armadura.<br />

Ma da’ sa losa d’Ilo d’Ilione<br />

Paris dannarzu, che unu matzone<br />

osservende lu fit a iscorradura,<br />

a s’insegus isténdesi cuadu<br />

d’una culunna, cun s’arcu puntadu!<br />

71 Gai cando l’ ‘idesit chi gittende<br />

si fit s’arcu e s’iscudu ‘e su mischinu,<br />

sa fritza ch’istuppesit muidende<br />

da’ s’arcu sou Pàride divinu,<br />

cuntentu chi l’esserat su destinu<br />

in s’ora ‘alu una ‘olta favorende!<br />

In su cambutzu destru lu colpesit<br />

e da-e parte in parte lu passesit!<br />

72 Si nd’allegresit Paris de s’impresa<br />

e da’ su cuadorzu ‘essende a fora:<br />

–Tidide, –nêsit– pretzisa est ancora<br />

sa mìria mia! Asi t’aere offesa<br />

sa ‘entre o sa pettora e mortu in s’ora<br />

esseres ruttu, giaghi sa malesa<br />

peus ses tue pro sos d’Ilione,<br />

chi ti timen che crabas su leone!<br />

368


Sas impresas de Agamènnone<br />

73 E Diomede chena si chinnire:<br />

–Saettadore tue? Assiat barra!<br />

Solu coros de féminas ferire<br />

podes tue cun trassas e cun ciarra!<br />

Proabe-i sa fortza a ti medire<br />

cun megus cara a cara e sa cabarra<br />

giuro chi ti ‘alanzas tott’intrea,<br />

ca ti timo, pinnatzu, che sa frea!<br />

74 De ‘antos non nde chirches, ne mentou,<br />

ca, decomente ses inneuddadu,<br />

iscas chi m’at su pische ispizoladu<br />

de su cambutzu cuss’arminzu tou!<br />

Diversamente so abituadu<br />

cun s’inimigu deo a fagher prou:<br />

addaghi che l’imbolo sa saetta<br />

a ue ammìrio penetrat deretta!<br />

75 E s’in tzelembros de bi la cravare<br />

detzidera, in costazos o in matta,<br />

a sa brama rispondet sempre isatta<br />

e ruet cuddu, chena prus pesare,<br />

che da-e s’àrvure una pira fatta!<br />

Raffiéndesi sa cara, a conca a pare,<br />

cantas viudas in gherra apo ‘idu<br />

a gridos attittende su maridu!–<br />

76 Nêsit; e, incurante ‘e su dolore,<br />

a s’ala ‘e s’inimigu si ‘oltesit!<br />

Ma da-e manos s’ìtacu segnore<br />

sa lantza atterradora nde li lêsit<br />

e a sa bell’e mezus l’istanzesit<br />

sa fùrria de su samben a primore.<br />

E pro no aer dannu pius grave<br />

che lu fattesit gigher a sa nave.<br />

369


Ulisse<br />

inghiriadu<br />

Càntigu XI<br />

77 Restesit solu degai Odisseu,<br />

ca, timinde, a insegus fin torrados<br />

sos cumandantes d’Argo e sos soldados<br />

poi feridu su fizu ‘e Tideu!<br />

Tand’isclamesit in penosu anneu:<br />

–Ohi de me, chi tottu ispramminados<br />

si mi sun sos cumpagnos in sa fua,<br />

ne amparos prus tenzo in custa lua!<br />

78 Ma prîte mi l’addólimo su coro?<br />

O m’aggiuan a ite sos pibios?<br />

Su nomen ch’apo e sa fama l’onoro<br />

oe che sempre cun sos bratzos mios;<br />

e fintzas chi mi rèstana sos brios<br />

non crêo ‘e ruer in podere insoro!<br />

E s’est destinu ‘e ruer propriu oe<br />

mezus a morrer cun fama d’eroe!–<br />

79 Mentr’isse e tottu si fit animende<br />

una truma ‘e Dardanos l’inghiriesit!<br />

Ma che sirvone Ulisse si ‘oltesit<br />

chi canes e canarzos apprettende<br />

sun in unu majone e, rodiende<br />

s’ispada sua ‘e brunzu, nde ‘occhesit<br />

pius d’unu ‘e gherreris d’Ilione,<br />

a comintzare da’ tales Toone 23 .<br />

80 Ficchesin pustis Ennomo valente 23 ,<br />

Diópite lantadu in puntu dìligu,<br />

Chersidamante feridu a s’imbìligu<br />

cun sa punta ‘e s’ispada tagliente,<br />

e mutza galu che pianta ‘e fìligu<br />

sa cabitta de Càrope imprudente 23 ,<br />

fizu d’Ippasu 24 , addaghi pro l’intrare<br />

tentesit meledende ‘e s’abbasciare!<br />

370


Sas impresas de Agamènnone<br />

81 Tando su frade, Socu a nomen tentu 25 ,<br />

si l’accurtziesit nênde minettosu:<br />

–O d’ambos fizos faghes iscarmentu<br />

oe d’Ippasu, o Ulisse famosu,<br />

mai attattu ‘e gherras e trassosu,<br />

o che lassas sa vida in su momentu!–<br />

E che lampu, abboghinende ancora,<br />

l’imbolesit sa lantza atterradora.<br />

82 Su colpu li paresit Odisseu,<br />

ma sa fùrria fit tale ‘e cuss’aìna<br />

chi s’iscudu ‘e metallu intreu-intreu<br />

li trapassesit che punta d’ ‘errina,<br />

ponìndelu in pius in mal’anneu,<br />

ca felchida in costazos si l’est fina,<br />

e si sa vida non l’at istasidu<br />

est ca Minerva bi l’at impididu!<br />

83 In s’intender sa lantza penetrada<br />

in sas carres, li nêsit s’Itacesu<br />

cun s’ódiu in ojos che fiara atzesu:<br />

–Tue e tottu sa sorte t’as sestada,<br />

fizu d’Ippasu! Su fiancu offesu<br />

già mi l’asa, est beru, ma leada<br />

non m’as sa fortza e ne s’abilidade<br />

fatt’a Carope ‘e t’imbiare a s’Ade!–<br />

84 Sas palas li ‘oltesit a s’appretta<br />

s’eroe giovaneddu e in sa fua<br />

alas chirchesit pro sa vida sua!<br />

Ma fit bolu de morte, si ‘eretta<br />

in s’ischina Ulisse ‘e mala lua<br />

li cravesit d’attarzu una saetta:<br />

ruesit su dardanu iscalcanzende<br />

sa punta da-e pettus ammustrende!<br />

371<br />

Ulisse e Socu


Menelau<br />

e Telamone<br />

aggiùana<br />

a Ulisse<br />

Càntigu XI<br />

85 Li nêsit tando Ulisse suddisfattu:<br />

–Ello comente, o Socu presumidu,<br />

su traste ‘ola-‘olende no as bidu<br />

e ruttu ses che unu cacu fattu?<br />

Déghile no as aer apparattu,<br />

ne de sa mama chi t’at partoridu<br />

su teu o da-e babbu sepoltura,<br />

ca ti dao a sos canes in pastura!<br />

86 Cun prantos e onores, si morzera,<br />

dian invece a mie pretziare<br />

sos divinos Acheos tott’umpare!<br />

Ma bae como, tucca a sa niera<br />

de s’Ade iscurigosu a passizare!–<br />

Nênde gai, fattesit a manera<br />

de si nd’ ‘ogare cun pagu attamazu<br />

s’arminzu chi teniat in costazu.<br />

87 Istringhesit sas dentes, l’appunzesit,<br />

pustis d’iscattu a istratzadura<br />

da’ su fiancu si nde la tiresit.<br />

E su samben, bessinde a brotadura,<br />

currer peri su corpus si l’ ‘idesit<br />

e tinta a ruju finas s’armadura!<br />

Su coro s’intendesit che truppiadu,<br />

ma non ruesit isse dismajadu.<br />

88 S’abbizesin però sos d’Ilione<br />

de sa mattana sua e de s’affannu<br />

e cun tìrria, avantzende in unione,<br />

galu tentesin de li fagher dannu.<br />

Pro tres bias e cun isfortzu mannu,<br />

torrende insegus s’ìtacu leone,<br />

a Menelau abboghinesit forte<br />

pedinde aggiudu che in puntu ‘e morte!<br />

372


Sas impresas de Agamènnone<br />

89 L’intendesit s’Atride e chen’imbaru<br />

nêsit a Telamone in oriolu:<br />

–O zenia divina, frade caru,<br />

da’ Ulisse tuccamos che a bolu,<br />

giaghi s’ùrulu sou giaru-giaru<br />

ap’intesu, che cando esserat solu<br />

cuntrastende contr’a sos de Priàmu<br />

e li sian sestende malu camu!<br />

90 Tuccamube-i duncas coittende,<br />

ca no est cosa ‘e nudda pro s’Acheu<br />

sa pèrdua, a bi pensare, ‘e s’Odisseu!–<br />

Nêsit; e ambos pare che bolende<br />

furriesin a s’ala ue in peleu<br />

fit su fizu ‘e Laerte e cumbattende<br />

che fera lu ‘idesin apprettada<br />

chi sos canes si catzat affannada!<br />

91 Decomente in su monte a iscorracciadas<br />

da-e sas jenas su chervu feridu<br />

si difendet e cuddas inghiriadas<br />

l’istan finas a l’ ‘ider istasidu,<br />

ma fuin pustis pagu, ijantinadas,<br />

ca lis est su leone apparessidu<br />

chi nde lis leat su mossu seguru,<br />

gai ‘idende ad Aiace cuddos puru!<br />

92 L’accostazesit tando Telamone,<br />

ojos d’arpia, cun s’iscudu in manu<br />

altu cantu fit alta sa persone,<br />

e non frimmesit gherreri dardanu<br />

cue affacca, che cando sa Gorgone<br />

aeren issos bidu, e a lontanu<br />

si fuesin a trumas che bolende,<br />

che crabolos su chertu abbandonende!<br />

373


Paris ferit<br />

a Macaone<br />

Càntigu XI<br />

93 Nd’approfettesit Menelau in s’ora<br />

e lênde a unu bratzu a s’Itacesu<br />

da’ s’abbolottu che l’ ‘oghesit fora.<br />

Aiace intantu, che vulcanu atzesu,<br />

s’ispada rodiende atterradora,<br />

cue lassesit mortalmente offesu<br />

su giovaneddu burdu e disdicciadu<br />

de re Priàmu, Dóriclo nomadu 26 .<br />

94 Posc’a Pandòco 27 trunchesit su briu,<br />

a Lisandru, a Pìrasu e a Pilarte 27 ,<br />

impetuosu sighinde che Marte<br />

o che trainu unfiadu in riu<br />

da-e su nie soltu de s’istiu,<br />

ch’in tottue passende faghet arte<br />

cun fùrria trisinèndeche a su mare<br />

àrvures, mattas, ludu ammìsciu a pare!<br />

95 E ruian sos caddos, sos soldados<br />

pro manos de s’eroe ‘e Salamina!<br />

Ne bardiare da’ tanta ruina<br />

los podiat Ettòrre, chi lassados<br />

los aiat pro àtera faina:<br />

a sos ‘nimigos suos odiados<br />

fit isse assaltiende in una tanca<br />

posta de su Scamandru a manu manca.<br />

96 Ma contr’a Macaone in cuss’istante<br />

una fritza a tres puntas ch’imbolesit<br />

d’Elèna bella su trassosu amante<br />

e in sa pala destra lu colpesit.<br />

A ùrulos per terra che falesit<br />

sa frua d’Esculàpiu dolorante<br />

e, abbizendesinde, Idomeneu<br />

abboghinesit lestru a Gereneu:<br />

374


Sas impresas de Agamènnone<br />

97 –O glòria ‘e sos Acheos, re Nestòre,<br />

piga subr’a su carru e sa nae<br />

che porta a Macaone. Curre... bae!<br />

Méigu est custu de raru valore<br />

e dannu est pro a nois pius grae<br />

perder chie resessit a primore<br />

da-e corpus, siat fritza o saetta,<br />

a nos nd’ ‘ogare cun arte perfetta!–<br />

98 Nêsit; e su ‘etzittu in su momentu<br />

nde regogliesit s’eroe isporadu<br />

e, poi ‘e l’aer bene collocadu<br />

subra su carru, chen’àter’ ‘istentu,<br />

a su portu tucchesit impressadu.<br />

Cebrione 28 intantu ‘e s’iscarmentu<br />

chi fit faghinde Aiace s’abbizesit<br />

e sende cun Ettòrre li naresit:<br />

99 –Fizu ‘e Priàmu, contr’a sos Acheos<br />

bene semus gherrende, cust’est beru,<br />

e ponìndelos finas in peleos!<br />

Si m’atzettas però su cunsideru,<br />

che semos troppu in fundu e deo seru<br />

apo leadu ch’a sos dardaneos<br />

chi sun prus a innanti cumbattende<br />

nos los est Aiace bisestrende!<br />

100 Da-e s’iscudu, crê’, l’apo connottu,<br />

ca tales mannu non bi nd’at che pare!<br />

A ue pius fùrriu est s’abbolottu<br />

dia narrer ch’est mezus a tuccare<br />

pro poder sos cumpanzos sulenare<br />

prima ch’a unu a unu tzedan tottu!<br />

Dami s’órdine, pro chi los apprette<br />

sos caddos tzoccheddende su fuette!–<br />

375<br />

Àteras<br />

valentias<br />

de Èttore


Telamone<br />

si retirat<br />

Càntigu XI<br />

101 Chinniesit sa conca su campione<br />

e lestru a sa parìglia, isfuettende,<br />

sas brìglias apprettesit Cebrione.<br />

Che tucchesit su carru che bolende<br />

a s’ala ue fit débile Ilione,<br />

cun sas rodas de ferru cattighende<br />

cantos fini per terra isterrijados,<br />

mortos esseran o solu lantados!<br />

102 A s’apprettu, su sàmbene ch’ ‘essiat<br />

che da-e un’isciette a brotadura<br />

e rodas e costanas de rujura<br />

che simmai orrorosa li tinghiat!<br />

Che lupu intantu Ettòrre, ojos de fura,<br />

mentr’a su giassu si ch’accurtziaiat<br />

sa mezus meledende fit manera<br />

de fagher sos ‘nimigos a bisera!<br />

103 In mesu a s’abbolottu detzidesit<br />

desi ‘ettare, appenas arrividu,<br />

e, che sempre de sàmbene lambridu,<br />

maicantos acheos settesciesit!<br />

Bidendesilu a fiancu s’animesit<br />

donzi dardanu... ma de s’atzuridu<br />

eroe ‘e Salamina ‘alu una ‘ia<br />

vittesit isse ispada e marrania!<br />

104 Ma fit Cronide a cherrer impidire<br />

chi s’agatteran ambos contr’a pare,<br />

s’est ch’in Aiace, pro che l’istorrare,<br />

s’idea mala fattesit tuddire<br />

de poder cue sa vida agabbare!<br />

Gai a s’insegus lêsit a currire<br />

cun s’iscudu paradu Telamone<br />

chen’ischire isse e tottu sa cajone!<br />

376


Sas impresas de Agamènnone<br />

105 Ma non fit cosa déghile sa fua<br />

pro tant’eroe, mancari apprettadu<br />

da’ sa de Zeus pidinosa lua!<br />

E che leone tando, chi catzadu<br />

da-e cuile, mancari tentadu,<br />

galu perriccat in s’idea sua<br />

e fuit torra a s’assàltinu nou,<br />

tales cuddu a innanti e insegus sou!<br />

106 S’abbizesin de sas indetzisiones<br />

sos d’Ettòrre però e contr’a issu<br />

s’ ‘oltesin paris che tentassiones<br />

finas seguros de lu ‘ider bissu!<br />

Afficos vanos, si restesit fissu<br />

che àinu ch’a fuste sos garzones<br />

chircan da’ su laore ‘e che catzare<br />

e chi non movet fintz’a s’attattare!<br />

107 A donzi rodiada de s’ispada<br />

medas infattis ruian per terra,<br />

chie cun sa persone iscarmentada<br />

e chie cun sa conca perra-perra!<br />

Ne una lantza, una, in tanta gherra,<br />

de cantas l’an cun atza isfidiada<br />

sos de Troe imboladu, l’isfrijesit,<br />

si las vittesit tottas o paresit!<br />

108 Intantu, in su l’ ‘ider in arrancu,<br />

Eurìpilo, fizu d’Evemone,<br />

timinde pro sa vida ‘e Telamone,<br />

de l’andare pensesit a fiancu.<br />

A tales de Faùsia Apisaone 29<br />

a s’intrada fattesit benner mancu,<br />

cravéndeli in su fìdigu un’aìna<br />

chi sa punta mustresit da’ s’ischina!<br />

377


Paris ferit<br />

a Eurìpilo<br />

Càntigu XI<br />

109 Cherféndelu ispozare ‘e s’armamentu<br />

s’accurtziesit tando a su dardanu;<br />

ma, tenta-tenta, cun s’arcu in manu,<br />

lu notesit Parìde in su momentu<br />

e su chi fit bramende pensamentu<br />

cun una fritza li fattesit vanu!<br />

In sa nàdiga destra lu colpesit<br />

e in duos s’arminzu si fattesit!<br />

110 Abboghinesit su danau e forte<br />

in su s’intender s’anca marmurada,<br />

ma, persegus torrende a s’impressada,<br />

iscampiesit da’ segura morte.<br />

E nêsit, sempre in suddu pro sa sorte<br />

de su cumpanzu: –Umpare un’avantzada,<br />

o amigos, faghide e coittende,<br />

ca sas fortzas d’Aiace sun manchende!<br />

111 Galu non lu lassedas a su solu,<br />

ca pro canta nde mustret valentia,<br />

bardiàresi non podet custa ia!–<br />

Cun determinu cuddos noittolu<br />

s’attruppésini tando e a porfia,<br />

che si nd’aeren unu d’oriolu,<br />

avantzesin contr’a sos d’Ilione<br />

da’ palas de s’insoro campione.<br />

112 Bidèndelos s’eroe ‘e Salamina<br />

cuntentu in mes’a issos si misciesit<br />

e, torradu alenu, si ‘ettesit<br />

atzuridu che sempre in sa ‘errina.<br />

Degai ‘alu una ‘olta s’atzendesit<br />

in Ilione sa gherra assassina;<br />

e ruiat sa zente ammuntonada<br />

che su ràndine in die ‘e temporada!<br />

378


Sas impresas de Agamènnone<br />

113 In s’ora da’ sa puppa isperiende<br />

fit d’una nave su fizu ‘e Peleu<br />

s’abbolottu tra gregu e dardaneu,<br />

cando a s’ala ‘e su portu che bolende<br />

currer bidesit su carru ‘e Neleu,<br />

ch’a Macaone che fit trasportende,<br />

poi chi Paris l’ aiat felchidu<br />

una fritza in sa pala e istasidu.<br />

114 Giamesit tando a Pàtroclo in apprettu<br />

e cuddu, ch’in sa tenda fit corcadu,<br />

in l’intender furriesit da-e lettu<br />

da-e s’amigu currende impressadu.<br />

«E ite b’at?» –li nêsit chen’isettu<br />

pensende a calchi raju capitadu–<br />

No ischiat, mischinu, chi sa sorte<br />

própriu a isse sestende fit sa morte!<br />

115 Li rispondesit Achille: –Acco’ s’ora,<br />

o fizu de Menétziu 30 caru e bonu,<br />

de ‘ider a sos d’Argo, a ojos fora,<br />

imbenujados pedinde perdonu!<br />

S’ora est grae, che lampu cun tronu,<br />

ne chi agguanten crêo àter’ancora<br />

a su d’Ettòrre lùghidu valore!<br />

Ma bae como da-e re Nestòre.<br />

116 Recuinde a su portu l’apo ‘idu<br />

cun su carru a boleu su ‘etzittu,<br />

forsis cun Macaone, chi feridu<br />

dên aer sos Troianos in cunflittu.<br />

Ma podet esser mi sia faddidu,<br />

ca su fizu d’Asclépiu beneittu<br />

passadu addaenante m’est che ae!<br />

Pregunta s’est propr’isse. Tucca... bae!–<br />

379<br />

Pàtroclo<br />

e Achille


In sa tenda de<br />

Nèstore<br />

Càntigu XI<br />

117 Non tunciesit s’amigu ‘e bona fide<br />

e lestru s’avviesit da’ Nestòre<br />

pro isolver sa duda ‘e su Pelide.<br />

Sos caddos da’ su carru de valore<br />

distacchende in su mentre a su Nelide<br />

fit Eurimedonte 31 e su suore,<br />

cun una frina ch’ ‘eniat da’ mare,<br />

fit cumprinde su re de s’asciuttare.<br />

118 A sa tenda, ue innante aiat missu<br />

a Macaone, depustis ch’intresit,<br />

tucchende a si che sêre affacc’a issu.<br />

Una mistura intantu ammanizesit<br />

Ecamede 32 , s’isclava chi li desit<br />

su Pê-velotze, addaghi aian bissu<br />

de Tènedo sa zente e sa tzittade,<br />

fiza d’Arsino 32 ‘e rara bonidade.<br />

119 Una saffatta ‘e brunzu sa donosa<br />

pensesit in sa mesa ‘e collocare<br />

e da’ unu cascione ‘e nde ‘ogare<br />

orzu, mele e chibudda ispiritosa,<br />

ben’ischinde chi mezus non b’at cosa<br />

chi sa gana nde ‘attit de buffare.<br />

Pustis sa coppa lêsit de Nelide,<br />

pignu ispantosu e giaru che s’Irìde!<br />

120 D’oro massitzu fit e trapuntada<br />

cun giaos de brillantes, chi lughian<br />

che isteddos in notte serenada;<br />

in pius battor asas si b’ ‘idian<br />

cun una còppia donzuna dorada<br />

de columbas, ch’a intro mujaian<br />

su biccu delicadu tott’umpare,<br />

tales che cando lompen a buffare.<br />

380


Sas impresas de Agamènnone<br />

121 Lestra s’antzilla su ‘inu pramnesu 33<br />

bi ‘ettesit in bona cantidade<br />

(ruju ‘e colore che tittone atzesu,<br />

aspru e forte, ‘e rara calidade!),<br />

pustis de craba ch’ ‘ettesit in mesu<br />

casu rattadu e cun abilidade<br />

fiore de farina a pispiadura,<br />

infinis morighende sa mistura.<br />

122 Bi lis servesit posca, e sos gherreris<br />

su sidis s’istudesin calurosu<br />

ch’in bula s’intendian turmentosu<br />

ambos duos che fogu in sos brajeris!<br />

Arrejonesin pustis volenteris<br />

s’abbolottu olvidéndesi orrorosu<br />

pro un’iscutta ebbia, che pensende<br />

ch’esseran cun amigos istranzende.<br />

123 Lis seghesit infattis su recreu<br />

su fizu de Menéziu geniale<br />

accheréndesi in s’ora a su portale<br />

de sa tenda ‘e Nestòrre Gereneu.<br />

Unu saludu innanti coriale<br />

li porresit su re e pustis reu<br />

non lu lassesit su gióvanu eroe,<br />

ma li desit banchittu e corzu ‘e ‘oe.<br />

124 Ma refudendebilu cun rispettu<br />

li nêsit cuddu: –O sapiente mere,<br />

tempus non mi nd’avantzat pro mi sêre!<br />

Chie m’at imbiadu a custu trettu<br />

d’una risposta s’istat in isettu<br />

e su de bi la gigher m’est dovere.<br />

Connoscher cheret chie est su feridu,<br />

ma chi est Macaone apo già ‘idu!<br />

381<br />

Pàtroclo<br />

e Nèstore


Càntigu XI<br />

125 Lassa adducas in presse chi recue<br />

e su chi bramat de li relatare.<br />

Tremendu est Achille, e l’ischis tue,<br />

siat isse in pretender che in dare.<br />

Cherrer non dia chi s’altzet che nue<br />

istraccu troppu a longu d’imbarare<br />

o chi m’inculpet de calchi faina<br />

da-e cando est cun tottu ‘e mala ‘errina!–<br />

126 E, acutu, Nelide: –Ello comente<br />

si leat suddu Achille ‘e sos cumpanzos<br />

e non s’istat invece indifferente<br />

giaghi nos negat sos bonos affianzos?<br />

Luttos che-i sos d’oe e malos banzos<br />

mai patidu nd’at sa grega zente!<br />

E no ischit Pelide chi feridos<br />

sos eroes nos an prus atzuridos!<br />

127 A Diomede in s’anca una saetta<br />

e una a Euripìlo a marchingannu<br />

felchidu lis at Paris in s’appretta<br />

e Coone a s’Atride pius mannu<br />

una lantza in su bratzu ‘eretta-‘eretta;<br />

àpidu at Odisseu àteru dannu<br />

da-e Socu e, infinis, Macaone<br />

in palas una fritza d’Ilione!<br />

128 Ma si nos lassat Pelide in affogu<br />

est ca in coro at àteru pidinu!<br />

Forsi isettende est ch’Èttore assassinu<br />

nos ch’ ‘ettat tottu in mare e ponzat fogu<br />

a sos navios nostros! Ohi, tinu!<br />

Ma prîte, pro majia o disaogu,<br />

sos brios non mi torrat d’una ia<br />

de s’Olimpu eterrenu s’alta Ghia?<br />

382


Sas impresas de Agamènnone<br />

129 M’ ‘idera bajaneddu sol’aizu<br />

che cando a sos d’Elea 34 nde lis lêi<br />

de ‘oes una mandra e lis bocchei<br />

a Itimone 35 , d’Iperocu fizu!<br />

Pro repicca sa fura lis fattei,<br />

c’a sos Epeos su tristu disizu<br />

fit bénnidu a innanti ‘e nos leare<br />

battor caddos cun carru tott’umpare.<br />

130 (Aùgia 36 , chi fit re de cussa zente,<br />

aiat –mi nd’ammento– organizadu<br />

una cursa de carros e mandadu<br />

un’iscuderi b’aimis valente<br />

pro s’ ‘alanzare su pannu assignadu.<br />

E lu ‘inchesit; ma su prepotente<br />

nos nde mandesit solu s’iscuderi,<br />

chena caddos, ne carru e ne fortzeri!)<br />

131 In prus, mortu Itimone, a sos d’Elea<br />

tràilas rassas furei e noeddos,<br />

crabas de monte, ‘arveghes, anzoneddos,<br />

porcos e sues de onzi tenea<br />

e chimbanta ebbas cun sos puddedreddos!<br />

Posc’a de notte a sa ‘idda mea<br />

che truvemis sos fiados, ispantende<br />

cantos in Pilo nos fin isettende!<br />

132 E s’ispantesit finas babbu meu<br />

de tant’impresa e meda prus ancora<br />

de su gióvanu fizu! A s’aurora,<br />

sos bandidores mandesit Neleu<br />

a cunvocare a cantos in peleu<br />

aiat postu s’atza atterradora<br />

tempus prima de Èrcole famadu,<br />

cando nos assaltiesit airadu!<br />

383<br />

Su contadu<br />

de Nèstore


Càntigu XI<br />

133 (Che un’ira s’Eroe si giresit<br />

contr’a nois sa ‘olta e a cajone<br />

chi babbu su disizu li neghesit<br />

de li purificare sa persone.<br />

A Ifito 37 , ma si nde penentesit,<br />

aiat mortu chena una rejone:<br />

fizu fit d’Euritu e in cunsideru<br />

fit tentu in domo che frade sintzeru!<br />

134 A su dennegu, lêndelu pr’offesa,<br />

a Pilo settesciesit cussa die!<br />

E cantos nde ‘occhesit... oh, tristesa!<br />

Ne contr’a isse s’agattait chie<br />

potterat ordinzare una difesa!<br />

Undighi frades m’at mortu! E s’a mie<br />

no est toccada sa matessi sorte<br />

est ca non m’agattesit cuddu forte!)<br />

135 Adducas, decomente fimis nênde,<br />

sos chi ponzesit Èrcole in affannu<br />

reunesit Nestòrre, dividende<br />

in giustas partes su masone mannu<br />

ch’a sos Epeos lêmis bardanende.<br />

E pro su chi patesit malu dannu<br />

una chedda ‘e noeddos e d’anzones<br />

tentu s’at isse, de bonos runzones!<br />

136 Poi ‘e s’Olimpu sos supremos deos<br />

onoremis festende tott’umpare<br />

pro sos retzidos bonos ingranzeos.<br />

Però a sas tres dies avantzare<br />

bidemis contra nostru sos Epeos<br />

ben’armados, in tìrria ‘e vindicare<br />

sos ch’aian patidu istrangugliones!<br />

E cun issos bi fin sos Moliones 38 !<br />

384


Sas impresas de Agamènnone<br />

137 A sa ‘idda de Trio 39 si ‘oltesin,<br />

in unu pérgamu altu collocada,<br />

cun s’Alfeu 40 a pês, e l’inghiriesin<br />

bramende de la ‘ider conchistada!<br />

Ma chena la difender no istesin<br />

in s’ora sos de Pilo e sa biada<br />

Minerva Atena finas atza noa<br />

nos desit pro la ‘ìnchere sa proa!<br />

138 M’ammento chi Nelide non cheriat<br />

chi a sa gherra bi essera andadu<br />

ca, sende troppu gióvanu, timiat<br />

chi non b’aère sa vida lassadu!<br />

Finas cuadu sos caddos m’ aiat!<br />

Siat comente, a pê’ bi so tuccadu<br />

e cun s’amparu ‘e sa dea amorosu<br />

finas mustradu mi so valorosu!<br />

139 In Arene 41 sa notte la passemis<br />

peri sas ìscias de su Minieu 42 ;<br />

a s’arborinu de s’incras partemis<br />

lompende a sole mortu u’est s’Alfeu.<br />

Cue ‘e s’Olimpu s’immortale Zeu<br />

cun Nettunu e Minerva pretziemis<br />

e sa divinidade ‘e cussu riu<br />

cun tràilas e traos chen’isviu.<br />

140 Poi chenadu, nos corchemis tottu<br />

e a s’accheru ‘e su sole noellu<br />

acco’ chi comintzesit su duellu<br />

e sos mortos a ruer a fiottu!<br />

Deo pro primu in cuss’abbolottu<br />

su ‘énneru d’Aùgia forte e bellu,<br />

Mùlio 43 a nomen tentu, isterrijei<br />

e sos caddos d’ispantu mi giuttei!<br />

385


Càntigu XI<br />

141 (A Agamede 44 da’ sos pilos d’oro,<br />

chi fit d’Aùgia sa fiza mazore,<br />

s’ aiat cussu giovanu ‘e valore<br />

leada pro cumpanza de su coro.<br />

Sònnios e suspiros sos insoro<br />

lassados cue! Oh, gherra... it’orrore!)<br />

In su piuer ruesit s’iscuru<br />

a s’Ade avviendesi isse puru!<br />

142 S’ispramminesin a destra e a manca,<br />

leados da’ s’assustu, sos d’Elea,<br />

a boghe-mue fuinde in pelea<br />

che bitellos muscados in sa tanca!<br />

E deo infattu, bisestra e isanca,<br />

chena m’arrere, de una tenea!<br />

Chimbanta carros paris nde lis lêi<br />

e a sos ghiadores los bocchei!<br />

143 Atza sa ch’in sas venas m’intendia!<br />

Finas pensende de iscarmentare<br />

fia a sos Moliones, berumia!<br />

Ma los cherfesit Zeus bardiare<br />

addaghi addaenanti los tenia:<br />

cun una nue de mi los cuare<br />

meledesit s’olìmpicu sovranu,<br />

lassende a mie a manos in manu!<br />

144 Cantos e cantos nd’ ‘occhemis su die!<br />

Fintz’a sas roccas che los accorremis<br />

de Bupràsiu 45 , sa ricca, e d’Olenìe 45 !<br />

E armas, caddos, cantos nde lis lêmis!<br />

Innos de glòria cantesin a mie<br />

sos soldados, addaghi recuemis<br />

pro cunsizu d’Atena a logu meu,<br />

fieros tottu ‘e su fizu ‘e Neleu!<br />

386


Sas impresas de Agamènnone<br />

145 Deosi, o Patròclo, dês ischire<br />

da-e sende giovànu s’est Nelide<br />

cumportadu, mustrende briu e fide,<br />

chen’iscuja peruna o si chinnire:<br />

primu a tuccare, ultìmu a recuire!<br />

Tales no est faghinde su Pelide,<br />

s’est ch’arressu si nd’istat a un’ala<br />

lassende a nois in tant’ura mala!<br />

146 Unu coro però, mi pregunt’ ‘eo,<br />

l’at finas isse, Achille Mirmidone!<br />

E si Ettòrre in s’intentzione<br />

de nos derruer resesserat, crêo<br />

li restet su rimursu a istranguglione!<br />

Tue ‘e Menétziu (e m’iscuja s’impreo<br />

sas armas de s’affettu in su momemtu)<br />

mai t’olvìdes de s’avvertimentu!<br />

147 In cara a mie e a s’Odisseu<br />

ite ti nêsit su fizu d’Attòre 46<br />

cando, mandados da-e prim’Atreu<br />

pro pedire affianzos de valore,<br />

a Fitia ‘enzemis a primore?<br />

Una còscia de ‘oe fit Peleu<br />

pro Zeus arrustende, in apparattu,<br />

de ‘inu pispisendelu aromatu.<br />

148 Tue e Achille (paret chi bos bida!)<br />

aisettende fizis in disparte<br />

chi s’onoràntzia esserat cumprida<br />

e a s’arrustu de leare parte.<br />

Sa mente ‘ostra de tzertu ficchida<br />

in sas fainas non che fit de Marte!<br />

Própriu in s’ora bos tzocchemis sa gianna<br />

e accuglièntzia non fattezis manna!<br />

387


Sa proposta<br />

de Nèstore<br />

Càntigu XI<br />

149 Manighemis, festende tott’umpare.<br />

E cando, infinis, su prîte bos nêmis<br />

de s’imbisita nostra e bos pedemis<br />

contr’a Tròia ‘e nos cherrer aggiuare,<br />

Peleu e Menétziu a orija a pare<br />

nos rispondesin e nos allegremis!<br />

S’esércitu fit prontu –m’ana nâu–<br />

s’offesa a vindicare ‘e Menelau!<br />

150 D’esser Peleu nêsit a su fizu<br />

pius de tottu in gherra valorosu<br />

e a tie Menétziu giudisciosu,<br />

si ti l’ammentas, desit su cunsizu<br />

d’esser sì cumbattende virtudosu,<br />

ma puru ‘e ti leare contivizu<br />

de s’amigu ch’aias pius caru,<br />

in donz’allega faeddende giaru!<br />

151 «Cun Achille bi podes tue solu,<br />

ca t’at che frade prus mannu in istima!»<br />

Gai ti nêsit; ma poi, ne prima<br />

postu t’at cudda ‘oghe in oriolu!<br />

Como s’affogu l’as bidu e su dolu<br />

de sos cumpanzos d’Argo! Tando in rima<br />

bi la canta e cunvintu a Pê-velotze,<br />

pro chi s’addulcat su coro ferotze!<br />

152 S’esserat pustis chi Achille mannu<br />

penserat de vittire sa minetta<br />

chi Zeus li fattesit d’aer dannu<br />

o Teti pês d’ispuma in cust’appretta,<br />

sias tue, o Patròclo, da’ s’affannu<br />

a nos nde sulenare! Isetta-isetta<br />

non bistes galu tue e a s’istante<br />

sos soldados li pedi a s’arrogante!<br />

388


Sas impresas de Agamènnone<br />

153 Si s’esércitu nd’ ‘attis mirmidone<br />

bae chi tzessat tanta disaura!<br />

Fàgheti dare finas s’armadura<br />

che sole lutzighente in paragone,<br />

pro ch’in su t’ ‘ider tremet Ilione<br />

crêìndela d’Achille sa figura!<br />

Che abba a chie ‘e sidis est morzende<br />

nos abbisonzat su chi so pedende!<br />

154 Sa manera est custa, custa ebbia,<br />

pro chi torren alenu sos soldados<br />

ch’ ‘ides a moristuda, isperasciados!<br />

S’intrades bois como in marrania,<br />

friscos comente sezis e pasados,<br />

giambat sa sorte in bonu, abberumia!<br />

Cun Achille bi podes tue solu!<br />

Adducas bae... e torra, che a bolu!–<br />

155 A su cramu ‘e Nestòrre Gereneu,<br />

tales che bentu Pàtroclo ch’ ‘essesit.<br />

Ma, in caminu, addaghi arrivesit<br />

a sa nave d’Ulisse (ue s’Acheu<br />

si reuniat e s’altare ‘e Zeu<br />

be-i fit mannu), su fizu abbojesit<br />

d’Evèmone 47 andende isanca-isanca<br />

cun una fritza piantada in s’anca.<br />

156 Che unda li curriat de trainu<br />

a su danau in fronte su suore<br />

e su samben a fùrriu su terrinu<br />

de ruju fit tinghende! Su dolore<br />

chi lu fit mattanende e su brujore<br />

in ojos los gighiat su mischinu!<br />

Si frimmesit su gióvanu ‘e Fitia 48<br />

nêndeli tristu che in agonia:<br />

389<br />

Pàtroclo e<br />

Eurìpilo


Càntigu XI<br />

157 –Oh, sorte isfidiada e malaitta<br />

sa ch’at Zeus pro Argo ordivinzadu!<br />

Sa sentèntzia adducas fit iscritta...<br />

de cuntzèdere a Teti decretadu<br />

aiat da-e ora sa vinditta!<br />

Sas carres bostras mossu prelibadu<br />

devian esser de canes lambridos!<br />

Oh, frades, frades... sos malaccudidos!<br />

158 Nâmi tue, o frade in sos peleos,<br />

nâmi, Euripìlo: a su Dardanu,<br />

sighinde gai su Fadu metzanu,<br />

cantu pensas ch’agguanten sos Acheos?<br />

O crês forsi ‘e sos ùltimos anneos<br />

chi siat su sarragu disumanu?–<br />

E, torréndeli muttu, su feridu,<br />

ojimbidradu e coro ismartidu:<br />

159 –Frua ‘e Menétziu, Pàtroclo divinu,<br />

lómpida est s’ora pro Argo mortale!<br />

Prus non crêo ch’a Èttore assassinu<br />

cotta pottemos ponner parinale!<br />

Eroe non b’at nostru geniale<br />

chi no apan lantadu, ohi destinu!<br />

Como però, si podes, cust’aìna<br />

mi nde ‘oga, ca punghet che berrina!<br />

160 Chirca sa còscia de mi samunare<br />

cun s’abba tèbia innanti e, chen’ ‘istentu,<br />

sa fritza ‘e brunzu de mi nd’istratzare;<br />

subra bi friga pustis calch’unghentu<br />

chi mi pottat su sámbene istanzare<br />

e finas alleviare su turmentu.<br />

Fagher l’as aer bidu, penso deo,<br />

calchi ‘olta a Pelide! Gai crêo!<br />

390


Sas impresas de Agamènnone<br />

161 Imparada cuss’arte de seguru<br />

la dêt aer Achille da’ Chirone.<br />

Ne curare mi podet Macaone,<br />

fizu d’Asclépiu e méigu isse puru,<br />

ca l’an colpadu a fritza e-i s’iscuru<br />

isettat galu sa meigascione!<br />

Ne Podalíriu 49 , su frade, aggiuare<br />

lu podet, ca restadu est a gherrare!–<br />

162 E Pàtroclo in risposta: –Lestru e giaru<br />

tant’orrore a Pelide li rifero<br />

e finas su chi giustu cunsidero<br />

chi fattat pro a bois chen’imbaru,<br />

mancari ‘e lu cumbincher no ispero!<br />

Cun su traste in sa carre, frade caru,<br />

non ti lasso però addolimadu,<br />

gai ti mustro su ch’apo imparadu!–<br />

163 A intro de sa tenda che l’intresit<br />

in s’ora a su cumpanzu e cun apprettu,<br />

poi ‘e l’aer istérridu in su lettu,<br />

intebiesit s’abba, lu frobbesit<br />

e s’arminzu cun arte nde l’ ‘oghesit.<br />

S’erva léndine 50 , infinis, in su trettu<br />

l’abbattighesit de s’anca lantada,<br />

frighéndeli in pius una pumada.<br />

391


Càntigu XI<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU UNDIGHÉSIMU<br />

1 Chertu [...]: Una de sas tantas personificassiones de s’Abbolottu,<br />

de sa perricca tra persones.<br />

2 unu signale [...]: Omero non nos pretzisat su chi giughiat in<br />

manos su Chertu.<br />

3 Ciprinos [...] Cinira [...]: Cinira, re de Cipro e de sos Ciprinos, fit<br />

satzerdote de Afrodite a Pafo e caru meda a su deus de s’arcu, Apollo.<br />

4 Fua [...] Assucconu [...]: Personificassiones de s’apprettu e de sa<br />

timòria chi ispinghen sos ómines a fuire.<br />

5 Polidamante [...]: Fizu de Pantoe e de Fróntide; indovinu e valorosu<br />

eroe troianu, meda istimadu da-e Èttore.<br />

6 Agènore, Polibo, Acamante [...]: Tres de sos tantos fizos de<br />

Antènore, príntzipe troianu e frade de Prìamu. De Agènore nd’amos<br />

già faeddadu in su Càntigu IV, Ottava n. 89; Acamante no est invece<br />

sa matessi persone chi amos bidu in su Càntigu V, Ottava n. 81.<br />

7 Biènore [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Agamènnone e non<br />

mentovadu in aterue.<br />

8 Oileu [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Agamènnone; de non<br />

cunfúndere cun Oileu, re de sa Lócride, babbu de Aiace.<br />

9 Iso [...]Antifo [...]: Fizos de Prìamu: burdu su primu, lezíttimu<br />

s’àteru. Ambos paris mortos da-e Agamènnone.<br />

10 Ippòloco, Pisandru [...]:Fizos de Antìmacu; eroes troianos mortos<br />

da-e Agamènnone e non prima mentovados.<br />

11 Antìmacu Dardanide [...]: Majorale troianu, fizu (?) de<br />

Dàrdanu, e babbu de Ippòloco, Pisandru e Ippómacu.<br />

12 Cand’ ‘enzesit umpare a Odisseu [...]: Cunfronta cun su Càntigu<br />

III - Ottavas nn. 46-53.<br />

13 Ifidamante [...]: Àteru fizu de Antènore, mortu da-e<br />

Agamènnone e non mentovadu in aterue.<br />

14 Cisseu [...]: Prìntzipe tracianu, babbu de sa déchida Teano, sa<br />

muzere de Antènore.<br />

15 Coone [...]: Su fizu pius mannu de Antènore, mortu da-e<br />

Agamènnone umpare a su frade Ifidamante.<br />

16 Aseu, Oro, Opite, Dòlope, Esìnniu, Ipponou, Oféltiu, Agelau,<br />

Attonou [...]: Gherreris gregos non mezus connottos e mortos tottu<br />

in una ‘olta da-e Èttore.<br />

17 Timbreu [...]: Cumbattente troianu mortu da-e Diomede.<br />

392


Sas impresas de Agamènnone<br />

18 Molione [...]: S’iscuderi chi ghiait su carru de Timbreu, mortu<br />

da-e Ulisse.<br />

19 Adrastu, Anfíu [...]: Fizos valorosos de Mèrope, re e indovinu de<br />

Pèrcote, mortos da-e Diomede.<br />

20 Pèrcote[...]: Tzittade de sa Tròade.<br />

21 Ippódamu, Perocu [...]: Soldados troianos mortos da-e Ulisse e<br />

non mentovados in aterue.<br />

22 Agastròfe Peonide [...]: Agàstrofe, fizu de Peone; soldadu troianu<br />

mortu da-e Diomede.<br />

23 Toone, Ennomo, Diópite, Chersidamante, Càrope [...]: Gherreris<br />

troianos mortos da-e Ulisse. Toone si narait puru unu troianu<br />

mortu da-e Diomede (Càntigu V - Ottava n. 27).<br />

24 Ippasu [...]: Babbu de Socu e de Càrope, mortos ambos duos<br />

da-e Ulisse.<br />

25 Socu [...]: Gherreri troianu, fizu d’Ippasu e frade de Càrope,<br />

mortu da-e Ulisse.<br />

26 Dóriclo [...]: Fizu burdu de Prìamu, mortu da-e Aiace<br />

Telamone.<br />

27 Pàndoco, Lisandru, Pirasu, Pilarte [...]: Gherreris troianos mortos<br />

da-e Aiace Telamone e non mentovados in aterue.<br />

28 Cebrione [...]: Iscuderi e frade a una camba de Èttore. L’amos<br />

nomenadu in su Càntigu VIII - Ottava n. 61.<br />

29 Faùsia Apisaone [...]: Apisaone, fizu de Faùsia, soldadu troianu<br />

mortu da-e Eurìpilo.<br />

30 Menétziu [...]: Fizu de Attore e babbu de Pátroclo. Fit de<br />

Opunte, in sa Lócride.<br />

31 Eurimedonte [...]: Servidore de Nèstore, re de Pilo. Un’iscuderi<br />

de Agamènnone aiat su matessi nòmene.<br />

32 Ecàmede [...] Arsino [...]: Ecàmede fit fiza de Arsino, prìntzipe<br />

de Tènedo. Fatta isclava da-e Achille, istesit pustis regalada a<br />

Nèstore.<br />

33 ’inu pramnesu [...]:Pramno o Pramne, accurtzu a Smirne, in<br />

Àsia Minore, fit una ‘idda famosa in tottue pro sos binos fortes e<br />

aromatos chi produiat.<br />

34 Elea [...]: Si trattat de s’Élide settentrionale, una regione de su<br />

Peloponnesu. Sos abitantes suos fin giamados Epeos.<br />

35 Itimone [...]: S’ischit solu chi fit fizu de tales Iperocu e chi est<br />

bistadu mortu da-e Nèstore giovaneddu.<br />

393


Càntigu XI<br />

36 Aùgia [...]: Re de sos Epeos, fentomadu pro sas ricchesas de<br />

bestiàmene russu e minudu chi possediat. Una de sas fadigas de<br />

Èrcole est bistada própriu sa de dever pulire sas istallas suas in una<br />

die ebbia.<br />

37 Ifito [...]: Fizu de Euritu. Èrcole, poi ‘e l’aer mortu, tucchesit,<br />

penentidu, da-e Neleu pedìndeli de lu cherrer purificare; ma sicomente<br />

cuddu li refudesit sa pretesa, si ‘oltesit contr’a Pilo faghindebe-i<br />

bisestru mannu e bocchéndeli ùndighi de sos dóighi fizos<br />

màscios! Nèstore ebbia iscampiesit a sa morte.<br />

38 Moliones [...]: Euritu e Citeato, fizos putativos de Actoro (o<br />

Attore) e de Molione.<br />

39 Trio [...]:Tzittade situada in s’ala settentrionale de su regnu de<br />

Nèstore, a làccana cun s’Élide.<br />

40 Alfeu [...]: Su riu pius mannu de s’Élide e de tottu su<br />

Peloponnesu.<br />

41 Arene [...]:Tzittade de s’Élide guvernada da-e Nèstore, re de Pilo.<br />

42 Minieu [...]: Riu de s’Élide, giamadu pustis Anigru.<br />

43 Mùlio [...]: Bénneru de Aùgia, mortu da-e Nèstore in sa gherra<br />

tra sos de Pilo e sos Epeos.<br />

44 Agamede [...]: Fiza d’Aùgia, re epeu, cojuada cun Mùlio.<br />

45 Bupràsiu [...] Oleníe [...]: Bupràsiu fit una ‘idda de s’Élide, fentomada<br />

pro sas ricchesas; sas roccas de Oleníe fin a làccana cun<br />

s’Acàia.<br />

46 su fizu d’Attore [...]: Menétziu, su babbu de Pàtroclo.<br />

47 su fizu d’Evemone [...]: Eurìpilo.<br />

48 su giovanu ‘e Fitia [...]: Pàtroclo, in veridade, fit de Opunte, in<br />

sa Lócride, tales che-i su babbu; pro s’amigàntzia ‘e frade chi aiat<br />

però cun Achille, chi fit de Fitia, nois l’amos a giamare ancora cun<br />

tale appellativu.<br />

49 Podalìriu [...]: Fizu de Esculàpiu e frade de Macaone. Gherreri<br />

e méigu valorosu isse puru.<br />

50 S’erva léndine [...]: O erva de lendine. Si trattat de un’erva chi,<br />

collocada subr’a sas feridas, resessit a istanzare su sámbene. In italianu<br />

est giamada “stagnasangue”.<br />

394


ILIADE<br />

CÀNTIGU DOIGHÉSIMU<br />

SA BATTÀGLIA<br />

ACCURTZ’A SU MURU DE SOS ACHEOS<br />

Su signale de Zeus


Càntigu XII<br />

SUMMÀRIU<br />

Su muru de sos Acheos Ottavas 1-5<br />

Battàglias mannas 6-10<br />

Su cunsizu de Polidamante 11-14<br />

Sas chimbe ischieras troianas 15-20<br />

Asìu Irtacide 21-22<br />

Sos duos Lapìtes 23-33<br />

Su signale de Zeus 34-36<br />

S’interpretassione de Polidamante 37-40<br />

Sa risposta de Èttore 41-45<br />

Sos Aiaces a s’attaccu 46-49<br />

S’atzuridu Sarpèdone 50-56<br />

Menesteu giamat a Telamone 57-63<br />

S’aggiudu de Telamone 64-67<br />

Sarpèdone assáltiat su muru 68-73<br />

Sa resistèntzia de sos Acheos 74-77<br />

Èttore nd’iscáncarat sa gianna 78-84<br />

396


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

1 Mentr’a Euripìlo ‘e meigare<br />

in sa tenda fit Pàtroclo cumprinde,<br />

Danaos e Dardanos fin poninde<br />

canta fortza podian in gherrare,<br />

da’ una parte a s’àtera currinde<br />

pro poder s’inimigu degumare<br />

sutt’a su muraglione ‘en’affortidu<br />

chi s’aian sos d’Argo costruidu.<br />

2 Altu fit cuss’abberru, resistente<br />

e, pro cantu fit longu, inghiriadu<br />

da’unu sulcu largu intuvuladu.<br />

Ma, no aende a Zeus dignamente<br />

peséndelu sos d’Argo pretziadu,<br />

fit detzisu chi reu eternamente<br />

ficchidu non resterat, a memòria<br />

de su gregu valore e de sa glòria!<br />

3 E gai fintz’a cando non tzedesit<br />

sa ‘idda de Priàmu valorosa<br />

e frimmu in s’ira sua ‘errinosa<br />

su tremendu Pelide si nd’istesit,<br />

a chentu e prus atzuppos resistesit<br />

che rocca sa muràglia maestosa.<br />

Ma contr’Atena e contr’a Posidone<br />

nudda pottesit, derrutta Ilione!<br />

4 Sos otto rios infattis de s’Ida<br />

ch’istraviesin da’ su lettu a foras<br />

sos deos e sas abbas trazadoras<br />

in un’ùnica unda inzigantida<br />

reunesit Apollo in pagas oras.<br />

Posc’a Cronide Minerva ‘elenida<br />

chi esserat pióppidu pedesit<br />

e su babbu sa gana l’accansesit.<br />

397<br />

Su muru de<br />

sos Acheos


Battàglias<br />

mannas<br />

Càntigu XII<br />

5 E cando s’unfiesit sa currente<br />

de s’Etàporo, ‘e s’Ésepu, ‘e su Resu,<br />

de su Grànicu, Ródiu e Simoente,<br />

de su Scamandru e de su Caresu 1<br />

pro noe dies, tottu a unu pesu,<br />

bi la ‘oltesin contra, fintzamente<br />

su bastione a bider boltuladu,<br />

a mare trisinadu e saccarradu!<br />

6 E pro chi netta che prima sa rena<br />

resterat de sa foghe, in s’oceànu<br />

ch’affunghesit Nettunu soberanu<br />

sas frascas chi nd’aiat sa piena<br />

cue carradu, a triuttu in manu.<br />

Cun Febo pustis e Minerva Atena<br />

sos rios che torresit a sos bados<br />

cun s’abba insoro, torra asseliados.<br />

7 Finas custu in sos giassos dardaneos<br />

a ischeddàntzia sutzeder deviat<br />

de cuddos chi s’olvídan de sos Deos!<br />

Sutt’a su muru intantu si moriat:<br />

e fit Zeus chi contr’a sos Acheos<br />

sa vinditta promissa bramaiat<br />

d’ ‘attire a cumprimentu, giuilende<br />

de ‘ider sos Dardanos avantzende!<br />

8 Gai approbe fin sos d’Agamennòne<br />

fintz’a perder s’ispera in tanta lua,<br />

s’est chi prus d’unu s’ ‘oltesit in fua<br />

pro vittire a Ettòrre d’Ilione,<br />

chi, che porcrabu feridu o leone,<br />

cantos daian própriu a s’ala sua<br />

che canarzos in chirca ‘e l’inghiriare<br />

los soliat cun fele isterrijare!<br />

398


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

9 E non cuntentu ‘e semenare morte<br />

da’ una a s’àter’ala abboghinende<br />

a sos cumpanzos s’istaiat nênde<br />

su sulcu ‘e che brincare Èttore forte,<br />

pro nd’agabbare ‘e su tottu sa sorte<br />

de sos Atrides! Però, annijende,<br />

primm’a issu su caddu s’impinnait<br />

daghi a lu saltiare si proait!<br />

10 Ca non fit un’appentu cuss’impresa,<br />

s’est chi su fossu, a prus de profundu,<br />

istérridu fit finas in larghesa<br />

e coratzadu ‘e palos tott’in tundu,<br />

peri sos fiancos e galu in su fundu<br />

che istillos puntudos pro difesa!<br />

E che ambidda felchida in s’ispidu<br />

bi fit restadu s’aeret faddidu!<br />

11 A pedes solamente (e menguante<br />

mancu fit cussa proa!) ‘e superare<br />

podian cuss’istràmpidu tentare.<br />

Penséndebi, nêsit Polidamante<br />

tucchende da’ Ettòrre: – O cumandante,<br />

agabba sos soldados d’ispronare,<br />

prîte s’in tant’arriscu sighin gai<br />

perden sa vida e non lu giampan mai!<br />

12 Pro cantu longa si leen sa fua<br />

non poden mai lomper a cudd’ala!<br />

E si fatteran puru a moda tua,<br />

t’abbiza ch’a su muru, sorte mala,<br />

si dian attappare postu a pala!<br />

Si ruen cue, posca, àter’antua<br />

dian patire da-e sos palones<br />

felchidos reos che sos ischidones!<br />

399<br />

Su cunsizu de<br />

Polidamante


Sas chimbe<br />

ischieras<br />

troianas<br />

Càntigu XII<br />

13 Adducas, frade caru, inte’ a mie,<br />

ca b’at una manera, una ebbia!<br />

E si, comente paret, s’alta Ghia<br />

detzisu at de muttire intr’ ‘e su die<br />

custa longa orrorosa marrania,<br />

de fagher ti cunsizo deosie:<br />

in s’oru de su fossu, ‘en’ affilados,<br />

pone caddos e carros assentados.<br />

14 Cantos semus sos àteros dardanos<br />

a pê’ l’attraessamos cussu ‘adu,<br />

unu a costazu a s’àteru affianzadu<br />

cun s’iscudu a difesa, a lantza in manos!<br />

Tando sa soga de s’ùltimu Fadu<br />

podimos narrer chi sos Troianos<br />

l’an, cun s’aggiudu de deas e deos,<br />

pro sempre istrinta in tuju a sos Acheos!<br />

15 Nêsit su fizu ‘e Panto e de Frontide,<br />

chi fit a prus d’eroe un’indovinu,<br />

e l’atzettesit Èttore divinu<br />

su parrer de amigu ‘e bona fide.<br />

Depustis, cunfidende in su Cronide<br />

e galu in su dardanu determinu,<br />

falesit da’ su carru a un’ ‘oleu<br />

lassende a s’iscuderi donz’impreu.<br />

16 In su lu ‘ider cabos e soldados<br />

s’arriscosa mattana nd’agabbesin<br />

e, che a isse, carros e fiados<br />

de su colottu a làccana affilesin.<br />

Isettende cumandos s’attruppesin<br />

posca a innanti sou, che ‘prettados;<br />

e-i cuddu fattesit in maneras<br />

de los divider in chimb’ischieras.<br />

400


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

17 Sa prima la ghiesit isse e tottu<br />

cun sos mezus gherreris d’Ilione<br />

e cun Polidamante e Cebrione,<br />

chi pr’esser s’iscuderi fit connottu<br />

d’Èttore mannu in donz’abbolottu,<br />

ma chi, sende atzuridu campione,<br />

cherfesit a costazu su troianu<br />

lassende carru e caddos a fulanu.<br />

18 A Paris sa segunda istesit dada<br />

cun Alcatoe 2 e s’atzudu Agenore;<br />

sa ‘e tres a Elenu cunsignada<br />

cun Deìfobo 3 , frade gherradore,<br />

e cun Asiu 3 , ch’a Tròia portada<br />

una parìglia de raru valore<br />

da-e sa ‘idda d’Arisba s’ aiat,<br />

accurtz’a su Sellente 4 , u’istaiat.<br />

19 A Enea cherfesit cumandante<br />

in sa ‘e battor e pro cumpagnia<br />

d’Antènore li desit sa nadia:<br />

sos fortes Archelócu e Acamante 5 ,<br />

ambos duos istruidos bastante<br />

in s’arte ‘e s’attarzina marrania.<br />

Sa de sos alleados d’Ilione<br />

l’assignesit invece a Sarpedone.<br />

20 E su cabu ‘e sos Lìcios pro s’impresa<br />

a Glàuco si lêsit dardaneu<br />

e-i su caru a Marte Asteropeu 6 ,<br />

sos mezus ch’in attaccu e in difesa<br />

si fin mustrados in donzi peleu.<br />

A iscudu paradu, cun lestresa<br />

s’avviesin, infinis, tott’umpare<br />

sas de Troe ischieras fianc’a pare!<br />

401


Asìu Irtacide<br />

Sos duos<br />

Lapites<br />

Càntigu XII<br />

21 Ma de Polidamante non pretziesit<br />

su bonu pensu Asìu Irtacide,<br />

si, ‘prettados sos caddos, si tucchesit<br />

a un’ ‘oleu contr’a sos d’Atride.<br />

Ma gàrrigu de glòria su Cronide<br />

ch’esseret recuidu non cherfesit<br />

ne tando e ne in àteru peleu,<br />

s’est chi l’ ‘occhesit posca Idomeneu 7 !<br />

22 Da’ s’ala manca ‘e los assaltiare<br />

valutesit d’Arisba su campione,<br />

ca própriu igue solian lassare,<br />

abberta a boe, sos d’Agamennòne<br />

una gianna, pro cantos retirare<br />

da-e s’appretta de su bulione<br />

si devian, send’istados feridos<br />

o in s’intender de brios cansidos.<br />

23 Cun sos cumpagnos, chi l’andesin fattu<br />

currinde e boghiende a lantza in manu,<br />

fortzesit cussu giampu su giovànu!<br />

Duos Lapites 8 chi non fit isattu<br />

chircare cue fama a su barattu<br />

li mustresin luego e sónniu vanu<br />

su de che lòmpere a sas naves puru<br />

vittende s’imponèntzia de su muru!<br />

24 Unu fit Polipete 9 , chi naschìdu<br />

fit da-e Piritoe ‘e Tessalea,<br />

s’àteru invece su fizu atzuridu<br />

de Corono, Leonte de nomea 10 :<br />

ambos umpare nd’aian battidu<br />

baranta naves a cussa pelea<br />

da-e su logu insoro, cun soldados<br />

pro esser valorosos fentomados.<br />

402


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

25 In cussu giassu, pro parare fronte<br />

a chie si ch’esseret accurtziadu,<br />

s’istaian Polìpete e Leonte,<br />

ambos a terra cun su pê’ prantadu,<br />

che suerzos in punta a unu monte<br />

chi non timen su ‘entu arvuriadu,<br />

ne abba o nie o àteras fainas,<br />

ca los rezen fungudas raighinas!<br />

26 E cando contr’a issos a muntone<br />

si ‘ettesin cun Asiu dardanu<br />

Adamante, Iàmenu e Toone<br />

umpare cun Oreste ed Enomanu 11 ,<br />

cantu ‘alian a s’iscudu in manu<br />

reos parados contr’a Ilione<br />

ambos duos Lapites s’abbizesin,<br />

si che montes ficchidos non movesin!<br />

27 Che sirvones ch’intenden su ciarrare<br />

de canes e canarzos arrivende<br />

e chi da-e sas pèlcias che bolende<br />

nd’istuppan conchibàscios fatt’a pare,<br />

sas tuppas cun sas sannas boltulende<br />

faghinde buscu e monte rintronare,<br />

tales sos trastes de cuddos fortzudos<br />

rimbombaian subra a sos iscudos!<br />

28 Bidinde a sos Lapites in peleu,<br />

da’ subra sa muràglia in su momentu<br />

marrarzos saettesin chen’ ‘istentu<br />

contr’a s’atzudu coddu dardaneu<br />

sos d’Atride, e che ràndine cun bentu<br />

chi nd’istenagat tottu cantu arreu<br />

addaghi ruet subr’a su laore,<br />

pedras e ferros faghian rumore!<br />

403


Càntigu XII<br />

29 Nêsit tando anniccadu s’Irtacide,<br />

s’anca colpéndesi: –Oh, chi non crêia<br />

chi finas tue, o Zeus Cronide,<br />

esseras imbusteri! In s’alta Ghia<br />

e in su bratzu nostru aimis fide,<br />

ne mancu appenas pensare podia<br />

custos duos inoghe d’agattare<br />

che berrisones a costazu a pare.<br />

30 Ma tìrria non tenen ch’impidire<br />

nos pottat de conclúere s’impresa!<br />

Che-i s’espe terranza ‘e nos ferire<br />

sun chirchende o abes in difesa<br />

de su bugnu insoro! Ohi, pretesa!<br />

Fastizosos sun solu; ma fuire<br />

non poden a sa morte, s’a difender<br />

sighin sa gianna! O bincher o render!–<br />

31 Nêsit Asiu; ma diversamente<br />

detzidesit s’olìmpicu Segnore,<br />

ca su ‘antu cheriat e s’onore<br />

dare ‘e s’impresa a Èttore valente!<br />

Sa fiara ‘e sa gherra prus ardente<br />

s’allumesit intantu e a primore<br />

peri tottu su muru e fintz’ in suddu<br />

fini sos Deos pro custu o pro cuddu!<br />

32 Ma comente bos potto –mi narade–<br />

puntu pro puntu su chi capitesit<br />

sighire a contare? Perdonade,<br />

unu deus non so, ne mi la desit<br />

s’Olimpu santu tanta podestade!<br />

Polìpete a innanti comintzesit<br />

in su cherveddu a che li felchire<br />

a Dámasu 12 una lantza e a l’ ‘occhire!<br />

404


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

33 Pustis sos brios lêsit a Pilone<br />

e a Ormenu 12 , ambos fatt’a pare;<br />

e Leonte, a Marte in paragone,<br />

pottesit a Ippómacu colpare<br />

e, cun s’ispada, a Oreste domare,<br />

a Iàmenu, Antìfate e Menone 13<br />

lassèndelos in s’oru ‘e cussu passu<br />

isterrijados a unu cummassu!<br />

34 Non tattos de los aer settesciados,<br />

galu a los ispozare s’attrivesin<br />

e sos pignos de sos mal’assortados<br />

assegus de sa ‘enna ammuntonesin.<br />

In s’ora sos d’Ettòrre comintzesin<br />

su fossu a traessare accostazados,<br />

ma paris da’ s’Olimpu s’Immortale<br />

lis mandesit ladinu unu signale.<br />

35 Da-e s’ala manca apparessida<br />

un’àbbile lis est alta ‘olende,<br />

ch’istrinta in ancarones, fruschinende,<br />

a su nidu una terpe, che lambrida,<br />

ruja e manna si che fit portende.<br />

E s’abbizesin galu chi ferida<br />

istesit s’ingurdona bardanera<br />

da’ cudda difendéndesi in s’aera.<br />

36 A sa ficchida ‘e sas dentes, sa fura<br />

ruer lassesit per terra cuss’ae<br />

e a ticchìrrios ch’ ‘olesit addae<br />

fortza imprimende a sas alas che tura!<br />

Crêìndela avvertèntzia ‘e malaura<br />

e timinde ‘e patire dannu grae,<br />

si frimmesin sos d’Èttore a s’istante<br />

chena coràggiu ‘e si tuccare innante!<br />

405<br />

Su signale<br />

de Zeus


S’interpretassione<br />

de<br />

Polidamante<br />

Càntigu XII<br />

37 A su fizu de Prìamu divinu<br />

nêsit tando, che subr’a sas ispinas,<br />

Polidamante, chi cussas fainas<br />

ischiat legger che un’indovinu:<br />

–O valorosu, signale ‘e ruinas<br />

est su de Zeus nostru! E si ladinu<br />

che sempre ti faeddo e ti cunsizo<br />

est ca de Tròia su bene disizo!<br />

38 E s’ancora una ‘olta a faeddare<br />

m’attrivo innant’ ‘e chie at pius gradu,<br />

non ti deves pro nudda inchietare<br />

e ne cunsideràremi isfacciadu!<br />

Lassamos cust’impresa d’agabbare,<br />

ca oras tristas ordinzat su Fadu<br />

si sighimos in tanta marrania!<br />

Giara est s’avvertèntzia ‘e s’alta Ghia!<br />

39 Chena motivu sa Divinidade<br />

nos l’at adducas s’ábbile mandada<br />

e da-e parte manca? Faeddade!<br />

Emmo chi a sa terpe suppesada<br />

l’at in s’aera; però –bi pensade–<br />

non si nd’est cun sa cria allibiada!<br />

E finas a ticchìrrios ch’est bessida<br />

s’ave a biccu bóidu e ferida!<br />

40 Su própriu nos sutzedit de seguru<br />

s’a giampare su ‘adu perriccamos!<br />

E si puru cun tìrria nd’ ‘oltulamos<br />

pedra cun pedra nois cussu muru,<br />

soldados medas, tzertu, bi lassamos<br />

mortos per terra e prìntzipes puru!<br />

Unu bonu indovinu diat narrer<br />

cosas, crêide, ‘e su matessi parrer!–<br />

406


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

41 Li rispondesit Èttore detzisu<br />

cun oju appompiéndelu incrispidu:<br />

–Polidamante, non m’est cust’avvisu<br />

decomente crês tue aggradessidu!<br />

E, si lereddas cunvintu, est pretzisu<br />

chi ses de conca in tottu isvanessidu,<br />

ca m’ ‘enit da-e Zeus su cunsizu<br />

d’apprettare a sos d’Argo gai a sizu!<br />

42 Adducas, s’est a ponner mente a tie,<br />

devo in coa lassàremi a Cronide<br />

solu ca tue legges e as fide<br />

in sas aes ch’a mizas notte e die<br />

bolan in chelu! Ma intenda a mie:<br />

mezus pensu est si contr’a s’Atride<br />

sa pàtria difendimos e s’onore<br />

oe che sempre cun paris ardore!<br />

43 Ma tue de bi perder ses timende<br />

sa vida –o no est gai?– in s’abbolottu!<br />

Acco’ prîte in s’àbbile as connottu<br />

no isco ite e como meledende<br />

ses de cumbincher a mie e a tottu!<br />

Ma s’unu ebbia nd’ ‘idera fuende<br />

pro culpa tua o fueras tue,<br />

marranu si non bos settèscio incue!–<br />

44 Appustis de s’atzottu si lampesit<br />

Èttore addaenanti, ojos d’arpia,<br />

ne a s’incheremire s’attrivesit<br />

unu dardanu da’ sa marrania.<br />

E da-e palas s’olìmpica Ghia,<br />

che a los animare, lis mandesit<br />

de ‘entu un’improvvisu trimizone<br />

chi suppesesit piuer a muntone!<br />

407<br />

Sa risposta de<br />

Èttore


Sos Aiaces<br />

a s’attaccu<br />

Càntigu XII<br />

45 Lêsin tando su muru a nd’ ‘oltulare,<br />

chie cun levas de ferru o puntzones<br />

e chie a manu, chirchende cuzones<br />

o pertusos da’ ue comintzare,<br />

chie pensende invece sos palones<br />

chi bi fin a puntellu ‘e nd’istratzare.<br />

E parian frommijas in s’arzola<br />

sos de Priàmu a su pija e cola!<br />

46 Cun paris atza però gherraian<br />

e cun paris valore sos Acheos<br />

e da’ sas turres los bersagliaian<br />

cun pedras e arminzos, ch’in anneos,<br />

a donzi ‘olta chi s’accurtziaian,<br />

ponian sos ‘nimigos dardaneos!<br />

E sos duos Aiaces bi fin puru<br />

a s’anda e torra subra cussu muru!<br />

47 A boghes ambos pare che zigantes<br />

a custu o a cuddu ponian s’apprettu<br />

e si nd’ ‘idian calcunu in difettu<br />

cun brios cherta-cherta menguantes<br />

l’aunzaian nênde: –Chi l’agguantes<br />

sa latranga abbisonzat! In su lettu<br />

s’istat mezus; ma, crê’, chi s’Aurora<br />

non bidet chie drommit in cust’ora!<br />

48 S’ora est grae... l’ ‘idides, perdeu!<br />

De fagher non nde mancat... bos movide!<br />

Nemos chi torret persegus... sighide<br />

che sempre a li mustrare a Dardaneu<br />

su coro adamantinu de s’Acheu!<br />

E, si nos cuntzederat su Cronide<br />

da’ sutt’a inoghe de los istorrare,<br />

che los devimos in Tròia inserrare!<br />

408


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

49 In los intender cun prus determinu<br />

lêsin tando sos Gregos a chertare,<br />

s’est chi s’ ‘idian sos crastos froccare<br />

che nie in s’ijerru de continu,<br />

cando ‘e sos montes solet covaccare<br />

de pianos e baddes su terrinu<br />

e galu de su mare giambat chiza<br />

mancari chena cudda maraviza!<br />

50 E non nd’aian de su bastione<br />

sos de Troe sa gianna iscancaradu,<br />

si contra ‘e lis mandare a Sarpedone<br />

no aeret Cronide meledadu;<br />

fizu chi da’ s’amore li fit nâdu<br />

de Laodamia 14 , e, che leone<br />

chi a sos bulos si ‘oltat famidu,<br />

forte, corriattu e atzuridu!<br />

51 Lêsit s’iscudu infattis su dardanu<br />

trabagliadu a martzeddu, mannu e tundu,<br />

trapuntadu in s’orizu tottu a manu<br />

cun corrias e filos d’oro brundu,<br />

chi l’ aiat, che cosa rara in mundu,<br />

cun medas corzos fattu un’artesanu<br />

e, duas lantzas istrintas de ferru,<br />

contra s’ ‘oltesit a-i cuss’abberru!<br />

52 Che leone ‘e montagna, ch’est deunu<br />

da’ dies meda e chi, postu in apprettu<br />

da-e su famen, a su campus nettu<br />

si tuccat chena tímere a niunu,<br />

pastore o catziadore o cantos sunu,<br />

e a cuile furriat derettu<br />

a bincher o a perder resinnadu,<br />

a tales Sarpedone a bratzu armadu!<br />

409<br />

S’atzuridu<br />

Sarpèdone


Càntigu XII<br />

53 Sas cristas de su muru nd’imbolesit<br />

innanti, che s’esserat unu giogu,<br />

cun una daga, istinchiddende fogu.<br />

Pustis fieru a Glàuco s’ ‘oltesit<br />

e: –Frade caru, –detzisu li nêsit–<br />

nâmi proite in su pàtriu logu<br />

semos in banca pro primos servidos<br />

e che sos Soberanos preferidos?<br />

54 E proite a làccana ‘e su Xantu<br />

b’amos laores, binzas, ortalìscia<br />

cantos niunu nd’at e ch’a deìscia<br />

nos dan ricchesas e fruttos d’ispantu?<br />

S’esser primos in paghe e in delìscia<br />

nos obblìgat però ateretantu<br />

a l’èssere in s’ora ‘e s’abbolottu<br />

pro ch’in Lìcia ‘e nois nerzan tottu:<br />

55 –Res menguantes non sun de abberu,<br />

che cantos pensan solu a s’oraria<br />

o che’ sos canes a sa ‘entre ebbia,<br />

sos ch’ana de sa Lìcia s’altu imperu!<br />

Custos sì chi merìtan cunsideru!<br />

Sempre a innante in donzi marrania<br />

non nde timen perìgulos, ne morte,<br />

difendìndenos da’ s’avversa sorte!–<br />

56 Si podiamis, o Glàuco, ischire<br />

chi, si nos nd’ ‘ardiamos da sa morte<br />

in custa gherra, diamis vittire<br />

sa ‘etzesa e tènnere sa sorte<br />

de biver pro s’eternu, ‘e ti pedire<br />

mi dia astenner de gherrare, o forte!<br />

Ma sa Morte est inoghe! Adduca andamos:<br />

o damos glòria o nos la meritamos!–<br />

410


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

57 Non li torresit muttu a Sarpedone<br />

su gióvanu cumpanzu dardaneu,<br />

ma cun sos Lìcios a su muru acheu<br />

si che tucchesit cun detzisione.<br />

Un’attittia ‘e frittu in sa persone<br />

cùrrere s’intendesit Menesteu<br />

in su los bider avantzende umpare<br />

che cabaddada ruinosa ‘e mare!<br />

58 Che cando aeret bidu un’upa mala<br />

s’ ‘oltesit tando pro chircare aggiudu<br />

che baddinosu a una e a s’àter’ala!<br />

Pagu distante a Téucro fortzudu<br />

sebestesit e prus addae, a pala,<br />

ambos duos Aiaces cun s’iscudu.<br />

Abboghinesit a manos in barra,<br />

ma su chimentu fit mannu e sa ciarra!<br />

59 Nêsit tando a Toote 15 chen’imbaru:<br />

–Mi giama a sos Aiaces... curre... fue...<br />

mira a cudd’ala: a che los bides cue?<br />

E a Téucro puru, frade caru!<br />

Ch’amos bisonzu, e sùbitu, d’amparu<br />

giaru e detzisu lis dês narrer tue,<br />

ca de Lìcia sos mezus campiones<br />

contr’a nois avantzan che leones!<br />

60 E s’ambos non potteran, ca patende<br />

sun galu a s’ala insoro mala lua,<br />

chi assumancus ch’accudat currende<br />

de Telamone sa distinta frua<br />

e Téucro cun s’arcu, che bolende!<br />

Bae, Toote... curre a totta fua!–<br />

Che tucchesit su gregu e pustis pagu<br />

nêsit a sos Aiaces cun sarragu:<br />

411<br />

Menesteu giamat<br />

a<br />

Telamone


S’aggiudu<br />

de Telamone<br />

Càntigu XII<br />

61 –Prìntzipes valorosos, accudide!<br />

Glàuco e Sarpedone malos dannos<br />

nos sun ammanizende, e su Petide 16 ,<br />

pro vittire ‘e sos Lìcios sos affannos,<br />

aggiudu bos dimandat! M’intendide:<br />

cun s’iscudu paradu, a passos mannos,<br />

avantzende sun cuddos fianc’a pare<br />

e approbe s’istròscia a s’isvarriare!<br />

62 Chi siat cussa zente ‘e mala ‘errina<br />

l’ischimos tottu... ratza gherradora!<br />

E manna est de abberu sa ruina<br />

chi capitare nos podet in s’ora!<br />

Ma si bisonzu ch’aeret ancora<br />

inoghe ‘e calicunu, t’incamina<br />

tue assunessi, o forte Telamone,<br />

cun frade tou, Téucro campione!–<br />

63 Nêsit Toote, e s’accunsentimentu<br />

lestru li desit su zigante acheu,<br />

chi, ‘oltendesi a s’ala ‘e Oileu:<br />

–Aiace, –abboghinesit chen’ ‘istentu–<br />

sighi tue contr’a su dardaneu<br />

cun Licomede su cumbattimentu.<br />

Appena a su Petide ap’aggiuadu<br />

de torrare mi leo coidadu!–<br />

64 Tucchesit posca, e fattu li ponzesin<br />

Téucro frade e tales Pandione 17 .<br />

E cando a cara a cara s’agattesin<br />

pustis pagu cun sos de Sarpedone,<br />

chi una turre de su bastione<br />

cherian conchistare, si ‘ettesin<br />

che feras contr’a cuddos, apprettadas<br />

da’ canes chi las an inghiriadas!<br />

412


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

65 A Epicleu 18 notesit innante<br />

s’eroe ‘e Salamina, chi pighende<br />

fit che battu in su muru e profettende<br />

d’esser da-e sos àteros distante,<br />

e, regoltu unu crastu caminende,<br />

chi pro l’altzare sa fortza bastante<br />

non fit de duos giòvanos de briu,<br />

bi l’imbolesit contra chen’isviu!<br />

66 In conca li falesit su marrarzu<br />

e, che colpu ‘e matzucca, li cattesit<br />

elmu e cherveddos e bi los cravesit<br />

tales che tzou a intr’ ‘e s’isgarzu!<br />

A conca a giosso su bette dannarzu<br />

che palumbaru in mare che l’ ‘ettesit<br />

pustis da-e su muru e, annuzada,<br />

s’ànima a s’Ade lestra s’est tuccada!<br />

67 In su mentre a Glàuco famadu<br />

Téucro ferizesit attrividu<br />

in unu cùidu e, assucconadu<br />

da-e s’intender su bratzu istasidu,<br />

si retiresit cuddu oji-atturdidu!<br />

E pro chi nemos s’esserat bantadu<br />

de l’aer fattu dannu, saltiesit<br />

a terra da’ su muru e s’abbandesit!<br />

68 In bider Sarpedone su cumpanzu<br />

retiràresi lestru da’ s’impresa,<br />

si nd’annicchesit; ma, cun fieresa,<br />

mancari li mancherat tant’affianzu,<br />

desit ad Almaone 19 malu ‘anzu<br />

felchìndeli sa lantza a giusta altesa<br />

in sa pettorra che un’istoccada,<br />

lêndesindela posca a s’impressada!<br />

413<br />

Sarpèdone<br />

assáltiat<br />

su muru


Càntigu XII<br />

69 A ojos fora ruesit s’iscuru<br />

cun s’ùltimu faeddu subra laras,<br />

sos sònnios lassende ‘e dies giaras<br />

cun un’iscalcanzada in cussu muru<br />

e arroghidas che sonu ‘e tamburu,<br />

lampizende in su piuer che fiaras,<br />

rintronesin sas armas de s’acheu<br />

lastimosu canténdeli unu teu!<br />

70 Sighinde, pustis, a unu pilastru<br />

in bidea de nde lu ‘oltulare,<br />

cun ambas manos s’attacchesit pare<br />

Sarpèdone, cun tìrria d’abbilastru<br />

chi non cheret sa pìbera lassare!<br />

E nde l’ ‘ettesit, faghinde disastru,<br />

e abberzende un’àidu in su muru<br />

pro sos de Troe e largu finas puru!<br />

71 Timinde in s’ora Aiace peus sorte<br />

innant’a cussa trappa si prantesit,<br />

e Téucro una fritza ch’imbolesit<br />

contr’a su lìciu eroe pius forte.<br />

Zeus però su colpu l’isviesit,<br />

bardiende su fizu da’ sa morte<br />

e ghiende s’aìna a s’attappare<br />

a sa coratza chena la passare!<br />

72 Cun sa punta ‘e sa lantza Telamone<br />

colpesit tando su massitzu iscudu<br />

de s’inimigu e da-e su bastione<br />

chi aiat derruttu, chen’impudu<br />

torresit a insegus Sarpedone.<br />

Ma fit solu pro narrer prus atzudu<br />

a sos gherreris suos: –Abbarrade,<br />

o Lìcios, tottu inoghe e m’iscultade!<br />

414


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

73 Si cherimos tuccare a s’àter’ala<br />

e s’atza ‘e cussos duos attrividos<br />

finas muttire e-i sa tìrria mala,<br />

de bos nd’istare cunsizo aunidos<br />

gherrende fattu meu da-e pala!<br />

Bider bos cherzo pius accanidos<br />

però in s’ora de àteras bias<br />

pro nd’agabbare tantas marranias!–<br />

74 S’animesin sos lìcios gherradores<br />

e a su Re insoro s’affianzesin.<br />

Ma sos Danaos cun paris ardores<br />

donzi colpu inimigu cuntrastesin,<br />

tales chi, sende patta sos valores,<br />

de unu passu ebbia non movesin<br />

sos chertadores da-e sa muràglia<br />

pro cantu s’impigneran in battàglia!<br />

75 Che cando sos massajos cuntrastende<br />

s’ ‘iden a s’anda e torra, a canna in manu,<br />

sa làccana ‘e sas tancas misurende<br />

chena ‘enner a bonu, paris vanu<br />

fit su gherrare tra gregu e dardanu<br />

cue da’ oras medas! E, bolende,<br />

fritzas e lantzas s’ ‘idian tottue,<br />

zente morta o ferida a pesa e rue!<br />

76 E colaiat pistu o ruju-‘iu<br />

su samben in su muru, che lentore<br />

a manzanile in tempus d’istiu,<br />

che in dies d’ijerru s’umidore!<br />

Nemos però nd’ ‘essiat binchidore,<br />

ne lu cheriat tantu disaffiu<br />

Zeus muttire! E gai una ebbia<br />

fit sa mere: sa Morte, ojos d’arpia!<br />

415<br />

Sa resistèntzia<br />

de sos Acheos


Èttore nd’iscàncarat<br />

sa<br />

gianna<br />

Càntigu XII<br />

77 Comente in su piattu ‘e s’istadera<br />

a manuzadas ch’assentat sa lana<br />

s’onesta trabagliante filonzana<br />

e sos pesos in s’àteru, a manera<br />

chi patten ambos duos in s’aera<br />

e sa zorrada 20 buscat fittiana,<br />

tales in dare e retzire pattende<br />

fin Gregos e Dardanos porfiende!<br />

78 A Èttore però cherfesit Zeus<br />

s’onore pustis pagu riservare<br />

de fagher su piattu bandiare<br />

a s’ala sua, si, che unu deus<br />

bellu in s’imponèntzia, a faeddare<br />

s’apprettesit degai: –A male e peus<br />

los devimos, o frades, reduire<br />

cussos canes fintz’a los destruire!<br />

79 Prima su muru cheret chi nd’ ‘ettemus<br />

cumpattos avantzende e accuccados<br />

sutt’a s’iscudu, pustis ch’imbolemus<br />

contr’a sas naves trastes allumados!<br />

Duncas detzisos che mai siemus!–<br />

Nêsit; e cuddos pius animados<br />

contr’a s’abberru ‘e re Agamennòne<br />

si ‘oltesin che canes a sirvone!<br />

80 Unu marrarzu tando regogliesit<br />

da-e terra s’ilìaca fortesa,<br />

mannu e puntudu, e lu rodiesit<br />

che bòccia de istratzu in lebiesa<br />

da’ una manu a s’àtera! (Li desit<br />

pro tanta proa s’olìmpica Altesa<br />

però sos brios, ca non fin bastados<br />

de possa duos ómines dodados!)<br />

416


Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos<br />

81 Tales comente rezet su pastore<br />

chena fadiga in unu bratzu ebbia<br />

su corzu d’unu beccu, gai Ettòre<br />

suppesait su crastu, in marrania<br />

de l’attappare cun fortza a primore<br />

a sa gianna ‘e su muru in mesania,<br />

ch’a parte ‘e intro, a prus de s’inserru,<br />

fit listonada cun palos de ferru!<br />

82 Ch’andesit sutta s’eroe dardanu<br />

e, ficchidos per terra sos garrones,<br />

unfiados che fodde sos pumones,<br />

su crastu ch’imbolesit da-e manu.<br />

Tzedesin a su colpu sos griffones<br />

e, che cando Cronide soberanu<br />

l’aeret cun su lampu isfuettada,<br />

s’iscancaresit sa gianna, isasciada!<br />

83 Che pighesit a chelu su piuer<br />

e, che notte chi falat de repente,<br />

avantzesit Ettòrre cor’ardente<br />

a passos mannos, detzisu a concluer<br />

in s’ora sa partida e a derruer<br />

sas naves cantas fin, tendas e zente!<br />

E su fogu ch’allugher bi cheriat<br />

in ojos, altu e fruscu, li s’ ‘idiat!<br />

84 S’ ‘oltesit a sos suos e infattu<br />

lis nêsit de l’andare istende unidos<br />

e chi donzunu s’esseret attattu<br />

de samben inimigu! Che lambridos<br />

s’ ‘ettesin tando cuddos atzuridos<br />

contr’a sos d’Argo, ch’a su disaccattu<br />

pius non resistende, a coro mortu<br />

si fuesin a s’ala de su portu!<br />

417


Càntigu XII<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU DOIGHÉSIMU<br />

1 Etàporo, Resu, Ródiu, Simoente, Scamandru, Caresu, Ésepu,<br />

Grànicu [...]: Rios chi naschen tottu da-e su monte de s’Ida: sos primos<br />

ses sunu in sa Tròade, sos àteros duos in sa Mìsia.<br />

2 Alcatòe [...]: Gherreri troianu, fizu de Esiete, maridu de<br />

Ippodàmia, sa fiza d’Anchise. Istesit mortu da-e Idomeneu.<br />

3 Deìfobo [...] Asíì [...]: Deífobo fit fizu de Prìamu. Asìu, fizu de<br />

Irtacu, fit de sa ‘idda de Arisba; valorosu gherreri troianu mortu dae<br />

Idomeneu, fizu de Deucalione.<br />

4 Sellente [...]: Trainu de sa Tròade chi si ‘ettat in su riu Ródiu,<br />

accurtzu a sa ‘idda de Arisba.<br />

5 Archelócu [...] Acamante [...]: Fizos de Antènore. Archélocu morzesit<br />

pro manos de Telamone; Acamante pro manos de Merione.<br />

6 Asteropeu [...]: Cumandante de sos gherreris de sa Lìcia.<br />

7 s’est chi l’ ‘occhesit posca Idomeneu [...]: Omero nos antìtzipat gai<br />

su chi amos a contare in su Càntigu XIII.<br />

8 Lápites [...]: Pópulu de sa Tessàglia (o Tessalea).<br />

9 Polìpete [...]: Fizu de Piritoe (o Piritò) e de Ippodàmia. Valorosu<br />

cumandante tessaleu.<br />

10 Leonte [...]: Fizu de Corono, prìntzipe de Girgitone, in sa<br />

Tessalea. Valorosu cumandante gregu.<br />

11 Adamante [...]: Fizu d’Asìu ‘e Dimante, troianu mortu da-e<br />

Merione. Iámenu, Oreste [...]: Gherreris troianos mortos da-e<br />

Leonte. Toone [...]: Soldadu troianu mortu da’ Antìlocu. Enomanu<br />

[...]: Soldadu troianu mortu da-e Idomeneu.<br />

12 Dàmasu, Pilone, Ormenu [...]: Troianos mortos da-e Polìpete.<br />

13 Ippómacu, Antífate, Menone [...]: Soldados troianos mortos dae<br />

Leonte.<br />

14 Laodàmia [...]: Fiza de Bellerofonte. Mama de Sarpèdone, chi<br />

apesit da-e Giove.<br />

15 Toote [...]: Soldadu gregu, iscuderi de Menesteu.<br />

16 Petide [...]: Menesteu, fizu de Peteu.<br />

17 Pandione[...]: Soldadu gregu, cumpanzu de Téucro.<br />

18 Epicleu [...]: Cumpanzu de Sarpèdone, mortu da-e Aiace Telamone.<br />

19 Almaone [...]: Soldadu gregu, fizu de Tèstore, mortu da-e<br />

Sarpèdone.<br />

20 zorrada[...]: Zoronada.<br />

418


ILIADE<br />

CÀNTIGU TREIGHÉSIMU<br />

BATTÀGLIA MANNA IN SU PORTU<br />

Battàglia manna in su portu


Càntigu XIII<br />

SUMMÀRIU<br />

S’aggiudu de Posidone Ottavas 1-13<br />

Sa frenesia de sos Aiaces 14-16<br />

Posidone ánimat a sos d’Argo 17-27<br />

Merione e Deìfobo 28-29<br />

Imbrìu e Anfìmacu 30-35<br />

Posidone ispronat a Idomeneu 36-40<br />

Idomeneu e Merione 41-52<br />

Sos Troianos a s’attaccu 53-58<br />

Sas impresas de Idomeneu 59-77<br />

Chertos pro su corpus de Alcàtoe 78-88<br />

Sa morte de Ascàlafu 89-92<br />

Bisestros orrorosos 93-100<br />

Menelau ferit a Élenu 101-104<br />

Menelau ‘occhit a Pisandru 105-111<br />

Sa morte de Arpalione 112-115<br />

Sa morte de Euchènore 116-118<br />

Èttore a s’attaccu 119-122<br />

Sos duos Aiaces 123-125<br />

Polidamante tuccat da-e Èttore 126-133<br />

Èttore e Paris 134-140<br />

Sa briga de Telamone cun Èttore 141-148<br />

420


Battàglia manna in su portu<br />

1 Pustis de ch’aer Zeus sos Dardanos<br />

fintz’a sas naves acheas ghiadu<br />

cun Ettòrre a innanti bratz’armadu,<br />

sos ojos suos mannos soberanos<br />

ch’ ‘oltesit aterue, consoladu<br />

de ‘ider cun su camu e malesanos<br />

in su portu a sos d’Argo, difendende<br />

vida e benes che chie est attoghende.<br />

2 Gai, cunvintu chi perunu deu<br />

s’esseret attrividu a si misciare<br />

in sas fainas de cuss’impeleu,<br />

sos terriminzos lêsit a mirare<br />

de Mìsios e Tracianos 1 cun recreu:<br />

gherradores sos primos chena pare,<br />

agasones sos àteros d’ispantu<br />

d’ebbas e caddos chi fin un’incantu!<br />

3 A sos Abìos 2 galu sa mirada<br />

furriesit bonigna e dulche ancora,<br />

sa zente pius giusta e accabada<br />

de cantos an in mundu sa dimora<br />

pro aer sa violèntzia rinnegada<br />

in nomen de sa paghe amparadora.<br />

Sos Ippomolgos 2 infinis miresit<br />

e mulghende sas ebbas los bidesit.<br />

4 Da’ sa chima prus alta Posidone<br />

fit de Samo buscosa isperiende<br />

però de Zeus cada intentzione<br />

a fele in bucca e finas meledende<br />

de comente contr’a sos d’Ilione<br />

aggiuare a sos d’Argo e coittende,<br />

giagh’in ódiu tremendu los teniat<br />

paris cantu a sos Gregos preferiat!<br />

421<br />

S’aggiudu<br />

de Posidone


Càntigu XIII<br />

5 Gai appenas Nettunu onnipotente<br />

s’abbizesit ch’ ‘oltada in aterue<br />

su frade mannu teniat sa mente,<br />

a Ege 3 furriesit da-e cue<br />

chena duda peruna, cor’ardente:<br />

sas chimas s’intendesin mue-mue<br />

tremàresi de montes e forestas<br />

a su passazu, che bentu ‘e tempestas!<br />

6 A su ‘e battor passos ch’arrivesit<br />

a Ege s’Immortale, ue b’ aiat<br />

sa règgia, sutta mare, chi lughiat<br />

d’oro e de prata. Duos caddos lêsit<br />

cun sas giuas doradas, los lighesit<br />

a su carru chi prontu bi teniat,<br />

si ‘estesit e, a fuette in manu,<br />

nde torresit a subra ‘e s’oceànu.<br />

7 A pizu d’abba sos caddos divinos<br />

tucchesin che bolende e-i su mare<br />

s’abberzesit bidìndelos passare<br />

che a lis fagher ùmiles inchinos<br />

e, brinca-brinca, sos mostros marinos<br />

cun sos pisches nd’ ‘essesin fatt’a pare<br />

a fagher festa a su deus insoro<br />

bellu e alteru in s’armadura d’oro!<br />

8 In una grutta ‘e sas costas egeas<br />

tra Imbro e Tenedo 4 , própriu a cara<br />

a ue atzesa s’ilìaca fiara<br />

si fit serente a sas naves acheas,<br />

cussa parìglia che mintesit rara<br />

s’Eterrenu, e, leadas sas trobeas<br />

(chi fin d’oro!), sas ancas lis prendesit<br />

e s’ambròsia proenda lis ponzesit.<br />

422


Battàglia manna in su portu<br />

9 Da-e chie cheriat preferire<br />

lestru tucchesit pustis Posidone<br />

(che fogu ‘essidu o malu bulione<br />

fin in s’ora tentende ‘e la cumprire<br />

sos d’Èttore s’impresa!) e, sa persone<br />

leada de Calcante, d’atzurire<br />

a sos Aiaces pensesit detzisu<br />

déndelis cara a cara cust’avvisu:<br />

10 –Acco’ s’ora, o Aiaces, da’ sa lua<br />

de nde ‘ogare a sos de prim’Atride!<br />

Si che pìbera ‘e siccu mal’antua<br />

bos est dende dardanu Priamide<br />

e, che babbu, in s’intentzione sua<br />

finas affianzende l’est Cronide,<br />

s’atza ch’azis in coro lis mustrade,<br />

su resinnu e sa rara abilidade!<br />

11 Calchi deus –nar’ ‘eo– a nois puru<br />

sos brios at a dare e sos cunfortos<br />

pro non ficchire inoghe tottu mortos,<br />

pro che los istorrare da’ su muru!<br />

Siat comente, ‘e custu so seguru:<br />

chie est malu in sa vida e faghet tortos<br />

sa paga dêt retzire tardu o prestu<br />

de s’operare sou disonestu!<br />

12 Non timedas adducas sorte mala!<br />

In sa Giustìscia crêide eterrena,<br />

ca tzessat prima o poi tanta pena<br />

e sa sorte si ‘oltat a cust’ala!–<br />

Nênde gai lis tocchesit sa pala<br />

cun s’iscettru Nettunu appena-appena<br />

creschìndelis a ambos duos pare<br />

sas fortzas e sa gana de gherrare.<br />

423


Sa frenesia de<br />

sos Aiaces<br />

Càntigu XIII<br />

13 Decomente si partit un’astore,<br />

intendéndesi bóidu s’isgarzu,<br />

da-e sas chimas de unu roccarzu<br />

e persighit un’ae prus minore<br />

fintz’a li minter su biccu dannarzu<br />

in tuju o in fiancos a primore,<br />

a tales si tucchesit Posidone<br />

da’ ojos d’Oileu e Telamone.<br />

14 Restesin chen’alenu ambos Acheos;<br />

ma nêsit Oileu chi connottu<br />

aiat s’Immortale: –A s’abbolottu<br />

da-e s’Olimpu nos giaman sos Deos,<br />

o Telamone! Gasi esseran tottu<br />

che Nettunu contr’a sos Dardaneos!<br />

Como l’ischimos chi non fit Calcante<br />

su d’insara, mancari simizante!<br />

15 In pettorra sa mùida creschende<br />

m’est de sa gherra che unda ‘e trainu<br />

e sutt’a pês mi brujat su terrinu,<br />

sas manos las intendo che fremende!–<br />

E s’àteru, che caddu apparinende:<br />

–Emmo ch’est gai! E finas deo in sinu<br />

a fiamaridas mi sento, Oileu;<br />

bratzos e ancas che a modu meu!<br />

16 E che giau ficchidu in carre ‘ia<br />

m’est mattanende un’áter’oriolu:<br />

inoghe, in cara a tottu, cherrer dia<br />

a Ettore affrontare solu-solu!–<br />

E mentr’issos cun paris frenesia<br />

pro sa gherra felosa fin a bolu,<br />

a sos àteros Gregos fit s’isprone<br />

felchinde ‘e sa perricca Posidone!<br />

424


Battàglia manna in su portu<br />

17 E bisonzu nd’aìana (e comente!)<br />

de s’intender in coro frua noa,<br />

s’est chi sa tìrria ‘e chentu e una proa<br />

da-e ora onzi gregu cumbattente<br />

s’ aiat olvidada e posta in coa!<br />

A sos giòvanos d’Argo mascamente<br />

s’ ‘oltesit tando su deus Nettunu<br />

lumenèndelos tottu a unu a unu:<br />

18 –O Téucro valente, ti nd’impuda<br />

d’esser che bajanedda inneuddadu!<br />

O Peneleu 5 ... o Léitu... a sa muda<br />

cumprire adducas lassades su Fadu?<br />

O Antìlocu, mastru insuperadu<br />

de chentu chertos, gai a moristuda<br />

l’atzettas sa vittòria d’Ilione?<br />

O Toante... o Dipiro... o Merione!<br />

19 It’ ‘irgonza sa ‘ostra! E cant’est dura<br />

sa sorte chi bos trìsinat a s’Ade!<br />

S’atza est custa de sa zoventura?<br />

Non siat mai! Mezus m’iscultade!<br />

Bois s’esémpiu innanti lu dade<br />

cun fide noa e tanta malaura<br />

prestu che la catzade da ‘inoghe<br />

cumpattos cuntrastende a una ‘oghe!<br />

20 Una ‘ijone mi paret su fattu<br />

chi finas a sas naves arrividos<br />

sian sos de Priàmu e ch’atturdidos<br />

nos nd’istemos che sórighes cun battu!<br />

Cantas bias s’acheu s’est attattu<br />

de su sàmbene ‘e custos istasidos!<br />

Che crabolas si fin sempre mustrados<br />

cun nois sos ilìacos soldados!<br />

425<br />

Posidone ánimat<br />

a sos d’Argo


Càntigu XIII<br />

21 Oe però che àbbiles si ‘ettan<br />

finas fora ‘e sa ‘idda d’Ilione<br />

e cuntrastende cun detzisione<br />

nos accorran inoghe e nos minettan<br />

de morte mala! S’est chi nos apprettan<br />

est ca ischin c’a re Agamennòne<br />

sun medas sos chi l’an in malu trattu<br />

pro comente agit e pro su ch’at fattu.<br />

22 Ma si l’at isse sa neghe, isse solu,<br />

(cant’Achille nos mancat già l’ ‘idides!)<br />

sa mezus cosa de fagher crêides<br />

siat forsi d’aggiungher dannu a dolu?<br />

O giòvanos valentes, s’oriolu<br />

un’àteru dêt esser, si cherides<br />

mustrare a isse e a su mundu intreu<br />

cal’est sa fortza morale ‘e s’Acheu!<br />

23 A bois toccat a li preservare<br />

a Argo nostra su lùghidu onore!<br />

Bois chi sezis su mezus fiore<br />

li devides sa fama mezorare<br />

che sempre porfiende cun valore!<br />

Bazi ch’Ettòrre no at a passare!<br />

Bettada nos nde l’at sa gianna a terra,<br />

ma non penset in mezus Tronu ‘e gherra 6 !–<br />

24 Nêsit su deus ch’inghìriat su mundu;<br />

e, animados, cuddos a cuss’arte<br />

si disponzesin luego: una parte<br />

a Aiace Oileu tott’in tundu,<br />

s’àtera a Telamone, aizu in fundu,<br />

a difesa ‘e sas naves. Finas Marte<br />

o Minerva si che fin mattanados<br />

si contra, a narrer, si lis fin boltados!<br />

426


Battàglia manna in su portu<br />

25 Unu a costazu a s’àteru attrumados<br />

avantzesin degai sos giovànos,<br />

cun sos iscudos a pare arrumbados,<br />

elmu cun elmu, cun s’ispada in manos.<br />

Ma non si nd’assustesin sos Troianos<br />

in su los bider de nou animados,<br />

si cun Ettòrre mannu innant’a tottu<br />

si ‘ettesin in mesu a s’abbolottu.<br />

26 Che cando da’ sa chima ‘e sa montagna<br />

unu marrarzu a roduladura<br />

nde franat fintzamente a sa basciura,<br />

ca l’at s’unda ‘e su riu da’ s’intragna<br />

isboidada, e padente e campagna<br />

nde trìnnigan che lampu a faladura,<br />

ma s’arrêt pustis chena prus tenea,<br />

gai Ettòrre contr’a truppa achea!<br />

27 A s’insegus torresit Priameu<br />

tando cun pagos brincos e: –Sighide!<br />

–nêsit a sos cumpagnos– S’azis fide,<br />

agguantare non podet s’Atreu!<br />

Tzeder dên tottu a su brunzu meu,<br />

ca mandadu a inoghe m’at Cronide,<br />

su deus prus de tottu poderosu,<br />

mere ‘e su tronu, ‘e Giunone isposu!–<br />

28 Debadas cussa ‘oghe non bettesit,<br />

s’est chi su fizu ‘e su re d’Ilione,<br />

Deìfobo nomadu, si tucchesit<br />

innant’a tottu che tentassione<br />

a iscudu paradu. Ma l’ ‘idesit<br />

de Molo su rebuddu, Merione,<br />

e sa lantza chi teniat in manu<br />

cun atza l’imbolesit da’ lontanu.<br />

427<br />

Merione<br />

e Deìfobo


Imbrìu<br />

e Anfìmacu<br />

Càntigu XIII<br />

29 Contr’a s’iscudu ‘e s’eroe dardanu,<br />

chi fit de corzu ‘e trau, tundu e mannu,<br />

s’arminzu si franghesit e su dannu<br />

chi bramaiat Argo istesit vanu.<br />

A su naviu tando cun affannu<br />

s’avviesit su gregu pianu-pianu,<br />

disgustadu pro sa faddida proa,<br />

pro si frunire de un’arma noa!<br />

30 Téucro in s’ora a su frua ‘e Mentore,<br />

tales Imbrìu 7 , bénneru istimadu<br />

de Priàmu (ca si fit cojuadu<br />

cun una fiza burda ‘e su Segnore,<br />

Medesicasta 8 , addaghi arrivadu<br />

fit da’ Pedeu 7 ,) sa lantza a primore<br />

cun cant’ aiat fortza l’imbolesit<br />

e sutt’a su tutturru lu colpesit!<br />

31 Che falesit s’iscuru ispasimende,<br />

che frassu ismutzurradu in sa foresta,<br />

e sas armas in s’ora prus funesta<br />

su teu l’intonesin rimbombende!<br />

Si l’avventesit cun su coro in festa<br />

tando su gregu, galu disizende<br />

de l’ispozare ‘e su riccu armamentu.<br />

Ma l’ ‘idesit Ettòrre in su momentu.<br />

32 Sa lantza longa, ‘e brunzu lutzighente,<br />

l’avviesit seguru ‘e lu colpire,<br />

ma s’abbasciesit cuddu prontamente<br />

in s’intentu faghìndelu faddire<br />

e cunsenténdeli invece ‘e ferire<br />

a su Citeatide 9 mortalmente,<br />

Anfìmacu 9 , chi mentre avantzaiat<br />

cussa saetta non s’isettaiat!<br />

428


Battàglia manna in su portu<br />

33 Tentesit tand’Ettòrre ‘e li leare<br />

s’elmu a su disdicciadu cun lestresa;<br />

ma bi fit cue Aiace e da’ s’impresa<br />

chirchesit cun sa lantza ‘e l’istorrare.<br />

A s’iscudu s’arminzu, chena offesa,<br />

però si l’attappesit. ‘E lassare<br />

detzidesit pro cussu su Troianu<br />

a sos Acheos su mortu giovànu.<br />

34 Gai a Citeu 9 da’ su d’Ilione<br />

Menesteu nde lêsin e Stichìu 10 ,<br />

ambos duos d’Atene; e Telamone<br />

e Oileu in àndia chen’isviu<br />

su corpus si portesin de Imbrìu,<br />

de comente una craba in paragone<br />

duos leones si gighen, furada<br />

a sos canes, cun bucca insangrentada!<br />

35 Non cuntentu Oileu de sa fura,<br />

posc’a Imbrìu sa conca mutzesit<br />

e cun boghes de beffe la frundesit<br />

contr’a Ettòrre. A roduladura<br />

a pês de su Dardanu (ohi, tristura!)<br />

brutta ‘e piuer cudda si frimmesit<br />

e s’Eroe, pensende a su connadu,<br />

su coro s’intendesit marmuradu!<br />

36 Pro sa de su nebode 11 dura morte<br />

invece in iras s’altzesit su Mere<br />

chi tenet de sas undas su podere<br />

e, minettende a Tròia malasorte,<br />

tucchesit da’ sos Gregos, in piaghere<br />

galu ‘e los animare e pius forte<br />

in coro de lis crescher ódiu e atza<br />

contr’a sa de Priàmu forte ratza!<br />

429<br />

Posidone<br />

ispronat<br />

a Idomeneu


Càntigu XIII<br />

37 A s’atzuridu eroe Idomeneu<br />

agattesit innante Posidone,<br />

ch’a meigare unu cumpanzu acheu<br />

fit gittende, e, leada sa persone<br />

de Toante, su fizu d’Andremone,<br />

cumandante ‘e s’esércitu etoleu,<br />

in Calidone e Pléuro 12 onoradu,<br />

li nêsit de comente arrennegadu:<br />

38 –Segnore ‘e sos Cretesos, olvidadas<br />

bos las azis adducas de abberu<br />

sas minettas de fogu chi giuradas<br />

azis in s’ora de su disisperu?–<br />

E in risposta cuddu: –Crê’ chi seru<br />

non leo est su chi naras! Acutadas<br />

che-i s’ódiu sas armas las tenimos<br />

e che sempre cun atza cumbattimos!<br />

39 Forsis est Zeus, o forte Toante,<br />

chi de nos bider bramat settesciados<br />

e chena glòria, da’ Argo a distante!<br />

Ma si, comente penso, resinnados<br />

dias preferrer sos gregos soldados<br />

galu ‘e piusu e donzi cumandante,<br />

sighi a los animare a unu a unu<br />

giagh’in cust’arte non pares deunu!–<br />

40 E cun tìrria su deus: –Ch’in pastura<br />

resten inoghe de canes lambridos<br />

cuddos chi si mustreran istasidos!<br />

Ma como t’arma pro ch’in conzuntura<br />

a sos de Troe lupos belenidos<br />

s’atza nostra mustremos! S’ora est dura!<br />

Ma narat unu dìcciu chi s’unione<br />

boltat finas su débile in leone!–<br />

430


Battàglia manna in su portu<br />

41 Nêsit Nettunu; e si che torresit<br />

a s’abbolottu cun passu seguru<br />

e a sa tenda Idomeneu puru<br />

a s’armare detzisu s’avviesit.<br />

Appenas arrividu, si ‘estesit<br />

in presse s’armadura ‘e brunzu puru,<br />

lêsit sas lantzas e ch’ ‘essesit fora<br />

che sole lampizende a s’aurora.<br />

42 Ma chirchende una lantza a s’impressada<br />

acco’ a Merione a-i cuss’ala.<br />

E su de Creta ‘idéndelu: –Ello a pala<br />

sos pês t’as postu, o pranta istimada<br />

de Molo? Cale nd’ ‘attis imbasciada?<br />

O t’at lantadu calchi fritza mala?<br />

A t’ ‘ider pares sanu! E tando dae...<br />

faedda... ca m’isettan in cuddae!–<br />

43 E Merione, benzende a concluos:<br />

–Frade ‘e su coro, giómpidu a currire<br />

una rejone b’ada: fatta in duos<br />

si m’est sa lantza chirchende ‘e colpire<br />

a Deìfobo atzudu! ‘E mi frunire<br />

acco’ ti pedo de sos trastes tuos<br />

s’est chi nde tenes calcunu arribbadu!–<br />

E-i cuddu in risposta che toccadu:<br />

44 –Vinti de lantzas nde tenzo assentadas<br />

e no una ebbia, o Merione,<br />

intr’ ‘e sa tenda; armas chi leadas<br />

apo gherrende a sos d’Ilione!<br />

E b’at elmos, iscudos e ispadas...<br />

pro glòria mia e suddisfassione!<br />

Intrabe-i... e siat custa o cuddu<br />

ti lu sèbera e non mires a suddu!–<br />

431<br />

Idomeneu<br />

e Merione


Càntigu XIII<br />

45 «Galu deo in sa tenda, o re Cretesu,<br />

–li nêsit cuddu appena risentidu–<br />

de trofeos ‘nimigos so frunidu!<br />

Ma ch’est sa nave mia troppu attesu,<br />

pro cuss’est ch’a inoghe so ‘ennìdu!<br />

Non b’at bolottu chi non ch’iste in mesu,<br />

cun sos primos chertende in su bisonzu!<br />

Tue a su nessi mi ses testimonzu!»<br />

46 «Emmo ch’est gai! Ma non b’at motivu<br />

–li rispondesit lestru Idomeneu–<br />

chi ti ‘antes cun megus! E prîteu?<br />

Chie at coro d’eroe est sempre attivu,<br />

abbistu a donzi colpu, a curreu<br />

da’ una a s’àter’ala! Chie est brivu<br />

de meuddos, invece, a donz’attaccu<br />

si tremet, s’abbauccat che su maccu!<br />

47 E si li giambat sa cara de tinta<br />

a cada passu, in donzi momentu,<br />

chi paret chi sos canes l’apan linta!<br />

L’andat su coro che foza cun bentu,<br />

moddes sas ancas, ca sa morte pinta<br />

tenet fissa che tzou in pensamentu!<br />

E capìtat ch’a mòrrere sovente<br />

toccat innante própriu a cussa zente!<br />

48 Cust’allega però muttimundela,<br />

ca su dovere nos giamat pressosu<br />

e chie est de sa pàtria amantiosu<br />

mai la lassat sola sa bandela!<br />

A domo intra, bae, o valorosu,<br />

lea una lantza e gighitichela!»<br />

Nêsit; e Merione chen’ ‘istentu<br />

intresit e si lêsit s’armamentu.<br />

432


Battàglia manna in su portu<br />

49 A sa ‘essida tucchesin umpare<br />

a s’ala ‘e su bisestru cun ardore,<br />

ambos in paragone a deus Are<br />

addaghi cun su fizu, su Terrore,<br />

da-e sa Tràcia falan pr’aggiuare<br />

a bolta-’olta, e segundu s’umore,<br />

a sos d’Efira o a sos Flegeos 13<br />

da-e tempus tra issos in peleos!<br />

50 «O re de Creta, –nêsit in lestresa<br />

tando su fizu ‘e Molo– e da’ inue<br />

cumbenit de l’intrare a sa malesa?<br />

Derettos goi? O mezus, pensas tue,<br />

da-e destra? O a manca? Sa difesa<br />

prus débile mi paret própriu cue<br />

de sos d’Atride. O mi so faddende?»<br />

E in risposta s’àteru currende:<br />

51 –Derettos no, ca Téucro gherrende<br />

b’est cue che leone, arcu in sa manu,<br />

e sos Aiaces. Èttore dardanu<br />

innanti de las bìdere brujende<br />

sas naves d’Argo e cuddos tzedende<br />

valore dêt mustrare soberanu!<br />

Zeus solu cun s’olìmpicu fogu<br />

ponner los podet, cherfende, in attogu!<br />

52 Ello degai tzedit Telamone<br />

a chie si li parat a innante!<br />

Mortale non nd’esistit de persone<br />

chi li pottat resìstere costante!<br />

Ruer non diat cussu cumandante<br />

nemmancu contr’a Achille Mirmidone!<br />

A s’ala manca adducas leamos:<br />

o balanzamos glòria o bi lis damos!–<br />

433


Sos Troianos<br />

a s’attaccu<br />

Càntigu XIII<br />

53 Appenas sos de Troe da-e tesu<br />

a Merione ‘idesin avantzare<br />

che fogu ‘essidu cun su re cretesu,<br />

s’aunesin innante a fiancu a pare,<br />

pustis s’ ‘ettesin a sa mìscia in mesu<br />

cun atza e determinu ‘e los frimmare.<br />

E prus de prima ‘e sa gherra odiosa<br />

sa fiara s’altzesit orrorosa!<br />

54 Che cando a s’improvvisu muidende<br />

si pesat in su siccu istadiale<br />

a trabùlios su ‘entu ‘e maestrale,<br />

a nues su piuer suppesende<br />

in sas carrelas e imbianchende<br />

muros e giannas che unu niale,<br />

a tales tirriosa in un’iscutta<br />

sa Morte s’accheresit, car’allutta!<br />

55 E in tottue lantzas acutadas<br />

s’ ‘idesin solu a su piga e fala<br />

lampizende da’ una a s’àter’ala<br />

che s’esseran de lampu isfuettadas!<br />

Elmos per terra, coratzas, ispadas,<br />

iscudos e pugnales! Sorte mala!<br />

Unu coro d’attarzu ammoddigadu<br />

si fit a tant’orrore isfidiadu!<br />

56 Sestende un’ateruna triste lua<br />

ambos fizos de Crono fin in s’ora,<br />

meledende donzunu a moda sua<br />

luttos pro Argo e pr’Ilione ancora.<br />

Dare a s’achea ratza gherradora<br />

cheriat Zeus sa promissa antua,<br />

mentras Nettunu chirchende ‘e vittire<br />

fit chi sa gherra potterat cumprire!<br />

434


Battàglia manna in su portu<br />

57 Ma fit Cronide e tottu in cancalleu<br />

cherfende vindicare a Mirmidone<br />

chena dàrela ‘ìnchida a Ilione!<br />

Prus detzisu contr’a su Dardaneu<br />

si mustrait invece Posidone,<br />

s’est ch’ ‘idinde s’attogu de s’Atreu<br />

de s’ ‘ettare, a s’accua de su frade,<br />

pensesit isse in sa disamistade!<br />

58 Gai in persone de custu o de cuddu<br />

da’ una parte a s’àtera curriat<br />

e in su coro a medas che in buddu<br />

sa gana ‘e sa vittòria lis poniat.<br />

E leadu isse puru da’ su suddu<br />

finas calcunu nd’isterrijaiat!<br />

E cantos Troianos e Acheos<br />

ruesin in su giobu de sos Deos!<br />

59 Che àscia ‘e raju contr’a sos de Troe<br />

Idomeneu in s’ora si ‘ettesit,<br />

mancari antzianeddu, a fagher proe<br />

e a Otrioneu 14 iscatteddesit,<br />

su chi da-e Cabeso 15 nde tucchesit<br />

pro s’ ‘alanzare mentovu d’eroe<br />

a difesa ‘e Priàmu, amigu sou,<br />

appena ischidu de su chertu nou!<br />

60 A Cassandra cheriat cojuare,<br />

de Prìamu sa fiza prus dechìda:<br />

bastat chi bi l’aeret promittida<br />

fit seguru ‘e lis poder istorrare<br />

sa minetta ‘e sos d’Argo belenida!<br />

E, giaghi fattu ischire ‘e bi la dare<br />

su Re l’ aiat, fit pro Ilione<br />

cumbattende cun cuss’illusione!<br />

435<br />

Sas impresas<br />

de Idomeneu


Càntigu XIII<br />

61 Ma in sa ‘entre una lantza acuta<br />

li piantesit su cretesu mere,<br />

nêndeli appena in terra: –A limba asciutta<br />

galu sos Gregos, si nd’as piaghere,<br />

non ti che mandan a domo, si rutta<br />

nos promittis (e già l’as su podere!)<br />

de ‘idere sa ‘idda ‘e re Priàmu!<br />

Si trattat solu ‘e cambiare cramu!<br />

62 Si a Cassandra cuddu t’at promissu<br />

(fémina bella, non b’at ite narrer!),<br />

fintz’a inoghe, pro mezus cumparrer,<br />

una ‘e sas fizas s’Atride, propr’issu,<br />

ti nde ‘attit, bastat chi giambes parrer!<br />

E giagh’in mente tenes tzou fissu,<br />

beni a sas naves cun megus, ch’ ‘idimos<br />

s’est chi su coju che lu concluimos!–<br />

63 A unu pê lu lêsit nênde gai<br />

e che lu trisinesit chen’isviu<br />

foras da’ s’abbolottu. In s’ora Asìu,<br />

pro su mortu cumpagnu in arguai,<br />

sos caddos suos, detzisu che mai,<br />

isfuettesit, tucchende cun briu<br />

a s’ala ‘e su mortore re de Creta!<br />

Ma s’abbizesit cuddu ‘e tant’appretta!<br />

64 Cun su matessi arminzu ch’impittadu<br />

aiat prima contr’a Otrioneu<br />

su tuju a su fogosu disdicciadu<br />

trapassesit pretzisu Idomeneu!<br />

Che unu pinu o chercu ismutzurradu<br />

o fustealvu pro navale impreu<br />

ruesit da’ su carru a fàccia a terra<br />

Asìu, concluende vida e gherra!<br />

436


Battàglia manna in su portu<br />

65 A s’istrampada, chi pariat tronu,<br />

si suberiesin galu sos fiados<br />

e fintz’a s’iscuderi marmurados<br />

sos brios, s’est chi da-e s’assucconu<br />

s’abbaucchesit che in attuntonu,<br />

cun sos ojos che fogu allucorados!<br />

E Antilócu che lampu in su mentre<br />

sa lantza li cravesit in sa ‘entre!<br />

66 Cun s’ùltimu sarragu arressu in bula<br />

nd’istrombulesit finas isse a terra<br />

e Nestoride a sa grega tula<br />

sa parìglia che lêsit da’ s’afferra!<br />

Da-e tantos bisestros puntu a sula,<br />

cun una lantza tando in cuntierra<br />

galu intresit Deìfobo ‘e Priàmu<br />

in bisu a su ‘e Creta ‘e ponner camu!<br />

67 Ma de s’aìna ‘e brunzu ‘oladora<br />

Idomeneu lestru s’abbizesit<br />

e, de fiancu paréndesi ancora,<br />

s’iscudu a covaccura si ‘ettesit!<br />

A subra ‘e s’affianzu li passesit,<br />

ispizolendebilu a parte ‘e fora<br />

che bentu sa saetta muidende<br />

rea-rea sa cursa prosighende!<br />

68 In matta a s’Ippaside Ipsenore 16<br />

sa fua infinis cumpresit molesta,<br />

fìdigu e parasamben a primore<br />

faghìndeli a bisera! Tando in festa<br />

Deìfobo urulesit: –Si funesta<br />

sorte as connottu, Asìu, acco’ s’onore<br />

chi ti rendet s’amigu, pro ch’a s’Ade<br />

non tucches conchibàsciu in soledade!–<br />

437


Càntigu XIII<br />

69 In su l’intender sos d’Argo su ‘antu<br />

si nd’attristesin, e dolu e appenu<br />

proesit Antilócu pro s’ispantu<br />

de s’inimigu! Remurzende ‘elenu,<br />

de saccarrare pensesit intantu,<br />

pro non che ruer in podere anzenu,<br />

cun s’iscudu su corpus d’Ippaseu 16 ,<br />

giamende a Alastore e a Mecisteu.<br />

70 E-i cuddos, chi fin cue serente,<br />

fintz’a sa nave, a palas, coittende<br />

che lu portesin feridu (e comente!)<br />

pius mortu che biu ispasimende!<br />

Ma, galu no attattu, ammiriende<br />

si nde fit su Cretesu cor’ardente<br />

un’aterunu ‘e soldadu dardanu,<br />

non med’attesu, cun su traste in manu.<br />

71 Su fizu d’Esiete 17 valorosu,<br />

Alcàtoe gherreri e bona ghia,<br />

li capitesit a tiru. S’isposu<br />

fit isse de s’ermosa Ippodamìa 18 ,<br />

su lizu de Anchise 19 prus grasciosu,<br />

nódida in sabiesa e galania,<br />

de su babbu s’ispantu e de sa mama,<br />

gitta in tottue e da-e tottu a fama!<br />

72 Ch’imbolesit s’arminzu Idomeneu<br />

detzisu che simmai a non faddire,<br />

ne li pottesit su colpu vittire<br />

in s’ora su campione dardaneu,<br />

si che un’upa mala, reu-reu,<br />

innante si l’ ‘idesit arrivire!<br />

Solu in tempus fattesit su mischinu<br />

a l’appunzare, cravéndesi in sinu!<br />

438


Battàglia manna in su portu<br />

73 Che culunna o àrvure zigante<br />

ruesit Alcatoe chena vida<br />

a palas a s’insegus e felchida<br />

li restesit sa lantza, palpitante<br />

a paris cun su coro pr’un’istante,<br />

muttìndesi depustis istasida!<br />

A pettora unfiada su Cretesu<br />

tand’urulesit pro esser intesu:<br />

74 –Bantadu, o Deìfobo, ti sese<br />

d’aer dadu ad Asìu unu cumpanzu<br />

pro su ‘iazu a s’Ade! E duncas crêse<br />

chi siat pro a tie unu ‘alanzu<br />

bocchìrende unu pro nde perder trese?<br />

E s’est chi bramas de pattare ‘anzu,<br />

tue a inoghe ti nd’accurtzia como<br />

a bider si mi domas o ti domo!<br />

75 Avantza, tucca, e gai l’ischis chie<br />

sa ‘idda est flagellende d’Ilione<br />

a Prìamu accamende e puru a tie!<br />

Ma t’avverto ch’est Deucalione 20 ,<br />

fizu de Minos 21 , su ch’at dadu a mie<br />

vida, brios e coro de leone!<br />

E Minos, in tottue fentomadu,<br />

istesit da-e Zeus generadu!–<br />

76 Restesit dubidosu in su l’intender<br />

Deìfobo troianu cuss’affrontu,<br />

no ischinde si fit mezus su contu<br />

manu-manu ‘e pattare o si pretender<br />

s’aggiudu ‘e calicunu ch’a difender<br />

s’onore a Ìlion si mustrerat prontu.<br />

E, seberende sa segunda idea,<br />

a chircare tucchesit a Enea.<br />

439


Chertos pro<br />

su corpus de<br />

Alcàtoe<br />

Càntigu XIII<br />

77 In fundu a s’abbolottu l’agattesit<br />

contr’a Priàmu ammutzighiladu,<br />

(ca segundu sos méritos ondradu<br />

non s’intendiat da-e custu!) e nêsit:<br />

–O forte Enea, mortu su connadu,<br />

chi da-e minoreddu t’allevesit,<br />

t’at pag’ora de Creta su Segnore.<br />

Cun megus bi lu vìndica s’onore.–<br />

78 In s’ischire ‘e sa morte d’Alcatòe<br />

che fritza intr’ ‘e coro pena e dolu<br />

s’intendesit su troianu eroe<br />

e contr’a s’inimigu che a bolu,<br />

cun s’àteru a costazu, in oriolu<br />

tucchesit pro bi fagher bonu proe.<br />

Ma non si nd’assustesit su de Creta<br />

bidendesilos lomper a s’appretta!<br />

79 Frimmu restesit, chena si chinnire,<br />

che sirvone in sa pèlcia addaghi intendet<br />

appeddende sos canes arrivire<br />

cun sos canarzos fattu e prus s’atzendet<br />

de fogu in ojos e sas tuddas tendet<br />

e-i sas sannas prontu a los retzire.<br />

E pius cuddos si nd’accurtziaian<br />

e pius sos buddores li creschian!<br />

80 A Dipiro 22 , pro esser prus seguru,<br />

però ‘ettesit boghe, a Merione,<br />

a Ascàlafu, a Afareu e puru<br />

a Antilócu, nênde: –Attentzione,<br />

amigos mios d’Argo, pius duru<br />

s’attaccu acco’ si faghet d’Ilione!<br />

A Enea mirade, ira mala,<br />

a passos mannos currinde a cust’ala!<br />

440


Battàglia manna in su portu<br />

81 Àbile est cussu in dare sa morte,<br />

ne andat cumbattende a s’avventura<br />

e in prus d’esser resolutu e forte<br />

a s’ala sua b’at sa gioventura!<br />

S’aère cuss’edade, a sa segura<br />

affrontare lu dia, e-i sa Sorte,<br />

issa ebbia, aiat decretadu<br />

chie fit ruttu e chie onoradu!–<br />

82 Nêsit Idomeneu; e chen’imbaru<br />

pensesin sos cumpagnos tott’umpare<br />

in su bisonzu de li dare amparu.<br />

E cun su fizu d’Anchise avantzare<br />

gai ‘idesin a Paris oji-giaru<br />

e bellu in sa terra chena pare,<br />

a Deìfobo, a su forte Agenore,<br />

e chentu e prus gherreris de valore!<br />

83 Si nd’allegresit Enea ‘e su fattu<br />

d’aer a fiancu tantos campiones<br />

e s’intendesit cori-suddisfattu<br />

che su pastore, ch’ ‘idet sas anzones<br />

fatt’a su beccu currer da’ s’ ‘arvattu,<br />

inganidas de dulches sensasciones,<br />

finas a sa funtana o a su riu<br />

pro sulenu ‘e su sidis de s’istiu!<br />

84 A s’inghìriu degai in un’iscutta<br />

de su corpus d’Alcàtoe dardanu<br />

galu una ‘olta cun sa ghigna allutta<br />

su Chertu si mustresit soberanu<br />

e che lambrida e che simmai acuta<br />

sa Morte iscarenada a falche in manu!<br />

Intantu a su mortore ‘e su connadu<br />

si puntesit Enea oji-acutadu!<br />

441


Càntigu XIII<br />

85 E appenas a tiru li ‘enzesit,<br />

che leone feridu abboghinende,<br />

sa lantza sua manna l’imbolesit.<br />

Ma cuddu, a sa lerta isperiende,<br />

bidìndela arrivire s’abbasciesit<br />

e in terra su traste trinnighende<br />

si che cravesit, cumprinde su ‘olu,<br />

chena lomper a fruttos de consolu.<br />

86 A Enomau tando una de brunzu<br />

nde l’avviesit s’eroe cretesu<br />

de lantza pro risposta e a murrunzu<br />

ruesit su ‘e Troe a morte offesu<br />

cun su ferru felchidu própriu in mesu<br />

a sa ‘entre e faghinde un’abbaunzu<br />

de samben e piuer, cara a chelu,<br />

primm’ ‘e partìresi a s’eternu gelu!<br />

87 Si l’accurtziesit posca Idomeneu<br />

e da’ su corpus a istratzadura<br />

s’arminzu nde li lêsit che a fura.<br />

Ma non tentesit de su dardaneu<br />

de si che gigher sa bell’armadura,<br />

ca sende da-e ora in cuss’impreu,<br />

e non prus giovaneddu, s’intendiat<br />

sas ancas moddes e sueraiat!<br />

88 Gai pensesit de si retirare;<br />

ma non cherfende dimandare aggiudu<br />

(ca su coro che sempre fit atzudu!)<br />

detzidesit de sighire a gherrare<br />

impittende s’ispada e-i s’iscudu<br />

e, passu-passu, insegus de torrare<br />

fintz’a ch’ ‘essire da’ s’affannu duru<br />

pro si pasare in logu seguru.<br />

442


Battàglia manna in su portu<br />

89 Li leggesit però s’intentzione<br />

Deìfobo troianu in su momentu<br />

e-i sa lantza sua chen’ ‘istentu<br />

l’imbolesit, faddinde in pretzisione!<br />

Ad Ascàlafu, gregu campione,<br />

d’Ares rebuddu, fùrria che bentu,<br />

colpesit cudda invece in una pala<br />

faghìndeli connoscher morte mala!<br />

90 (Non s’abbizesit Marte de sa sorte<br />

chi de su fizu l’ aiat brivadu,<br />

ca subr’a una nue ausentadu<br />

che fit su deus de s’urùlu forte 23 ,<br />

da-e Zeus custrintu e osservadu<br />

a si ch’istare in s’olìmpica Corte,<br />

pro chi ne isse e ne perunu deu<br />

faladu esserat a cuss’impeleu!)<br />

91 Gai in tundu a su mortu s’atzendesit<br />

felosa sa perricca, ‘alu una ia:<br />

de si che gigher innanti tentesit<br />

s’elmu ‘e brunzu Deìfobo, a porfia<br />

gherrende contr’a tottu, e si lu lêsit!<br />

Ma lestru Merione che arpia<br />

cun unu colpu ‘e lantza a su dardanu<br />

bi nde lu cancaresit da-e manu!<br />

92 Che un’unturzu pustis da’ sa pala<br />

de Ascalàfu s’aìna felchida<br />

nd’istratzesit Molide 24 e a un’ala<br />

si retiresit, appena cumprida<br />

sa faina, pensende a sorte mala!<br />

E Polite 25 , timinde pro sa vida<br />

de Deìfobo frade, chen’isettu<br />

che l’istorresit da-e cussu trettu.<br />

443<br />

Sa morte<br />

de Ascàlafu


Bisestros<br />

orrorosos<br />

Càntigu XIII<br />

93 Altu finas a chelu su rumore<br />

s’intendiat tottue ‘e sa pelea,<br />

cand’in sa ‘ula ad Afareu Enea<br />

una lantza, velotze che astore,<br />

che li cravesit. Chena prus tenea<br />

su fizu disdicciadu ‘e Caletore<br />

isfattu a conca a terra che ruesit<br />

e a s’Ade a murrunzos s’avviesit.<br />

94 Pustis pagu a Toone, chi currende<br />

fit a palas boltadas, un’aìna<br />

l’imbolesit Antìlocu, colpende<br />

a morte s’inimigu a mes’ischina.<br />

Lestru sa de Nestòrre raighina<br />

si li ‘ettesit susu, disizende,<br />

a prus de sa vittòria, ambas pare<br />

armadura e arminzu ‘e li leare.<br />

95 Arrischesit però in cuss’impresa,<br />

ca pro bi l’impidire sos d’Ilione<br />

lu saettesin cun detzisione<br />

da’ destra e da-e manca, e, si offesa<br />

niune l’at in s’ora sa persone,<br />

est ca de su nebode 26 sa difesa<br />

nde lêsit Posidone ‘alu una ia<br />

in tant’abbettiosa marrania!<br />

96 Subr’a s’iscudu ‘e cuddu tundu e mannu<br />

gai lantzas e fritzas s’attappesin,<br />

ne a lu trapassare resessesin<br />

e ne a lomper a li fagher dannu,<br />

ca sas pius in duos si franghesin!<br />

In meledu ‘e lu ponner in affannu<br />

si l’accurtziesit tando a passu priu<br />

Adamante, su fizu de Asìu.<br />

444


Battàglia manna in su portu<br />

97 Cun canta fortza teniat in sinu<br />

sa lantza li cravesit in s’iscudu,<br />

de che lomper seguru a s’assassinu<br />

de Toone! Ma contu ‘e pagu giudu<br />

s’ aiat fattu su dardanu atzudu,<br />

ca su Mere ‘e su mare oju-asulinu<br />

bi la lassesit che trae brujada<br />

in s’amparu felchida e immesada!<br />

98 Si retiresit tando s’attrividu<br />

timinde ‘e bi lassare pulpa e ossu;<br />

ma Merione, chi l’ aiat bidu,<br />

li saltiesit che porcrabu addossu<br />

e d’una lantza, acuta che ispidu,<br />

connoscher li fattesit malu mossu:<br />

in su logu l’intresit pius dìligu<br />

appenas pius sutta de s’imbìligu!<br />

99 Cun ambas duas manos, bandiende<br />

da’ una a s’àter’ala, a ojos fora,<br />

appunzesit s’aìna atterradora<br />

s’Asìade gherreri, refudende<br />

(ma in debadas) de ch’ ‘essire in s’ora<br />

fintz’a s‘Ade, che boe fruschinende<br />

a s’apprettu de cuddos chi portare<br />

che lu cheren ligadu a masellare!<br />

100 In su mentre chi rendende s’alenu<br />

fit Adamante, Dipiro colpadu<br />

istesit in concales da’ Elénu<br />

cun s’ispada traciana e roduladu<br />

attesu che l’est s’elmu, fragassadu,<br />

de tzelembros e sàmbene pienu!<br />

E fatt’a s’elmu gal’isvanessida<br />

che istinchidda si che l’est sa vida!<br />

445


Menelau<br />

ferit a Élenu<br />

Càntigu XIII<br />

101 In s’ ‘ider a Dipiro mortu in terra,<br />

contr’a Elénu cun sa lantza in manu<br />

s’ ‘oltesit Menelau, tronu ‘e gherra;<br />

e, mentres una fritza su troianu<br />

in s’arcu fit poninde chittulanu,<br />

su traste sou, che fogosa atterra,<br />

prus lestru s’Ispartanu l’imbolesit<br />

e própriu a mesu pettus lu colpesit.<br />

102 Ma da-e sa coratza ‘ola-‘ola<br />

che rimbaltzesit frusciende s’aìna,<br />

gai comente su ‘entu in s’arzola<br />

faghet brincare subra sa codina<br />

(che marróccula ‘ettada a cordigliola!)<br />

sa fae nasiniedda e arridina<br />

o su ‘asulutundu tzoccheddende<br />

addaghi su massaju est paliende.<br />

103 Cun un’àteru traste ‘e lu ‘occhire<br />

tentesit tando su segund’Atreu<br />

e custa ‘olta su colpu vittire<br />

non pottesit s’eroe dardaneu:<br />

in sa manu l’intresit reu-reu<br />

felchindebila in s’arcu! A fuire<br />

lêsit tando, gitténdesi arcu e lua,<br />

Elénu ispasimende a s’ala sua!<br />

104 Ma lu notesit su forte Agenore<br />

fuende cari-grogu pro su ‘anzu<br />

e, poi arressu, che unu duttore,<br />

nd’istratzesit sa lantza a su cumpanzu,<br />

faschéndeli sa manu cun amore<br />

e sa lana intritzada pro istanzu<br />

ponìndeli ‘e sa frunda ‘e s’iscuderi,<br />

chi bi la desit lestru e volenteri.<br />

446


Battàglia manna in su portu<br />

105 Pustis Pisandru 27 , o Menelau forte,<br />

t’ ‘enzesit a innante resinnadu<br />

chen’ischire in su mentre cale sorte<br />

li fit sestende in Ìlion su Fadu!<br />

A narrer chi at finas giuiladu,<br />

seguru de ti dare mala morte,<br />

cando su primu colpu t’as faddidu<br />

e sa lantza in s’iscudu t’at felchidu!<br />

106 Crêiat de lu poder trapassare<br />

s’amparu tou ‘e brunzu poderosu<br />

che chera modde e de t’isterrijare!<br />

Ma torresit in sensos, dubidosu<br />

de poder tanta glòria meritare,<br />

addaghi cun s’ispada tirriosu<br />

a s’ala sua currinde a boleu<br />

t’ ‘idesit su gherreri dardaneu.<br />

107 D’una ‘istrale tando si frunesit<br />

cun sa màniga lija de ozastru<br />

e de ti l’attappare meledesit<br />

contr’a s’elmu, cun tìrria d’abbilastru!<br />

Ma fit de brunzu custu e non tzedesit!<br />

Diversu invece istesit su disastru<br />

chi li fattesti tue cun s’ispada<br />

si l’as sa conca in duos isperrada!<br />

108 Sutta su nare l’intresit cuss’atta<br />

e paris cun sos ossos fragassados<br />

da-e sas cheas ambos duos patta<br />

nde li sunu sos ojos saltiados<br />

tzegos ficchende in terra, impiuerados!<br />

Che ruesit s’iscuru e tue in matta<br />

su pê abbattighéndeli cun atza<br />

li nêsti, lêndeli armas e coratza:<br />

447<br />

Menelau<br />

‘occhit a<br />

Pisandru


Sa morte<br />

de Arpalione<br />

Càntigu XIII<br />

109 –O canes troianos allimidos,<br />

ratza dannarza, vile e traittora,<br />

s’ispera adducas tenides ancora<br />

de nos bider de brios istasidos<br />

e sos navios nostros inchesidos?<br />

Profanada mi l’azis sa dimora<br />

a Elèna gittèndebos e, peus,<br />

su santu cherrer traighende ‘e Zeus!<br />

110 Mancari ‘uddente de su deus Marte<br />

sa fiara bos brujet in su coro,<br />

su pannu non merìtat de cuss’arte<br />

s’agire ‘ostru chena prus decoro!<br />

Fizu de Cronos, ch’a dogn’ora onoro,<br />

nâmi: ello comente a cudda parte<br />

de sa Giustìscia faghes verdadera<br />

pèndere e da-e ora s’istadera?<br />

111 Ca ses tue, o Tronante, tue ebbia<br />

chi s’afficcu lis das de sa vittòria...<br />

gai si ‘ettan in bisos de glòria<br />

cun atza e fide a ponner marrania!<br />

A sos mortales, est cosa notòria,<br />

praghet sa fama de sa valentia<br />

e, non segundu, su bonu passare!<br />

Ma custos campan solu pro gherrare!–<br />

112 Nênde gai, sas armas de su mortu<br />

desit a sos cumpanzos e, che bentu,<br />

frimma sa mente in su patidu tortu,<br />

torresit tra sos primos cun s’intentu<br />

de s’ ‘alanzare ancora un’accunortu!<br />

Ma l’ ‘idesit su fizu in su momentu<br />

de su re Pilemene, Arpalione 28 ,<br />

bénnidu cun su babbu a Ilione.<br />

448


Battàglia manna in su portu<br />

113 Sa lantza ‘e brunzu longa e acutada<br />

l’imbolesit che lupu abboghinende,<br />

ma in s’iscudu ‘e s’Atride cravada<br />

frimmesit sa saetta, bantzighende!<br />

Timinde a s’Ade ‘e fagher sa tuccada<br />

in mesu a sos cumpanzos che bolende<br />

pensesit de torrare su dardanu.<br />

Ma sa Morte fit cue a falche in manu!<br />

114 Cun una fritza infattis Merione<br />

pagare li fattesit sa repicca<br />

de cherrer tant’onore in Ilione!<br />

Da’ sa nàdiga destra a sa buscica<br />

lu trapassesit e, che tilingione,<br />

restesit cuddu cun sa frua sicca<br />

isterrijadu in sa terra luzana<br />

catzende samben che una funtana!<br />

115 L’inghiriesin tando in dolu mannu<br />

sos fortes Paflagones 29 tott’umpare,<br />

lestros pensende, mancari in affannu,<br />

subr’unu carru ‘e che lu garrigare.<br />

Cun Pilemene, pranghende su dannu,<br />

pustis a Tròia de che lu portare<br />

detzidesin su corpus de su mortu<br />

pro retzire ‘e su teu s’accunortu.<br />

116 Galu Paris galanu ira e dolore<br />

proesit pro sa sorte ‘e su cumpanzu<br />

ammenténdesi ‘e cando, sende istranzu<br />

in Paflagònia 29 , cun sintzeru amore<br />

fit bistadu retzidu. Malu ‘anzu<br />

a su fruttu ‘e Polido 30 , Euchenòre 31 ,<br />

desit tando a repicca, una saetta<br />

cravéndeli in s’orija ‘eretta-‘eretta!<br />

449<br />

Sa morte de<br />

Euchènore


Èttore<br />

a s’attaccu<br />

Càntigu XIII<br />

117 A s’Ade iscurigosu su mischinu<br />

si ch’avviesit, decomente ischiat,<br />

ca su babbu, chi fit un’indovinu,<br />

sende in Corintu nâdu bi l’aiat<br />

chi tale sorte li reservaiat<br />

si fit tuccadu a Ìlion su destinu!<br />

S’invece intro ‘e domo fit restadu<br />

fit mortu da’ su male consumadu!<br />

118 Gai isse e tottu cun ànimu forte<br />

a Tròia detzidesit de partire<br />

(ùltima libertade in tanta sorte!)<br />

cherfende a sos turmentos preferire<br />

d’Ares dannarzu s’orrorosa morte!<br />

Pare-pare intantu a si ‘occhire<br />

sos d’Argo fin sighende e d’Ilione<br />

su tristu alimentende fogarone.<br />

119 In cuss’ora Ettòrre, caru a Zeu,<br />

chen’ischire ‘e su dannu chi patende<br />

fin sos suos da’ s’inimigu acheu<br />

in s’ala manca (e ne chi favorende<br />

fit a sos d’Argo s’eterrenu deu<br />

de sas undas marinas), porfiende<br />

si nd’istaiat contr’a su danau<br />

in sos navios de Protesilau 32 .<br />

120 Sende cue prus bàscia sa muràglia<br />

(a tales ch’in s’ispiàggia sos navios<br />

s’ ‘idian puntellados), cun prus brios<br />

la sustenian tottu sa battàglia:<br />

da’ una parte Ettòrre ‘e bon’iscàglia<br />

cun medas Troianos; sos Fitios 33<br />

da-e s’àtera, Iónicos, Epeos,<br />

Beotes e Locresos Tessaleos!<br />

450


Battàglia manna in su portu<br />

121 De Atene sa ratza ‘e mezus fide<br />

be-i fit in cuss’oru reunida<br />

cun Menesteu, Stìchiu, Bia, Fida 34 ,<br />

cun sos tres cabos epeos d’Elìde<br />

Dràciu, Anfione e Megete Filide,<br />

e Medonte in pius, frua atzurida<br />

de Oileu, ch’ aiat sa ghia<br />

cun Podarce de cuddos de Fitia.<br />

122 (Fit Medonte d’Oileu Locresu<br />

su fizu burdu, chi ch’abitaiat<br />

in sa ‘idda ‘e Filace; e si attesu<br />

da’ sa domo ‘e su babbu ch’istaiat,<br />

est ca mortu a sa ‘ìdriga l’ aiat<br />

unu ‘e sos frades, send’istadu offesu!<br />

Eriopide 35 fit custa nomada<br />

e si l’ aiat a morte leada!)<br />

123 Intantu, saettende a Ilione<br />

si nd’istaian a costazu a pare<br />

Aiace Oileu e Telamone<br />

sighinde a passu-passu a avantzare<br />

a conca bàscia chena si frimmare,<br />

gai comente, arende in paragone,<br />

duos boes ispanos a puntìglia<br />

luttiende suore in sa repìglia!<br />

124 Deghe assunessi o bìndighi ‘e soldados<br />

chi li rezian s’imponente iscudu<br />

nd’aiat Telamone inghiriados,<br />

prontos tottu una manu de aggiudu<br />

a li dare, si l’esseren mancados<br />

pro s’isforzu sos brios a s’atzudu!<br />

A tales cuss’amparu fit pesante<br />

chi non fit d’unu sa fortza bastante!<br />

451<br />

Sos duos<br />

Aiaces


Polidamante<br />

tuccat da-e<br />

Èttore<br />

Càntigu XIII<br />

125 Sos d’Oileu Locresos valentes<br />

da-e palas invece gherraian,<br />

ca de iscudos non nd’impittaian,<br />

ne elmos e ne lantzas lutzighentes,<br />

giagh’in sos chertos pius preferian<br />

sas frundas corriattas e potentes<br />

de lana ‘erveghina fatta a tritzas<br />

o cun s’arcu imbolare malas fritzas!<br />

126 Tanta fit s’atza, tale sa ‘errina<br />

in cussu giassu ‘e sos fortes Acheos<br />

chi no ischian prus sos Dardaneos<br />

de comente impidire sa ruina!<br />

E fin fuidos da-e sa marina<br />

finas a Tròia pistos, a curreos,<br />

si non esserat da’ Ettòrre andadu<br />

Polidamante e l’aeret nâdu:<br />

127 –Como d’àtere, o Èttore istimadu,<br />

cheret ch’intendas parrer e cunsizos,<br />

ca s’est beru chi s’Olimpu t’at dadu<br />

de sas armas sos mezus contivizos,<br />

non pro cussu dês crêre ch’iscultadu<br />

in oras de letìscias o fastizos<br />

sempre dêt esser su chi naras tue,<br />

che s’esseras su mezus finas cue!<br />

128 B’est chie da-e Zeus at retzidu<br />

de sa gherra s’istintu e su talentu,<br />

chie ‘e sa dansa donzi movimentu<br />

connoschet bene, chie est frunidu<br />

de ‘oghe bella e chie cun su didu<br />

t’abbauccat sonende un’istrumentu!<br />

Àteros dan cunsizos chena pare<br />

a bonu ‘e cantos ischin iscultare.<br />

452


Battàglia manna in su portu<br />

129 S’est gai ti pretendo, o valorosu,<br />

orija ‘e mi parare pr’un’iscutta:<br />

sa corona ‘e sa gherra s’est allutta<br />

in tottue oramai e dubidosu<br />

so de sa sorte ‘e Troe! Cue sutta,<br />

appoi ch’in su muru portentosu<br />

s’an abbertu sos nostros unu ‘adu,<br />

paret chi contra si ‘oltet su Fadu!<br />

130 In s’orgógliu puntos sos d’Atreu<br />

che sirvones feridos sun gherrende<br />

e sos nostros, oh sorte, sun tzedende<br />

e fintzas fuit calcunu a boleu!<br />

Su dannu d’eris paret chi brujende<br />

siat che fogu in donzi coro acheu<br />

e chi torret Achille Mirmidone<br />

finas timo, atzuridu che leone!<br />

131 Lassa, o Ettòrre, duncas s’abbolottu<br />

unu momentu ebbia e, si bi crêse,<br />

giama a inoghe prìntzipes e rese<br />

pro intender su parrer da-e tottu;<br />

gai pustis, appenas l’as connottu,<br />

sa detzisione pius giusta lêse:<br />

nos cumbenit, decomente podimos,<br />

de prus a los ‘prettare o recuimos?–<br />

132 Nêsit Polidamante; e su faeddu<br />

valutesit Ettòrre giustu e bonu,<br />

s’abboghinesit rispondende a tonu:<br />

–Tue abbarra inoghe un’aizeddu,<br />

chi mi fatt’ ‘eo unu girigheddu,<br />

pustis torro che fatt’a lampu tronu!<br />

Si nd’ ‘ideras de cabos los trattene<br />

e-i s’allega lis ilgiari ‘ene!–<br />

453


Èttore e Paris<br />

Càntigu XIII<br />

133 Tucchesit, nênde gai, che a bolu,<br />

terrìbile in su brunzu, cor’ardente,<br />

e che montagna niada imponente<br />

in mesu a sos Troianos solu-solu,<br />

cun sa ch’ aiat boghe in s’arghentolu<br />

sos suos cunvochende prontamente.<br />

E impressados cantos l’intendesin<br />

a su trettu indicadu recuesin.<br />

134 Non bidinde a Deìfobo, sighesit<br />

Tronu ‘e gherra tando prus innante,<br />

galu in chirca d’Elénu, d’Adamante<br />

e d’Asìu Artacide; sebestesit<br />

invece a Paris, su déchidu amante<br />

d’Elèna cara ‘e sole, e li naresit<br />

cun unu risu in laras, ma pressosu,<br />

de sa sorte ‘e sos d’Ilion timizosu:<br />

135 –O Paris bellu e tristu che niunu,<br />

de féminas galanu tilibriu,<br />

nâmi: u’est Deìfobo? Ue sunu<br />

Elénu frade, Adamante, Asìu?<br />

E Otrioneu? Non si nd’ ‘idet unu!<br />

Chie est mortu mi nara e chie est biu.<br />

Ohi sorte! Pro Tròia disdicciada<br />

adducas s’ùltim’ora est arrivada!–<br />

136 E Paris, ch’ispronende fit sos suos,<br />

cun moderu in risposta e dignidade:<br />

–Ello prîte sos impropèrios tuos<br />

galu una ‘olta sunu, o caru frade,<br />

ràntzigos che su fele? In veridade,<br />

e accomi luego a sos concluos,<br />

non sempre apo brilladu in su dovere,<br />

ma finas como non mi cheres crêre!<br />

454


Battàglia manna in su portu<br />

137 Da’ cando sos ‘nimigos accamados<br />

semus teninde accurtzu a su portu,<br />

in prima fila remédiu e cunfortu<br />

so chirchende a sos dannos cajonados.<br />

De sos eroes chi m’as fentomados<br />

prus d’unu sos Danaos nos nd’an mortu!<br />

Solu Elénu e Deìfobo, feridos,<br />

pro si curare si che sun bessidos!<br />

138 Ma si giompende ‘e Tròia a finitia<br />

est su destinu, decomente as nâdu,<br />

tue a s’attaccu, o Èttore, nos ghia<br />

c’at a restare iscrittu e mentovadu<br />

custu die in s’Istòria, a lughe ‘ia!<br />

Frade tou no est inneuddadu<br />

e cantu podet un’èssere umanu<br />

l’as a bider faghinde a coro in manu!–<br />

139 S’asseliesit Ettòrre in l’intender<br />

e su nomen tucchesin d’Ilione<br />

unu a costazu a s’àteru a difender.<br />

E lis ponzesin fattu Cebrione,<br />

Polidamante, sempre malu a render,<br />

Mori e Ascàniu 36 , fizos d’Ippotione 37 ,<br />

chi pro dare su giambu a sos soldados<br />

fin da’ s’Ascània 38 su die arrivados.<br />

140 E Falce 39 s’aunesit e Orteu,<br />

Palmi e Polifete in su momentu;<br />

gai avantzesin contr’a sos d’Atreu<br />

tales ch’in mare una móvida d’ ‘entu<br />

chi sas undas suppesat tott’arreu<br />

biancas d’ispuma, mentras su chimentu<br />

s’intendet de su tronu a curre-mue<br />

chi paret chi nd’isàsciet donzi nue!<br />

455


Sa briga de<br />

Telamone cun<br />

Èttore<br />

Càntigu XIII<br />

141 E pariat Ettòrre gloriosu<br />

innant’a tottu Ares soberanu<br />

cun s’elmu istrintu in conca lumenosu<br />

e cun s’iscudu ‘e brunzu, tundu, in manu,<br />

ispissu ‘e corzos ‘ulos e pesosu!<br />

A sos d’Argo cheriat su troianu<br />

cun s’imponèntzia sua assucconare<br />

pro mezus che los poder degumare!<br />

142 Ma non fit zente fàtzile a s’annuzu<br />

sa ch’innanti gighiat o crabolos<br />

ch’in sos padentes timen s’ischimuzu!<br />

«O magnìficu Ettòrre, s’oriolos<br />

as tue de nos ponner in buluzu,<br />

beni a ti los leare sos consolos!<br />

–avantzende li nêsit Telamone<br />

a passos mannos che unu leone–<br />

143 Sas naves ch’as in buddu ‘e nos derruer<br />

millas cue in su portu! Ma s’impresa<br />

non crêo sias prontu a la concluer!<br />

Ratza est sa nostra a gherras avvesa<br />

ch’ischit it’est s’attaccu e sa difesa!<br />

Deo ti naro, invece, ch’at a ruer<br />

d’Ìlio sa ‘idda poderosa innante,<br />

si nos nd’ ‘ogat su camu su Tronante!<br />

144 Antzis t’annùntzio chi a sos concluos<br />

sa vida tua finas est lompende!<br />

E già mi paret de t’ ‘ider preghende<br />

a Zeus mannu e a sos Deos suos<br />

pro chi lis ponzan a sos caddos tuos<br />

alas d’astore, addaghi fuende<br />

t’as a bider cun s’inimigu a pala<br />

marranende ‘e ti dare morte mala!»<br />

456


Battàglia manna in su portu<br />

145 Nêsit; e, alta, Zeus immortale<br />

da-e destra un’àbbile imbiesit,<br />

ch’a ticchìrrios su chelu attraessesit,<br />

de detzisiones annùntziu fatale!<br />

Crêìndelu ‘e vittòria unu signale<br />

cuntentu donz’Acheu nde restesit.<br />

Ettòrre invece, non lêndesi suddu,<br />

che tronu abboghinesit contr’a cuddu:<br />

146 –Aiace barrosu, assiat bisu<br />

su ch’in sos ojos ti ch’as imprimidu!<br />

Sònnia, sònnia, o trau presumidu!<br />

Chi bos si ‘oltat in prantu su risu<br />

ladinu est che sole cuss’avvisu,<br />

asi m’aeret Era partoridu<br />

da’ sa de Zeus olìmpica ‘ena<br />

o m’onoreran che Febo o Atena!<br />

147 E finas tue, s’aeres s’azardu<br />

contr’a Ettòrre ‘e ponner marrania,<br />

dias retzire da’ sa lantza mia<br />

su chi merìtas déghile riguardu!<br />

Tand’accurtzu a sas naves, berumia,<br />

sas pulpas tuas, sos ossos, su lardu<br />

aes e canes t’an a ischirriolare<br />

tra issos a porfia a murru a pare!–<br />

148 Nêsit; e a innante s’atzuridu<br />

cun sos cumpanzos tucchesit umpare,<br />

altu ‘ettende un’orrorosu gridu<br />

chi fattesit sa terra trinnigare!<br />

E galu sos d’Atreu, a pê ficchidu,<br />

lêsini, aisettende, a boghiare.<br />

E su fragassu a s’eterrenu situ<br />

lompesit de Cronide beneittu!<br />

457


Càntigu XIII<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU TREIGHÉSIMU<br />

1 Mìsios [...] Tracianos [...]: Sos Mìsios fin zente traciana chi si fit<br />

trasferida in una regione de s’Asia Minore; sos Tracianos ladinos<br />

istaian in sa Tràcia, regione chi in cuddos tempos s’isparghiat da-e<br />

su Mare Egeu finas a su Danùbiu e a su Mare Nieddu.<br />

2 Abìos [...] Ippomolgos [...]: Populassiones fantàstigas de sa Scìzia,<br />

regione de s’Àsia centrale. Abìos cheret nárrere “chena violèntzia”;<br />

Ippomolgos invece “mulghidores de ebbas”.<br />

3 Ege [...]: Medas fin sas biddas cun tale nòmene (in s’Acàcia, in<br />

s’Eubea, in Cilìcia, in Macedònia). A cale ‘idda siat tuccadu Nettunu<br />

Omero non nos lu faghet cumprèndere.<br />

4 Imbro [...] Tènedo [...]: Isuleddas de s’Egeu, de fronte a sa Tròade.<br />

5 Peneleu [...]: Fit cun Léitu unu de sos cumandantes de sos esércitos<br />

de sos Beotes, zente accudida a Tròia da-e sa Beòtzia, regione<br />

de sa Grècia centrale.<br />

6 Tronu’e Gherra [...]: Appellativu de Èttore; ma non de isse ebbia.<br />

Su veru Tronu ‘e Gherra fit Ares o Marte, deus de sa gherra.<br />

7 Imbriu [...] Pedeu [...]: Fizu de Mèntore, Imbriu cojuesit a<br />

Medesicasta, fiza burda de su re Prìamu. Istesit mortu da-e Téucro.<br />

Fit de sa ‘idda de Pedeu, tzittade fentomada inoghe ebbia e non<br />

mezus pretzisada.<br />

8 Medesicasta [...]: Muzere de Imbriu e fiza burda de re Prìamu.<br />

9 Citeatide, Anfímacu, Citeu [...]: Anfímacu fit fizu de Citeato (o<br />

Cteato), cumandante de sos Epeos. Pro Citeato, chi fit unu de sos<br />

duos Moliones, s’abbàidet sa nota n. 38 de su Càntigu XI. Citeatide<br />

o Citeu cheret narrer “fizu de Citeato o Cteato”.<br />

10 Stichìu [...]: Cumandante ateniesu sutt’a Menesteu, mortu da-e<br />

Èttore.<br />

11 de su nebode [...]: De Anfìmacu.<br />

12 Calidone [...] Pléuro [...]: Biddas de s’Etòlia. Pléuro fit galu giamada<br />

Pleurone.<br />

13 Sos d’Efira [...] Flegeos [...]: Efireos (o Efiros) e Flegeos fin pópulos<br />

de sa Tessàglia (o Tessalea).<br />

14 Otrioneu [...]: Gherreri troianu, mentovadu inoghe ebbia,<br />

mortu da-e Idomeneu. Beniat da-e Cabeso.<br />

15 Cabeso [...]: Tzittade non mezus pretzisada forsis de sa Tròade o<br />

de s’Asia Minore.<br />

458


Battàglia manna in su portu<br />

16 Ippaside Ipsenore [...] Ippaseu: Gherreri gregu, fizu d’Ippasu,<br />

mortu da-e Deìfobo. Custu Ippasu no est sa matessi persone de sa<br />

nota n. 24 de su Càntigu XI.<br />

17 Esiete [...]: Babbu de Alcàtoe. Pro Alcàtoe s’abbàidet sa nota n.<br />

2 de su Càntigu XII.<br />

18 Ippodamìa [...]: Fiza de Anchise, sorre de Enea. Fit sa muzere de<br />

Alcàtoe.<br />

19 Anchise [...]: Prìntzipe troianu, fizu de Capi e babbu de Enea e<br />

de Ippodàmia.<br />

20 Deucalione [...]: Fizu de Minos e babbu de Idomeneu.<br />

21 Minos [...]: O Minosse. Segundu Omero fit fizu de Zeus e de<br />

Europa; babbu de Deucalione e de Arianna.<br />

22 Dipiro [...]: O Deìpiro. S’abbàidet sa nota n. 4 de su ‘e noe<br />

Càntigos.<br />

23 su deus de s’urùlu forte [...]: Appellativu de Marte o Ares, su<br />

deus de sa gherra.<br />

24 Molide [...]: Merione, fizu de Molo.<br />

25 Polite [...]: Fizu de Prìamu e de Écuba, famosu pro sa valentia in<br />

sas garas de cursa.<br />

26 nebode [...]: Su donnumannu de Antìlocu, ossiat su babbu de su<br />

re Nèstore, fit Neleu, fizu de Posidone (o Nettunu).<br />

27 Pisandru [...]: Gherreri troianu non mentovadu in aterue e de<br />

non cunfùndere cun su fizu de Antìmacu (nota n. 10 de su Càntigu<br />

XI).<br />

28 Arpalione [...]: Gherreri troianu, fizu de Pilemene, su re de sa<br />

Paflagònia. Lu ‘occhesit Merione.<br />

29 Paflagones [...]Paflagònia [...]: Sa Paflagònia fit una regione de<br />

s’Àsia Minore; sos Paflagones sos abitantes suos.<br />

30 Polido [...]: Profeta e prìntzipe corìntziu, babbu de Euchènore.<br />

31 Euchènore [...]: Fizu de Polido, mortu da-e Paris.<br />

32 Protesilau [...]: Fizu de Ifìciu e de Astìoche, cumandante, umpare<br />

a su frade Podarce, de sos esércitos tessaleos. Maridu de<br />

Laodàmia. Istesit su primu gregu a ruer mortu in sa gherra de Tròia.<br />

Èttore, infattis, li lêsit sa vida appenas toccada sa costa troiana.<br />

33 Fitìos, Iónicos, Epeos, Beotes, Locresos Tessaleos [...]: Sos Fitìos<br />

(de non cunfunder cun sas populassiones de sa Fitia de Achille) fin<br />

forsis Tessaleos, giaghi los cumandaiat Podarce. Sos Iónicos fin<br />

d’Atene, sos Epeos de s’Elíde settentrionale; sos Beotes de sa Beòtzia;<br />

459


Càntigu XIII<br />

sos Locresos Tessaleos de sa Tesságlia, regione non lontana da-e sas<br />

Termópiles.<br />

34 Bia, Fida, Dráciu, Anfione, Medonte [...]: Bia est forsi sa fromma<br />

accurtziada de Biante; Fida fit unu de sos cumandantes de sos<br />

Iónicos (o de sos Beotes?); Dràciu e Anfione duos cumandantes<br />

Epeos; Medonte, fizu de Oileu e frade de Aiace, su ch’at a morrer<br />

pro manos de Enea. Pro sos àteros lùmenes s’abbáidet su<br />

DITZIONÁRIU OMÉRICU.<br />

35 Eriopide [...]: Muzere de Oileu, non mentovada in aterue.<br />

36 Mori [...] Ascániu [...]: Fizos de Ippotione, de sa Frìgia.<br />

37 Ippotione [...]:Babbu de Mori e de Ascániu, cumandante de sa<br />

Frígia, mortu da-e Merione.<br />

38 Ascánia [...]: Bidda e regione de sa Frìgia, in s’Asia Minore.<br />

39 Falce, Orteu, Palmi, Polifete [...]: Gherreris troianos. Falce at a<br />

morrer pro manos de Antílocu. De sos áteros non nd’amos a intender<br />

pius faeddu.<br />

460


ILIADE<br />

CÀNTIGU BATTORDIGHÉSIMU<br />

S’AMOROSU ‘ORDINZU<br />

S’amorosu ‘ordinzu


Càntigu XIV<br />

SUMMÀRIU<br />

Nèstore torrat a su campu Ottavas 1-12<br />

Sa proposta de Agamènnone 13-15<br />

S’atzottu de Ulisse 16-20<br />

Su cunsizu de Diomede 21-25<br />

S’ùrulu de Posidone 26-29<br />

Era s’abbellittat 30-35<br />

Era trampat a Venus 36-43<br />

Era e-i su Sonnu 44-55<br />

S’amorosu ‘ordinzu 56-65<br />

Su sonnu de Zeus 66-68<br />

Posidone falat da-e sos Acheos 69-82<br />

Sa riscossa de sos Acheos 83-90<br />

Peneleu ‘occhit a Ilioneu 91-94<br />

Sa ritirada troiana 95-97<br />

462


S’amorosu ‘ordinzu<br />

1 Buffende intr’ ‘e sa tenda fit Nestòre<br />

cando ‘e sos d’Argo e de sos d’Ilione<br />

su gridu s’intendesit de terrore.<br />

Nêsit tando a s’amigu Macaone:<br />

–Fizu d’Asclépiu, a chie su favore<br />

pensas tue ch’in tantu bulione<br />

oe riservet bonigna sa sorte?<br />

Inte’ s’ùrulu, inte’... e cant’est forte!<br />

2 O Zeus, nos ampara e nos sustene!<br />

Tue però, buffende assussegadu,<br />

galu un’iscutta inoghe ti trattene,<br />

fintz’a cando Ecamede innettiadu<br />

cun s’abba tèbia non t’at bene-‘ene<br />

su corpus da’ su samben azeppadu!<br />

Deo a sa vedetta so tucchende<br />

pr’ ‘ider it’est chi nos est capitende!–<br />

3 De Trasimede su broccheri ‘e brunzu<br />

lêsit tando da’ terra Gereneu<br />

(de su sou faghinde bon’impreu<br />

nde fit su fizu) e a lantza in punzu<br />

da’ sa tenda ch’ ‘essesit a boleu.<br />

Si l’allizesit che foza in s’atunzu<br />

però sa cara e-i su coro isfattu<br />

in s’ ‘ider da’ s’altura s’abbasattu.<br />

4 Oh, dolore! It’ ‘irgonza! Che simmai<br />

fin sos cumpagnos suos accamados,<br />

medas in fua, tottu in arguai,<br />

fertos da’ s’inimigu, abbanghelados,<br />

fintz’a s’oru ‘e sas naves apprettados!<br />

E su muru per terra, ohi, ahi!<br />

Su coro s’intendesit a toccheddos<br />

e che brinchendendeli sos cherveddos!<br />

463<br />

Nèstore<br />

torrat a su<br />

campu


Càntigu XIV<br />

5 Ite deviat fagher e podiat?<br />

Abbalaviadu restesit, dudosu:<br />

de torrare a su chertu cumbeniat<br />

o da’ s’Atride a ch’essire pressosu?<br />

E sicomente non si detzidiat,<br />

fit che sutt’a su chelu minettosu<br />

sas undas de su mare bantzighende<br />

su ‘entu ‘e sa tempesta aisettende!<br />

6 De leare ‘e s’Atreu su caminu<br />

infinis pius giustu valutesit.<br />

E addaghi in sa nave l’agattesit<br />

feridu, cun Tidide e su divinu<br />

fizu ‘e Laerte, e s’abbizesit<br />

chi fertos fin pur’issos: –Oh, destinu,<br />

–abboghinesit tristu a ojos fora–<br />

acco’ lómpida d’Argo s’ùltim’ora!–<br />

7 (Fin sas naves acheas allogadas<br />

peri totta s’ispiàggia a fianc’a pare,<br />

da-e sa punta ‘e Sigeu 1 affiladas<br />

fintz’a sa de Reteu 1 a prua a mare;<br />

sas ch’a Tròia fin primas arrivadas<br />

las aian devìdas collocare<br />

pius a intro invece e unu muru<br />

b’aian fattu a palas pro seguru.)<br />

8 In s’ ‘ider a Nelide cue innante<br />

s’assustesin sos cabos ferizados<br />

(ch’andende toppi-toppi abbacchiddados<br />

si fin cun una lantza) e in s’istante,<br />

ischinde pius solos sos soldados<br />

e chena s’antzianu cumandante,<br />

si miresin in cara che a chie<br />

sa morte at abbojadu beffa e rie!<br />

464


S’amorosu ‘ordinzu<br />

9 Li nêsit tando in suddu Agamennòne:<br />

–Gereneu istimadu, d’Argo intrea<br />

glòria màssima e bantu, una rejone<br />

dês aer si lassadu as sa pelea!<br />

Nova ‘ona nos nd’ ‘attis? O est fea!<br />

Paret da-e sa chiza ch’Ilione<br />

nos siat cun Ettòrre ojos d’arpia<br />

che simmai apprettende in sa porfia!<br />

10 Alluttos nos los ana sos navios?<br />

In cale trettu –mi nara– ‘e su portu?<br />

Airados cun megus, pro su tortu<br />

fattu a Pelide, sos gherreris mios<br />

m’ódian tottu e si m’ ‘ideran mortu<br />

non dian fagher de làgrimas rios!<br />

Boza pius non tenen de gherrare<br />

s’a domo braman solu de torrare!–<br />

11 E su de Pilo in risposta: –O Atride,<br />

su chi timias ajallu avveradu,<br />

ne diat poder su ch’est capitadu<br />

iscontzare, cherfende, su Cronide!<br />

Sa muràglia ch’aimis fraigadu<br />

a difesa ‘e su portu, m’intendide,<br />

boltulada nde l’ana sos Dardanos<br />

e da’ sas naves non sun prus lontanos!<br />

12 Si sighin gai che lupos famidos<br />

a nos felchire dentes fintz’a sero,<br />

chi nos las brujen tottas cunsidero<br />

cosa pius che tzerta e ch’istasidos<br />

amos a ruer nois! Si cumpridos<br />

però s’Olimpu, decomente ispero,<br />

non at a cherrer sos destinos nostros,<br />

lestros mi nâde sos pianos bostros!–<br />

465


Sa proposta de<br />

Agamènnone<br />

S’atzottu<br />

de Ulisse<br />

Càntigu XIV<br />

13 «S’est chi ‘ettadu nos nd’ana su muru<br />

–li nêsit Miceneu in pensamentu–<br />

e si sa cora non bastesit puru<br />

a frenare s’ilìacu ardimentu,<br />

ladinu est pro a mie chi cuntentu<br />

est chi morzemus Zeus cori-duru<br />

attesu da’ sa pàtria, ingloriosos!<br />

Oh, cantu sun sos Deos dispettosos!<br />

14 Nos fit amigu s’Olimpu una ‘ia...<br />

como invece a Priàmu at postu amore,<br />

si messat isse fruttos de valore,<br />

deo in sarragu cun sa zente mia!<br />

Gai a prus de su tortu traittore<br />

de Paris troianu, oh iscuria,<br />

galu tzeder devimos onra e vida<br />

a chie custa trassa l’at bordida!<br />

15 A l’ischides però ite faghimos?<br />

A una a una sas naves in mare<br />

tenìndelas a largu che mintimos;<br />

e, s’a de notte, pro si reposare<br />

tzesseran cuddos de nos apprettare,<br />

nd’approfettamos e nos che partimos!<br />

Mezus sa fua ch’a ficchire mortu<br />

cun sos àteros paris in su portu!»<br />

16 Lu miresit Ulisse oji-incrispidu<br />

e cun boghe li nêsit de disdignu:<br />

–Cale malu faeddu t’est fuidu,<br />

o Atride, da’ ‘ucca! Cust’impignu<br />

nos ses narende ‘e lassare incumpridu?<br />

E de tuccare a s’accua? Ma dignu<br />

ses tue ‘e cumandare solu a chie<br />

gighet coro ‘e crabolu 2 che a tie!<br />

466


S’amorosu ‘ordinzu<br />

17 A nois Zeus da’ sa gioventura<br />

a sa ‘etzesa, e finas a sa morte,<br />

cumandadu at in bona o mala sorte<br />

de la sustenner cust’impresa dura!<br />

A tales tenes tue coro forte<br />

si a de notte che a furadura<br />

da-e Tròia partire ti che cheres<br />

olvidende ‘e su pôre sos doveres?!<br />

18 Mezus ti càglia! Ca si ti l’intendet<br />

calicunu ‘e sos Gregos su cunsizu<br />

galu ‘e pius s’attristat e s’offendet!<br />

Chie de tanta zente at contivizu<br />

e de sos rese d’esser re pretendet<br />

mustrare dêt prudèntzia e manc’aizu,<br />

comente bramas tue, dêt pensare<br />

fuende onore e vida ‘e s’ ‘ardiare!<br />

19 Contràriu so deo a cuss’idea,<br />

finas ca timo chi, si detzideras<br />

de fagher su ch’as nâdu e nde ‘ogheras<br />

pro tal’impreu da-e sa pelea<br />

calchi soldadu, cun pius tenea<br />

nos diat fagher Èttore a biseras<br />

e-i sos d’Argo, pensende a sa fua,<br />

dian gherrare onzunu a moda sua!–<br />

20 E conchi-bàsciu su Re in risposta:<br />

–Che istillu, o Ulisse, cuss’atzottu<br />

mi mattanat su coro e prus de tottu<br />

c’as créttidu chi fatta a bell’apposta<br />

l’ap’ ‘eo pro fuire sa proposta<br />

e non cun su cherveddu in abbolottu!<br />

Tue o àtere, s’est chi nde tenides,<br />

proite mezus parrer non porrides?–<br />

467


Su cunsizu<br />

de Diomede<br />

Càntigu XIV<br />

21 «Deo unu parrer lu dia avantzare<br />

–li rispondesit luego Tidide–<br />

s’est ch’a niune ‘e ‘ois, o Atride,<br />

dat impizu ch’a dever faeddare<br />

su prus gióvanu siat! M’intendide,<br />

giagh’ ‘eo puru mi potto ‘antare<br />

d’una nóbile ispiga d’esser ranu:<br />

de Tideu, mortu in logu tebanu!<br />

22 Bisaju meu, a lumen Porteu 3 ,<br />

de Pléuro fit re e de Calidone,<br />

su ch’apesit in generassione<br />

ad Agrìu, a Melante e a Euneu 3 ,<br />

chi de sos frades fit su campione!<br />

Da-e custu est nàschidu Tideu,<br />

chi, pr’aer mortu in pàtria unu fulanu,<br />

custrintu istesit a biver lontanu!<br />

23 In Argo vida noa si fattesit<br />

comente aiat Zeus decretadu<br />

e s’est a tales bene cumportadu<br />

ch’una fiza d’Adastro 4 cojuesit,<br />

su mere ‘e cussa ‘idda pretziadu!<br />

Domo frunida e possessos apesit,<br />

tancas e bamas, ca, narat sa zente,<br />

fit cun sa lantza su pius valente.<br />

24 Ma ‘ois cust’allega, b’at de crêre,<br />

la connoschides cantu e prus de a mie;<br />

adducas m’iscultade pro piaghere:<br />

feridos semus, est beru, ma chie<br />

animare los podet a dovere<br />

prus de a nois, e própriu in su die<br />

ch’est pius grae sa difficultade,<br />

a sos Danaos nostros? Mi lu nâde!<br />

468


S’amorosu ‘ordinzu<br />

25 Torramos, dunca, in mes’a sos soldados<br />

e, sena b’arriscare àteru dannu,<br />

nessi a intzitos un’aggiudu mannu<br />

lis damos, pro chi pottan animados<br />

cust’ora superare ‘e mal’affannu!<br />

A cantos pustis che disisperados<br />

si nd’istan a s’insegus los brigamos<br />

e a tuccare a innanti los fortzamos!»<br />

26 In ojos sos tres res s’abbaidesin<br />

comente a narrer ch’aiat rejone<br />

e chena tunciare s’avviesin<br />

cun a innante Atride Agamennòne.<br />

E a bi l’atzettare non faddesin<br />

s’idea a Diomede. Posidone,<br />

infattis, da’ s’Olimpu isperiende,<br />

in los bider falesit che bolende.<br />

27 Si lis pontzesit a fiancu e, leada<br />

sa fromma d’un’eroe pilicanu:<br />

–Atride, –nêsit lêndeli sa manu–<br />

si nde dêt aer fattu un’attattada<br />

oe Pelide, ‘e conca malesanu,<br />

sa zente tua ‘idinde bisestrada!<br />

Ma ch’andet, s’at d’andare, in oramala,<br />

già non durat s’affogu sempr’a un’ala!<br />

28 Calicunu in s’Olimpu b’at a èssere<br />

deus o dea ch’a tie est pensende<br />

e ch’a Zeus s’ordinzu ch’est trassende<br />

trama cun trama che l’at a istèssere!<br />

Su chi bramat Priàmu ‘e li resèssere<br />

est bisu vanu! Antzis chi fuende<br />

los as a bider da-e s’abbolottu<br />

baddinosos annùntzio a tie e a tottu!–<br />

469<br />

S’ùrulu<br />

de Posidone


Era<br />

s’abbellittat<br />

Càntigu XIV<br />

29 Nésidi; e, tucchéndesi a innante,<br />

un’ùrulu ‘ettesit orrorosu<br />

su Mere de sas undas poderosu,<br />

a su de noe o deghe simizante<br />

mizas d’eroes, addaghi abbettiosu<br />

diventat su gherrare e issurdante!<br />

S’animesin sos d’Argo in su l’intèndere<br />

e lêsin cun prus atza a si difèndere!<br />

30 Era intantu, sa reina ‘e sos Deos<br />

chi sa trona in s’Olimpu tenet d’oro,<br />

in s’ ‘ider a su frade ànima e coro<br />

dàresi in tottu a s’ala e sos Acheos,<br />

si nd’allegresit. S’intentzione insoro<br />

non fit faddida cun tales impreos!<br />

E finas Giove, in s’Ida, maestosu<br />

li parzesit in s’ora prus odiosu!<br />

31 Pustis cherfende Giunone dechida<br />

a sos Danaos pur’issa aggiuare,<br />

a decomente fagher s’attrivida<br />

lêsit chena bistentu a meledare.<br />

Valutesit infinis de ch’andare<br />

imbellettada e profumada a s’Ida,<br />

sa ‘oza a Zeus pro ponner in pettu<br />

de si ch’intrare cun issa in su lettu!<br />

32 A s’istàntzia sua s’avviesit<br />

tando detzisa s’olìmpica Altesa<br />

e, appena arrivada, si frisciesit.<br />

(Avviju de miràbile bellesa<br />

fit su sou e bi l’ammanizesit<br />

Vulcanu a ispantia, a seguresa<br />

ponìndebi unu frìsciu in su portale<br />

ch’abberiat sol’issa e s’Immortale!).<br />

470


S’amorosu ‘ordinzu<br />

33 Cun s’ambròsia su corpus delicadu<br />

si frobbesit innante e un’unghentu<br />

cun un’essèntzia de raru portentu<br />

a tales si frighesit profumadu<br />

chi da’ s’Olimpu, gittu da’ su ‘entu,<br />

nd’est fintz’a Terra su nuscu faladu!<br />

Cun s’ispiglione sa dea galana<br />

si pettenesit posca a gana a gana!<br />

34 Sos pilos che a sole lutzighentes<br />

galu s’inaneddesit Era bella,<br />

e, bogados de rasu una mantella<br />

e un’ ‘estire ‘e seda risplendentes,<br />

da’ sas manos tessìdos sapientes<br />

de Minerva, cun chentu e una prella<br />

e cun tìbbias de oro ingalanidos,<br />

s’addronnesit cun cussos pignos nîdos.<br />

35 Una fasca cun franzas de luguras<br />

a sos fiancos pustis s’istringhesit<br />

e duas loriccinas s’appicchesit<br />

cun tres prellas donzuna, chi maduras<br />

fin che a tempus giómpidu sas muras!<br />

Unu ‘elu, infinis, si ‘ettesit<br />

de tullu in conca e-i sos pês divinos<br />

si frunesit de lùghidos bottinos!<br />

36 E, bramende a Venus d’agattare,<br />

ch’ ‘essesit da’ sa càmmara de lettu,<br />

c’aiat cosa de li dimandare<br />

pro ch’esserat s’ordinzu prus perfettu!<br />

Cun sas deas fit cudda e, a unu trettu<br />

poi ‘e l’aer giamada: –‘E m’accansare<br />

una gràscia ti pedo, o fiza cara,<br />

–li nêsit–. O mi faghes mala cara?<br />

471<br />

Era trampat a<br />

Venus


Càntigu XIV<br />

37 Si ti faeddo goi, est ca in budda<br />

isco chi m’as da’ cando a sos Acheos<br />

difendo da’ sos fortes Dardaneos,<br />

caros invece a tie! E una nudda<br />

bastat solu a divìdere sos Deos!–<br />

«Si lu potto, –li rispondesit cudda–<br />

de t’accansare pro cussu sa gana<br />

non m’impidit su coro, o Soberana!»<br />

38 E torréndeli muttu sa Trassera:<br />

–Sa chi possedis tue, tue ebbia,<br />

m’impresta, o Venus, suave majia:<br />

cudd’arte –so narende– verdadera<br />

chi su coro cun géniu e galania<br />

accisat chi non b’at mezus manera!<br />

Su chi bramo est de fagher torrare<br />

a Teti e a Oceánu 5 a fiancu a pare!<br />

39 Che una mama m’at Teti allevada<br />

e che babbu Oceànu da’ minore,<br />

est a narrer da’ cando cunsignada<br />

m’at Rea 6 a issos cun ténneru amore,<br />

ca l’aiat s’olìmpicu Segnore<br />

impresonadu a s’iscunfidada<br />

a Cronos, su maridu, pr’esser Zeu<br />

mere ‘e s’Olimpu e de su mundu intreu!<br />

40 Vivinde che fulanos sos Biados<br />

sun a puntìglia onzunu a contu sou,<br />

ne sa ‘errina ‘e s’amorosu tzou<br />

lis at pius sos coros carignados!<br />

Si resessera, cun s’aggiudu tou,<br />

como a los bider in bonu torrados,<br />

o dulche Venus, crê’ chi pro a mie<br />

avrèschere non podet mezus die!–<br />

472


S’amorosu ‘ordinzu<br />

41 E Venus in risposta, cara ‘e rosa:<br />

–Negare non lu potto su piaghere<br />

a chie in sa sea lumenosa<br />

corcat umpare cun s’eternu Mere!–<br />

Nênde gai, sa fasca portentosa,<br />

chi de s’ammaju tenet su podere,<br />

da-e sos fiancos in lestresa<br />

si nd’ ‘oghesit sa déchida Bellesa.<br />

42 Pustis, porrendebila: –O Giunone,<br />

acco’ su pignu chi pedis divinu!<br />

Lu lea, bae, istringhitilu in sinu,<br />

chi sa chi bramas suddisfassione<br />

lòmpere as a bìdere a puntinu!–<br />

Si nd’allegresit Era e, che matzone<br />

ch’ ‘idet sa trassa ‘eninde a concluos,<br />

sos ojos lampizesit mannos suos!<br />

43 Infinis, decomente cunsizadu,<br />

in costazos sa fasca si chinghesit<br />

e, mentres Afrodite in coidadu<br />

a s’istàntzia sua s’avviesit,<br />

cun unu brincu Era si tucchesit<br />

a bàsciu da’ s’Olimpu immaculadu,<br />

s’Emàzia 7 che bentu attraessende,<br />

sa Tràcia e sa Pièria, alta ‘olende!<br />

44 Lómpida a Monte Santu 8 a s’abbasciare<br />

pensesit sa pobidda ‘e su Tronante<br />

a pizu d’abba e gai ‘e che ‘olare<br />

finas a Lemno, s’ìsula ‘e Toante 9 .<br />

A su Sonnu cheriat faeddare,<br />

frade ‘e sa Morte, ca fit importante<br />

s’aggiudu ‘e custu pro s’intentu sou<br />

cantu sa fasca ‘e Venus a cumprou.<br />

473<br />

Era e-i su<br />

Sonnu


Càntigu XIV<br />

45 L’agattesit inie e, chen’ ‘istentu,<br />

li naresit leéndeli sa manu:<br />

–Amigu Sonnu, Mere soberanu<br />

de ómines e Deos, su cuntentu<br />

chi ti pedo m’accansa chittulanu,<br />

chi t’ap’a ringrassiare ogni momentu!<br />

Che lu drommi a Zeus cando in s’Ida<br />

bides ch’est dende a mie coro e vida!<br />

46 D’oro massitzu una cadrea bella<br />

ti dao de Vulcanu beneittu<br />

e, pro sos pês, in prus unu banchittu<br />

galu d’oro, lughente che istella:<br />

òberas raras, de divinu impittu,<br />

chi ‘essin solu da’ su Mongibella!<br />

Adducas m’accuntenta, o geniosu!–<br />

E su Sonnu in risposta suspettosu:<br />

47 –Fiza de Cronos, Era soberana,<br />

a cale siat àteru eterrenu<br />

accomi prontu in ojos selenu<br />

a li falare! Però cussa gana<br />

timo mi costet noella mattana!<br />

Finas a Oceànu, e chen’appenu,<br />

si mi lu pedis so prontu a ch’isterrer,<br />

ma provocare a Zeus non dia cherrer!<br />

48 Crês forsis chi mi l’apa ismentigada<br />

sa chi mi desit dura lescione<br />

sa ‘olta chi Eràcle ‘oltulada<br />

nd’at sa muràglia manna d’Ilione<br />

pro l’aer, a s’ ‘ardiada d’Esione,<br />

Laomedonte sa paga negada?<br />

E tue istragos l’ordinzesti in mare<br />

cherféndelu ‘e su tottu iseniare!<br />

474


S’amorosu ‘ordinzu<br />

49 Galu sa ‘olta, ammenta, m’as pedidu<br />

a chie t’affianzas in su lettu<br />

de che drommire e deo accussentidu<br />

ap’a s’ordinzu sen’unu suspettu!<br />

Gai sos bentos contr’a s’atzuridu<br />

fizu d’Alacmena in malu apprettu<br />

ponzesti tirriosa e isviadu<br />

che l’as finas a Coo 10 e mattanadu!<br />

50 A s’ischidada, connottu s’ingannu,<br />

in iras su Cronide si pesesit:<br />

peri tottu s’Olimpu mi chirchesit<br />

detzisu in fundu a s’oceànu mannu<br />

de mi ch’inciavonare! Mi salvesit<br />

sa Notte, e non tue, da’ su dannu,<br />

ca timet Zeus de la contrariare!<br />

E cheres chi lu torre a molestare?!–<br />

51 E s’ermosa oji-manna: –Assiat suddu!<br />

Adducas sos Troianos pro a tie<br />

a Zeus l’interessan cant’a cuddu<br />

chi l’est fizu? Non timas deasie!<br />

Bae seguru e accuntenta a mie...<br />

e deo sa femìna ch’as in buddu<br />

a isposa ti dao: a Pasitea 11 ,<br />

de sa Carìtes 11 delisciosa dea!–<br />

52 Li rispondesit su Sonnu in buddore:<br />

–Subr’a su Stige mi lu dês giurare<br />

cun una manu tocchende su Mare<br />

e sa Terra cun s’àtera a primore<br />

chi, si che drommo a Zeus, m’as a dare<br />

su chi disizo ìnnidu fiore!<br />

Testimonzos nos sian soberanos<br />

da’ su Tàrtaru 12 Crono e sos Titanos!–<br />

475


S’amorosu<br />

‘ordinzu<br />

Càntigu XIV<br />

53 Nêsit; e Giunone bratzinîda<br />

giuresit, invochende chen’imbaru<br />

a testimonzos sos de su Tartàru.<br />

Cun su Sonnu a costazu sa dechida<br />

si che tucchesit tando a su Gargàru,<br />

sa chima pius alta chi b’at s’Ida,<br />

segura ‘e b’agattare su maridu<br />

in calchi punta o giassu ficchidu.<br />

54 A Imbro e a Lemno si lassesin<br />

altos bolende a palas, covaccados<br />

da’ una nue manna, e si calesin<br />

pro seguresa, appenas arrivados,<br />

in sos montes de Lecto 13 . Meledesin<br />

de si divider pustis sos Biados,<br />

pro lis pòdere mezus resessire<br />

s’inghènia e a niune insuspettire.<br />

55 Gai sa fromma su Sonnu immortale<br />

d’unu puzone lêsit melodiosu,<br />

chi lumenat “cimindi” 14 ogni mortale<br />

e “calcide” 14 ogni deus gloriosu.<br />

Pro isettare d’Era su signale<br />

a s’Ida si ch’ ‘olesit su Trassosu<br />

e in sos rattos fruscos si cuesit<br />

d’un’àrvure zigante e isettesit.<br />

56 Cun pê’ lezeri Era su caminu<br />

si fattesit invece finz’a ue<br />

fit de s’Olimpu su Mere divinu.<br />

L’ ‘idesit Zeus e a boghe-mue:<br />

–E cal’est –li naresit– su pidinu<br />

ch’a inoghe ti nd’ ‘attit? Ello tue<br />

de caddos non nde tenes pro pigare<br />

a su Gargàru chena t’istraccare?–<br />

476


S’amorosu ‘ordinzu<br />

57 E sa muzere chena si traigher:<br />

–Unu pidinu l’apo, o Soberanu,<br />

e ti lu naro: a Teti e a Oceànu<br />

unu bonu faeddu cherzo gigher<br />

pro chi torret che prima fittianu<br />

su prenetttu ‘e s’amore a lis suigher<br />

pettus e mente e lis crescat s’apprettu<br />

de s’aunire ancora in dulche affettu!<br />

58 Tue già l’ischis chi m’an sos Biados<br />

in domo insoro che fiza allevada<br />

e, addaghi bi penso, che allizada<br />

m’intendo in los bider abbandados!<br />

S’a pê fintz’a inoghe so pigada<br />

est ca iscappos los apo lassados<br />

sos caddos pasturende a pês de s’Ida<br />

erva ‘irde bundante e lentorida.<br />

59 Acco’, adducas, prîte a t’agattare<br />

so lómpida, o grasciosu: non cheria<br />

a s’intragna ‘e s’océanu falare<br />

chena ti narrer s’intentzione mia,<br />

primmu ca m’est dovere ‘e t’informare<br />

e pustis prîte non mi la sentia<br />

de t’ ‘ider chizi-bàsciu o inchietu,<br />

e cun rejone, si manco ‘e rispettu!–<br />

60 E de sas nues s’arremiarzadore<br />

cun ojos de disizu: –O geniosa,<br />

su ch’as in coro ti faghet onore.<br />

Primm’ ‘e tuccare però ti reposa<br />

accurtzu meu, ‘e s’Ida lumenosa<br />

subr’a-i custas ervas in fiore!<br />

Ti nd’accùrtzia... non t’istes renta-renta...<br />

dami sa manu... beni... m’accuntenta!<br />

477


Càntigu XIV<br />

61 A fiamaridas m’intendo... e pighende<br />

che unda ‘e riu s’amorosa idea!<br />

Mai pro una fémina, una dea,<br />

che como mi so ‘idu ispasimende!<br />

Non m’allumesit gai Issionea 15 ,<br />

mama bella ‘e Pirito, e ne buddende<br />

a tales fia cando a Perseu<br />

m’at generadu su lizu Acrise 16 !<br />

62 Ne d’Agenòre su déchidu ispantu 17<br />

m’at che a tie, o Era, dilliriadu<br />

déndemi a Minos e a Radamantu 18 !<br />

Alacmena e Sèmele 19 accisadu,<br />

ermosuras tebanas, non m’an tantu,<br />

mama sa prima d’Èracle famadu,<br />

de Diónisu Baccu sa segunda;<br />

ne Latona e ne Cèrere sa brunda 20 !–<br />

63 «Faccimannu! –li nêsit sa muzere–<br />

Inoghe, in chima a s’Ida su cuntentu<br />

ti dia dever dunca, a puppa a bentu,<br />

deo catzare! Mudu, pro piaghere!<br />

Non si nd’impudat s’olìmpicu Mere,<br />

si l’ ‘iderat in s’amorosu appentu<br />

furriadu per terra calchi Deu?<br />

Deo bi tenzo a su pudore meu!<br />

64 Ma, si comente as nâdu, t’est s’apprettu<br />

lênde artùrios e conca, o Soberanu,<br />

recuimos, ch’est mezus, chen’isettu<br />

a s’istàntzia segreta chi Vulcanu<br />

fattu nos at cun miràbile manu!<br />

Incue mi possedi. In cussu lettu<br />

faghe de me su ch’as in brama ‘e fàghere<br />

chi t’apo in donzi gana a cumpiàghere!»<br />

478


S’amorosu ‘ordinzu<br />

65 E Zeus, sempre inchesu ‘e passione:<br />

–Si puru est giustu su chi pensas tue,<br />

non timas su matessi, o Giunone,<br />

ca che la fasco a s’Ida in una nue<br />

chi ne da’ affacca e ne da’ aterue<br />

bider nos poden! Mancu Iperione,<br />

pro cantu nd’apat de lugore in s’oju,<br />

in cussu ‘elu bi faghet forroju!–<br />

66 Nêsit Cronide; e ambos duos pare,<br />

leados da’ s’incantu, s’aunesin<br />

in un’abbratzu ‘e gosu. E a lis dare<br />

culvenu modditzosu nde brotesin<br />

ervas e flores, mentre a los fascare<br />

nues allentoridas si pesesin.<br />

E finas s’Ida, che ammajarzada,<br />

s’intragna s’intendesit cumpidada!<br />

67 Pustis cando, agabbados sos disizos,<br />

in bratzos d’Era a Zeus Tronante<br />

si li calaginésini sos chizos,<br />

da-e Nettunu su Sonnu a s’istante<br />

falesit resolutu, in contivizos<br />

s’imbàscia de li gigher importante<br />

chi l’aiat Giunone cumandadu.<br />

E li naresit, appena agattadu:<br />

68 –O Posidone, acco’ su momentu<br />

d’aggiuare che mai a sos d’Atride<br />

e sa vittòria ch’isettan cun fide<br />

finas de lis portare a cumprimentu!<br />

Assoloddadu s’est Zeus Cronide!<br />

Era mi mandat... bae chen’ ‘istentu!–<br />

Nêndeli gai, lu lassesit solu,<br />

e recuesit a s’Olimpu a bolu.<br />

479<br />

Su sonnu<br />

de Zeus


Posidone falat<br />

da-e sos<br />

Acheos<br />

Càntigu XIV<br />

69 E su Mere ‘e s’istérrida marina,<br />

pressosu, in l’intender, che tucchesit<br />

in mesu a sos Acheos e lis nêsit<br />

che tronu abboghinende: –Ohi, ruina!<br />

A su ch’Ettòrre ‘e fagher meledesit<br />

duncas masedos mujamos s’ischina<br />

cunvintos chi a Tròia sa vittòria<br />

tocchet in sorte, sa fama e sa glòria!<br />

70 Cantu nos mancas, o Pelide, cantu!<br />

E finas si nde ‘antat s’atzuridu<br />

fizu ‘e Priàmu! Ma pius de tantu,<br />

si tenimos s’esércitu aunidu,<br />

non bistamos cun su coro frittidu<br />

pro Achille a làstima e rimpiantu!<br />

A nois toccat a nos l’isdighire...<br />

e bi podimos galu resessire!<br />

71 Cheret però chi mente mi ponzedas<br />

e chi sos elmos ch’azis, sos iscudos<br />

e sos arminzos bos los cambiedas<br />

cun àteros prus mannos e pesudos 21<br />

e chi peri su campu los chirchedas.<br />

Si pustis, fattu meu, che atzudos<br />

a fiancu a pare cumbattides<br />

sa sorte ‘oltare in bonu la ‘idides!–<br />

72 Nêsit Nettunu; e cuddos, animados,<br />

sos trastes coittende si buschesin<br />

e sos d’innanti si los giambiesin<br />

cun sos ch’a palas si fin accoados!<br />

Luego prim’Atride a sos soldados<br />

e Ulisse e Tidide si ‘oltesin,<br />

nênde a custu e a cuddu d’aer fide<br />

in sa giustìscia de Zeus Cronide!<br />

480


S’amorosu ‘ordinzu<br />

73 Su cumandu Nettunu soberanu<br />

lêsit degai de sa grega armada<br />

ponìndesi a innante cun s’ispada<br />

che lampu illuinante istrinta in manu.<br />

In su mentre, a s’àtera leada,<br />

fit sos gherreris Èttore troianu<br />

isse puru attruppende pro tentare<br />

s’attaccu detzisivu accurtz’a mare.<br />

74 E cando s’attappesin pare-pare<br />

a tales fintz’a chelu che pighesit<br />

su fragassu ‘e sos trastes, chi su mare<br />

da-e perisse si ch’abbolottesit,<br />

prus de cando lu solet tempestare<br />

sa tìrria de Borea, si che desit<br />

fintz’a sas tendas gregas, affiladas<br />

a palas de sas naves arenadas.<br />

75 E urulesit Ares assassinu<br />

che simmai gosende ‘e s’arrebentu,<br />

sònnios alimentende in dogni sinu<br />

de meressire glòria in su momentu,<br />

paris a fogu ‘essidu, chi su ‘entu<br />

che a porfia arrimat de continu,<br />

e ch’in pèlcias e buscos e laores<br />

lassat, passende, rughes de dolores!<br />

76 Pro primu istesit Èttore atzuridu<br />

a ch’imbolare contr’a Telamone,<br />

bidendesilu innanti a pê’ ficchidu,<br />

sa lantza sua cun atza ‘e leone.<br />

S’attappesit s’arminzu a su cordone<br />

de ferru, chi teniat aunidu<br />

s’iscudu a sas asas de s’ispada,<br />

attesu rimbaltzèndeche ispuntada!<br />

481


Càntigu XIV<br />

77 Si nd’attristesit meda su ‘e Troe<br />

e impressadu desit a calcanzos<br />

torrendesiche in mesu a sos cumpanzos<br />

finas timinde ‘e s’àteru su proe!<br />

Tentesit tando cun diversos banzos<br />

de Salamina su potente eroe<br />

sos brios d’istasire a su dannarzu<br />

regogliende da’ terra unu marrarzu!<br />

78 Da’ una manu a s’àtera ‘ola-‘ola<br />

si lu passesit, faghìndelu andare<br />

che marrócula ‘ettada a cordiola...<br />

pustis pensesit de bi l’avviare.<br />

E cuddu, chi ‘oltadu cola-cola<br />

si fit intantu, su crastu arrivare<br />

s’ ‘idesit in pettora che su lampu<br />

chen’aer tempus de chircare iscampu!<br />

79 Che falesit per terra reu-reu<br />

cun sa néula in ojos, de comente<br />

unu chercu in mesu a su padente<br />

isasciadu da’ su lampu ‘e Zeu!<br />

S’ispada nde perdesit atta-ardente<br />

e, ruinde, restesit Dardaneu<br />

saccarradu, pro bonasorte sua,<br />

da-e s’iscudu in mesu a tanta lua!<br />

80 Si l’avventesin, in lu ‘ider ruttu,<br />

tando sos d’Argo cun pius tenea,<br />

saettas imbolende a cor’alluttu<br />

pro si che lu leare a s’ala achea!<br />

Ma Sarpèdone, Glàuco ed Enea<br />

Polidamante e Agenòre acutu<br />

cun àteros valentes los bidesin<br />

e a s’eroe insoro s’inghiriesin!<br />

482


S’amorosu ‘ordinzu<br />

81 Gai mentre unos tantos valorosos<br />

de s’apprettu sustenian su pesu,<br />

a bratzos che lu lêsin da-e mesu<br />

a Ettòrre atèros coidadosos,<br />

in su carru corchéndelu, pressosos,<br />

chi s’iscuderi teniat mantesu<br />

prontu pro su bisonzu in coa a tottu<br />

e che l’ ‘oghesin da-e s’abbolottu.<br />

82 A s’ala d’Ilione furriesit<br />

sa parìglia ‘e Troe che bolende<br />

e, lómpidu a su Xantu, si frimmesit.<br />

Cue s’amigu, pro l’ ‘ider torrende<br />

galu in brios, sa cara l’infundesit<br />

cun s’abba frisca; e cuddu, attuende,<br />

sos ojos abberzesit sol’appena<br />

drommindesiche pustis sempr’in pena!<br />

83 Foras Ettòrre, cun prus tìrria e briu<br />

s’ ‘oltesin sos ‘nimigos a s’isfida!<br />

E Oileu pro primmu ‘e sa vida<br />

sicchesit filu e bena a Satnìu 22 ,<br />

una lantza lasséndeli felchida<br />

rea in sa ‘entre! D’Enopo 22 su chiu<br />

e d’una Ninfa fit cussu valente,<br />

chérfidu in s’oru ‘e su Satnioente 23 !<br />

84 Bidìndelu per terra chena frua,<br />

tentesit su cumpanzu ‘e vindicare<br />

Polidamante atzudu. A s’ala sua<br />

Protènore 24 deviat capitare<br />

in su mentre: un’arminzu ‘e mala lua<br />

in palas li cravesit e tuccare<br />

che lu fattesit pro s’eternidade<br />

paris cun Satnìu ‘erettu a s’Ade!<br />

483<br />

Sa riscossa de<br />

sos Acheos


Càntigu XIV<br />

85 Abboghinesit tando suddisfattu<br />

s’eroe ‘e Tròia: –Duncas da-e manu<br />

bessida non che l’est sa lantza invanu<br />

a su fizu ‘e Pantoe 25 ... e su piattu<br />

acco’ paris torradu e chittulanu!<br />

Che un’ ‘acchiddu, giaghi t’apo isfattu<br />

ambos benujos, sa lantza, o Danau,<br />

l’impitta andende a su rennu ‘e s’astrau!–<br />

86 Che pìbera chi pistu l’an sa coa<br />

s’altzesin a su ‘antu sos d’Atride,<br />

màssimu a tottu su Telamonide<br />

ch’aiat bidu s’inimiga proa<br />

e istasida sa vittima noa<br />

ruìndeli a costazos! A Pantide 25<br />

tando sa lantza sua ch’imbolesit,<br />

ma, ‘olténdesi, cuddu la vittesit!<br />

87 Ad Archélocu, gióvanu ‘e valore,<br />

però su traste franghesit s’alenu<br />

(ca sa vida cheriat s’Eterrenu<br />

cue leare a su d’Antenòre!):<br />

tra tuju e conca l’intresit a pienu<br />

a s’àter’ala ‘essèndeche a primore,<br />

a tales chi per terra ch’est falada<br />

prima d’issu sa conca ismutzurrada!<br />

88 Tand’urulesit a s’attatta-attatta<br />

a s’inimigu sou Telamone:<br />

–Nâmi, o Polidamante, si cuss’atta<br />

pender ancora a s’ala d’Ilione<br />

faghet su piattu o s’est nessi patta<br />

in s’istadera ‘e oe! Campione<br />

fit su ch’est ruttu cant’a Protenòre,<br />

de s’erèntzia o no de Antenòre?!–<br />

484


S’amorosu ‘ordinzu<br />

89 Tocchesit custa ‘olta a baliare<br />

a sos d’Ettòrre sa beffe e su ‘antu!<br />

Ma ‘idinde Acamante peristantu<br />

chi Prómacu beota 26 ‘e trisinare<br />

su frade fit tentende a cantu a cantu 27<br />

a s’ala sua, de lu saettare<br />

pensesit pro vinditta chen’ ‘istentu<br />

pro li truncare sa vida e s’intentu.<br />

90 Ruesit cuddu, e isse a coro alluttu:<br />

–O Danaos, viles saettadores,<br />

galu calcunu ‘e ois a s’acutu<br />

ferru dardanu tzedit sos ardores!<br />

A Prómacu mirade chen’umores,<br />

pustis mi nâde si l’apo su luttu<br />

vindicadu ‘e su frade chen’isviu,<br />

asi unu gregu non che restet biu!–<br />

91 Tremendu fit s’affeu e che saetta<br />

si l’intendesit in coro s’Acheu!<br />

Tando a dentes istrintas Peneleu,<br />

bramende ‘e li muttire sa prelletta,<br />

sa lantza ch’imbolesit a s’appretta<br />

contr’a Acamante. A Ilioneu 28 ,<br />

chi non s’isettaiat cuss’abboju,<br />

però che la cravesit in un’oju!<br />

92 Da’ sa chea, che binu da’ s’ijette,<br />

attesu che ‘olesit sa puppia<br />

e, sighinde, s’arminzu che a porfia<br />

li trapassesit sa conca in un’ette!<br />

Fizu solu fit isse, ‘e sa zenia<br />

de Forbante 28 su riccu, su ch’Ermète<br />

in cunsideru aiat prus de tottu<br />

de sos de re Priàmu in s’abbolottu.<br />

485<br />

Peneleu<br />

‘occhit a<br />

Ilioneu


Sa ritirada<br />

troiana<br />

Càntigu XIV<br />

93 Appenas ruttu, si l’accurtziesit<br />

e sa conca da’ tuju cun s’ispada<br />

cun unu colpu ebbia li mutzesit!<br />

La regogliesit pustis e, altzada<br />

che sisia tenìndela, urulesit:<br />

–A sa mama, o Troianos, s’imbasciada<br />

portade e a su babbu d’Ilioneu<br />

néndelis: –Bos l’at mortu Peneleu!–<br />

94 S’annùntziu lis porride de dolore<br />

pro ch’issos puru, che-i sa muzere<br />

de Prómacu, fizu d’Alegenòre 29 ,<br />

attittare lu pottan a dovere!<br />

Nois l’amos a fagher, b’at de crêre,<br />

poi muttida a Tròia cun onore!–<br />

Nêsit; e ledros-ledros s’intendesin<br />

coro e benujos cantos l’iscultesin!<br />

95 O Musas gloriosas, chie est bistadu<br />

de sos gregos su mezus campione<br />

da’ cando che un’ira Posidone<br />

s’ ‘oltesit contr’a Ìlion affeladu!<br />

A Irtìu 30 ‘occhesit Telamone<br />

prima de tottu, segnore onoradu<br />

de sos Mìsios; e Antilócu infattu<br />

a Mérmeru e a Falce 31 a disbarattu!<br />

96 Ippotione e Mori settesciados<br />

da’ Merione ruesin ancora<br />

e Perifete e Pròtone 32 isasciados<br />

da’ s’ispada ‘e Teùcro atterradora.<br />

Iperenòre 32 a minuzos fora<br />

galu sos sònnios de glòria bramados<br />

lassesit e pro manu ‘e Menelau<br />

cun unu traste in sa ‘entre cravau!<br />

486


S’amorosu ‘ordinzu<br />

97 Ma chie nde ‘occhesit prus de tottu<br />

istesit d’Oileu sa zenia,<br />

ca niune, currende, in s’abbolottu<br />

teniat che a isse valentia!<br />

Cantos sa die sa morte an connottu!<br />

E gai ‘e samben un’àtera ‘ia<br />

si ch’aundesit s’ilìaca terra!<br />

Oh iscabada, malaitta gherra!<br />

487


Càntigu XIV<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU BATTORDIGHÉSIMU<br />

1 Sigeu [...]Reteu [...]: Sos duos promontòrios de su golfu troianu,<br />

ue fin allogadas sas naves acheas.<br />

2 coro ‘e crabolu [...]: Su crabolu, pro sos antigos, non fit solu s’indicascione<br />

de sa debilesa, ma galu sa de sa vilesa.<br />

3 Porteu [...]: Prìntzipe de Pleurone (o Pléuro) e de Calidone,<br />

babbu de Agrìu, de Melante e de Euneu. Bisaju de Diomede.<br />

4 Adrasto [...]: Re de Argo, tzittade de s’Argólide.<br />

5 Teti [...] Oceànu [...]:Teti fit sa muzere de Océanu. De non cunfùndere<br />

cun Tétide (o Teti), fiza de su deus marinu Nereu e mama<br />

de Achille. Océanu fit su riu ch’inghiriaiat sa Terra e-i sos mares;<br />

babbu antigóriu de tottu sos Deos.<br />

6 Rea [...]: Muzere de Cronos.<br />

7 Emàzia, Tràcia, Pièria [...]: Emàzia fit s’antigu nòmene de sa<br />

Macedònia e galu d’una parte de custa; sa Tràcia una regione a nord<br />

de su Mare Egeu; sa Pièria una regione de sa Tessàglia (o Tessalea).<br />

8 Monte Santu [...]: O Monte Ato, sa punta de su promontóriu de<br />

Acte, in sa penìsula de sa Calcìdia.<br />

9 Toante [...]: Fizu de Baccu e de Arianna, re de Lemno, bisaju de<br />

Euneu.<br />

10 Coo [...]: Ìsula posta a s’intrada de su golfu Caràmicu, inter<br />

Cnidu e Alicarnassu.<br />

11 Pasitea [...] Càrites [...]: Sas Càrites fin fizas de Zeus e de<br />

Eurínome; antzillas de Venus e deas de sa bellesa grasciosa. Pasitea<br />

fit una de issas.<br />

12 Tàrtaru [...]: Sa presone de sos Titanos, posta in s’intragna pius<br />

tuvucca de s’Ade.<br />

13 Lecto [...]: Montes (o promontóriu) de sa Tròade.<br />

14 cimindi [...] calcide [...]: Nòmenes tzertamente fantàstigos. Siat<br />

comente, de cale ae si trattet non si resessit a l’ischire.<br />

15 Issionea [...]: O Dia, muzere de Issione e mama de Piritoe.<br />

16 lizu Acriseu [...]: Danae, fiza de Acrìsiu. Zeus s’aunesit a issa bolténdesi<br />

in proja d’oro.<br />

17 d’Agenòre su déchidu ispantu [...]: Europa, fiza de Agènore fenìciu,<br />

furada da-e Zeus boltadu in trau.<br />

18 Radamantu [...]: Fizu de Giove e de Europa, frade de Minosse<br />

(o Minos). Fit su re de s’Elisu.<br />

488


S’amorosu ‘ordinzu<br />

19 Alacmena, Sèmele [...]: Alacmena (o Alcmena) fit sa mama de<br />

Ércole (o Éracle); Sèmele fit sa mama de Baccu Diónisu, su deus de<br />

sa ‘ide.<br />

20 Cèrere [...]: O Dèmetra. Fiza de Cronos e de Rea, fit sa dea<br />

amparadora de sos laores. Fit rappresentada cun una falche in manu<br />

e cun sa conca coronada de ispigas.<br />

21 pesudos [...]: Massitzos, resistentes.<br />

22 Satnìu [...] Enopo [...]: Gherreri troianu, fizu d’Enopo e de una<br />

Ninfa non mezus pretzisada. Morzesit pro manos de Aiace de Oileu.<br />

23 cherfidu in s’oru ‘e su Satnioente [...]: Cuntzepidu in un’ìscia de<br />

su Satnioente, riu de sa Tròade.<br />

24 Protènore [...]: Fizu de Areilocu, cumandante de sos Beotes.<br />

25 fizu ‘e Pantoe [...] Pantide [...]: Polidamante, fizu de Panto(e). Su<br />

babbu fit unu majorale troianu.<br />

26 Prómacu beota [...]: Gherreri de sa Beòtzia non mentovadu in<br />

aterue, mortu da-e Acamante. Fit fizu de Alegènore.<br />

27 a cantu a cantu [...]: A trettu a trettu.<br />

28 Ilioneu [...] Forbante [...]: Gherreri troianu, fizu de Forbante su<br />

riccu, mortu da-e Peneleu. Sunu mentovados inoghe ebbia.<br />

29 Alegenòre [...]: Alegènore fit su babbu de Prómacu beota.<br />

30 Irtìu [...]: Unu de sos cumandantes de sa Mìsia, fizu de Girtiu.<br />

Lu ‘occhesit Aiace Telamone.<br />

31 Mérmeru, Falce [...]: Gherreris troianos, mortos da-e Antìlocu e<br />

non pius mentovados.<br />

32 Perifete, Pròtone, Iperenore [...]: Gherreris troianos non mezus<br />

connottos, mortos, sos primos duos, da-e Téucro e, su ‘e tres, da-e<br />

Menelau.<br />

489


ILIADE<br />

CÀNTIGU BINDIGHÉSIMU<br />

SA DISFATTA DE SOS ACHEOS<br />

Sa disfatta de sos Acheos


Càntigu XV<br />

SUMMÀRIU<br />

S’ischidada de Zeus Ottavas 1-9<br />

Sos fados benturos 10-14<br />

Giunone recuit a s’Olimpu 15-21<br />

S’ira de Ares 22-27<br />

Iris e Febo tuccan da-e Zeus 28-30<br />

Iris falat da-e Posidone 31-39<br />

Zeus mandat a Febo da-e Èttore 40-49<br />

Sa riscossa de Èttore 50-55<br />

Sa ritirada de sos Acheos 56-69<br />

Sa pregadoria de Nèstore 70-74<br />

Pàtroclo recuit da-e Achille 75-77<br />

Abbolottu mannu sutt’a sas naves 78-86<br />

S’arcu de Téucro 87-92<br />

Intzitos e bisestros 93-107<br />

Sa difesa de sas naves 108-130<br />

Èttore assáltiat sa nave de Protesilau 131-139<br />

492


Sa disfatta de sos Acheos<br />

1 A pala-‘olta 1 intantu che fin dados<br />

sos de Priàmu sutt’a Ilione,<br />

mortos medas lassende isterrijados<br />

in podere de sos d’Agamennòne.<br />

In sos buscos de s’Ida ammajarzados<br />

Zeus in s’ora, a costazu a Giunone,<br />

sos ojos mannos suos abberzesit<br />

e, caschende, sos ossos s’istiresit.<br />

2 Ma restesit a bucca isbambarriada<br />

in s’ ‘ider sutt’a isse su bisestru<br />

chi fin faghinde ‘e sa troiana armada<br />

sos d’Argo e Posidone bratzi-lestru,<br />

reberde custa ‘olta a s’ammaestru 2<br />

de si nd’istare a banda in s’atzuffada!<br />

E finas a Ettòrre dismajadu<br />

notesit, da’ sos suos inghiriadu.<br />

3 S’iscuru! Li ‘essiat da-e ‘ucca<br />

su samben a bultzellos ruju-‘iu,<br />

ca non fit da-e bratzu chena briu<br />

chi li fit rutta in palas sa matzucca!<br />

S’intendesit s’intragna ijucca-ijucca<br />

Zeus mirende a Era e, chen’isviu,<br />

li nêsit oji-tortu: –Espe terranza,<br />

acco’ sestada un’àtera maganza!<br />

4 Mai la tzessas de mi provocare,<br />

ne de ponner a Èttore su camu,<br />

mancu chi t’apan sos de re Priàmu<br />

sos ojos intzegados ambos pare!<br />

Ma tue e tottu t’as bettadu s’amu<br />

e s’ingannia mi deves pagare!<br />

Solu detzider devo sa lescione<br />

si dare prima a tie o a Posidone!<br />

493<br />

S’ischidada<br />

de Zeus


Càntigu XV<br />

5 A ti l’ammentas cando, in pês trattesa<br />

da-e duas incùdines, pianghende<br />

da’ una nue manna pendulende<br />

ti lassei a sa sola e bene presa?<br />

Sos Deos t’intendesin urulende,<br />

ma niunu nde lêsit sa pretesa,<br />

ca da’ s’Olimpu ‘ettadu nde l’aia<br />

su ch’attrividu s’esserat ebbia!<br />

6 De l’isviare a Èracle sa gana<br />

ti ‘enzesit sa ‘olta, cara ‘e fogu,<br />

finas a Coo, pro ch’àtera mattana<br />

l’aeren dadu sos de cussu logu!<br />

A Borea giamesti e in affogu<br />

postu che l’as su fizu ‘e sa galana<br />

Alacmena, sas undas pisulende<br />

daghi da’ Ìlion l’ ‘idesti partende 3 .<br />

7 Ma da-e Coo a Argo, ‘e caddos terra,<br />

mancari a crebu tou, chena dannu<br />

su babbu lu ghiesit, Zeus mannu,<br />

ne tue b’attrivesti cuntierra!<br />

No ischeddas però, ses che s’atterra!<br />

E como fintz’a lettu cun s’ingannu<br />

mi che portas, o sue, trasulera!<br />

Ma ti domo... l’agatto sa manera!–<br />

8 E s’Ojimanna in risposta astuddida:<br />

–L’iscat sa Terra, o Mere soberanu,<br />

su Chelu e de s’Avernu s’oceànu,<br />

sa conca tua l’iscat riverida,<br />

su lettu nostru (e non mi ‘iuro invanu),<br />

s’est Posidone cun atza ‘elenida<br />

a Tròia bisestrende a marrania<br />

pro bìbbiu sou o pro trassa mia!<br />

494


Sa disfatta de sos Acheos<br />

9 Contràriu, e non da’ oe, est frade tou<br />

a re Priàmu e, chena ti timire,<br />

dat a sos d’Argo su favore sou!<br />

E s’est torradu a los favorire<br />

penso siat ca fin a malu prou!<br />

M’inculpas d’ite? Finas ammunire<br />

lu dia cherrer deo a cussu deus<br />

de non bi puntigliare contr’a Zeus!–<br />

10 Si nd’allegresit s’olìmpicu Mere<br />

de sa risposta e nêsit rie-rie:<br />

–O soberana, ojos de chelu, ‘asie<br />

d’amore e de accordu (e t’est dovere!)<br />

ti dês sempre mustrare cun a mie!<br />

A mala ‘oza tando o cun piaghere<br />

bae chi che masedu a su giuale<br />

che lu mujat su tuju s’Immortale!<br />

11 Si faeddadu mi as verdadera,<br />

tucca a sa lestra a s’olìmpicu situ<br />

e los cumanda de custa manera<br />

a Iris e a Febo beneittu:<br />

chi falet da’ Nettunu Pê-lezera<br />

a li narrer chi lasset su cunflittu;<br />

ch’andet invece su Saettadore<br />

a torrare a Ettòrre su vigore!<br />

12 Chi finas a sas naves de Pelide<br />

che los accorret disizo Ilione<br />

cun determinu nou a sos d’Atride!<br />

Cherzo ch’ ‘idinde sa distrussione<br />

intret in gherra pro s’affriscione<br />

Pàtroclo... e chi lu ‘occat Priamide<br />

appoi chi su gióvanu de glòria<br />

s’est cobertu a mentovu pro s’istòria!<br />

495<br />

Sos fados<br />

benturos


Giunone<br />

recuit a<br />

s’Olimpu<br />

Càntigu XV<br />

13 E cherzo chi, canténdeli su teu,<br />

de sa vinditta s’intendat sa brama<br />

in coro Achille, ardente che fiama,<br />

e chi, torradu in mesu a sos d’Atreu,<br />

atterret a Ettòrre dardaneu!<br />

Chi ruat pustis, ma cun bona fama,<br />

sa ‘idda de Priàmu in manu anzena,<br />

segundu sos cunsizos de Atena 4 .<br />

14 Como l’ischis cal’est s’ùltimu Fadu!<br />

Ma chi nemos de ‘ois, deu o dea,<br />

s’attrivat a intrare in sa pelea!<br />

S’affeu bramo d’ ‘ider vindicadu<br />

fatt’a Pelide da’ sa Ghia achea<br />

prim’ancora però, giaghi giuradu<br />

l’apo a Teti, addaghi sa dechída<br />

sa gràscia, imbenujada, m’at pedida!–<br />

15 Nêsit Zeus; ed Era suddisfatta<br />

a su monte ch’ ‘olesit chen’ ‘istentu<br />

de sa giaria, che su pensamentu<br />

cant’a narrer velotze paris patta!<br />

Cue sos deos in divertimentu<br />

buffende in coppas de oro e de prata<br />

b’agattesit Giunone, a una mesa<br />

inghiriados tottu in cuntentesa.<br />

16 In su la ‘ider si pesesin reos<br />

porrìndeli una coppa sos Divinos<br />

chie a risittos e chie a inchinos.<br />

Ma ne a deas Giuno e ne a deos<br />

pretziesit in s’ora, ca pidinos<br />

in conca aiat d’àteros impreos!<br />

Solu da-e Temi 5 , cara ‘e rosa,<br />

lêsit sa tatza. E cudda a sa diosa:<br />

496


Sa disfatta de sos Acheos<br />

17 –Ue che fis mi nara, o Soberana.<br />

In cara ti si legget s’assucconu!<br />

Ello brigada su Mere ‘e su tronu<br />

t’at ancora ponìndeti in mattana?–<br />

E sa Reina rispondende a tonu:<br />

–Fiza de Gea e d’Uranu 6 galana,<br />

cantu siat cun megus tirriosu<br />

Zeus già l’ischis e irrispettosu!<br />

18 Ma tue sighi, sighi a los attender<br />

finas a cando an boza ‘e divertire!<br />

Comente pensat posca ‘e trobeire<br />

Zeus su Fadu azis a intender<br />

de s’ilìacu chertu! Riferire<br />

bos lu dev’ ‘eo... e l’at a cumprender<br />

finas chie gallizat prus de tottu 7<br />

bramende àtera sorte in s’abbolottu!–<br />

19 Nêsit Era oji-giara e si setzesit,<br />

sas laras iscanzende accalaizu<br />

chena mustrare presse o mover chizu,<br />

lassende in duda a chie l’intendesit.<br />

Pustis, che cando li deret fastizu<br />

sa festa insoro, lis abboghinesit:<br />

–Loccos chi semos! Ello b’at de crêre<br />

de poder cuntrastare a Zeus mere!<br />

20 Diamos cherrer ch’esserat ‘asie,<br />

de resessire a l’imboligare!<br />

Però de ‘ois naràdemi chie<br />

l’as póttidu a porfia superare?<br />

Faghet nos lassat, emmo, notte e die...<br />

ma si bi proat a lu contrariare<br />

calicunu in su chi cheret Issu<br />

a bider si lu ‘inchet o nd’est bissu!<br />

497


S’ira de Ares<br />

Càntigu XV<br />

21 Isse est su Mere! Isse su prus forte...<br />

nois devimos baliare ebbia;<br />

ne balet a tentare marrania<br />

si no nos ch’ ‘ettat da-e custa Corte!<br />

Leade como s’orrorosa sorte<br />

ch’in Tròia est toccada a sa zenia<br />

de Ares nostru, a Ascaláfu mannu,<br />

e mi nâde s’est giustu tantu dannu!–<br />

22 Restesit marmuradu deus Marte!<br />

Si mazesit sas còscias e pianghende<br />

nêsit: –O Deos, no! Deo in disparte<br />

non mi nd’isto! Su chi so intendende<br />

merítat chi bi fale a fagher arte!<br />

Mancari l’isca chi so arrischende<br />

chi cun su lampu mi settèsciet Zeu,<br />

troppu lu sento, ca fit fizu meu!–<br />

23 A s’Assucconu e a su Terrore<br />

tando ‘e li giungher nêsit chen’ ‘istentu<br />

sos caddos suos lèbios che bentu,<br />

mentres isse s’armait a primore!<br />

Ma, timinde ‘e s’olìmpicu Segnore<br />

s’ira dannarza, Atena in su momentu<br />

l’andesit a costazu, nde li lêsit<br />

elmu, lantza e iscudu e l’avvertesit:<br />

24 –O cherveddi-tzoccadu, frimma incue!<br />

Perder ti cheres? O forsi pretendes<br />

de ‘oltulare a Zeus própriu tue?<br />

Sas orijas las as, ma non intendes!<br />

Nâdu nos l’at Giuno e non t’arrendes?!<br />

Su dolore e-i s’ódiu t’an che nue<br />

sos ojos saccarradu e su giudìsciu!<br />

Gai pones s’Olimpu in pergiudìsciu!<br />

498


Sa disfatta de sos Acheos<br />

25 Non crês chi si t’ ‘iderat Zeus santu<br />

a pius de ti poder saettare,<br />

lassadu s’abbolottu, diat pigare<br />

a custu Monte e fintz’a tottucantu,<br />

coment’est suspettosu, mattanare?<br />

Mannu est su dolore e su piantu<br />

tristu e sintzeru, o frade, e los cumprendo!<br />

Ma ch’arrejones puru ti pretendo!<br />

26 E cantos non nd’at mortu ‘e campiones<br />

paris fortes o pius de fizu tou?<br />

E cantos nd’at a morrer puru a nou<br />

gittos che da-e malos buliones!<br />

Tzedit donzunu a su Destinu sou,<br />

ne balen contr’a Issu rebelliones!–<br />

Si cagliesit Minerva e a si sêre<br />

tucchesit de sa gherra s’altu Mere!<br />

27 A Iris e a Febo tando a fora<br />

giamesit, faghìndelis s’ojittu,<br />

Giuno e lis nêsit: –Zeus beneittu<br />

chi tucchedas cumandat própriu in s’ora<br />

e chen’imbaru a su gargàreu situ!<br />

Bazi e ponide mente!– A sa dimora<br />

ch’intresit pustis Era bratzinîda<br />

e sos Deos, a bolu, a s’ala ‘e s’Ida!<br />

28 Subr’una chima, addaghi b’arrivesin,<br />

da’ nues maestosas coronada<br />

de su Gàrgaru ‘enosu l’agattesin<br />

a manu in barra sa Ghia sobrada,<br />

che s’isetterat zente, e si mustresin.<br />

Sa cara si l’est che allughinzada<br />

da-e sa cuntentesa a su Tronante<br />

ambos bidendesilos a innante.<br />

499<br />

Iris e Febo<br />

tuccan da-e<br />

Zeus


Iris falat da-e<br />

Posidone<br />

Càntigu XV<br />

29 E suddisfattu, pensende a comente<br />

a su cumandu l’aiat Giunone<br />

in tottu e in pag’ora postu mente,<br />

nêsit a Iris: –Fala a Ilione,<br />

o Pê-lezera, e dali a Posidone<br />

pretzisu cust’avvisu: chi repente<br />

lu lasset s’abbolottu e a torrare<br />

coittet a s’Olimpu o a su mare!<br />

30 Ma si Nettunu non s’assuggetterat<br />

a sos cumandos mios volenteri,<br />

e a los cuntrastare s’attriverat,<br />

mezus chi non lu fattat li referi!<br />

Ca si, comente nât, si cunsiderat<br />

cant’e a mie potente gherreri,<br />

chi s’est faddinde su frade mazore<br />

luego li dimustrat a primore!–<br />

31 Mancu aiat cumpridu su Tronante<br />

de li porrer s’allega, chi sa Dea<br />

a sa ‘idda ch’ ‘essesit dardanea<br />

a bolu fùrriu, in tottu simizante<br />

a su ‘entu astraosu de Borea,<br />

fizu de s’Etra 8 , addaghi abbundante<br />

da-e s’aera nd’ ‘ettat che a porfia<br />

su ràndine maduru che laddia!<br />

32 E li naresit, appena agattadu,<br />

ponìndesi a costazu Iris donosa:<br />

–O Mere mannu de s’unda ispumosa,<br />

frade tou a inoghe m’at mandadu,<br />

Zeus Cronide, e m’at cumandadu<br />

cust’imbasciada ‘e ti porrer pressosa:<br />

da’ s’abbolottu nâchi a ti nd’ ‘essire<br />

e a sa sea tua a recuire!<br />

500


Sa disfatta de sos Acheos<br />

33 Si no aggradesseras s’avvertèntzia<br />

e tenteras d’intrare in marrania,<br />

mezus ti nd’ista in bona ausèntzia;<br />

ca s’est beru chi crês de valentia<br />

de nd’aer cantu a s’eterrena Ghia,<br />

nâchi ti mustrat isse chi potèntzia<br />

ne tue e ne niune nd’at che Zeus!–<br />

E, airadu, in risposta su deus:<br />

34 –Prepotèntzia est sa sua bella e bona!<br />

Emmo ch’est forte... e chie bi lu negat?<br />

Ma est própriu su pôre ‘e cussa trona<br />

chi a boltas lu tzoccat e l’intzegat!<br />

Tando l’ammento (e gai s’assussegat)<br />

chi tres fizos a sa potèntzia Crona<br />

Rea li desit cun paris amore:<br />

Zeus, Nettunu e Ade su minore.<br />

35 In tres partes l’at Cronos soberanu<br />

partida s’eredàntzia e dada a sorte:<br />

deo su regnu apesi ‘e s’Oceànu<br />

e Ade su guvernu de sa Morte,<br />

Terra isse, Chelu e s’olìmpica Corte!<br />

Ma chie siat prus forte o metzanu<br />

cumproadu non l’amos, si l’ammentet!<br />

E tando intr’ ‘e su sou s’ausentet!<br />

36 Chi cumandet a Era e a sos fizos<br />

(ca già est manna intantu s’erèscia)<br />

addaghi sunu cussos sos disizos!<br />

A mie non mi seghet sa pascièscia!<br />

E coment’eo non li do fastizos<br />

non mi nde diat, ne mi pedat chèscia!<br />

E de cant’isse tenet in appittu<br />

non mi nde faghet ne caldu ne frittu!–<br />

501


Zeus mandat<br />

a Febo da-e<br />

Èttore<br />

Càntigu XV<br />

37 E Iris in risposta Pês de ‘entu:<br />

–Pilibiaittu Mere de su mare,<br />

adducas de abberu ses cuntentu<br />

chi a Zeus li deva relatare<br />

su chi m’as nâdu? A contrariare<br />

betzos e mannos su risentimentu<br />

de sas Erinnes 9 felosas s’offendet!<br />

E chie at cabu custu lu cumprendet!–<br />

38 «O Iris limba ‘e mele, faeddadu<br />

–rispondesit Nettunu– at cun sabiesa,<br />

a tales chi m’intendo sulenadu<br />

da’ sa de Zeus felosa pretesa,<br />

chi, ti repito, sonat che offesa<br />

a chie est che a isse ‘e sambenadu!<br />

Che a tie prudente e de valore<br />

diat dever esser donz’imbasciadore!<br />

39 Nâli chi mi retiro... ma ischire<br />

dêt su Tronante sa minetta mia!<br />

Si penserat de non la destruire<br />

a Ìlion bentosa, a dispettia<br />

aginde contr’a cuddos chi punire<br />

cheren de Paris sa traittoria<br />

(e in s’Olimpu semos sos piusu),<br />

ch’ ‘essimos a sa mala pro s’abusu!»<br />

40 Nênde gai, da’ mesu a sa pelea<br />

si che tucchesit Posidone a fora<br />

e lestru in s’oceànica dimora<br />

si retiresit. E galu sa dea<br />

a sa chima torresit gargarea<br />

a porrer sa risposta alleviadora.<br />

E, in l’intender sa relata, Zeus<br />

nêsit a su de s’arcu fizu e deus:<br />

502


Sa disfatta de sos Acheos<br />

41 –Postu mente m’at duncas Posidone!<br />

E bene at fattu, si no s’abbolottu<br />

chi nd’aia pesadu, e cun rejone,<br />

deos e deas de s’Olimpu, tottu,<br />

e sos de s’Ade l’aizis connottu!<br />

Dadu l’aia tale lescione<br />

chi pius mai si fit attrividu<br />

de mi contrariare s’atzuridu!<br />

42 Como bae però, o Saettante,<br />

e, cun s’égida in manu infioccada,<br />

sos d’Argo terrorìzami a s’istante!<br />

Faghe pustis ancora una tuccada<br />

a u’est su troianu cumandante<br />

e s’atza manna ch’at sempre mustrada<br />

in chentu e prus peleas bi la torra,<br />

pro ch’a sos suos lis sonet sa corra!<br />

43 Chi che los catzen finas a su portu<br />

galu una ‘olta cherzo a sos Danaos<br />

e chi prus d’unu bi nde lassen mortu<br />

a pal’insegus fuinde, accamaos!<br />

Gai est bellu e pattadu cuddu tortu 10 !<br />

Decomente los bider cumpensaos<br />

pensamos posca a sos de prim’Atreu.<br />

Ma bae como, bae, fizu meu!–<br />

44 Che ‘olesit de s’arcu su Segnore<br />

a Ìlion da-e s’Ida saettende<br />

che in s’aera s’abbramidu astore<br />

addaghi est a calch’ae persighende.<br />

Sétzidu l’agattesit a Ettòre<br />

per terra, a manu in conca, osservende<br />

che s’esseran fulanos sos cumpanzos,<br />

galu attambainadu da’ sos banzos!<br />

503


Càntigu XV<br />

45 Curtzu però non s’intendiat prusu<br />

s’alenu che a prima e in s’ischina<br />

cúrrerli su suore sutta e susu<br />

che buttios ‘elados de rosina!<br />

Si l’accurtziesit Febo e che delusu:<br />

–O Èttore, –li nêsit– raighina<br />

no est sa tua inneuddada e mala!<br />

It’as, s’est chi ti nd’istas a un’ala?–<br />

46 E s’eroe torréndeli faeddu<br />

cun unu filigheddu ‘e oghe appena:<br />

–E cale deus ses? Si a toccheddu<br />

gitto ancora sa conca e so in pena,<br />

est ca m’at Aiace su cherveddu<br />

cun unu crastu tzoccadu e sa vena<br />

sicca approbe ‘e sa vida! M’at salvadu<br />

s’elmu meu de brunzu ‘ene forradu!<br />

47 A narrer ch’assumancu pro un’iscutta<br />

mi che so ‘idu passizende in s’Ade<br />

e própriu mentres chena piedade<br />

accorrende a sas naves sutta-sutta<br />

la fimis cussa ratza e derrutta<br />

approbe a l’ ‘ider pro s’eternidade!–<br />

E Febo: –Ti consola, o Dardaneu,<br />

ca bon’affianzu t’at mandadu Zeu!<br />

48 S’ispada mia d’oro acco’ inoghe,<br />

sa d’Apollo so nênde, fittiana<br />

a costazu ‘e sa ‘idda troiana<br />

e non da’ oe! Como ‘etta ‘oghe<br />

a sos gherreris e a sa mattana<br />

los intzita, pro ch’a su frie e coghe<br />

donzunu d’issos s’intendat, che mai<br />

detzisu a nde cumprire s’arguai.<br />

504


Sa disfatta de sos Acheos<br />

49 A innante b’and’ ‘eo e a sos d’Atreu<br />

los buluzo a un’ira e ponzo in fua!<br />

Pesa però, ch’est passada sa lua!<br />

Ajo’, move... benide fattu meu!–<br />

Nêsit su deus; e su dardaneu<br />

intr’ ‘e sas venas sa pérdida frua<br />

si l’intendesit a fùrriu torrare<br />

che caddarida in tempestosu mare!<br />

50 Che cando da’ s’istalla u’est serradu<br />

poi d’aer segadu su presorzu<br />

foras ch’istuppat su caddu, ne s’orzu<br />

pius li bastat chi l’aian dadu,<br />

e curret d’abbas lìmpias in bisorzu<br />

e da’ lìeros padros attiradu,<br />

a bàttiles s’isciuma ispramminende,<br />

a tales fatt’a Febo Ettòre ‘olende!<br />

51 In su lu ‘ider galu a s’ala insoro<br />

s’animesin ancora sos d’Ilione,<br />

paris cantu s’intendesin su coro<br />

puntu a istillu sos d’Agamennòne,<br />

màssimu a tottu ca in bisos d’oro<br />

fin sos pius, pensende a Telamone<br />

e a comente l’aiat colpadu<br />

cun unu crastu a conca e settesciadu!<br />

52 Gai che cando canes e canarzos,<br />

mentres approbe a una craba ‘e monte<br />

o a unu chervu cun corros in fronte,<br />

ch’iscàmpiu andat chirchende in sos ruarzos,<br />

sun a li minter dentes e attarzos<br />

e tott’in una s’agattan de fronte<br />

unu leone mannu e fuin tottu,<br />

gai sos d’Argo, a Èttore connottu!<br />

505<br />

Sa riscossa<br />

de Èttore


Sa ritirada de<br />

sos Acheos<br />

Càntigu XV<br />

53 Tand’ ‘e s’Etòlia Andrèmone Toante 11 ,<br />

gherreri che a pagos valorosu<br />

cantu in su faeddare giudisciosu,<br />

nêsit a tottu: –Oh, sorte menguante!<br />

Mortu lu crêiamis pagu innante<br />

d’Ilione s’eroe prus famosu<br />

e como millu torra a crista altzada,<br />

terrìbile che sempre a manu armada!<br />

54 Adducas giagaradu fintz’a s’Ade<br />

non che l’at Aiace a su Dardanu!<br />

Bardiadu l’at calchi Soberanu<br />

o Zeus própriu! Acco’ sa veridade!<br />

Eallu ‘enzende che lupu montanu<br />

a s’ala nostra, chena piedade<br />

detzisu ‘alu una ‘olta a nos felchire<br />

dentes in s’arguene e a nos bocchire!<br />

55 Ma si penseran sos ch’in Argo an bantu<br />

d’esser sos pius fortes de ficchire<br />

inoghe accurtzu meu, resessire<br />

diamos, penso deo, peristantu<br />

su chi bramat in coro ‘e l’impidire!<br />

A sas naves sos àteros intantu<br />

lòmpere dian dever in lestresa<br />

pro b’approntare s’ùltima difesa!–<br />

56 A su cumbidu prontos l’inghiriesin<br />

Merione, Aiace, Idomeneu,<br />

Téucro e Megete, a su deu<br />

simizante ‘e sa gherra, e isettesin<br />

a pê’ frimmu a Ettòrre Priameu.<br />

E, cumprendinde, a bolu si tucchesin<br />

a su portu sos àteros soldados<br />

ponìndesi a corona, bratzarmados!<br />

506


Sa disfatta de sos Acheos<br />

57 Acco’ cumpattos intantu avantzare<br />

sos Dardanos fatt’a su Priamide<br />

pretzédidos da’ Febo cun s’egìde 12 ,<br />

chi cun arte fattesit chena pare<br />

in Mongibella Vulcanu a Cronide.<br />

Los cheriat cun cussa ijantinare<br />

su deus a sos d’Argo, a pesa e rue<br />

fuinde pro los bider in tottue!<br />

58 Gai ‘enzesin a pare, abboghinende,<br />

de sàmbene e de glòria in bramosia,<br />

e finas a su chelu ‘alu una ia<br />

cun una nue ‘e piùere pighende<br />

s’upa s’ ‘idesit de sa disania!<br />

E sas fritzas, sas lantzas che chirchende<br />

s’inimigu parian a sa sola<br />

da’ un’a s’ater’ala bola-‘ola!<br />

59 Finas a cando s’égida eterrena<br />

non nde ‘oghesit Febo onnipotente<br />

agguantesit Argo, e dignamente,<br />

s’apprettu ‘e sos de Troe. Ma appena<br />

bi lis mustresit, biancos de carena,<br />

fuesin sos Acheos, decomente<br />

a s’inghelada s’ispramminat s’ ‘ama<br />

duas feras bidinde, ojos che frama!<br />

60 Che-i s’espe istrobbada in s’ ‘ana sua<br />

s’ ‘ettesin tando contr’a su Danau<br />

sos de Priàmu: Èttore sa frua<br />

lêsit a Stìchiu innanti, che giau<br />

felchìndeli una lantza ‘e mal’antua<br />

da-e pala a pettorra; Arcesilau<br />

ruesit posca, amigu ‘e Menesteu,<br />

galu pro manos de su Dardaneu!<br />

507


Càntigu XV<br />

61 A Medonte e a Iasu 13 settesciesit<br />

fattu-fattu Enea in conzuntura,<br />

ispozèndelos puru ‘e s’armadura.<br />

Da’ Oileu su primu naschesit<br />

foras de sa Locríde fattu a fura<br />

e, sicomente unu frade ‘occhesit<br />

d’Eriopide 14 , sa ‘ìdriga sua,<br />

in Fìlace 15 viviat a s’accua.<br />

62 Da-e Sfelo Bucólide 16 naschìdu<br />

fit Iasu invece, bonu cumandante<br />

de su d’Atene esércitu atzuridu.<br />

Posca pr’ onore de Polidamante<br />

ruesit Mecisteu e, istasidu,<br />

Echìu 17 da-e Pólite a s’istante.<br />

Lêsit sa vida Agènore a Cloneu 18<br />

e a Deiocu 19 Paris priameu.<br />

63 Fuinde a pal’insegus, che fin dados<br />

sos Danaos intantu a sa muràglia,<br />

ùltim’amparu ‘e sas naves, ‘prettados<br />

da’ sos de Troe astores de iscàglia,<br />

chi, a tales fin seguros e leados<br />

de nd’agabbare in tottu sa battàglia,<br />

ch’a ispozare mortos e feridos<br />

s’ ‘istentaian finas divertidos!<br />

64 Cun cant’aiat briu in s’arghentolu<br />

abboghinesit tand’Ettòrre: –O frades,<br />

lassade ‘e còglier pannos s’oriolu!<br />

Lênde sas naves sas abilidades<br />

mi mustrade, ch’est prus mannu consolu<br />

su ch’a Tròia e a bois procurades!<br />

Adducas, fortza paris! Acco’ s’ora<br />

sa zente istranza ‘e che catzare a fora!<br />

508


Sa disfatta de sos Acheos<br />

65 Ch’avantzemos cumpattos bos pretendo<br />

gridende iscaratzados: –Libertade!–<br />

Ma si nde ‘ido calcunu o intendo<br />

dudosu o a murrunzos, lestru a s’Ade<br />

giuro ch’in cara a tottu che lu rendo,<br />

ne làgrimas at aer de piedade<br />

da’ sos suos, ne fogu e sepoltura,<br />

s’est chi lu lasso a canes in pastura!–<br />

66 Nêsit; e urulende isfuettesit<br />

sos caddos e sos coros Priameu;<br />

pustis a lantza in resta si ‘ettesit<br />

che leone famidu in su peleu!<br />

E, fattu sou, s’esércitu intreu<br />

che riu in piena si tucchesit<br />

boghiende isse puru, a coro alluttu,<br />

detzisu a còglier su bramadu fruttu!<br />

67 Imperistantu Apollo, altu che monte,<br />

sighinde innanti a tottu a avantzare,<br />

valutesit, ponìndesi de fronte,<br />

cun sos pês sa muràglia ‘e nde lampare<br />

e cun sas pedras de b’apparinare<br />

sa cora posta in tundu e unu ponte<br />

longu e largu ‘e frommare, paris cantu<br />

su trettu d’una lantza ‘ettada a bantu!<br />

68 Decomente gioghende in sa marina<br />

ammanizat casteddos cun sa rena<br />

e turres sa biada piseddina<br />

e, pustis pagu, cun cara serena<br />

los càttigat e faghet a farina,<br />

ca giambat giogu, a tales, appena<br />

sos pês divinos Febo b’arrumbesit,<br />

che asciutza su muru nde falesit!<br />

509


Sa pregadoria<br />

de Nèstore<br />

Càntigu XV<br />

69 Bidinde de su deus su portentu,<br />

a una ‘oghe Ettòrre e sos soldados<br />

ch’istuppésini cue, resinnados<br />

sa gherra ‘e nd’agabbare in su momentu.<br />

Ma cun paris valore e ardimentu<br />

a s’àter’ala, mancari accamados,<br />

resistesin sos d’Argo a pê ficchidu<br />

a s’ira anzena e de Febo ‘elenidu!<br />

70 E pius d’unu, in mesu a tant’orrore,<br />

si nd’ ‘idiat da’ Zeus invochende<br />

a manos giuntas amparu e amore.<br />

Nêsit tando, sos ojos artziende<br />

a s’olìmpicu Mere, re Nestòre:<br />

–O babbu affriscionosu, si preghende<br />

t’at mai in Argo calcunu onoradu<br />

non lu lasses –t’imploro– ismentigadu!<br />

71 Si còscias rassas d’ ‘ulos e d’ ‘arveghes<br />

pro a tie ch’ ‘ettemis in su fogu<br />

e tue in chelu isfuettende a grogu<br />

giustìscia promittesti, chi l’intreghes<br />

a nois sa vittòria e chi lis seghes<br />

s’ardore chi nos ponet in affogu<br />

ti pedo a sos de Troe ‘alu una ia<br />

a coro in manu, o soberana Ghia!–<br />

72 L’intendesit Cronide a Gereneu<br />

e sa risposta li desit a tonu<br />

in sa giaria ‘e su chelu unu tronu<br />

faghinde rodulare a giru intreu.<br />

Ma lu lêsin sos d’Ìlion su de Zeu<br />

che pro a issos apprettosu ispronu<br />

e cun ojos de sàmbene inganidos<br />

a innanti sighésini accanidos!<br />

510


Sa disfatta de sos Acheos<br />

73 Decomente su fiancu d’una nae<br />

supèrat in s’istérrida in tempesta<br />

de su mare un’unda, alta che ae,<br />

da’ sa ‘èttia susténnida molesta<br />

d’unu ‘entu tirriosu, e dannu grae<br />

li procùrada, a tales funesta<br />

resultesit de Tròia s’avantzada<br />

appenas sa muràglia superada!<br />

74 E mentres sos d’Ettòrre gherraian<br />

chie a pê’, chie a caddu o da’ su carru,<br />

de lis ponner sos d’Argo calch’abbarru<br />

da-e subr’a sas naves tentaian<br />

cun fustes longos meda e los punghian<br />

cun sa punta de brunzu, che in s’affarru<br />

chie sa leppa si solet bogare<br />

pro poder ferrer chena s’acchintare!<br />

75 Finas a cando in s’oru ‘e sa muràglia<br />

a sos cumpanzos Pàtroclo ‘idesit<br />

sustenner paris patta sa battàglia,<br />

a s’intra e bessi in sa tenda s’istesit<br />

d’Euripìlo e lu meighesit,<br />

ca feridu l’aiat un’iscàglia 20<br />

de sa de Paris famada abbalestra<br />

a subra ‘e su ‘enuju ‘e s’anca destra.<br />

76 Ma cando s’abbizesit chi giampadu<br />

ch’aian cora e muru sos Dardanos,<br />

nêsit in suddu a s’amigu lantadu<br />

colpéndesi sas còscias cun sas manos:<br />

–Inoghe, frade caru, ausentadu<br />

non potto prus trattènnere. Lontanos<br />

non sun sos de Priàmu da’ su portu<br />

e ghèrrana sos d’Argo a coro mortu!<br />

511<br />

Pàtroclo<br />

recuit da-e<br />

Achille


Abbolottu<br />

mannu sutt’a<br />

sas naves<br />

Càntigu XV<br />

77 Da’ s’iscuderi fàgheti assistire.<br />

Da’ su cumpanzu ch’apo pius bonu<br />

recuire dev’ ‘eo a li pedire<br />

pro frades nostros aggiudu e perdonu!<br />

E si cherferat su Mere ‘e su Tronu<br />

bi dia poder finas resessire,<br />

ca d’un’amigu su bonu faeddu<br />

est che in notte fusca lughe ‘e isteddu!–<br />

78 Su tempus de li porrer su saludu,<br />

pustis tucchesit Pàtroclo che bentu!<br />

A sa tìrria ‘e s’ilìacu attraghentu<br />

resistinde cun ànimu fortzudu<br />

fit Argo intantu, che simmai atzudu!<br />

Gai, pro cant’impignu e ardimentu<br />

ambas partes ponzeran in s’apprettu,<br />

nemos nd’ ‘essiat da-e cussu trettu!<br />

79 Fit a tales sa forza paris patta<br />

chi che a lentza pariat signada<br />

sa làccana ‘e sa gherra a filu d’atta;<br />

própriu comente a lentza ‘enit marcada<br />

pro la segare in manera isatta<br />

da’ unu mastru ‘e àscia e impittada<br />

una de linna maestosa trae<br />

pro fagher sa carena d’una nae!<br />

80 Tentesit tando Ettòrre ‘alu una ia<br />

sa nae ‘e conchistare ‘e Telamone;<br />

ma li neghesit, gherrende a porfia,<br />

s’eroe ‘e Salamina s’intentzione,<br />

finz’arrischende, cun atza ‘e leone,<br />

de li dare mattana a dispettia!<br />

In debadas però! A tales Zeu<br />

cheriat s’abbolottu in cancalleu!<br />

512


Sa disfatta de sos Acheos<br />

81 A sa de Clìziu valorosa frua 21 ,<br />

però trunchesit in s’ora s’umore<br />

cun una lantza Aiace a moda sua:<br />

de s’ ‘alanzare infattis fit s’unore,<br />

tucchende a pala ‘e su fradile Ettòre<br />

a teda allutta in manos, a s’accua<br />

d’inchèndere ‘e su gregu su navizu<br />

e meressire fama a ispantizu!<br />

82 Ma fit prus manna d’isse cuss’impresa,<br />

s’est chi s’iscuru a bucca isbambarriada<br />

subra s’àccia ruesit galu atzesa<br />

nênde adiu cun un’iscalcanzada<br />

a sos sònnios de glòria! A cara inchesa<br />

nêsit in l’ ‘ider tando sa sobrada<br />

ghia dardana: –Sighide a gherrare,<br />

o frades, chena bos disanimare!<br />

83 A Caletòre 21 lestros che portade<br />

pro chi non nos l’ispozen sos Acheos,<br />

giagh’est mortu, cumpanzos dardaneos,<br />

dies giaras bisende ‘e libertade!<br />

A cussos canes non bi lu lassade!<br />

Oe si cumprin sos destinos reos!–<br />

Nênde gai, sa lantza ch’imbolesit<br />

contr’a s’Aiace, ma si lu faddesit!<br />

84 A Licofrone 22 trunchesit su briu<br />

però su malu traste ‘ola-‘olende,<br />

s’iscuderi d’Aiace, chi gherrende<br />

fit cun atza in sa punta ‘e su naviu!<br />

In s’orija l’intresit muidende<br />

e per terra, mischinu, ancora ‘iu<br />

nd’istrombulesit su fizu ‘e Mastòre<br />

tucchéndesi a s’eternu iscurigore.<br />

513


S’arcu de<br />

Téucro<br />

Càntigu XV<br />

85 Da’ s’ìsula ‘e Citera 23 fit fuidu<br />

a sa ‘idda d’Aiace Licofrone,<br />

ca mortu aiat su malattrividu<br />

un’inimigu sende in chistione.<br />

Lu ‘idesit ruinde Telamone<br />

e a su frade nêsit attristidu:<br />

–Mira, o Téucro, mira cale sorte<br />

toccada est mala a Mastoride forte!<br />

86 Cun un’aina Ettòrre nos l’at mortu<br />

su ch’aimis che frade intro ‘e domo!<br />

Mìralu cue, istérridu in su portu...<br />

e deo a su dannarzu non lu domo!<br />

Tue cun s’arcu ti bi proa como,<br />

abbissi ti l’ ‘alanzas s’accunortu!<br />

O s’arminzu chi Febo ti at dadu<br />

non l’impittas ca ti s’est taruladu?!–<br />

87 A s’affeu ‘e su frade, una saetta<br />

contr’a Ettòrre lestru ch’imbolesit;<br />

ma fruschinende cudda ‘eretta-‘eretta<br />

in su tuju de Clito 24 si felchesit,<br />

chi de su cabu ghiende a s’appretta<br />

fit su carru, e mortu nde l’ ‘ettesit!<br />

Gióvanu fit s’eroe e de valore,<br />

de s’ereu nobìle ‘e Pisenore 24 .<br />

88 Si lampesit Panto’ Polidamante,<br />

in s’ ‘ider ch’a su tzoccu ambos fiados<br />

si fin a caddaridas suberiados,<br />

a los rentenner prima e a distante<br />

pro che los gigher posca asseliados.<br />

Ad Astinòe 25 chi fit cue innante<br />

los cunsignesit, fizu ‘e Protaone 25 ,<br />

chi che los lêsit da’ su bulione.<br />

514


Sa disfatta de sos Acheos<br />

89 Un’ateruna fritza imperistantu<br />

che ponzesit detzisu a non faddire<br />

Téucro in s’arcu. E a l’istasire<br />

fit resessidu, si Cronide santu<br />

a s’istirada non l’aeret frantu<br />

su nérviu a su danau! Permittire<br />

non li podiat s’eterrena Altesa<br />

s’onore ‘e si ‘antare ‘e tant’impresa!<br />

90 Lerzu-lerzu ch’istuppesit s’arminzu<br />

e s’arcu li ruesit da-e manu,<br />

lasséndelu incantadu! In pistighinzu<br />

nêsit tando a su frade: –Ohi, ch’est vanu<br />

su peleare nostru! E già s’ordinzu<br />

s’est avverende ‘e Zeus soberanu!<br />

Si no est goi, e proite segadu<br />

si m’est s’arcu addaghi fit puntadu?–<br />

91 E Telamone: –Làssalos per terra<br />

fritzas e arcu, o Téucro valente!<br />

T’arma d’iscudu e lantza e-i sa gherra<br />

sighi a costazu nostru dignamente!<br />

E giaghi a Zeus fintza onnipotente<br />

tenimos contra in custa cuntierra<br />

ch’a Troe cheret dare sa vittòria,<br />

meressìmunos nessi fama e glòria!–<br />

92 A s’avvertèntzia, arrischesit solu<br />

de nde regòglier s’arminzu divinu<br />

tucchende aizu innanti e, che a bolu,<br />

lêndesindelu da-e su terrinu.<br />

Lu remunesit in unu chizolu<br />

de sa tenda, s’armesit a puntinu,<br />

posc’a fiancu torresit de su frade<br />

bramende glòria pro s’eternidade.<br />

515


Intzitos e<br />

bisestros<br />

Càntigu XV<br />

93 Bidinde Ettòrre faddidas in s’ora<br />

de Téucro sas fritzas fentomadas,<br />

abboghinesit galu: –A fora, a fora<br />

da-e sas terras nostras cunsacradas<br />

che las catzade sas gregas armadas,<br />

o frades d’Ìlion! Cun prus atza ancora<br />

sighide a los bocchire fattu meu,<br />

ca dadu a s’ala nostra si nd’est Zeu!<br />

94 Sos trastes d’un’eroe at istasidu<br />

che s’esseran de ludu o de chijina!<br />

Siat pro cussu donzunu attrividu<br />

in sa porfia che sempre a berrina!<br />

E chie, in malu trattu o favoridu,<br />

sa volontade ‘e sa Ghia divina<br />

non riconnoschet? Isse est su padronu<br />

de su male ‘e sa vida e de su ‘onu!<br />

95 S’est destinu chi restet settesciadu<br />

calicunu de nois, in difesa<br />

cumbattende ‘e sa pàtria vilipesa,<br />

samben no est debadas derramadu,<br />

ma gloriosa e nobìle impresa<br />

su de morrer ischinde ch’ ‘ardiadu<br />

nd’amos sos fizos da-e sas cadenas,<br />

pobidda e benes da’ francas anzenas!–<br />

96 Ardente s’intendesit a s’intzitu<br />

intr’ ‘e su coro onzunu che tittone<br />

sa brama ‘e nde cumprire su bulione<br />

e a foras da-e su patrìu situ<br />

su Gregu ‘e che catzare malaittu!<br />

Ma cun làttigu paris Telamone<br />

a s’àter’ala fit nênde a sos suos:<br />

–Acco’ lómpida s’ora ‘e sos concluos!<br />

516


Sa disfatta de sos Acheos<br />

97 O frades d’Argo, si nos las lassamos<br />

brujare o conchistare custas naes,<br />

alas non nde gighimos che sas aes<br />

pro nos nde ‘ardiare! It’isettamos?<br />

Connoschinde sas oras pius graes<br />

semos da’ cand’inoghe peleamos<br />

e finas l’ischit Éttore troianu<br />

s’est ch’arrimat sos suos a marranu!<br />

98 Mezus pàrrere non bos potto dare<br />

che’ su ch’avantzet donzunu cunvintu<br />

contr’a un’inimigu e a chintu a chintu<br />

chirchet cun briu e coro ‘e lu domare!<br />

Bincher o morrer, pro nde l’agabbare!–<br />

Nêsit Aiace; e sos Gregos d’istintu<br />

a innante tucchesin animados<br />

e a gherrare a s’arma resinnados!<br />

99 Comintzesit però Ettòrre forte<br />

a ch’isterrer a Schédiu 26 , cumandante<br />

de sos Focesos; e Laodamante 27<br />

da’ Aiace a retzire paris sorte!<br />

Pro manos posca de Polidamante<br />

tocchesit galu a connoscher morte<br />

a tales Oto, eroe Cilleneu 28 ,<br />

amigu caru de Megete epeu.<br />

100 In bider su cumpanzu chena frua,<br />

contr’a Polidamante ch’imbolesit<br />

sa longa e acutada lantza sua<br />

lestru Megete, ma si lu faddesit!<br />

A Crismo 29 invece, sighinde sa fua,<br />

su traste a mesu pettus s’attappesit<br />

e, appenas per terra, a s’accurtziare<br />

coittesit su gregu e a l’ispozare!<br />

517


Càntigu XV<br />

101 Ma chirchesit s’impresa ‘e l’impidire<br />

a lantza in resta su fizu de Lampu,<br />

Dòlope atzudu, e de l’isvanessire<br />

sos sònnios de glòria in cussu giampu!<br />

Colpu raru tentesit, chen’iscampu...<br />

si li deviat però infelchire<br />

sa saetta in s’iscudu ‘e s’inimigu<br />

chena lu trapassare manc’azigu!<br />

102 (In Efira l’istesit regaladu<br />

cuss’iscudu a su babbu de Megete,<br />

Fileu 30 a nomen tentu, da’ Efete 31 ,<br />

re de s’Elìde giustu e onoradu,<br />

pro chi l’aeret in gherra impittadu<br />

ca fit ispissu e mannu che bette!<br />

Posca eredadu l’aiat su fizu,<br />

gittu a Tròia e tentu in contivizu.)<br />

103 Lu colpesit Megete cun s’ispada<br />

subr’a s’elmu a Dolòpe troianu<br />

e-i sos pubones a lontanu<br />

ch’essesin mutzos a s’ispramminada!<br />

Ma tentesit ancora un’avantzada<br />

su chiu ‘e Lampu cun s’arminzu in manu:<br />

non s’abbizesit però chi, currende,<br />

li fit da’ segus Menelau ‘enzende!<br />

104 E su gregu sa lantza a mesu pala<br />

a tales li felchesit cun violèntzia<br />

chi ch’ ‘essesit sa punta a s’àter’ala<br />

seghéndeli sa frua ‘e s’esistèntzia!<br />

Ruesit cuddu e che un’ira mala,<br />

cun s’iscudu paradu pro prudèntzia,<br />

ambos acheos galu ‘e l’ispozare<br />

tentesin a Dolòpe a fiancu a pare.<br />

518


Sa disfatta de sos Acheos<br />

105 In su los bider sestende sa fura,<br />

a sos parentes cun tìrria ‘e leone<br />

abboghinesit lestru d’Ilione<br />

però sa turre prus forte e segura.<br />

A Melanippu 32 de Icetaone 32<br />

giamesit pro primu. Aiat cura<br />

custu in Percote ‘e mandras e laores<br />

innante ‘e sos ilìacos buddores.<br />

106 Sende fizu de frade e de valore,<br />

tentu fit da’ Priàmu in cunsideru<br />

che a pagos in Tròia e cun amore<br />

bidu e trattadu su pius sintzeru.<br />

A isse si ‘oltesit tando Ettòre<br />

e l’arrimesit nênde: –De abberu<br />

duncas, o Melanippu, los serramos<br />

sos ojos e su tortu l’ ‘aliamos?<br />

107 Su ch’aimis fradile pius caru<br />

mìralu cue chena pius vida!<br />

E cantos gherran cun atza accanida<br />

pro l’ispozare ‘e s’armentàriu raru!<br />

Accurtziàmunos mezus chen’imbaru<br />

pro chi non siat sa beffe cumprida!<br />

Manu-manu acco’ s’ora ‘e los leare<br />

pro la perder sa pàtria o l’ ‘ardiare!–<br />

108 Nêsit; e che leones ambos duos<br />

si ‘ettesin in mesu a s’abbolottu.<br />

Própriu in su mentre a sos soldados suos<br />

fit nênde Telamone: –O frades, tottu<br />

lu vittide ‘e sa crìtiga s’atzottu!<br />

Chie timet o isettat aggiuos<br />

est in gherra su primu a ruer mortu!<br />

Nois bramamos diversu accunortu!–<br />

519<br />

Sa difesa<br />

de sas naves


Càntigu XV<br />

109 E sos de Salamina, in su l’intender,<br />

cun s’iscudu paradu e bratz’armados<br />

galu prus a innante, resinnados,<br />

vida e naves tucchesin a difender.<br />

Sighiat Zeus intantu a ch’atzender<br />

su coro ‘e sos ilìacos soldados.<br />

Abboghinesit tando a Antilócu<br />

segund’Atride a bantu e irroccu:<br />

110 –O Nestoride, nemos che a tie<br />

est gióvanu e velotze ‘e sos Acheos<br />

e resolutu in béllicos impreos!<br />

Una lantza ch’imbola e deosie<br />

bidimos lestru a s’Ade finas chie<br />

tuccat de custos canes dardaneos!–<br />

Nâdu e fattu; e sa nóbile saetta<br />

ch’ ‘essesit piulende ‘eretta-‘eretta!<br />

111 Sutta sa titta ‘e Melanippu forte,<br />

d’Icetaone su mezus consolu,<br />

si che cravesit, cumprinde su ‘olu,<br />

s’ ‘oladore dannarzu e-i sa Morte,<br />

faschéndelu in su pìghidu lentolu,<br />

ruinde e tottu a s’infernale Corte<br />

si lu portesit a risittu in laras,<br />

da-e sas cheas catzende fiaras.<br />

112 Tand’ ‘e sas bellas armas inganidu<br />

si l’avventesit su fizu ‘e Nestòre,<br />

decomente unu cane catziadore<br />

unu crabolu assàltiat feridu<br />

appenas da’ sa tana nd’est bessidu!<br />

Ma lu ‘idesit su divinu Ettòre<br />

e a s’abboju tucchesit currende,<br />

su piattu ‘e li torrare disizende!<br />

520


Sa disfatta de sos Acheos<br />

113 A pê’ frimmu però non l’isettesit<br />

custa ‘olta e che sempre su giovànu,<br />

s’est ch’a si retirare coittesit<br />

timinde s’imponèntzia ‘e su dardanu,<br />

tales che fera chi fuit lontanu,<br />

appoi chi su cane bi ‘occhesit<br />

o su teraccu in cuile o pinnettu,<br />

e d’esser persighidu at su suspettu!<br />

114 Gai pottesit sos trastes dannarzos<br />

de sos de Troe Antìlocu vittire,<br />

chi sighian sos d’Argo a persighire<br />

a fele in bucca che lupos pettarzos<br />

e in su portu a los opprimire!<br />

Bider cheriat Zeus sos attarzos<br />

de su fizu ‘e Priàmu triunfende<br />

e calchi nave ‘e s’Atride brujende.<br />

115 Una a su nessi, pro chi suddisfatta<br />

Tétide esserat e gai onorada<br />

sa promissa ch’aiat Zeus fatta<br />

in sa chima ‘e s’Olimpu! Bardiada<br />

pustis l’aiat da-e sa disfatta<br />

de sos Danaos sa gloriosa armada,<br />

boghéndelis s’affannu de su camu<br />

e a camucorru liende a Priàmu!<br />

116 Fit pro cussu ch’a Èttore daiat<br />

che a niune ardore e imponèntzia,<br />

tales che fogu ‘essidu, e lu rendiat<br />

a Marte simizante de presèntzia.<br />

(Ch’approbe fit a render s’esistèntzia<br />

s’eroe d’Ìlion Zeus già l’ischiat,<br />

a s’ordinzu tzedinde ‘e Tritonea<br />

e a s’ira ‘e Pelide in sa pelea!)<br />

521


Càntigu XV<br />

117 D’abberrer unu giampu fit pensende<br />

Èttore in s’ora, cun s’aggiudu ‘e Zeu,<br />

ue pius cumpattu ‘e prim’Atreu<br />

fit s’esércitu. Che fogu lughende<br />

si l’ ‘idian sos ojos e isciumende<br />

sa ‘ucca! Ma, rispondinde, s’Acheu<br />

paris patta mustrait determinu,<br />

non rendinde unu prammu de terrinu!<br />

118 Decomente a sa tìrria molesta<br />

de sas undas, chi solen suppesare<br />

e buluzare bentos de tempesta,<br />

non tzedit un’iscógliu in mesu mare,<br />

gai a sos d’Ìlion paraian testa<br />

chena mover sos d’Argo a fiancu a pare!<br />

E fintz’a chelu, che s’ispuma bianca,<br />

ch’altzait su chimentu a destra e a manca!<br />

119 Cun unu brincu tando a sos gherreris<br />

si misciesit d’Argo Ettòre mannu<br />

rodiende s’ispada e in affannu<br />

ponìndelos, che a sos marineris<br />

un’unda, ch’unfiada a volenteris<br />

da’ sa fúrria ‘e sos bentos, malu dannu<br />

lis faghet allaghéndelis sa nae,<br />

in pergiudìsciu lassèndelos grae.<br />

120 E che cando si ‘ettat su leone<br />

subr’una mandra ‘e accas, in pastura<br />

in bundansciosos padros de basciura,<br />

tentada da-e gióvanu garzone,<br />

e nd’assàltiat una ‘e su muntone<br />

chi s’ispràmminat peri sa pianura,<br />

a tales isbandesin sos d’Atreu<br />

a s’attaccu ‘e s’eroe dardaneu!<br />

522


Sa disfatta de sos Acheos<br />

121 A Perifete 33 trunchesit su briu<br />

tando ‘e Priàmu s’ispantosu fruttu,<br />

mentras fuinde da’ su disaffiu<br />

própriu a pêse s’iscuru li fit ruttu!<br />

Gai su fizu de cuddu Coprìu 33 ,<br />

connottu pro che l’aer sempre giuttu<br />

d’Euristeu a Èrcole sas penas,<br />

bóidu s’intendesit in sas venas!<br />

122 Infattis Tronu ‘e gherra a li felchire<br />

in pettus s’apprettesit un’aina<br />

a tales fùrria ch’a nde li tuddire<br />

non bistentesit sa punta assassina<br />

ruja-‘enosa da’ s’ala ‘e s’ischina!<br />

Ne li pottesin sa morte vittire<br />

mancari affacca sos gregos cumpanzos<br />

s’est chi fuesin in timòria ‘e ‘anzos!<br />

123 Acco’ s’ùltimu abberru superadu,<br />

de sos navios s’ùltima difesa!<br />

E... sos Danaos, a coro isasciadu,<br />

in attraghentu, pensende s’offesa<br />

de comente parare ‘e s’airadu<br />

nóbile Ettòrre cun calchi pretesa!<br />

Daenanti a sas tendas s’aunesin<br />

tando a costazu a pare e l’isettesin.<br />

124 E Gereneu da’ sos pilos canos,<br />

rocca ‘e sos d’Argo, nêsit, ammentende<br />

a donzunu sos parentes lontanos,<br />

da’ una parte a s’àtera currende:<br />

–Mezus nostru non sunu sos Troianos!<br />

Naro de no! Adducas cuntrastende<br />

ómines siedas ch’an coràggiu e fide<br />

e sa tzàntara anzena la timide!<br />

523


Càntigu XV<br />

125 A sos fizos lassados in isettu,<br />

a sa pobidda, a sa domo pensade!<br />

De los torrare a bider disizade,<br />

galu ‘e lis dare e de retzire affettu!<br />

O d’Argo eroes raros, tant’apprettu<br />

pro sa pàtria e pro issos supportade!<br />

Detzisiva est s’ora, lu ‘idimos!<br />

Ma tzeder, bos ripito, non podimos!–<br />

126 Gai su mere ‘e Pilo; e s’intendesit<br />

donzunu in coro prus forte s’ardore<br />

de resister a Ìlion cun onore.<br />

Atena intantu che lis dissipesit<br />

da’ ojos a sos Gregos cun amore<br />

sa nue ‘e sa timòria e lis fattesit<br />

bídere a Ettòrre e a sos Dardanos<br />

non pius che gherreris subrumanos!<br />

127 A Telamone atzudu e cori-mannu<br />

non bastesit però de cuntrastare<br />

s’inimigu a pê’ frimmu e a saltiare<br />

lêsit da’ nave in nave chen’affannu,<br />

abboghinende e faghinde dannu<br />

cun unu fuste, ch’a lu misurare<br />

fit vintibattor palmos de longària,<br />

cun tzôs de ferru e doas pro russària!<br />

128 Tales comente ghiende a porfia<br />

una cuadrìglia, che puma lezeri<br />

sàltiat unu bonu cavaglieri<br />

da-e caddu a caddu a ispantia<br />

e incantat cun rara maestria<br />

cantos lu ‘iden, gai su gherreri<br />

de Salamina, a brincos, atzuridu<br />

a donzunu lassesit atturdidu.<br />

524


Sa disfatta de sos Acheos<br />

129 Ma non pensesit Èttore valente<br />

sa ròdia de vittire ‘e cussa trae,<br />

s’antzis cun atza subr’a una nae<br />

saltiesit isse puru, decomente<br />

assaltiat su nidu de un’ae<br />

alisparta un’àbbile imponente<br />

o sos sisinis tuji-longos nîdos,<br />

gruas e cocas in ìscias, sididos!<br />

130 Degai ‘alu una ‘olta tirriosu<br />

a s’atzender torresit d’Ilione<br />

s’insambentadu tristu fogarone.<br />

E de abberu fit fattu ispantosu<br />

s’ ‘ider cun cale e canta cunvintzione<br />

gherraiat donzunu: isperasciosu<br />

s’Acheu ‘e vindicare a Menelau<br />

e Troe ‘e ch’istorrare a su Danau!<br />

131 Porfiende fin duncas in su portu<br />

da’ ambas partes cun fide e cun briu<br />

cand’ ‘e Protesilau a su naviu<br />

che desit de Priàmu su cunfortu!<br />

Fit de Ificlo 34 lómpidu su chiu<br />

pro primu a Tròia e pro primu mortu<br />

(gai sa sorte aiat decretadu!)<br />

da’ Ettòrre, appenas isbarcadu!<br />

132 E mentras cuntrastende a manu a manu<br />

cun lantzas e bistrales acutadas,<br />

cun fritzas e istillos e ispadas<br />

s’irrujait de samben su pianu,<br />

abboghinesit s’eroe troianu<br />

cun ambas duas francas attaccadas<br />

a sa puppa ‘e sa nae tessalea:<br />

–Sighide, o frades, de custa tenea!<br />

525<br />

Èttore<br />

assàltiat<br />

sa nae de<br />

Protesilau


Càntigu XV<br />

133 Su fogu... ajo’ su fogu mi nd’ ‘attide!<br />

Su die cuntzedinde prus de tottu<br />

nos est nódidu e bellu su Cronide,<br />

faghìndenos concluer s’abbolottu<br />

vittoriosos! Però mi porride<br />

calchi teda... un’àccia! E chi connottu<br />

restet pro sempre, iscrittu e mentovadu,<br />

ch’amos gherrende sa pàtria onoradu!<br />

134 S’est lómpida sa gherra a sos degh’annos<br />

est prîte a frenu a intro ‘e sa tzittade<br />

sa prudèntzia m’at ténnidu ‘e sos Mannos!<br />

S’attaccu fit sa ‘iusta abilidade,<br />

no sa difesa! Oh, santa libertade!<br />

Ma si d’andare incontra a peus dannos<br />

postu Zeus nos at tando in timòria,<br />

como nos ghiat Isse a sa vittòria!–<br />

135 A s’inzerru, galu ‘e pius creschesit<br />

de sos Dardanos su fogosu apprettu<br />

e a s’insegus fintza ‘e calchi trettu<br />

pensende ‘e morrer Aiace torresit!<br />

Da-e su ponte pustis chen’isettu,<br />

fuliadu su fuste, che falesit<br />

a s’isteva e da’ unu setzidorzu<br />

sa lantza impittesit che puntorzu!<br />

136 Chi s’esserat calcunu accurtziadu<br />

a teda in manu cheriat vittire;<br />

gai a sa lerta pro bi l’impidire<br />

si nd’istesit a intro che cuadu,<br />

prontu su traste sou a li felchire<br />

a chie aeret s’attrivu tentadu!<br />

E a cantos fin cue, abboghinende,<br />

non tzessait de narrer che preghende:<br />

526


Sa disfatta de sos Acheos<br />

137 –O acheos eroes, iscuderis<br />

de Marte gloriosu, oe che mai<br />

pro chi nd’ ‘essemos da’ tant’arguai<br />

d’esser mustrade valentes gherreris!<br />

De render contos lómpida oramai<br />

est s’ùltim’ora! E ne marineris<br />

s’ ‘iden beninde a nos aggiuare<br />

friscos de fortzas da-e s’ala ‘e mare!<br />

138 Ispera vana est cussa! E si tzedimos<br />

galu unu passu, sa comune losa<br />

ajalla cue pronta: sa fungosa<br />

istérrida ‘e su mare! Si cherimos<br />

duncas torrare a domo e s’orrorosa<br />

sorte fuire, sa tìrria devimos<br />

parare ‘e Tròia! Da-e su valore<br />

ch’amos dipenden sa vida e s’onore!–<br />

139 Nêsit; e che istròscia tempestosa<br />

lêsit sos d’Ilione a masellare:<br />

tentesin dóighi ‘e s’accurtziare,<br />

a bolta-‘olta cun boghe imperiosa<br />

da’ Èttore mandados; ma lassare<br />

in cussa posta s’ispera gloriosa<br />

bi devian de sònnios proibidos,<br />

a fianc’a pare ruende infelchidos!<br />

527


Càntigu XV<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU BINDIGHÉSIMU<br />

1 A pala ‘olta [...]: Fuinde a palas boltadas a s’inimigu.<br />

2 a s’ammaestru [...]: Zeus aiat proibidu a tottu sos Deos de leare<br />

parte de calesisiat manera a sa gherra.<br />

3 daghi da’ Ìlion l’ ‘idesti partende [...]: Cunfronta cun su Càntigu<br />

XVI - ottavas 48-49.<br />

4 segundu sos cunsizos de Atena [...]: Zeus si riferit a su famosu<br />

caddu ‘e linna ch’at a servire a sos Gregos pro resessire a intrare in<br />

sa ‘idda d’Ilione e a la destrùere. Custu fattu no est mentovadu in<br />

s’Ilìade, ma in s’Odissea (Càntigu VIII - Ottavas 67-72).<br />

5 Temi [...]: Fiza de Uranu e de Gea. Da’ Issa e da-e Giove naschesin<br />

sas Oras e sas Parcas. Fit sa dea de s’órdine, de sa leze e de sa giustìscia.<br />

6 Gea [...] Uranu [...]: Gea o Terra fit sa muzere de Uranu e sa<br />

mama de Saturnu e de sos Zigantes. Uranu, maridu de Gea, fit su<br />

babbu de Saturnu, de sos Zigantes e, peristantu, su donnumannu de<br />

Giove, Nettunu, Plutone e de àteros maicantos deos e deas.<br />

7 finas chie gallizat prus de tottu [...]: Est nâdu cun irónica suddisfassione<br />

alludende a su deus Ares, pro sa mala notìscia chi est<br />

approbe a li riferire (Cunfronta cun s’ottava n. 21 de custu matessi<br />

Càntigu).<br />

8 Etra [...]: Fit sa parte pius alta de su Chelu. Su ‘entu de Borea<br />

‘eniat giamadu “fizu de s’Etra”, ca si crêiat chi falerat da-e sa parte<br />

pius alta de su Chelu.<br />

9 Erinnes [...]: O Fùrias, in latinu. Deas de s’inferru chi persighian<br />

sos chi s’esseren manciados de delittos graes contr’a sos parentes.<br />

Fini tres: Aletto, Tisìfone, Megera. Pro pilos gighian serpentes.<br />

10 cuddu tortu [...]: Su tortu chi Agamènnone fattesit ad Achille.<br />

11 AndrèmoneToante [...]: Toante, fizu d’Andrèmone, cumandante<br />

de sos gherreris de s’Etòlia.<br />

12 egìde [...]: O égida. Fit s’iscudu de Zeus, cun sa conca de sa<br />

Gòrgone istoriada in su mesu. Chie l’aeret abbaidada beniat cambiadu<br />

in pedra.<br />

13 Iasu [...]: Unu de sos cumandantes de s’esércitu de Atene, fizu<br />

de Sfelo, mortu da-e Enea.<br />

14 Eriopide [...]: Muzere de Oileu, re de sa Lócride.<br />

15 Fílace [...]: Tzittade de sa Tessàglia.<br />

528


Sa disfatta de sos Acheos<br />

16 Sfelo Bucólide [...]: Nóbile ateniesu, fizu de Bùcolo o Bucolione.<br />

Fit su babbu de Iasu.<br />

17 Echìu [...]: Soldadu gregu mortu da-e Polite.<br />

18 Cloneu [...]: Fizu de Alèctore, cumandante de sos Beotes, mortu<br />

da-e Agènore.<br />

19 Deiocu [...]: Soldadu gregu, mortu da-e Paris, e non mentovadu<br />

in aterue.<br />

20 ca feridu l’aiat un’iscàglia [...]: Cunfronta su Càntigu XI^<br />

21 de Clìziu valorosa frua [...]: Calètore, fizu de Clìziu, troianu<br />

mortu da-e Aiace Telamone.<br />

22 Licofrone [...]: Fizu de Màstore, mortu da-e Èttore. Fit s’iscuderi<br />

de Aiace Telamone.<br />

23 Citera [...]: Ìsula accurtzu a Creta, sacra a sa dea Afrodite.<br />

24 Clito [...]Pisènore [...]: Fizu e babbu. Clito, amigu e iscuderi de<br />

Polidamante, mortu da-e Téucro. Pisènore fit unu nóbile troianu.<br />

25 Astìnoe [...] Protaone [...]: Astìnoe, gherreri troianu, fit fizu de<br />

Protaone. Ne de isse e ne de su babbu ischimos nudda. Un’àteru<br />

Astìnoe l’amos bidu in su Càntigu V^, mortu da-e Diomede.<br />

26 Schédiu [...]: Fizu de Perimede, cumandante de sos Focesos,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

27 Laodamante [...]: Gherreri troianu, mentovadu inoghe ebbia,<br />

mortu da-e Aiace Telamone.<br />

28 Oto, eroe Cilleneu [...]: Eroe epeu, de sa ‘idda de Cillene, in s’Élide,<br />

mortu da-e Polidamante. Fit meda amigu de Megete, fizu de Fileu.<br />

29 Crismo [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Megete.<br />

30 Fileu [...]: Babbu de Megete.<br />

31 Efete [...]: Prìntzipe de sa ‘idda de Efira de s’Élide.<br />

32 Melanippu [...] Icetaone [...]: Melanippu, gherreri troianu, fizu<br />

de Icetaone, su cale fit frade de Prìamu. Morzesit pro manos de<br />

Antìlocu.<br />

33 Perifete [...] Coprìu [...]: Perifete, soldadu non mentovadu in aterue,<br />

fit fizu de Cópriu. Lu ‘occhesit Èttore. Cópriu, fizu de Pèlope,<br />

sende fuidu a Micene da-e s’Élide, pro b’aer mortu a Ifito istesit perdonadu<br />

da-e su re Euristeu, chi si lu lêsit comente imbasciadore. Fit<br />

Cópriu chi annuntziaiat a Èrcole sas fadigas chi l’imponiat Euristeu.<br />

34 Ificlo [...]: Fizu de Fílacu e babbu de Podarce e de Protesilau.<br />

529


ILIADE<br />

CÀNTIGU SEIGHÉSIMU<br />

VALENTIAS E MORTE DE PÀTROCLO<br />

S’invocascione de Pàtroclo


Càntigu XVI<br />

SUMMÀRIU<br />

S’invocascione de Pàtroclo Ottavas 1-9<br />

S’accunsentimentu de Achille 10-19<br />

Sa nae inchesa de Protesilau 20-25<br />

Pàtroclo s’armat 26-29<br />

Achille arrimat sos Mirmìdones 30-42<br />

Sa pregadoria de Achille 43-49<br />

Sos Mirmìdones in gherra 50-53<br />

Su primu colpu de Pàtroclo 54-57<br />

Sos Acheos a s’attaccu 58-68<br />

Sa fua de sos Troianos 69-78<br />

Sarpèdone e Pàtroclo 79-81<br />

Su dolu de Zeus 82-87<br />

Duellu e morte de Sarpèdone 88-95<br />

Glàuco sanadu da-e Febo 96-102<br />

Battàglias pro su corpus de Sarpèdone 103-113<br />

Enea e Merione 114-121<br />

Àteras valentias de Pàtroclo 122-127<br />

Pàtroclo iscatzadu da-e Febo 128-133<br />

Sa riscossa de Èttore 134-136<br />

Pàtroclo ‘occhit a Cebrione 137-146<br />

Pàtroclo disarmadu da-e Febo 147-150<br />

Sa morte de Pàtroclo 151-165<br />

532


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

1 Mentres gherrende Ettòrre e Telamone<br />

fin pro sa nae cun paris ardore<br />

de Protesilau, e sos d’Ilione<br />

da-e ora e sos d’Argo cun valore<br />

sa vida difendinde e-i s’onore,<br />

a sa tenda d’Achille Mirmidone<br />

desit Pàtroclo atzudu a un’ ‘oleu<br />

che simmai cun su coro in anneu.<br />

2 Che-i s’abba chi brotat da’ sa ‘ena,<br />

isténdesi cagliadu, ‘ettaiat<br />

làgrimas caldas e si li leggiat<br />

su dolu ‘errinosu in sa carena!<br />

Cherfende Achille cumprender sa pena<br />

chi a tales suffrire lu faghiat<br />

li nêsit piedosu: –Assiat prantu!<br />

Ello e comente ti mattanas tantu?<br />

3 Cale disgràscia dês annuntziare?<br />

Arre’, o frade, sa rima e faedda.<br />

Non ti cumportes che criaduredda<br />

chi cheret in cuedda a la leare<br />

e ch’a sa mama tirat sa ‘unnedda<br />

tirriende fintz’a l’accuntentare!<br />

Menétziu t’est mortu? Est deosie?<br />

O ischis chi Peleu est mortu a mie?<br />

4 Imbasciadas nemos da’ Fitia<br />

nos nd’at carradu de tale tenea!<br />

O sun novas ch’an dadu a tie ebbia?<br />

O ses pranghinde c’a sa zente achea,<br />

pro sa de prim’Atreu arrogantzìa,<br />

bidu as in su portu a falche intrea<br />

da’ Ìlion messada? Mi lu nara,<br />

lughe ‘e su coro, miréndemi in cara!–<br />

533<br />

S’invocascione<br />

de Pàtroclo


Càntigu XVI<br />

5 E Pàtroclo a succuttos: –O divinu<br />

fizu ‘e Peleu, che niune forte,<br />

non t’indignes cun megus! In pidinu<br />

so pro sa trista e lastimosa sorte<br />

ch’est tocchende a sos d’Argo. De sa morte<br />

s’upa lambrida che bentu chervinu<br />

cantos a s’Ade che nd’at già trazados!<br />

E cantos sun per terra ferizados!<br />

6 Lantadu est Diomede s’atzuridu,<br />

feridos prim’Atride, s’Odisseu,<br />

Euripìlo, eroe tessaleu,<br />

e àteros ancora! It’apo ‘idu!<br />

Meighende los sunu... ma cumpridu<br />

ch’est oramai su destinu, oddeu!<br />

E tue... tue ancora t’arresettas<br />

in s’ódiu felosu e non t’inchietas?!<br />

7 Mai tremenda mi pottat un’ira<br />

che sa tua leare coro e mente!<br />

Pensa a sa pàtria, o frade! Mira<br />

a s’onore de sa grega zente<br />

e sa tìrria crudele nde retira!<br />

Ma tue fizu non ses tzertamente<br />

de Teti e de Peleu, ma ‘essidu<br />

da’ s’intragna ‘e su mare inferotzidu!<br />

8 Si brameras invece de vittire<br />

calch’ura mala chi t’at cunfidadu<br />

Teti pro ‘more ‘e Zeus, de ch’ ‘essire<br />

nessi a mie permitti in coidadu<br />

cun s’esércitu tou pr’impidire,<br />

si tempus b’at ancora, chi su Fadu<br />

lompat s’ordinzu sou a cumprimentu<br />

contr’a sos d’Argo, ma chena bistentu!<br />

534


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

9 De m’imprestare s’armadura tua<br />

finas ti pedo pro sos Soberanos,<br />

pro ch’ ‘idéndemi pensen sos Dardanos<br />

ch’est torradu Pelide a s’ala sua<br />

e sas armas lis ruan da-e manos<br />

da-e s’assustu bolténdesi in fua!<br />

D’Argo s’únicu afficu, crê’ a mie,<br />

est custu... custu ebbia... est deosie!–<br />

10 No ischiat Patròclo ch’invochende<br />

da’ s’amigu prus bonu s’armadura,<br />

da-e perisse si fit ordinzende<br />

s’ùltima prus fatale disaura!<br />

Ma li nêsit Achille suspirende<br />

cun su coro unfiadu d’amargura:<br />

–De me it’as pensadu, o frade caru?<br />

Nudda chirco ‘e vittire, siat giaru!<br />

11 De s’arcanu ‘e sa sorte sos cunfidos<br />

non m’at Teti contadu, ne mandada<br />

l’at mai Cronos cun calch’imbasciada!<br />

Su chi m’at istraviadu sos sentidos<br />

est sa d’Atride pérfida acconcada!<br />

Troppu mi brujan sos malattrividos<br />

modos suos in cherrer umiliare,<br />

mancari re, a isse unu che pare!<br />

12 Sa rosa pius déchida e gentile,<br />

chi ‘alanzada in Lirnesso 1 m’aia,<br />

leada mi nde l’at cuss’ascamile<br />

che a cane d’isterzu a dispettia!<br />

De nde poder muttire non crêia<br />

sa mùtria chi m’at pintu che survìle<br />

prim’ ‘e s’ora però! Siat comente<br />

com’est abba colada... tzertamente!<br />

535<br />

S’accunsentimentu<br />

de<br />

Achille


Càntigu XVI<br />

13 Faghe comente as nâdu, o generosu!<br />

T’ ‘esti ‘e sas armas mias lutzighentes<br />

e ghia contr’a Ìlion sos valentes<br />

eroes Mirmidònes! Si tirriosu<br />

non s’esserat mustradu e odiosu<br />

cun megus prim’Atride, sos ardentes<br />

brios d’Ettòrre bae ch’istudados<br />

a oe de seguru fin bistados!<br />

14 Cun affogu, invece, e in pagu trettu<br />

gherrare dên sos nostros, mentre cuddos<br />

a crista altzada ajallos che puddos<br />

bisende dies de glòria e profettu!<br />

A lis bogare su camu e sos suddos<br />

duncas non b’est Tidide. E cun apprettu<br />

mancu abbóghinat prus Agamennòne!<br />

S’ùrulu ebbia s’altzat d’Ilione!<br />

15 Ma bae como, curre, frade caru,<br />

fàgheti onore mannu e da’ sas naes<br />

cussas espes terranzas chen’imbaru<br />

che lis istorra, primma chi prus graes<br />

oras connoscan sos d’Argo e giaru<br />

pighet su fogu che a bolu d’aes<br />

finas a chelu, signale orrorosu<br />

de morte e de Priàmu ‘ittoriosu!<br />

16 Inte’ però custa pretesa mia<br />

chi da-e coro mi brotat ladina:<br />

pro chi m’onoret sa grega zenia<br />

cantu e pius de prima e sa femìna<br />

chi m’an leadu cari-purpurina<br />

mi nd’ ‘attan a sa lestra e oraria<br />

pro ricumpensa ‘e su patidu affeu,<br />

sighi a puntinu su cunsizu meu.<br />

536


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

17 Appenas da’ sas naes istorrados<br />

ch’as sos de Troe, pensa a recuire<br />

lestru a inoghe. E si favorire<br />

t’at a cherrer Cronide e isbandados<br />

d’Èttore as a bider sos soldados,<br />

non ti ‘enzat sa gana ‘e meressire<br />

àtera fama sighinde a gherrare,<br />

ca ti si podet s’Olimpu ‘oltare!<br />

18 Amigu lis est Febo saettante,<br />

ti nd’ammenta! E lassa s’oriolu,<br />

si t’ ‘enzerat, de cherrer a su solu<br />

fintz’a Tròia arrivire triunfante,<br />

giaghi dias a mie su consolu<br />

leare ‘e tant’impresa e menguante<br />

render sa glòria ch’a su numen meu<br />

dêt donzi gregu e gal’ ‘e prus s’Atreu!<br />

19 Duncas insegus coitta a torrare,<br />

pustis alleviàdalis sa pena,<br />

e lassa chi si ‘occan pare-pare!<br />

Asi detzidan Zeus e Atena<br />

e Apollo de los istrangugliare<br />

tales che canes presos a cadena!<br />

E a nois sa suddisfassione<br />

tocchet de nd’irroccare a Ilione!–<br />

20 Mentres fin gai Pàtroclo e Pelide<br />

ordivinzende sa faina noa,<br />

a tzeder Telamone fit a proa<br />

a s’avversa gania ‘e su Cronide<br />

e a s’atza de sos de Priamide!<br />

Ma de su tottu non che fin in coa<br />

sos brios suos, s’est chi resistiat<br />

galu a sos colpos malos chi retziat!<br />

537<br />

Sa nae<br />

inchesa de<br />

Protesilau


Càntigu XVI<br />

21 Cun s’elmu abbumbonadu fit s’atzudu<br />

mancari istuntonadu agguantende<br />

sa tìrria ‘e s’inimigu e cun s’iscudu<br />

su traste ‘e custu e de cuddu parende,<br />

bolténdesi a donz’ala e suerende<br />

che simmai a trainu! Ma fortzudu<br />

pro cantu esserat in dare e difèndere<br />

fit calchi prammu comintzende a rèndere!<br />

22 O Musas de s’Olimpu amparadoras,<br />

de mi contare ajallu su momentu<br />

decomente sas fiaras derruidoras<br />

inchesu an su primu bastimentu<br />

de sos d’Argo! Merìtu ‘e su talentu<br />

d’Ettòrre tzertamente, ‘essidu a foras<br />

a s’improvvisu da-e su muntone<br />

cun ojos e cun atza de leone!<br />

23 A cara a Telamone s’agattesit<br />

cun unu brincu raru e cun s’ispada<br />

sa lantza ‘e frassu manna li mutzesit<br />

sutta sa punta ‘e brunzu lorigada!<br />

In s’ ‘ider s’arma in duos truncada<br />

a decomente su Gregu pensesit<br />

fit Zeus favorende a Ettòre forte.<br />

Ma s’iscartesit, vittinde sa morte!<br />

24 In su naviu chena prus difesa<br />

tand’ ‘e Protesilau sos Dardanos<br />

lestros un’àccia ch’ ‘ettesin atzesa<br />

irroccos urulende disumanos.<br />

E sos lugores bidinde lontanos<br />

su de Fitia de sa nae inchesa,<br />

si mazesit sa còscia e a s’amigu<br />

gridesit olvidende s’ódiu antigu:<br />

538


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

25 –Pisti, su fogu... pisti! Oh, iscuria!<br />

Bae e t’arma, o de caddos domadore<br />

Pàtroclo caru... curre, ànima mia!<br />

Coitta... e lis impidi a sos d’Ettòre<br />

àteros dannos, giaghi in tribulia,<br />

si lis resessit s’impresa a primore,<br />

ponen finas a nois, già lu crêo!<br />

Sos Mirmìdones, bae, t’appront’ ‘eo!–<br />

26 Nêsit Pelide; e Pàtroclo cuntentu<br />

a pês sos burtzighinos si prendesit<br />

cun sas tìbbias de prata; si ‘estesit<br />

sa coratza (ch’aiat pr’ornamentu<br />

istoriados de su firmamentu<br />

sole, luna e isteddos), si frunesit<br />

de s’elmu a pubusones, de s’iscudu<br />

e galu ‘e duas lantzas cori-atzudu!<br />

27 De s’Eacide 2 sa lantza ispantosa<br />

lassesit soletantu ‘e si portare,<br />

ca non fit pro a isse a l’impittare<br />

a tales cuss’aìna fit pesosa!<br />

Da’ un’àrvure ‘e frassu maestosa,<br />

ch’aiat fattu Chirone segare<br />

in su Pelìu 3 apposta pro Peleu,<br />

istesit fattu su traste ‘e s’Acheu!<br />

28 A Automedonte chen’isviu<br />

(chi poi de Achille li fit caru<br />

pius de tottu) nêsit chen’imbaru<br />

a Xantu de giungher e a Balìu 4<br />

pês de ‘entu, caddos d’intinnu raru<br />

nàschidos a Zefìru 5 da’ su chiu<br />

de s’Arpia Podarge 6 , cando ‘essida<br />

che fit fintz’a s’Océanu sidida.<br />

539<br />

Pàtroclo<br />

s’armat


Achille<br />

arrimat sos<br />

Mirmìdones<br />

Càntigu XVI<br />

29 Coittesit s’amigu mirmidone<br />

su carru a l’attaccare a sa parìglia<br />

e finas lêsit sa precaussione<br />

de li prender in coa cun sa brìglia<br />

a Pédasu 7 (ateruna maravìglia<br />

ch’aiat da’ sa ‘idda d’Etiòne<br />

battidu Achille), a boltas –pensende–<br />

l’esserat bisonzadu cuntrastende!<br />

30 A sos gherreris suos atzuridos<br />

abboghinesit cun coro unfiadu<br />

tand’ ‘e s’armare Achille sobradu...<br />

e cuddos s’aunesin tottu a gridos,<br />

tales che lupos pettajos famidos<br />

pustis ch’an unu chervu divoradu<br />

e ch’a buffare murrinsambenados<br />

a su trainu falan attrumados!<br />

31 Si nd’allegresit su fizu ‘e Peleu<br />

in los bider currinde a su cumbidu<br />

bratzarmados, chena perunu anneu,<br />

cuntentos che s’anderan a s’affidu!<br />

Chimbanta ‘e naes nd’aiat battidu<br />

Achille a s’abbolottu dardaneu<br />

cun chimbanta gherreris in donzuna<br />

resinnados a bona e a mala luna!<br />

32 In chimb’iscuadras partidu l’aiat<br />

s’esércitu, dende cumandu e pôre<br />

a sos chimbe chi cunsideraiat<br />

de prus abilidades e valore.<br />

Ma fit sempr’isse su chi detzidiat<br />

in bonu o malu, s’ùnicu segnore!<br />

Gai desit sa prima a Menestìu 8<br />

de Polidora fruttu e de Sperchìu!<br />

540


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

33 Fit su babbu su deus d’unu riu<br />

chi da-e Zeus apesit sa frua,<br />

mentr’ ‘e Peleu fit sa mama sua<br />

su pius ispantosu e dulche chiu.<br />

Cuntzepidu l’aian a s’accua<br />

e fizu fit pro cussu Menestìu<br />

créttidu ‘e Boro 9 , ómine onoradu<br />

chi fit cun Polidora cojuadu!<br />

34 Da’ Ermes e da’ sa fiza ‘e Filante,<br />

Polimela 10 ballarina galana,<br />

fit nàschidu Eudoro 11 , cumandante<br />

de sa segunda iscuadra. A sa ‘e Diana<br />

festa de ballu sa déchida amante<br />

notesit Ermes e tale sa gana<br />

in pettus s’intendesit amorosa<br />

ch’a lettu si portesit sa diosa.<br />

35 Ma li lassesit fruttu su disizu!<br />

E sicomente, appenas lierada<br />

s’est cun s’aggiudu de sa fentomada<br />

mastr’ ‘e partu Ilitìa 12 de su fizu,<br />

cun Echecleu 13 si fit cojuada,<br />

d’Eudoro si lêsit contivizu<br />

su babbu d’issa, su ‘etzu Filante,<br />

chi l’allevesit cun cura costante.<br />

36 Pisandru Memalide 14 capitanu<br />

fit de sa tertza, su prus valorosu<br />

gherrende ‘e sos d’Achille a lantza in manu<br />

foras Pàtroclo. A s’abilidadosu<br />

cavaglieri Fenice pilicanu<br />

dadu aiat sa cuarta e a s’ispantosu<br />

Alcimedonte 15 , de Laerce 15 digna<br />

zenia, ‘e sa ‘e chimbe sa cunsigna.<br />

541


Càntigu XVI<br />

37 E cando che a prima los bidesit<br />

sos Mirmìdones suos, boghiende,<br />

a isse inghiriados, che s’andende<br />

esseran a sa festa, lis fattesit<br />

cun sa manu unu tzinnu, signalende<br />

de si cagliare. Pustis lis naresit<br />

oji-alluttu, mirèndelos in cara,<br />

cun boghe resoluta, forte e giara:<br />

38 –O Mirmidònes, m’iscultade tottu!<br />

Niune si dêt como ismentigare<br />

sos irroccos chi soliat bettare<br />

contr’a Priàmu, cando in abbolottu<br />

m’intendia su coro e a pasare<br />

bos custringhia! E ne s’atzottu<br />

chi mi faghiaizis a donz’ora<br />

e ch’in orijas mi frusciat ancora!<br />

39 «Coro –mi naraizis– de codina,<br />

fele dês aer suttu tzertamente<br />

da-e sas tittas de Teti divina!<br />

Sa de Fitia bellicosa zente<br />

prîte la tenes in custa marina<br />

a manos in giae? E si ardente<br />

ti brujat gai e tottu cudd’offesa,<br />

prîte non recuimos in lestresa?»<br />

40 Cantas boltas, o frades, l’ammittide<br />

mi l’azis dada in cara s’ira mia!<br />

Como invece d’intrare in marrania<br />

acco’ lómpida s’ora! Bos chittide<br />

de su tempus passadu in angustia<br />

duncas e a s’arressa! S’azis fide<br />

che sempre in s’atza ‘ostra, a sos Dardanos<br />

da’ sas naves catzàdelos lontanos!–<br />

542


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

41 In su l’intender de prus s’animesin<br />

sos balentes gherreris Mirmidones<br />

e, giuilende pro sas detzisiones,<br />

in chimbe iscuadras s’attruppesin<br />

e daenanti si l’ischieresin<br />

accostazados, che-i sos cantones<br />

chi pesende su mastru unu palattu<br />

assentat fiancu a pare in modu isattu!<br />

42 Porresit su saludu e, a s’istante,<br />

partesin cuddos bettende unu gridu<br />

a su tronu de Zeus simizante,<br />

mentr’Automedonte e s’atzuridu<br />

fizu ‘e Menétziu, a passu sighidu,<br />

luego si tucchesin a innante.<br />

A sa tenda, pr’invocare a Cronide,<br />

si ch’intresit invece su Pelide.<br />

43 Su covaccu nd’altzesit d’una càscia<br />

ch’in sa nae l’aiat collocada<br />

cun tùnigas, mantellas e fressada<br />

Pês de prata e, da’ sa parte bàscia,<br />

una coppa nde lêsit arribbada<br />

pro pedire a s’Olimpu calchi gràscia.<br />

Cun su sùlfaru la purifichesit<br />

e posca in s’abba lìmpia l’ijucchesit.<br />

44 De si lâre pensesit a puntinu<br />

sas manos e sa coppa ‘e pienare<br />

cun su chi possediat mezus binu.<br />

A su pàtiu ‘e sa tenda, ue s’altare<br />

aiat fattu pro Zeus divinu,<br />

ch’ ‘essesit pustis e a lu pregare<br />

a cara a chelu comintzesit nênde,<br />

mentres su deus lu fit osservende:<br />

543<br />

Sa pregadoria<br />

de Achille


Càntigu XVI<br />

45 –O Dodoneu 16 , pelàsgicu Mere,<br />

che a sos Sèllios, ch’in onore a tie<br />

drommin per terra e sentin su dovere<br />

pê-iscultzos d’andare, inte’ a mie!<br />

Gai comente cherfesti su die<br />

a Tétide accansare su piaghere<br />

a tales accamende a sos d’Atride,<br />

como su fizu l’isculta, o Cronide!<br />

46 S’inoghe mi nd’ist’ ‘eo e non bi ando<br />

a lis alleviare su turmentu,<br />

a sos Acheos acco’ chi lis mando<br />

a Pàtroclo locresu! S’ardimentu<br />

in coro ‘e l’affortire ti dimando:<br />

dali brios bastantes e talentu,<br />

si tenterat Ettòrre ‘e lu frimmare,<br />

paris patta ‘e lu poder cuntrastare!<br />

47 Gàrrigu ‘e glòria e chen’aer dannu,<br />

appoi chi de Tròia sos soldados<br />

ch’at isse da’ sas naves istorrados,<br />

s’amigu mi nde manda, o Zeus mannu!<br />

E sos gherreris mios fentomados<br />

finas nde ‘àrdia da-e donz’affannu!<br />

De comente ti prego a coro in manu<br />

sa gràscia mi cuntzedi, o Soberanu!–<br />

48 L’iscultesit s’olìmpicu Segnore<br />

accanséndeli in parte su cunfortu:<br />

li cuntzedesit infattis s’onore<br />

a Troe ‘e che catzare da’ su portu,<br />

ma pro manos d’Ettòrre, ahi dolore,<br />

de ‘ider su cumpanzu ruer mortu!<br />

Gai fit de sa gherra s’alta Ghia<br />

battinde su filonzu a finitia!<br />

544


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

49 Appoi ‘e s’accorada invocascione,<br />

ondrende a s’Eterrenu, si buffesit<br />

su ‘inu Pê-velotze e a su cascione,<br />

recuidu a sa tenda, che torresit<br />

sa coppa valorosa. Coittesit<br />

a nd’ ‘essire però su Mirmidone<br />

pro poder da-e tesu isperiare<br />

de Gregos e Dardanos su gherrare.<br />

50 A su portu intertantu ch’arrivesin<br />

sos de Fitia cun passu seguru<br />

e urulende e a irroccos puru,<br />

contr’a Ìlion luego s’avventesin,<br />

tales che-i sas espes ch’in su muru<br />

da’ s’imprudente piseddina apesin<br />

su bugnu ‘oltuladu e mue-mue<br />

punghen su primu chi capìtat cue!<br />

51 A sos gherreris nêsit tando a gridos<br />

Pàtroclo cor’amprosu: –M’iscultade,<br />

o frades mios, e bos ammentade<br />

chi sos cumpanzos sezis preferidos<br />

de Achille divinu! L’onorade<br />

pius de sempre gherrende accanidos<br />

duncas su nomen sou e pro ch’Atride<br />

torret a render glòria a su Pelide.<br />

52 A s’ammentu de su patidu affeu<br />

e de su tragu de su cabu insoro,<br />

cun prus fele s’ ‘ettesin e prus coro<br />

in mesu a s’arrebentu dardaneu,<br />

a ferru in manu e in bisos d’oro,<br />

sos eroes fidados de Peleu!<br />

E in tottue, ‘alu una ‘ia, forte<br />

s’ùrulu s’isparghesit de sa Morte!<br />

545<br />

Sos<br />

Mirmìdones<br />

in gherra


Su primu<br />

colpu de<br />

Pàtroclo<br />

Càntigu XVI<br />

53 Ma cando s’abbizesin chi torradu<br />

fit sa frua ‘e Menétziu a s’abbolottu,<br />

fintz’a cherveddos, che raju faladu,<br />

lis pighesit su samben a fiottu<br />

a sos de re Priàmu! Si connottu<br />

b’aian a Patròclo, appresentadu–<br />

–si narain timinde sos d’Ilione–<br />

primma o poi si fit su Mirmidone!<br />

54 Non fit tzou ‘e nudda su prenettu<br />

si maicantos, boltadas sas palas,<br />

che si porteran in pedes sas alas<br />

da-e su portu tucchesin derettu<br />

a s’ala ‘e ‘idda cun fogosu apprettu<br />

che persighidos da’ avrinas malas!<br />

Si nd’allegresit Pàtroclo ‘e sa fua<br />

e ch’imbolesit una lantza sua.<br />

55 Inue pius frusca fit sa zente<br />

(sa mìria fit cussa) che falesit<br />

muidende s’aina lutzighente<br />

e a s’ischina su cabu colpesit<br />

de sos Peones, Pìreme 17 valente,<br />

ch’a bucca abberta accurtzu che ruesit<br />

a su navizu de Protesilau<br />

cun su traste felchidu ‘e su danau!<br />

56 S’ispramminesin che bama assustada<br />

sos atzudos gherreris d’Amidone 18 ,<br />

bidinde de s’esércitu peone<br />

sa ghia pius manna isalenada.<br />

Gai ch’ ‘enzerat sa nae brujada<br />

vittesit su locresu campione,<br />

faghinde da’ sos suos istudare<br />

sas fiaras cun s’abba de su mare!<br />

546


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

57 Che cando da’ sos montes s’Eterrenu<br />

sas nues che dissipat minettosas<br />

e torrat sa giaria ‘e su serenu<br />

a rèndere sas chimas lumenosas,<br />

sas baddes, sos pianos e sulenu<br />

nd’at su coro de chie ruinosas<br />

istròscias fit timinde, gai istesin<br />

sos d’Argo ‘idinde a Pàtroclo e gosesin.<br />

58 Ma non fit sa pelea ‘alu cumprida!<br />

Mentr’infattis sos d’Ìlion torraian<br />

a s’insegus, cun tìrria sighian<br />

a gherrare e cun atza ‘elenida<br />

e cantu fin valentes mustraian<br />

fintz’in s’affannu ‘ardiende sa vida!<br />

E s’agattesin acheu e dardanu<br />

porfiende degai a manu a manu!<br />

59 Arelicu 19 ruesit a innante<br />

cun s’ossu de sa còscia fragassadu<br />

da’ sa lantza ‘e Patròclo, mentr’ ‘oltadu<br />

fit a s’ala de Tròia. E Toante 20<br />

fattu sou in pettorra bisestradu<br />

da’ su d’Isparta atzudu cumandante,<br />

e da’ Megete Anficlu 21 d’Ilione<br />

cun unu traste tra còscia e runzone.<br />

60 Ad Atìnniu 22 , sighinde, ‘erettu a s’Ade<br />

ch’imbiesit Antìlocu ‘e Nestòre<br />

felchéndeli cun rara abilidade<br />

in su fiancu una lantza a primore.<br />

Ma lu ‘idesit Màride 23 , su frade,<br />

e vindicadu l’aiat s’onore<br />

si Trasimede prus lestru un’aina<br />

cravadu non l’aeret in s’ischina!<br />

547<br />

Sos Acheos<br />

a s’attaccu


Càntigu XVI<br />

61 Gai a s’Erébu a costazu a pare,<br />

mortos da-e sos frades nestoreos,<br />

tucchesin sos ‘ermanos dardaneos,<br />

caros a Sarpedòne, e chi ‘antare<br />

finas podian nóbiles ereos:<br />

d’Amisodaru 24 lìciu, ch’allevare<br />

cherfesit sa Chimera ‘e malos chizos,<br />

infattis ambos giòvanos fin fizos.<br />

62 Sa gherra ‘e nd’agabbare e s’esistèntzia<br />

depustis a Cleóbulu 25 tocchesit:<br />

gherrende fit s’iscuru cun prudèntzia<br />

e cun valore, però trambucchesit!<br />

Oileu in pês si l’agattesit<br />

ojisbambarriadu e cun violèntzia<br />

s’ispada li cravesit in su tuju<br />

chi s’intebiesit de sàmbene ruju!<br />

63 Tand’avantzesin cun s’ispada in manu,<br />

poi ‘e s’aer sas lantzas in debadas<br />

contr’a pare un’a s’àteru imboladas,<br />

Licone 26 e Peneleu. Su troianu<br />

s’elmu a innante frunidu ‘e pubadas<br />

colpesit de s’acheu, ma invanu,<br />

giagh’in duos su traste si franghesit<br />

e finas disarmadu lu lassesit!<br />

64 Sutt’a tutturros che un’ira mala<br />

li torresit su colpu Peneleu<br />

mutzéndeli su tuju intreu-intreu,<br />

chi li restesit pendulende a un’ala<br />

da’ unu filu ‘e pedde de sa pala<br />

mantesu soletantu in cancalleu!<br />

Bisos e vida deviat conclùere<br />

degai su dardanu in su piùere!<br />

548


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

65 A sa frua d’Antènore, Acamante,<br />

allizesit depustis Merione,<br />

s’ischina fragasséndeli in s’istante<br />

ch’a su carru aiat s’intentzione<br />

de pigare. In bucca a Erimante 27<br />

posca ‘e Creta su mezus campione<br />

sa lantza sua longa che cravesit<br />

e siccu a ojos foras lu lassesit!<br />

66 Che l’ ‘olesin sas dentes fatt’a pare<br />

e da’ sas cheas su sàmbene ‘iu<br />

nde brotesit, da’ ula, da-e nare,<br />

paris che da-e làccana unu riu<br />

daghi sas abbas lu solen unfiare!<br />

Mancu ‘ettesit, mischinu, unu pibiu<br />

e in sos padros pìghidos de s’Ade<br />

si ch’agattesit pro s’eternidade!<br />

67 Gai comente sos lupos famidos<br />

assàltian crabittos e anzones<br />

de bamas costoidas da’ garzones<br />

de malu contu e, che allimidos,<br />

los divoran chen’esser impididos,<br />

a tales sos valentes Mirmidones<br />

e-i sos d’Argo, torrados in frua,<br />

fin bisestrende sos de Troe in fua!<br />

68 De settesciare a Èttore s’impresa<br />

fit Telamone intantu meledende,<br />

ma de Tròia sa prima fortilesa<br />

assegus de s’iscudu cumbattende<br />

si nd’istaiat, bene valutende<br />

donz’arriscu in attaccu e in difesa.<br />

Oramai però fit giaru a tottu<br />

a cal’ala pendiat s’abbolottu!<br />

549


Sa fua de sos<br />

Troianos<br />

Càntigu XVI<br />

69 Che cando da-e s’olìmpica altura<br />

mandat Zeus sas nues attrumadas<br />

peri su chelu e arremiarzadas<br />

avantzan cuddas pìghidas che tura<br />

da-e sos buliones trobogliadas,<br />

a tales, cun sa morte ojos de fura<br />

pintada in cara, s’ ‘idian fuinde<br />

sos d’Ìlion in su paris e ruinde!<br />

70 E cantos... cantos caddos suberiados<br />

carru e tottu in sa cora ch’istrampesin<br />

funguda de sos d’Argo e non nd’ ‘essesin!<br />

E, mortos, cantos giòvanos soldados<br />

pro allìbiu ‘e sas aes bi restesin<br />

che fozas subr’a pare ammuntonados!<br />

Cantos ùrulos malos de dolore...<br />

e piuer fintz’a chelu! Oh, it’orrore!<br />

71 Inue pius fruscu fit s’apprettu,<br />

ue tentait Tròia calch’abberru,<br />

cue fit Pàtroclo, in su carru ‘erettu<br />

ròdia e imbola sos trastes de ferru,<br />

e sos colpos, che ràndine in s’ijerru,<br />

lassaian s’istiga in cada trettu!<br />

E a s’insegus Èttore valente<br />

tucchesit custa ‘olta fintzamente!<br />

72 In lu ‘ider fuinde, s’avventesit<br />

contr’a s’eroe ‘e Troe a un’ ‘oleu<br />

tando Patròclo, ghiende ‘e Peleu<br />

sa parìglia ispantosa: saltiesit<br />

a s’àter’ala de su muru acheu<br />

cun unu brincu raru... ma vittesit<br />

s’abboju Dardaneu su matessi<br />

currinde a s’incheremu essi per essi!<br />

550


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

73 E decomente Zeus in s’atunzu,<br />

amargadu pro s’umana malìscia,<br />

cun lampos e cun tronos a murrunzu<br />

abbas fùrrias mandat a deìscia<br />

chi sos rios che ‘ogan da-e s’ìscia<br />

faghinde ‘e su terrinu un’abbaunzu<br />

e s’intendet sa mùida in tottue,<br />

a tales sos Troianos ciarra e fue!<br />

74 Pro lis brivare ‘e lomper a s’intentu<br />

intro ‘e ‘idda de si ch’inserrare,<br />

pensesit tando ‘e los iscumpassare<br />

Pàtroclo sos ‘nimigos chen’ ‘istentu.<br />

Lu fattesit! E cuddos tott’umpare<br />

a bia de sas naves cun chimentu<br />

furriesin e cun pius affogu<br />

che feras da-e littos postos fogu!<br />

75 Ma incorrados tra riu 28 e muràglia<br />

àteru e peus dannu sos de Troe<br />

connòschere devian in battàglia<br />

mascamente da’ su giovànu eroe!<br />

Felchìndeli in pumones un’iscàglia<br />

comintzesit cun Prono 29 a fagher proe,<br />

mentres s’iscudu su malassortadu<br />

pro si pasare aiat abbasciadu.<br />

76 Posc’a su fizu d’Enope, Testòre 30 ,<br />

chi sutt’a sas costanas de su carru<br />

cun s’iscudu ‘ettadu pro ‘saccarru<br />

s’istaiat cuadu, che astore<br />

pettaju li felchesit a primore<br />

in barras una lantza chen’isgarru,<br />

addaghi che tostóine ‘e nd’ ‘ogare<br />

fit tentende su tuju pr’isperiare!<br />

551


Sarpèdone<br />

e Pàtroclo<br />

Càntigu XVI<br />

77 Che camu presu in bucca li restesit<br />

tra sas dentes s’aìna atterradora!<br />

Da-e su cuadorzu nde l’ ‘oghesit<br />

suppeséndelu in àndia lestru in s’ora<br />

s’ispantu de Menétziu e che l’ ‘ettesit<br />

da-e mesu a s’apprettu a parte ‘e fora,<br />

che pische tentu a lentza da’ un’ ‘altura<br />

e da-e mare ‘ogadu a rodiadura!<br />

78 Cun unu crastu mannu fattu-fattu<br />

s’elmu a Erilau 31 e sa cabitta<br />

fragassesit e s’inimigu isfattu<br />

a pês si li ficchesit a s’appitta<br />

de si tuccare a sa néula fritta<br />

de s’Ade iscurigosu. In disaccattu<br />

ponzesit posca, che unda de riu,<br />

a Erimante, Epalte, Piri, Echìu 32 !<br />

79 Ruesin puru Anfóteru 33 e Ifeu,<br />

Telepolemu, ‘e Damastòre fruttu,<br />

Evippu e Polìmelu d’Argeu.<br />

Tand’a sos Lìcios, bidinde derruttu<br />

gai e tottu da’ s’atza de s’Acheu<br />

s’esércitu insoro, a coro alluttu<br />

che tronu abboghinesit Sarpedòne:<br />

–Sorte sa ch’est tocchende a Ilione!<br />

80 O Lìcios, Lìcios...bos nde ‘irgonzade!<br />

Duncas fuides! A ojos non crêo!<br />

Ahi cantu in bos bider mi nd’affeo!<br />

Mezus ficchide e s’onore ‘ardiade<br />

bostru e de s’ilìaca tzittade!<br />

Como contr’a cuss’ira bi tucco ‘eo:<br />

gai ischimos chie est s’eroe mannu<br />

chi da’ ora nos ponet in affannu!–<br />

552


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

81 Nêsit; e da’ su carru a lantza in manu<br />

nde brinchesit su gióvanu atzuridu.<br />

Ma l’ ‘idesit Patròclo da’ lontanu<br />

e a s’abboju, de samben lambridu,<br />

tucchesit resolutu oji-incrispidu!<br />

E parian su gregu e su troianu<br />

duos astores, currinde, a porfia<br />

pro un’ae de gigher a sa cria!<br />

82 Sebestèndelos dolu e affriscione<br />

s’intendesit in coro Zeus mere,<br />

s’est chi nêsit a sa sorre-muzere,<br />

s’ojimanna e lùghida Giunone:<br />

–Acco’ lómpida s’ora (o dispiaghere!)<br />

chi rùere dêt mortu Sarpedòne<br />

pro manos d’un’eroe disdicciadu,<br />

gióvanu che a isse! Oh Fadu... Fadu!<br />

83 Da-e mesu a sa mìscia tirriosa<br />

crê’ chi sa ‘oza de nde lu leare<br />

m’est berrinende e de che lu portare<br />

a sa terra de Lìcia bundansciosa!<br />

O faddit unu babbu a nd’ ‘ardiare<br />

su fizu da’ sa morte? O diosa,<br />

pórrimi tue in s’ora unu cunsizu,<br />

ca peus non s’agattat marturizu!–<br />

84 E in risposta Giuno bratzinîda:<br />

–Cale mala idea istraviende<br />

t’est sa mente, o Zeus? Est sa vida<br />

un’istérrida d’alas... ne tentende<br />

su ‘olu ‘e l’illongare a trampachida<br />

sa sorte ‘e sos mortales ses vittende!<br />

Su parrer chi ti dao est unu ebbia:<br />

no istes cun su Fadu a marrania!<br />

553<br />

Su dolu<br />

de Zeus


Duellu e<br />

morte de<br />

Sarpèdone<br />

Càntigu XVI<br />

85 Si ‘alanzeran in te sos disizos<br />

a Sarpèdone como ‘e cumpiagher,<br />

non podes posca negare ‘e lu fagher<br />

a chie che a tie nd’at de fizos<br />

in mesu a sos ilìacos fastizos!<br />

Su chi ti naro non t’at a piagher,<br />

ma s’esser tue babbu, o forte Zeus,<br />

pius non balet d’un’àteru deus!<br />

86 Làssala adducas cumprire sa sorte<br />

e in coro t’astringhe sos dolores!<br />

Cumanda posc’a su Sonnu e a sa Morte<br />

in Lìcia ‘e che lu gigher, pro ch’onores<br />

da-e sa zente sua apat su forte<br />

dignos che a sos mezus gherradores<br />

e pro losa unu bette ‘e monumentu<br />

chi duret mizas d’annos pro ammentu!–<br />

87 Mancari a malu coro l’atzettesit<br />

sa trava de su Fadu Zeus santu<br />

e buttios de sàmbene fattesit<br />

ruer subra sa Terra che piantu.<br />

Posc’a su fizu, cun ojos d’incantu,<br />

pro un’ùltima ‘olta si ‘oltesit<br />

e, che cando l’aeren settesciadu,<br />

in s’Ida s’abbandesit amargadu!<br />

88 A cara a cara lómpidos in s’ora<br />

fin sos gherreris cun chiza ‘e minetta<br />

e Pàtroclo pro primu una saetta<br />

ch’imbolesit cun atza atterradora:<br />

de Trasimele 34 in sa ‘entre, ‘eretta,<br />

s’aina si cravesit boladora,<br />

lassende in su piuer d’Ilione<br />

s’iscuderi istasidu ‘e Sarpedòne.<br />

554


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

89 Lestru su re ‘e sos Lìcios sa risposta<br />

li torresit però che ira mala:<br />

ma ch’essesit sa lantza a canacosta<br />

faddinde su bersàgliu e in sa pala<br />

destra, tra cùmmaru e s’ùltima costa,<br />

felchéndesi ‘e Pedasu, ch’a un’ala<br />

che falesit, faghinde suberiare<br />

a Xantu e a Balìu ambos umpare.<br />

90 Cun sas brìglias iscappas, cumarende,<br />

isbandesin sos caddos de fiancu,<br />

su acchettu affunadu trisinende<br />

da-e s’oru destru a s’oru mancu.<br />

Ma non lis desit su tempus nemmancu<br />

Automedonte ‘e sighire currende,<br />

ca de su pesu mortu cun s’ispada<br />

seghesit sa corria a s’impressada.<br />

91 Gai mentre a sa cursa, appasigada,<br />

torresit sa parìglia ‘e Mirmidone,<br />

sighesin cuddos sempre a s’affelada<br />

sa marrania cun chiza ‘e leone:<br />

una lantza su lìciu campione<br />

cun cant’atza teniat arribbada<br />

ch’imbolesit de nou a s’inimigu<br />

faddindesilu ancora pr’un’azigu!<br />

92 Che ùrulu de ‘entu tempestosu<br />

subr’a sa pala manca reu-reu<br />

s’arminzu li frusciesit tirriosu!<br />

Àtera sorte su brunzu ‘e s’Acheu<br />

invece apesit e àteru gosu<br />

Pàtroclo in s’ora, s’a su dardaneu<br />

tra coro e parasàmbene l’intresit<br />

e sa frua ‘e sa vida l’istudesit!<br />

555


Glàuco sanadu<br />

da-e Febo<br />

Càntigu XVI<br />

93 Che chercu ‘e monte, fustealvu o pinu<br />

da-e su linnajolu ismutzurradu<br />

pro èssere in navizos impreadu<br />

che ruesit Sarpèdone divinu,<br />

mujèndesi, reberde a su destinu,<br />

che trau maestosu assaltiadu<br />

da-e trighe o leone e chi caltzettat<br />

mentres in tuju sas dentes l’apprettat!<br />

94 E, a manu parada, isalenende:<br />

–Glàuco caru, tue los intzita<br />

sos Lìcios mios como a sa vinditta!<br />

E galu tue, o frade, chi gherrende<br />

ses de sos mezus, sa lantza l’impitta<br />

subra meu, su corpus difendende<br />

de su parente e-i s’onore tou<br />

pro chi mettanzu no apas mentou!–<br />

95 Nêsit su fruttu de Laodamìa<br />

e de Giove e in ojos li falesit<br />

de sa morte orrorosa sa tittia!<br />

Tando in matta su pê’ l’abbattighesit<br />

s’Eroe lumenosu de Fitia<br />

e sa lantza de brunzu nd’istratzesit<br />

da-e su mortu, tirèndende intreu<br />

su parasamben de su dardaneu!<br />

96 Si nd’attristesit Glàuco in l’intender<br />

de s’amigu s’ultìma invocascione<br />

e prus ancora ‘idinde a Sarpedòne<br />

a minuzos per terra! M’a difender,<br />

pro cantu nd’intenderat d’affriscione,<br />

su corpu in s’ora e a non bi lis render<br />

comente podiat fagher, si lantadu<br />

finas isse a sa manu fit bistadu?<br />

556


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

97 Mantenzéndesi, infattis, su dardanu<br />

si fit su bultzu destru, chi feridu<br />

cun una fritza ‘ettada da’ lontanu<br />

l’aiat prima Téucro atzuridu!<br />

A Febo nêsit tando soberanu<br />

cun fide manna e cun tonu affliggidu:<br />

–O Arcu ‘e prata, inte’ de custu fizu<br />

sa sùpplica e l’accansa su disizu!<br />

98 Da’ ue t’agatteras tue in s’ora,<br />

in sa Lìcia o in Tròia preferida,<br />

cùnzami ‘e custa manu sa ferida<br />

cun sa mirada tua amparadora!<br />

Non si m’istanzat su samben ancora<br />

e-i sa brama m’est gai impidida<br />

su fizu ‘e vindicare ‘e su Tronante,<br />

a Sarpèdone, lìciu cumandante!<br />

99 Addaghi aggiuadu non l’at Zeus,<br />

cuntzedi nessi a mie ‘e nd’ ‘ardiare<br />

su corpus de s’amigu, o Mere deus,<br />

da-e sas francas de chie ispozare<br />

lu diat cherrer! Gai a male e peus<br />

non mi lasses, ti prego! De torrare<br />

a coro alluttu bramo a s’arguai<br />

e d’ispronare sos Lìcios che mai!–<br />

100 Li pretziesit Febo cun amore<br />

s’invocassione ardente e accorada<br />

e sa ferida fattesit cunzada<br />

mutténdeli a s’istante su dolore.<br />

Nde giuilesit cuddu ‘e su favore<br />

e a sos Lìcios un’abboghinada<br />

luego ‘ettesit pro los avvertire<br />

in tundu a Sarpedòne ‘e s’aunire.<br />

557


Battàglia pro<br />

su corpus de<br />

Sarpèdone<br />

Càntigu XVI<br />

101 A s’ala pustis de Polidamante<br />

ch’ ‘essesit che a bolu e b’agattesit<br />

su de Tròia supremu cumandante<br />

cun Enea e Agènore e li nêsit:<br />

–O Èttore, adducas importante<br />

no est pro Ilion sa chi nos tocchesit<br />

sorte mala gherrende pro a bois,<br />

si suddu non tenides de a nois!<br />

102 Ruttu est su re ‘e sa Lìcia cor’amprosu,<br />

Sarpèdone su ‘iustu, e nos l’at mortu<br />

Ares pro manos de su valorosu<br />

fizu ‘e Menétziu! Ch’apat s’accunortu<br />

de su piantu nostru affriscionosu<br />

aggiuàdenos nessi, ca su tortu<br />

fagher nos cheret cuddu ‘e l’ispozare<br />

pro poder sos ch’at mortu vindicare!–<br />

103 Lis falesit che raju sa notìscia,<br />

ca pro a issos non fit Sarpedòne<br />

sàbiu ebbia o mastru de giustìscia<br />

o in gherra valente campione,<br />

ma s’amigu prus mannu d’Ilione,<br />

su re ch’aiat battidu a deìscia<br />

da’ sa Lìcia sos mezus gherradores<br />

pro difender de Tròia sos onores!<br />

104 S’abbaidesin in cara e, derettos,<br />

tucchesin cantos l’aian intesa<br />

s’ùltima malaura e sa pretesa<br />

a difender su corpus chen’isettos<br />

de su mortu cumpanzu! Ma s’impresa<br />

non fit tzou ‘e linna, s’in apprettos<br />

fit Pàtroclo poninde própriu in s’ora<br />

sa de Fitia erèntzia gherradora!<br />

558


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

105 E puru ‘e sos Aiaces, chi gherrende<br />

fin che sempre cun atza e balentia,<br />

fit su gióvanu eroe dimandende<br />

s’affianzu: –Curride a s’ala mia!<br />

Sarpèdone divinu, lìcia ghia,<br />

mortu est per terra! Ne pius brinchende<br />

l’azis a bider primu in sa muràglia,<br />

atzudu che leone o porcu ‘e iscàglia!<br />

106 M’affianzade, pro chi resessire<br />

potta a cust’ala de nde lu trazare<br />

e galu ‘e s’armadura ‘e l’isfrunire<br />

e pro vinditta de l’iscarenare!<br />

A sos chi braman de nos l’impidire<br />

(miràdelos beninde a fiottu umpare!)<br />

su caminu mustràmulis de s’Ade<br />

masellèndelos chena piedade!–<br />

107 Nêsit; e Mirmidones e Acheos<br />

a pare risinnados s’astringhesin<br />

e cun bolottu mannu s’attappesin<br />

a sos Lìcios e a sos Dardaneos.<br />

E su chimentu, sos urùlos feos<br />

inghìriu a Sarpedòne che pighesin<br />

fintz’a Zeus, chi un’iscurigore<br />

mandesit pro b’accrèschere s’orrore!<br />

108 Su primu a ruer, mentres tentaiat<br />

de si nd’istrijinare a Sarpedòne,<br />

istesit Epigeu 35 mirmidone,<br />

fizu de Agacleu 35 . Che teniat<br />

custu in Budìu 36 s’abitassione<br />

e sos parentes, ma mortu b’aiat<br />

unu fradile e pro cussu, in affogu,<br />

fit dadu a Fitia chirchende allogu!<br />

559


Càntigu XVI<br />

109 Pustis Peleu e Teti pês de prata<br />

a tuccare l’aian cumbidadu<br />

cun Achille a s’ilìaca suffratta.<br />

E in Tròia cun s’elmu fragassadu<br />

da’ unu crastu d’Èttore famadu<br />

ruesit, cun sa conca a una catta!<br />

In su lu ‘ider Pàtroclo per terra<br />

su coro s’intendesit perra-perra!<br />

110 Ma su matessi in mesu a sos duellos<br />

si ‘ettesit, bisende áter’onore,<br />

che subr’a unu ‘olu d’istrunellos<br />

o de corrogas lambridu un’astore<br />

o che leone a bamas de ‘itellos<br />

chena timire canes o pastore!<br />

E Stenelau 37 , d’Itemene frua,<br />

iscontesit pro primu s’ira sua!<br />

111 Regoltu da-e terra una marrarzu<br />

bi l’iscudesit bettende unu gridu:<br />

tra coddu e tuju su crastu dannarzu<br />

li falesit lasséndelu istasidu,<br />

catzende a fùrriu samben da’ s’isgarzu!<br />

A s’insegus sos d’Èttore atzuridu<br />

torresin tando d’unu trettu ebbia,<br />

cantu una lantza imbolada a porfia!<br />

112 Ma contr’a sos Danaos ch’imbolesit<br />

mancari in fua Glàuco un’aina<br />

e a su fizu ‘e Cálcone 38 franghesit,<br />

tales Bàticlu 38 : che una ‘errina<br />

in pettorra su traste che l’intresit<br />

mentr’approbe a li giomper a s’ischina<br />

fit de Fitia su forte gherreri,<br />

connottu pr’aer riccu su fortzeri!<br />

560


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

113 A palas a s’insegus chen’umores<br />

che falesit s’eroe mirmidone<br />

cun gosu mannu de sos d’Ilione<br />

e dolu de sos d’Argo gherradores!<br />

Ma los torresit patta sos valores<br />

in su mentre matessi Merione<br />

a Laógonu 39 ‘occhende dardaneu,<br />

fizu d’Onètore e ministru ‘e Zeu.<br />

114 Inter barra e orija acuta-acuta<br />

si li cravesit s’arma muidende<br />

e su malefadadu iscadriende<br />

si che tucchesit a su Mundu ‘e Sutta!<br />

Contr’a s’acheu tando, a cara allutta,<br />

ch’imbolesit Enea frastimende<br />

su traste sou ‘e brunzu. Ma l’ ‘idesit<br />

Merione su colpu e lu vittesit!<br />

115 In su terrinu, bastante lontanu,<br />

si che morzesit sa fùrria felosa<br />

de sa saetta ‘e s’eroe dardanu<br />

paris cun sa ch’aiat tirriosa<br />

gania ‘e samben d’Ares soberanu!<br />

Tando li nêsit cun boghe affannosa<br />

su d’Anchise e de Venus campione:<br />

–Ballarinu ses bonu, o Merione!<br />

116 Non aias però dansadu ancora<br />

si de sa lantza mia (assiat sorte!)<br />

non t’esseras abbistu atterradora!–<br />

E su de Creta abboghinende forte:<br />

–Duncas, Enea, crês tue sa morte<br />

de poder a donzunu e a donz’ora<br />

dare a bìbbiu tou? Ohi, ahi!<br />

A su chi paret no est própriu gai!<br />

561<br />

Enea<br />

e Merione


Càntigu XVI<br />

117 De brios nd’as e d’atza, cust’est beru,<br />

ma finas tue –crê’– dias ficchire<br />

si resessera deo a ti colpire!<br />

E ite nâs de custu cunsideru?–<br />

Ma su fizu ‘e Menétziu a lu muttire<br />

pensesit lestru, nêndeli sintzeru<br />

e cun tonu detzisu: –Ello comente<br />

aggradessit sa ciarra su valente?<br />

118 Beffes e vitupèrios de ‘alanzos<br />

in gherra, frade caru, non nde dana!<br />

Pro resessire in su ch’amos in gana<br />

cheret chi nde l’ ‘occhemos de cumpanzos<br />

pius d’unu a Enea! Sa mattana<br />

cun bratzos si supèrat non mettanzos!<br />

Lassa sa ciarra a sas reuniones<br />

e cun àrchidos gherra de leones!–<br />

119 Nêsit; e a innante chen’ ‘istentu<br />

si tucchesit s’Eroe de Fitia<br />

e Merione, ‘isende valentia,<br />

luego infattu l’andesit cuntentu.<br />

Intantu ‘e s’orrorosa marrania,<br />

tra ùrulos e piuer, su chimentu<br />

rintronait d’iscudos e d’ispadas<br />

in tottu sas ilìacas leadas.<br />

120 E si leait peri sa campagna<br />

su fiagu ‘e su samben agru e fruscu,<br />

tales comente s’intendet su nuscu<br />

de sa linna segada in sa montagna<br />

da-e su linnajolu e da’ s’intragna<br />

da’ una parte a s’àtera ‘e su buscu<br />

curret su tzoccheddare ‘e sa ‘istrale<br />

ch’allertat donzi tìmidu animale.<br />

562


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

121 E chie prus podiat sebestare<br />

de Sarpèdone mannu e disdicciadu<br />

su corpus maestosu, saccarradu<br />

comente fit de piúere? A gherrare<br />

però sighesin cuddos contr’a pare<br />

su matessi a s’in tundu a bratz’armadu<br />

che muscas in s’istalla a sas cannadas<br />

prenas de latte friscu inghiriadas!<br />

122 Ne s’oju mannu sou ch’istorresit<br />

da’ sa faina Giove onnipotente<br />

e finas Isse dudosu restesit<br />

in detzider s’Ettòrre cor’ardente<br />

deviat cue ‘occhire su ‘alente<br />

fizu ‘e Menétziu o aterue. Desit<br />

a su segundu pensu prus valore<br />

pro glòria ‘e su danau gherradore.<br />

123 E pro ch’esserat su gióvanu acheu<br />

lòmpidu sutt’a Tròia prim’ancora<br />

e a s’abboju ‘e su destinu reu,<br />

s’upa in coro ‘e sa Morte atterradora<br />

a su de Troe bentulesit Zeu!<br />

E, s’istadera ‘idinde cuddu in s’ora<br />

pèndere ‘e s’Eterrenu a s’àter’ala,<br />

fuesit chen’imbaru a bolta-pala!<br />

124 E galu sos de Lìcia a malu coro<br />

ch’ ‘essesin fattu sou da’ s’afferra,<br />

chena nde poder leare da-e terra<br />

su corpus de su mortu Re insoro!<br />

Gai sas armas de raru decoro<br />

li lêsit Pátroclo e da-e sa gherra,<br />

ch’intantu si faghiat pius grae,<br />

de che las gigher nêsit a sa nae.<br />

563<br />

Àteras<br />

valentias de<br />

Pàtroclo


Pàtroclo<br />

iscatzadu<br />

da-e Febo<br />

Càntigu XVI<br />

125 Tando a Febo ordinesit chen’imbaru<br />

su de s’Olimpu tempestosu Mere:<br />

–Fala da’ Sarpedòne, o fizu caru,<br />

nde lu lea a sos d’Argo e pro piaghere<br />

in su Scamandru l’innèttia a dovere<br />

da-e su samben e s’unghentu raru<br />

pustis li friga de sos Immortales<br />

pro chi torren sos melmos naturales.<br />

126 Béstilu galu de càndidu linu<br />

e a sos fizos de s’iscurigosa<br />

Notte lu dae, a sa Morte astraosa<br />

e a su Sonnu, pro chi su divinu<br />

fruttu meu che porten in sinu<br />

a sa lìcia terra bundansciosa.<br />

Cue losa e onores imponentes<br />

chi li rèndana e frades e parentes.–<br />

127 Gai Cronide; e Febo ‘ola-‘olende<br />

a Ìlion ch’ ‘essesit da-e s’Ida<br />

e da’ mes’a s’atzuffa, a s’arrivida,<br />

su Re mortu nd’ ‘oghesit coittende.<br />

Lu samunesit e s’ambròsia nîda<br />

in corpus li frighesit, pustis dende<br />

su cumandu a su Sonnu e a sa Morte<br />

de che lu gigher a sa lìcia corte.<br />

128 A Lìcios e Troianos peristantu<br />

fit Pàtroclo sighinde a persighire<br />

a lantza in resta e cun colpos d’ispantu<br />

cantos pius podiat a nd’ ‘occhire!<br />

Sorte sa sua crudele, ohi cantu,<br />

s’in sa brama ch’aiat d’arrivire<br />

a Tròia gloriosu fit cuada<br />

sa ghigna de sa Morte isfidiada!<br />

564


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

129 S’aeret postu mente a su Pelide<br />

forsis vittidu s’aiat sa morte!<br />

Ma chie, cale ‘e nois –m’intendide–<br />

sas trobeas resessit de sa Sorte<br />

a isprender, pro cantu abbistu o forte?<br />

Gai istesit in pettus su Cronide<br />

a li ponner a Pàtroclo s’ardore<br />

chi perder lu deviat! Oh, dolore!<br />

130 Ma nâmi a chie, o giovaneddu eroe,<br />

mancari da’ sa Morte accostazadu,<br />

a s’Ade innanti tou ch’as mandadu?<br />

De Troianos nde ‘occhesti noe:<br />

a Echéclu 40 , Adrestu, Autonoe,<br />

a Périmu, ‘e Mega ‘izu istimadu,<br />

a Melanippu, a Epìstore, a Mulìu,<br />

a Pilarte, a Elàsu! Oh atza! Oh briu!<br />

131 Finas a Tròia che fisti arrividu<br />

e fit rutta de Prìamu e d’Ettòre<br />

sa ‘idda in manos tuas, si impididu<br />

non ti l’aeret su Saettadore<br />

deus de s’arcu! Che un’atzuridu<br />

pro tres bias tentesti e cun valore<br />

sos muros d’Ilione ‘e nd’istrampare<br />

e pro tres boltas Cuddu ‘e t’iscatzare!<br />

132 Ma cando, a sa ‘e battor, prus atzudu<br />

galu proesti ‘e lòmpere a s’intentu,<br />

cun sas manos colpéndeti a s’iscudu<br />

ti nêsit Febo minettosu: –Attentu!<br />

Su bratzu a tales non tenes fortzudu<br />

de nd’irroccare a Tròia che un’appentu!<br />

Ne a Pelide, prus forte ‘e a tie,<br />

s’impresa dêt resesser, crê’ a mie!–<br />

565


Sa riscossa<br />

de Èttore<br />

Càntigu XVI<br />

133 Tando a insegus da-e sa pelea<br />

torresit su Mirmìdone valente<br />

timinde, a perriccare in cuss’idea,<br />

sa vinditta ‘e su deu fritz’ardente!<br />

No ischiat intantu su potente<br />

fizu ‘e Priàmu, ch’in sa gianna ‘e Scea<br />

arressu aiat sa parìglia sua,<br />

s’ite fagher, a tales fit in lua!<br />

134 Ma si l’appresentesit a s’istante<br />

Febo eterrenu in persone d’Asìu,<br />

chi da-e parte ‘e mama li fit tiu<br />

sende isse puru fizu de Dimante,<br />

ch’istaiat in Frìgia, non distante<br />

da’ sa currente de su Sangarìu 41 .<br />

E li naresit cun boghe ‘e atzottu:<br />

–Lassadu l’as, Ettòrre, s’abbolottu!<br />

135 Deghile non mi paret pro a chie<br />

est su cabu ‘e s’esércitu troianu!<br />

Ahi, si forte torrera e giovànu<br />

e sos brios aere che a tie!<br />

Non fis andadu, no, meda lontanu,<br />

ca t’aia ispelciadu, crê’ a mie!<br />

Ma bae como e contr’a cuddu forte<br />

sos caddos làntzia! E ch’apas bonasorte!–<br />

136 Recuesit a mes’a su bulione<br />

pustis su deus, a battariare<br />

galu sos d’Argo, mentr’a Cebrione<br />

sos caddos suos de l’isfuettare<br />

nêsit Ettòrre cun detzisione.<br />

E coittesit cuddu a li tzoccare<br />

a sa parìglia in palas su fuette<br />

e cussa a ch’istuppare che coette!<br />

566


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

137 Reu che monte, avantzende, ‘e colpire<br />

vittesit fintz’a sos ch’attuppaiat<br />

Èttore in s’ora, ca unu nd’aiat<br />

de prenettu, unu ebbia: d’arrivire<br />

a Pàtroclo mortore e de l’ ‘occhire!<br />

Ma in l’ ‘ider, mentras s’accurtziaiat,<br />

a terra saltiesit su ‘e Fitia<br />

da-e su carru, prontu a sa porfia!<br />

138 Cun una lantza in sa manu manca,<br />

una laddia in s’àtera appunzada,<br />

chena si nde chinnire o mover anca<br />

isettesit degai s’accurtziada<br />

de sa turre dardana in mesu tanca!<br />

E, appena a tiru, sa pedra attundada<br />

l’imbolesit cun tìrria de leone,<br />

faddìndelu e bocchinde a Cebrione!<br />

139 Tanta fit sa violèntzia, ch’ambos duos<br />

sos ojos da’ sas cheas nde perdesit<br />

e da’ su carru, lompende a concluos,<br />

tales che palumbaru nde falesit!<br />

Tand’a su fizu burdu abboghinesit<br />

de Príamu, beffende, e a sos suos:<br />

–Lébiu est che crabolu su gherreri!<br />

E lántzios sos chi faghet volenteri!<br />

140 S’in unu mare mannu s’agatterat<br />

de pisches bundansciosu e sa zibiga<br />

de chèrrere piscare li ‘enzerat,<br />

so seguru chi a su fala e piga<br />

d’ostiones 42 , si cussos prefererat,<br />

siat pro isse che pro zente amiga<br />

medas nde diat bogare e pretziosos!<br />

Atletas sos ch’at Troe valorosos!–<br />

567<br />

Pàtroclo<br />

‘occhit a<br />

Cebrione


Càntigu XVI<br />

141 Narende gai, subr’a Cebrione<br />

ti ‘ettesti, o Pàtroclo animosu,<br />

oji-allurpidu, paris a leone<br />

ch’assàltiat, de petta disizosu,<br />

in su cuile o tazu o masone<br />

e chi pro esser troppu coraggiosu<br />

finit pro bi lassare fura e vida!<br />

Gai fattesti tue, ànima nîda!<br />

142 Da-e su carru, infattis, che a bolu<br />

si nde brinchesit Èttore troianu<br />

detzisu in terra a non lassare solu<br />

su corpus de su frade a isse in manu!<br />

Che astores degai chi a marranu<br />

gherran tra issos pro unu crabolu<br />

ch’isterrijadu an àpidu in su monte<br />

s’agattésini cuddos fronte a fronte.<br />

143 De si nde lu tirare a s’ala sua<br />

tentesit tando, lêndelu a concales,<br />

sa de Priàmu valorosa frua;<br />

ma cun brios su Gregu parinales<br />

astringhéndelu a sos istivales<br />

l’impidesit da’ mesu a tanta lua<br />

de si gigher su mortu! E su bulione<br />

s’allumesit de prus pro Cebrione.<br />

144 E decomente Eùro e Noto umpare<br />

in mesu a duos montes tirriende<br />

d’élighes e de frassos attappare<br />

faghen naes e rattos, chi ‘entulende<br />

s’intritzan inter issos pare-pare<br />

trunchéndesi, isasciéndesi e lassende<br />

de sa mattana s’istiga per terra,<br />

a tales in cuss’ora fit sa gherra!<br />

568


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

145 E marrarzos e trastes ispuntados<br />

e iscudos s’ ‘idian in tottue<br />

de piuer e samben saccarrados<br />

e, in tundu a su mortu, in aterue,<br />

Gregos e Troianos bisestrados<br />

e àteros gherrende a pesa e rue!<br />

E duresit sa ‘èttia ‘e tant’orrore<br />

finas ch’in chelu restesit lugore!<br />

146 Però, calende sole, cando fatta<br />

d’isgiungher sos boes si fit s’ora,<br />

a sa ratza ‘e sos d’Argo gherradora<br />

de ponner resessesit in suffratta<br />

galu una ‘olta a Troe e gai a fora<br />

de si gigher da mes’a sa cumbatta<br />

su corpu ‘e Cebrione e s’armadura<br />

de li leare de rara fattura!<br />

147 Gosende de s’impresa, si ‘ettesit<br />

Pàtroclo pro tres bias a innante,<br />

oji-atzesu, a Marte simizante,<br />

e galu àteros noe nde ‘occhesit!<br />

Ma cando, a sa ‘e battor, bi torresit<br />

a Febo non bidesit saettante<br />

benìndeli a s’incontra, imboligadu<br />

cun una nue, cun passu apprettadu!<br />

148 A palas che l’andesit s’Immortale<br />

e cun sa pianta ‘e sa manu divina<br />

cun fùrria lu colpesit a s’ischina!<br />

Sa vista tott’in una, foramale,<br />

si l’aumbresit e-i su fogale<br />

sa de Menétziu forte raighina<br />

s’intendesit in bula e s’abbaoga<br />

falàreli da’ ucca attoga-attoga!<br />

569<br />

Pàtroclo<br />

disarmadu<br />

da-e Febo


Sa morte<br />

de Pàtroclo<br />

Càntigu XVI<br />

149 Che li fuesit s’elmu che bolende<br />

da-e sa conca, lompende a che ruer<br />

a su samben in mesu, a su piuer,<br />

tra tzócculos e rodas bocciulende!<br />

Mai imbruttadu si fit prima, ornende<br />

sa fronte ‘e su Pelide! Ma concluer<br />

cheriat cue Zeus soberanu<br />

sa vida de su nóbile giovànu!<br />

150 Gai sa lantza in manos s’Acheu<br />

frànghere s’intendesit maestosa,<br />

umbrilonga, massitza, portentosa<br />

e rùerli s’iscudu miceneu<br />

cun sa corria ischirriolada, oddeu,<br />

chi a sa pala mantesu che cosa<br />

bi la teniat bene assegurada<br />

e, infinis, sa lóriga immesada!<br />

151 Cun su cherveddu restesit luadu<br />

tando ‘e Fitia su lùghidu eroe,<br />

cori-mortu, benuji-inneuddadu!<br />

Própriu in su mentre su fizu ‘e Pantoe,<br />

su valente Euforbo 43 , mentovadu<br />

pro esser cun sa lantza ‘e sos de Troe<br />

unu ‘e sos mezus, che un’ira mala<br />

sa sua li cravesit in sa pala!<br />

152 Mancari esserat bonu campione<br />

(nâchi imparende s’arte de sa gherra<br />

da-e su carru imbolados a terra<br />

nd’aiat vinti eroes d’Ilione!)<br />

non l’apesit in cussa cuntierra<br />

s’atza però contr’a su Mirmidone<br />

da-e s’ala de nanti ‘e si l’ ‘ettare<br />

e miréndelu in cara ‘e l’affrontare!<br />

570


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

153 Appoi, infattis, de l’aer felchidu<br />

sa lantza ‘e frassu in mesu a s’ischina,<br />

su traste in presse, timinde ruina,<br />

nde l’istratzesit, e finas fuidu<br />

si ch’est da-e sos suos, atturdidu<br />

de l’esser resessida sa faina!<br />

E galu tue, o Pàtroclo forte,<br />

torresti insegus fuinde sa Morte!<br />

154 Domadu da-e Febo soberanu<br />

e da’ s’aina chena valentia<br />

d’Euforbo, a s’ala de Fitia<br />

abboghinesti custa ‘olta invanu!<br />

Ca, in su t’ ‘ider, Èttore troianu<br />

istesit lestru a ponner marrania<br />

e sa lantza, cun cara suddisfatta,<br />

a ti cravare berrinosa in matta!<br />

155 E ruesti, o ànima gentile,<br />

che nae da’ su lampu ismutzurrada<br />

in ojos trattenzende sa mirada<br />

de non giómpidos bisos d’ ‘eranile!<br />

E sa de Troe turre fentomada,<br />

che leone superbu ch’in s’ ‘attile<br />

sas dentes at felchidu a su sirvone,<br />

ti nêsit bárriu ‘e suddisfassione:<br />

156 –De resessire, o Pàtroclo, crêias<br />

duncas sa ‘idda nostra ‘e conchistare<br />

e cautivas galu ‘e ti portare<br />

sas féminas troianas! No ischias,<br />

o gióvanu iscabadu, chi devias<br />

prima o poi a Èttore abbojare?<br />

E mira como, mira... l’as innante<br />

su d’Ìlion prus forte cumandante!–<br />

571


Càntigu XVI<br />

157 Nênde gai, su pê’ l’abbattighesit<br />

subra pettus e, sighinde a l’offender,<br />

cun cant’aiat boghe l’inzulzesit:<br />

–Lu podias, o Pàtroclo, cumprender<br />

chi resinnadu fia a la difender<br />

sa libertade mia! O ti mandesit<br />

forsi su mere tou, chen’ischire<br />

chi mortu inoghe devias ficchire?<br />

158 Cale apesti, mi nara, bon’aggiudu<br />

da’ s’amigu ‘e su coro prus fidadu?<br />

«Bae e non torres –ti dêt aer nâdu–<br />

chen’aer prima a Èttore fortzudu<br />

su pettus maestosu trapassadu!»<br />

E tue, o imprudente, che atzudu<br />

partesti ‘isende glòria imperitura...<br />

pro finire a benturzos in pastura!–<br />

159 E tue, o cavaglieri generosu,<br />

a moristuda li naresti: –Ettòre,<br />

subra meu non sias ispantosu,<br />

ca sa ‘ittòria ti l’at su Segnore<br />

dada ‘e s’Olimpu cun su tirriosu<br />

deus de s’arcu, su Saettadore!<br />

Issos m’an sudronadu primm’ ‘e a tie,<br />

iscuttu e disarmadu... est deosie!<br />

160 D’Èttores vinti Pàtroclo ‘e Fitìa<br />

nd’aiat settesciadu, si mi crêse!<br />

Pagu ‘alet chi méritos ti lêse<br />

ca m’at bissu innanti s’Alta Ghia!<br />

E pustis Euforbo... su ‘e trese<br />

duncas ses tue... assiat valentia!<br />

Ma si dare ti potto unu cunfortu<br />

iscas ch’as mortu un’ómine già mortu!<br />

572


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

161 Como inte’ cust’avvisu, o Dardaneu,<br />

e in mente che upa ti l’inserra:<br />

a s’ ‘adde iscurigosa ‘e s’usciareu<br />

finas ses tue da-e custa gherra<br />

approbe a che tuccare e, per terra,<br />

da-e sa lantza ‘e su fizu ‘e Peleu,<br />

a t’ ‘ider che a mie isterrijadu!<br />

Sa sentèntzia est custa de su Fadu!–<br />

162 Nêsit su giovaneddu; e subra chizos<br />

s’attittia ‘e sa morte li falesit<br />

e pianghende a s’Ade s’avviesit<br />

gitténdesi incumpridos sos disizos<br />

de su ‘eranu sou! Ma, a lampizos<br />

de fogu in ojos, lestru li torresit<br />

sa risposta sa turre manna ‘e Troe<br />

mancari esserat mortu cudd’eroe:<br />

163 –Lassa sas profetzias! O sa morte<br />

crês chi timat Ettòrre cor’ardente!<br />

E si diversa esserat sa sorte<br />

e de sa lantza mia lutzighente<br />

su fizu ‘e Teti, Achille su forte,<br />

che a tie sa fùrria potente<br />

connoscherat invece? E chie ‘e Zeu<br />

legger poder s’ordinzu bonu o reu?–<br />

164 S’aina ‘e brunzu de nde l’istratzare<br />

pensesit tando Ettòre d’Ilione,<br />

pretténdeli in pettorra su garrone<br />

e faghìndelu posca rodulare.<br />

Contr’a Automedonte mirmidone,<br />

s’iscuderi d’Achille, a si ‘oltare<br />

fattu-fattu torresit, inganidu<br />

galu a-i cuddu d’ ‘ider istasidu.<br />

573


Càntigu XVI<br />

165 Ma che fit su danau imperistantu<br />

attesu da’ su logu ‘e s’iscarmentu<br />

a coro mortu ‘essidu che bentu<br />

subra su carru cun Balìu e Xantu,<br />

caddos divinos, lèbios a ispantu,<br />

chi apesit Peleu in su momentu<br />

a Teti pêibianca ‘e si cojare<br />

da’ s’eterrenu Mere de su mare.<br />

574


Valentias e morte de Pàtroclo<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU SEIGHÉSIMU<br />

1 Lirnesso [...]: Tzittade de sa Mìsia, ue istaiat su re Minete, s’isposu<br />

impromissu de Briséide.<br />

2 Eacide [...]: De s’erèntzia de Éacu, su babbu de Peleu e, duncas,<br />

donnumannu de Achille.<br />

3 Pelìu [...]: Monte de sa Tessàglia.<br />

4 Xantu, Balìu [...]: Caddos divinos, ispantosos, regalados a Peleu<br />

da-e su deus Posidone sa die ‘e sas nuntas cun Teti.<br />

5 Zefìru [...]: Bentu chi sulat da-e Occidente.<br />

6 Arpìa Podarge [...]: Una de sas Arpias, deas de sas istròscias furiosas.<br />

Fit sa mama de sos caddos Xantu e Balìu, chi apesit aunéndesi a<br />

Zéfiru.<br />

7 Pédasu [...]: Unu de sos caddos de Achille.<br />

8 Menestìu [...]: Unu de sos chimbe cumandantes de sos Mirmìdones,<br />

fizu de su deus d’unu riu, Sperchìu, e de Polidora, s’ispantosa fiza de<br />

Peleu.<br />

9 Boro [...]: Maridu de Polidora, fiza de Peleu.<br />

10 Polimela [...]: Fiza de Filante e mama de Eudoro, unu de sos<br />

chimbe cabos de sos Mirmìdones. Muzere de Echecleu, fit connotta<br />

che ballarina bona e galana.<br />

11 Eudoro [...]: Cumandante mirmìdone, fizu de su deus Ermes e<br />

de Polimela.<br />

12 Ilitìa [...]: Mastra ‘e partu chi aggiuesit a Polimela a s’illierare de<br />

Eudoro.<br />

13 Echecleu [...]: Maridu de Polimela.<br />

14 Pisandru Memalide [...]: Fizu de Mémalu, unu de sos chimbe<br />

cumandantes mirmídones.<br />

15 Alcimedonte, Laerce [...]: Alcimedonte, fizu de Laerce, fit unu de<br />

sos chimbe cabos mirmídones. Laerce fit unu prìntzipe de Fitia.<br />

16 Dodoneu [...]: Appellativu de Zeus, onoradu in manera particulare<br />

in sa ‘idda de Dodona, in s’Epiru.<br />

17 Pìreme [...]: Valorosu cumandante de sos Peones de sa<br />

Macedònia, mortu da-e Pàtroclo.<br />

18 Amidone [...]: Localidade de sa Macedònia.<br />

19 Arelicu [...]: Gherreri troianu, mortu dae Pàtroclo.<br />

20 Toante [...]: Gherreri, non mentovadu in aterue, mortu da-e<br />

Menelau.<br />

575


Càntigu XVI<br />

21 Anficlu [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Megete.<br />

22 Atìnniu [...]: Gherreri lìciu, mortu da-e Antìlocu. Fit fizu de<br />

Amisodaru e frade de Màride.<br />

23 Màride [...]: Gherreri lìciu, mortu da-e Trasimede. Fit fizu de<br />

Amisodaru e frade de Atìnniu.<br />

24 Amisodaru [...]: Babbu de sos gherreris lìcios Atìnniu e Màride.<br />

Istesit allevadu da-e sa Chimera.<br />

25 Cleóbulu [...]: Soldadu troianu, mortu da-e Aiace Oileu.<br />

26 Licone[...]: Soldadu troianu, mortu da-e Peneleu.<br />

27 Erimante [...]: Troianu mortu da-e Idomeneu, re de Creta.<br />

28 riu [...]: Su Scamandru o Xantu.<br />

29 Prono [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Pàtroclo.<br />

30 Testòre [...]: Fizu de Enope, troianu, mortu da-e Pàtroclo.<br />

31 Erilau [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Pàtroclo.<br />

32 Erimante, Epalte, Piri, Echíu [...]: Soldados troianos e lìcios, non<br />

mezus connottos, mortos tottu pro manos de Pàtroclo.<br />

33 Anfóteru, Ifeu, Telepolemu ‘e Damastòre, Evippu, Polímelu de<br />

Argeu [...]: Gherreris de Ilione o lìcios, mortos da-e Pàtroclo.<br />

34 Trasimele [...]: Iscuderi de su re Sarpèdone, mortu da-e Pàtroclo.<br />

35 Epigeu, Agacleu [...]: Epigeu, fizu de Agacleu, soldadu mirmìdone,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

36 Budìu [...]: Tzittade de sa Fitiótide.<br />

37 Stenelau [...]: Gherreri troianu, che tantos non mezus connottu,<br />

fizu de Itèmene, mortu da-e Pàtroclo.<br />

38 Càlcone, Bàticlu [...]: Bàticlu, fizu de Càlcone, fentomadu pro<br />

esser riccu meda, gherreri gregu, mortu da-e Glàuco.<br />

39 Laógonu [...]: Fizu de su ministru de Zeus Onètore, gherreri de<br />

Ilione, mortu da-e Merione.<br />

40 Echeclu, Adrestu, Autonoe, Périmu ‘e Mega, Melanippu, Epistòre,<br />

Mulìu, Pilarte, Elàsu [...]: Gherreris troianos, mentovados inoghe<br />

ebbia, ruttos pro manos de Pàtroclo.<br />

41 Sangarìu [...]: Riu de sa Frìgia.<br />

42 ostiones [...]: Da-e “ostioni”, paràula campidanesa (=ostriche).<br />

Cunfronta V. Porru «Nou Ditzionàriu Universali».<br />

43 Euforbo [...]: Fizu de Pantoe e de Fróntide, frade de Polidamante<br />

e de Iperènore. Ferizesit a Pàtroclo e morzesit pro manos de<br />

Menelau.<br />

576


ILIADE<br />

CÀNTIGU DEGHESSETTÉSIMU<br />

SAS IMPRESAS DE MENELAO<br />

Èttore si ‘estit sas armas de Pàtroclo


Càntigu XVII<br />

SUMMÀRIU<br />

Menealu ‘occhit a Euforbo Ottavas 1-11<br />

Febo ànimat a Èttore 12-14<br />

Sa retirada de Menelau 15-21<br />

Èttore e Telamone 22-24<br />

S’atzottu de Glàuco a Èttore 25-34<br />

Èttore si ‘estit sas armas de Pàtroclo 35-39<br />

Èttore aunzat a sos Troianos 40-45<br />

S’intzitu de Menelau 46-48<br />

Chertos mannos 49-52<br />

Aiace ‘occhit a Ippotoe 53-59<br />

Febo ànimat a Enea 60-66<br />

A s’inghìriu ‘e su corpus de Pàtroclo 67-77<br />

Su piantu de sos caddos de Achille 78-82<br />

Bonas proas de Automedonte 83-87<br />

Èttore tentat de si furare sos caddos d’Achille 88-100<br />

Minerva aggiuat sos Acheos 101-106<br />

Febo atzottat a Èttore 107-109<br />

Sa ritirada de sos Acheos 110-118<br />

Menelau chircat a Antìlocu 119-127<br />

Menelau torrat da-e Telamone 128-132<br />

Menelau e Merione si portan<br />

su corpus de Pàtroclo 133-138<br />

Sa resistèntzia de sos Aiaces e-i sa fua 139-141<br />

578


Sas impresas de Menelao<br />

1 Addaghi s’abbizesit Menelau,<br />

caru a Marte, chi fit su Mirmidone<br />

ruttu pro manos de su d’Ilione,<br />

a lantza in resta, rusciende che trau,<br />

si tucchesit accurtzu a su danau<br />

e, miréndelu cun affriscione,<br />

a s’inghìriu l’istesit in canarza<br />

che a s’ ‘itellu un’ ‘acca primarza!<br />

2 E cun s’iscudu mannu de difender<br />

su corpus de s’amigu chircaiat<br />

da’ sas francas ‘nimigas e a render<br />

dura s’impresa a chie arriscaiat.<br />

Ma Euforbo, ch’in coro gighiat<br />

s’ispantu ‘e sa vittòria e ch’a pretender<br />

crêiat giustu ‘e si che lu leare,<br />

l’abboghinesit lênde a l’abbojare:<br />

3 –Fizu d’Atreu, de Zeus nadia,<br />

mezus torra persegus e a mie<br />

lassa s’onore mannu in custa die<br />

d’ispozare a Pàtroclo ‘e Fitia,<br />

giaghi l’at frantu custa lantza mia 1<br />

e non d’átere! Bae, pensa a tie,<br />

si no sa dulche vida, ista seguru,<br />

subra sou bi perdes tue puru!–<br />

4 E cun disdignu s’ispartanu eroe<br />

in su l’intender lestru: –Assiat ciarra,<br />

per Zeus santu! A tales de barra<br />

non nd’at unu leone! De Pantoe<br />

sos rebuddos connosco e non da’ oe!<br />

De cando frade tou isbarra-isbarra<br />

contr’a mie avantzesit che sirvone<br />

non t’ammentas tra sos d’Agamennòne?<br />

579<br />

Menelau<br />

‘occhit a<br />

Euforbo


Càntigu XVII<br />

5 Limbudu che a tie, Iperenore<br />

crêiat, sende gióvanu atzuridu,<br />

chi bratzu esserat su meu istasidu<br />

no che su sou de raru valore!<br />

Si non mi faddo, non b’est recuidu<br />

cun sos pês suos su die ‘inchidore<br />

da’ sa pobidda allegru a si lograre<br />

e ne da-e su babbu a si nde ‘antare!<br />

6 Gai as a ruer tue, o iscabadu,<br />

s’in sa perricca sigheras e tottu!<br />

Ti nd’ista, o Euforbo, assussegadu...<br />

fue, ch’est mezus da-e s’abbolottu,<br />

ca de su raju unu cherveddicottu<br />

finas s’abbizat addaghi est faladu!–<br />

Nêsit s’Atride; e cuddu, resolutu,<br />

cun fele in laras torréndeli muttu:<br />

7 –Sa sorte ‘e frade meu malaitta<br />

acco’ s’ora, Ispartanu, ‘e riscattare!<br />

S’ùltimu ‘antu t’as chérfidu dare...<br />

milla inoghe s’ispada ‘e sa vinditta!<br />

S’isposa ch’as lassadu corifritta<br />

cun Pantoe e Frontìde 2 an a gosare<br />

bidinde a pês insoro, a ojos fora,<br />

sa conca tua e sas armas ancora!<br />

8 Ca, pro cantu diffìtzile s’impresa,<br />

de lomper so seguru a sa vittòria!<br />

Siat comente, como l’as intesa:<br />

morzat unu e a s’àteru sa glòria!–<br />

Nêsit; e da’ innanti a sa zentòria<br />

sa lantza l’imbolesit cun lestresa;<br />

ma s’ispuntesit su traste in s’iscudu<br />

lassende a Euforbo siccu e mudu!<br />

580


Sas impresas de Menelao<br />

9 Si l’avventesit tando a ferru in manu,<br />

pustis altzados sos ojos a Zeu,<br />

abboghinende su fizu d’Atreu<br />

su tuju trapassende a su giovànu<br />

da’ parte in parte, mentres a boleu<br />

persegus fit torrende su dardanu!<br />

A bucca abberta ruesit, mischinu,<br />

de samben irrujende su terrinu!<br />

10 E si l’irrujesin fintzamente<br />

sos pilos brundos, de prata aneddados<br />

e d’oro, longos meda e delicados<br />

che sos de sas Carìtes. E comente<br />

isàsciat un’istròscia de repente<br />

sos rattos, da’ sa tràmula imbiancados,<br />

d’un’olia allevada cun amore<br />

tales su Gregu a cuddu ‘alu in fiore!<br />

11 L’ispozesit depustis coittende<br />

detzisu a si che gigher s’armadura,<br />

ne resistèntzia peruna a sa fura<br />

da’ sos d’Ìlio agattesit, ca timende<br />

lu fin, che sos pastores ch’assaltiende<br />

s’ ‘iden su mezus boe in sa pastura<br />

da’ unu leone e chi, impididos,<br />

si nd’istan a distante, ‘ettende gridos.<br />

12 Istesit però Febo a l’impidire<br />

a Menelau s’ùltima gania,<br />

in su corpus pensende ‘e si fingire<br />

de Mente, de sos Cìcones 3 sa ghia,<br />

e finas a Ettòrre ‘e ch’arrivire<br />

pro li narrer: –O dàrdana zenia,<br />

fatt’a-i cuddos caddos in debadas<br />

currinde ti mattanas e t’infadas!<br />

581<br />

Febo ànimat<br />

a Èttore


Sa retirada de<br />

Menelau<br />

Càntigu XVII<br />

13 Chie los domat cussos animales?<br />

Achille ebbia, fizu d’una dea;<br />

niune àtere in terra ‘e sos mortales!<br />

Non ti fisses adducas in s’idea<br />

e coitta a torrare a sa pelea<br />

si bramas de vittire àteros males!<br />

Difendinde a Pàtroclo danau<br />

mortu a Euforbo at Menelau!–<br />

14 Nêsit; e recuesit che a bolu<br />

in mes’a s’abbolottu Arcu ‘e Prata<br />

e galu Ettòrre, mancari in suffratta,<br />

non si lassesit bincher da’ su dolu<br />

e che sempre ‘e sa pàtria in oriolu<br />

furriesit a s’ala ‘e sa cumbatta,<br />

un’ùrulu ‘ettende disumanu<br />

che sa fiara potente ‘e Vulcanu!<br />

15 In l’intender su gridu tirriosu<br />

si preguntesit s’Atride: –Ohi sorte!<br />

Si per terra, inoghe, ‘e cussu forte<br />

lasso sas armas e su valorosu<br />

fizu ‘e Menétziu (isse chi sa morte<br />

pro me at affrontadu), timizosu<br />

ap’a parrer e vile a donz’acheu<br />

e no est tale su disizu meu!<br />

16 Ma si puru a pe’ frimmu l’isettera<br />

pro lu cherrer leare manu-manu,<br />

manc’andat bene: infatt’a su dardanu<br />

sun in medas currinde! Sa manera<br />

cheret ch’agatte, e lestru, pro ch’ispera<br />

mi restet de ‘ittòria! Non metzanu<br />

est su pensu ‘e pedire calch’affianzu<br />

chena s’impudu de parrer mettanzu!<br />

582


Sas impresas de Menelao<br />

17 Duncas si curro a dimandare aggiudu<br />

pro un’iscutta tzedinde a Ettòre<br />

de fagher crêo cosa ‘e mezus giudu,<br />

giaghi Zeus l’est dende su favore!<br />

E s’agattera a Telamone atzudu,<br />

a isse ebbia, torrare a primore<br />

dia a su chertu, chena timer morte<br />

ne da’ Ìlion, ne da’ s’avversa sorte!<br />

18 Ca m’est dovere nessi ‘e nde leare<br />

su corpus de Patròclo disdicciadu,<br />

pro lu render a chie l’at mandadu<br />

pro lu piànghere e pro l’onorare!–<br />

Mancu cumpridu de s’interrogare<br />

aiat isse, chi assaltiadu<br />

s’ ‘idesit da’ s’ilìacu campione<br />

paris cun sos soldados d’Ilione.<br />

19 Cun s’iscudu a covaccu, a s’ala sua<br />

tucchesit tando Atride ‘ola-‘olende,<br />

sas armas d’Euforbo abbandonende<br />

e su corpus de Pàtroclo in sa lua,<br />

a tales che leone, postu in fua<br />

da’ canes e pastores, ch’inghiriende<br />

lis fit in sa cussorza calchi fiadu<br />

e benit giustu in tempus giagaradu!<br />

20 Lómpidu posca a su bramadu amparu<br />

de sos soldados d’Argo, isperiesit<br />

peri su campu, a Telamone caru<br />

chirchende oji-acutadu, e lu ‘idesit<br />

in fundu a tottu s’affianzu raru,<br />

in s’ala manca! Currinde che desit<br />

da-e s’amigu e, appenas inie:<br />

–Inte’, Aiace, –li nêsit– a mie!<br />

583


Èttore<br />

e Telamone<br />

Càntigu XVII<br />

21 Cheret chi da-e mesu a su bulione<br />

ambos duos a Pàtroclo nde lêmos<br />

e chi, mancari nudu, lu torremos<br />

pro su teu a Pelide Mirmidone,<br />

giaghi ispozadu Ettòrre d’Ilione<br />

l’at de sas armas! Mezus chi tucchemos!–<br />

Si nd’attristesit su zigante acheu<br />

e infattu ponzesit a s’Atreu.<br />

22 Èttore in s’ora cun s’ispada in manu,<br />

poi ‘e l’aer leadu s’armadura,<br />

sa conca fit chirchende a su giovànu<br />

a nettu ‘e li mutzare e in pastura<br />

de la dare a sos canes! Pensu vanu,<br />

prîte s’iscudu de rara fattura<br />

de Telamone innante s’agattesit<br />

altu che turre e finas lu timesit!<br />

23 A tales s’assustesit ch’impressadu<br />

de sa perricca lassesit s’impignu<br />

misciéndesi a sos suos e su pignu<br />

pensende a si portare fentomadu<br />

de sa vittòria ebbia, raru e dignu<br />

sende d’Achille! A unu soldadu<br />

lu porresit depustis cumandende<br />

a Tròia de lu gigher caminende.<br />

24 Cun s’iscudu intertantu poderosu<br />

su corpus saccarresit Telamone<br />

de sa frua ‘e Menétziu, affriscionosu<br />

e resolutu, a unu leone<br />

chi ‘oltat sa cabitta in paragone<br />

contr’a sos catziadores minettosu<br />

ch’in su buscu a passizu cun sos fizos<br />

l’an abbojadu e ch’incrispat sos chizos!<br />

584


Sas impresas de Menelao<br />

25 In s’abbizare Glàuco atzuridu<br />

chi si che fit in mesu Èttore mannu<br />

a s’esércitu ‘e Troe incheremidu<br />

timinde da’ Aiace beffe e dannu,<br />

l’abboghinesit tristu e risentidu<br />

che chie at connottu mal’ingannu<br />

da’ s’amigu fidadu própriu in s’ora<br />

de retzire una manu amparadora:<br />

26 –Bellu già ses, o Èttore, ma forte<br />

non che’ sa fama chi as in tottue,<br />

s’est chi de perriccare cun sa sorte<br />

finas vittis e t’istas fue-fue!<br />

Cheret ch’a Tròia la difendas tue<br />

da’ como innante. De nois sa morte<br />

chie sentit pius de affrontare<br />

s’est chena prétziu tantu peleare!<br />

27 Si lassadu in podere 4 ‘e s’inimigu<br />

as tue a Sarpedòne chi, a t’intender,<br />

a pius de istranzu fit amigu,<br />

decomente as a fagher a difender<br />

unu de nois? Non servit a render<br />

affianzos e vida, manc’azigu,<br />

a chie at coro ‘e pedra e-i sa zente<br />

trattat a cumbenièntzia solamente!<br />

28 Forsi difesu non t’at sa tzittade<br />

cun cant’aiat atza sende in vida!<br />

E tue... e bois chena piedade<br />

lassadu l’azis che cosa frundida<br />

a cussos canes! A sa recuida,<br />

si est custa sa paghe ‘e s’amistade<br />

e de s’impignu nostru pro a bois,<br />

est mezus chi pensemus tottu nois!<br />

585<br />

S’atzotu<br />

de Glàuco a<br />

Èttore


Càntigu XVII<br />

29 Emmo ch’est goi... de sos cungregados<br />

meda non bos leades pensamentu,<br />

si no bos fizis cun prus ardimentu<br />

subr’a su corpus de Pàtroclo ‘ettados<br />

pro bi nde lis leare e cun s’intentu<br />

d’ ‘enner pustis a pattos. Obbligados<br />

fin tando istados sos d’Agamennòne<br />

a nos dever torrare a Sarpedòne.<br />

30 E nos l’aian su giambu pedidu,<br />

ca si rispettan cussos pare-pare...<br />

e nois gai póttidu onorare<br />

aimis a Sarpédone atzuridu!<br />

Ma pagu ‘alet a l’illoriare<br />

si finas tue, o Èttore, vittidu<br />

as s’impresa, timinde disaura,<br />

poi ‘e l’aer leadu s’armadura!<br />

31 E ses fuidu, cando addaenante<br />

si t’est parada, atzuda che leone,<br />

sa turre cor’amprosa ‘e Telamone!<br />

L’attroga: l’as timidu su Zigante<br />

e ses torradu che lampu a s’istante<br />

in sinu a sos soldados d’Ilione!<br />

S’agattat, duncas, calcunu prus forte<br />

finas la timet Èttore sa morte!–<br />

32 «O Glàuco, ch’esseras non crêia<br />

–li rispondesit Èttore murrudu 5 –<br />

tant’imprudente, ca d’ómine ‘e giudu<br />

at fama sa de Lìcia mezus ghia!<br />

E invece, a pius d’esser limbudu,<br />

ses permalosu ‘e sa peus zenia!<br />

Mi restat solu ‘e ti nde pibiare,<br />

ca risposta non b’at de ti torrare!<br />

586


Sas impresas de Menelao<br />

33 In gherra a Telamone non tim’ ‘eo,<br />

ne àteros zigantes manu-manu;<br />

ne caminu diversu tento e leo<br />

pro los vittire! Avvesa est sa manu<br />

a chertos e porfias! Si m’arreo<br />

est prîte a boltas pro dissignu arcanu<br />

est de s’Olimpu s’alta Onnipotèntzia<br />

ch’in coro ponet s’atza o sa prudèntzia.<br />

34 Però muttimundela cust’allega...<br />

ti nd’accùrzia, coitta a fiancu meu<br />

e chi non fatto cosas a sa tzega<br />

t’as a abbizare e si est Priameu<br />

amigu ‘ostru o màndiga e nega!<br />

Ajo’ duncas e gai a sos d’Atreu<br />

da’ in tundu a Pàtroclo ‘idimos<br />

s’a che los istorrare resessimos.»<br />

35 A sos suos s’ ‘oltesit pustis, nênde<br />

cun cant’aiat boghe in s’arghentolu:<br />

–O Troianos, o Lìcios, gherrende<br />

ómines siedas! D’isprone e consolu<br />

s’onore antigu bos siat! Tucchende<br />

so deo a mi ‘estire che a bolu<br />

de sas armas d’Achille, chi leadu<br />

apo a Pàtroclo appenas settesciadu!<br />

36 A s’ala d’Ilione furriesit<br />

tando Tronu de gherra, imbideadu<br />

de sighire su ch’aiat mandadu<br />

gherreri cun sas armas! Lu sighesit<br />

e, poi ‘e s’esser in presse ispozadu,<br />

s’armadura ispantosa si ‘estesit<br />

ch’in eredu aiat da’ Peleu<br />

retzidu Achille, opèra d’unu deu 6 !<br />

587<br />

Èttore si ‘estit<br />

sas armas de<br />

Pàtroclo


Èttore aunzat<br />

a sos Troianos<br />

Càntigu XVII<br />

37 In su lu ‘ider su Mere ‘e su tronu<br />

cun s’armadura ‘e Pelide divinu<br />

nêsit movinde sa conca: –Mischinu,<br />

t’apprettas, emmo, ma est tottu in donu!<br />

Lompende a finitia est su destinu,<br />

ne gai armadu as a esser bonu<br />

sa malasorte tua a trobeire<br />

e ne sa d’Ìlion a poder vittire!<br />

38 Mortu e ispozadu su cumpanzu<br />

l’as tue pius caru a su Pelide,<br />

ma non nd’as aer, no, perunu ‘alanzu!<br />

Pro un’ùltima ‘olta su Cronide<br />

però ti cheret dare s’affianzu:<br />

bae, Ettòrre, e bisestra a sos d’Atride;<br />

ma da-e sa pobidda a ti gloriare<br />

cun cussas armas no as a torrare!–<br />

39 Movinde pustis a trinnigadura<br />

ambos chizos de bascu, a sa persone<br />

adattesit d’Ettòrre a perfessione<br />

Zeus de Pê-velotze s’armadura,<br />

ponìndeli, ardente a dismisura,<br />

d’Ares intr’ ‘e sas venas sa passione!<br />

Da’ sos suos tand’Èttore torresit<br />

e per nomen giamèndelos naresit:<br />

40 –O Glàuco, o Medonte, m’iscultade!<br />

O Mestle 7 , ‘e sos Meones cumandante,<br />

Astèrope, Tersìlocu, a s’istante<br />

fattu meu ‘enide e ammentade<br />

cantu pro sos de Troe est importante<br />

s’aggiudu ‘ostru! Pro sa libertade<br />

semus gherrende ‘e s’ilìaca zente,<br />

ma finas pro sa ‘ostra, tzertamente!<br />

588


Sas impresas de Menelao<br />

41 O Forci, o Ippotoe, o Disenòre,<br />

e tue Ennomo, e tue Cromìu,<br />

cunvocados a custu disaffiu<br />

pro nos difender sa vida e s’onore<br />

bos amos e cumpensos de valore<br />

bos damos cada die! Chen’isviu<br />

infattu meu adducas benide<br />

s’atza ‘ostra a mustrare e-i sa fide.<br />

42 A chie pustis a nde trisinare<br />

su corpus de Patròclo resesserat<br />

a s’ala nostra e finas impiderat<br />

a Telamone ancora d’avantzare,<br />

a s’eroe chi tantu mi fatterat<br />

sa meidade promitto de dare<br />

de sos balanzos de custa ‘ittòria<br />

pro ch’apat pannos paris meu e glòria!–<br />

43 A s’intzitu, a pare chen’ ‘istentu<br />

s’istringhésini cabos e soldados,<br />

tucchende addaenante, resinnados<br />

a battire s’impresa a cumprimentu.<br />

No ischian, mischinos, ch’a s’intentu<br />

non fin lómpidos e ch’isterrijados<br />

medas nd’aiat su forte Danau,<br />

chi nêsit in su mentre a Menelau:<br />

44 –Mira, o Atride, divina nadia,<br />

a Èttore avantzende, nue mala,<br />

cun sos mezus gherreris a cust’ala!<br />

Sa ‘e oe est metzana sa porfia,<br />

prus pesudu su pesu subra pala!<br />

E non naro pro Pàtroclo ‘e Fitia,<br />

tant’est mortu, s’iscuru, e-i s’istragu<br />

de nos nde lu leare contat pagu!<br />

589


S’intzitu<br />

de Menelau<br />

Càntigu XVII<br />

45 De non resesser in bonu a concluer<br />

sa gherra, frade caru, so timende<br />

e de m’ ‘ider sa vida isalenende<br />

patta ‘ostru e cun isse in su piuer!<br />

Siat comente, pro vittire ‘e ruer,<br />

coitta e pedi aggiudu abboghinende!–<br />

Degai Salamina; e s’Ispartanu<br />

urulende a sos d’Argo a lantza in manu:<br />

46 –Amigos gregos, res e cumandantes,<br />

bois ch’azis s’onore de buffare<br />

cun sos Atrides setzidos umpare<br />

sos binos ch’a sos meres importantes<br />

solet sa zente onz’annu regalare,<br />

m’intendide: momentos menguantes<br />

semos vivinde e de currire a inoghe<br />

a cantos sezis pedo a una ‘oghe!<br />

47 A s’inghìriu ‘e su mortu Mirmidone<br />

che simmai sa gherra s’est atzesa<br />

e non bastamos deo e Telamone<br />

da’ mesu a nde l’ ‘ogare a sa malesa!<br />

S’in pastura a sos canes d’Ilione<br />

non cherides chi finat e s’offesa<br />

pro cantu durat mundu ‘aliare<br />

benide tottu a nos accostazare!–<br />

48 In su l’intender Aiace Oileu<br />

tucchesit che saetta a cussa parte<br />

e pustis, che bolende, Idomeneu<br />

e Merione, simizante a Marte,<br />

e fattu insoro chentu e un’acheu<br />

detzisos a che gigher a disparte<br />

a Pàtroclo da’ s’oru ‘e s’abbolottu.<br />

Ma non si poden mentovare tottu!<br />

590


Sas impresas de Menelao<br />

49 Degai a cara a cara s’agattesin<br />

ambas partes un’àter’ ‘olta ancora<br />

e pro ‘more de Zeus est ch’in s’ora<br />

a sos de Troe sos Gregos tzedesin,<br />

giaghi persegus prettados torresin<br />

tales che cando da’ sa foghe a fora<br />

sas undas d’unu riu ‘en’unfiadu<br />

che càtzana su mare abbolottadu!<br />

50 Ma d’unu trettu a sa dardana ghia<br />

tzedesin sos ‘nimigos soletantu,<br />

chena lis render pro cussu ‘e Fitia<br />

su mortu giovaneddu, chi pertantu<br />

galu per terra fit a marrania!<br />

E pro crescher s’orrore Zeus santu<br />

d’ispargher detzidesit in tottue<br />

che trumentu de neula una nue!<br />

51 Gai onorare cheriat Cronide<br />

s’ispantu de Menétziu in modu dignu,<br />

giagh’in vida in ódiu o in disdignu<br />

mai l’apesit. Pro cussu sa fide<br />

creschesit in pettorra a sos d’Atride<br />

de meressire glòria in tant’impignu,<br />

a tales chi, che canes pro un’ossu,<br />

galu s’ ‘ettesin mancari in accossu!<br />

52 Ma de lu tenner Zeus meledesit<br />

su chertu áter’ancora in cancalleu,<br />

faghinde crêre a gregu e a dardaneu,<br />

a bolta-‘olta (e già si divertesit!)<br />

a pês lompende de su mortu acheu,<br />

de si lu poder gigher! Detzidesit<br />

ch’esserat Aiace in finitia<br />

a nd’agabbare in tottu sa porfia!<br />

591<br />

Chertos<br />

mannos


Aiace ‘occhit a<br />

Ippotoe<br />

Càntigu XVII<br />

53 Gai cando a cambutzos Ippotoe 8<br />

fizu de Letu pelàsgiu, ligadu<br />

aiat già su disdicciadu eroe<br />

cun unu cannaittu e, impressadu,<br />

tirende che lu fit a s’ala ‘e Troe,<br />

da’ mesu a sos attarzos, airadu<br />

che porcrabu feridu da’ pelcione,<br />

nd’istuppesit derettu Telamone!<br />

54 Cun sa punta ‘e sa lantza ‘e l’assestare<br />

subra s’elmu de brunzu coittende<br />

pensesit unu colpu, abboghinende<br />

che pastore chi che cheret catzare<br />

da-e cuile su grodde ‘ardanende!<br />

Ficchesit s’attrividu e ispramminare<br />

da’ sa conca e da’ s’elmu insambentados<br />

s’ ‘idesin sos cherveddos fragassados!<br />

55 Li ruesit da’ manu su cannau<br />

e bratz’ispartu chena prus tenea<br />

a pêse de su gióvanu danau<br />

s’allorumesit, forsis cun s’idea<br />

fissa a Làrisa 9 sua tessalea,<br />

a sa mama, a su babbu chi lassau<br />

aiat intr’ ‘e domo cun s’afficcu<br />

de lu ‘ider torrende sanu e riccu!<br />

56 Sa lantza sua longa Èttore mannu,<br />

mirende d’Ippotoe su bisestru,<br />

tand’imbolesit contr’Aiace lestru<br />

in brama ‘e li torrare paris dannu.<br />

Ma su traste vittesit e s’affannu<br />

cuddu iscartende in su fiancu destru;<br />

gai s’aina, sighinde in sa fua,<br />

zembresit sa d’Ifito forte frua 10 !<br />

592


Sas impresas de Menelao<br />

57 L’intresit in pettorra sa saetta<br />

a Schedìu 10 focesu e da’ sa pala<br />

si l’acceresit tirriosa ‘eretta<br />

sa puntatza cun ghigna ‘e morte mala!<br />

S’attristesit Aiace e, a cuss’ala<br />

bidinde currer a Forci 11 a s’appretta<br />

pro si che trisinare a Ippotoe,<br />

risposta li torresit da ‘eroe!<br />

58 Cun potèntzia rara e mèria isatta<br />

sa lantza sua ‘e brunzu l’imbolesit<br />

e che lampu faladu intro ‘e matta<br />

si l’agattesit Forci e che falesit<br />

a palas a s’insegus: caltzettesit 12<br />

appena-appena e cun sa frua isfatta<br />

a s’Ade s’avviesit a s’istante<br />

fatt’a Ippoto chi fit pagu innante!<br />

59 Tando persegus torresin repente<br />

sos gherreris famados d’Ilione<br />

e su fizu ‘e Priàmu fintzamente!<br />

Nde profettesin sos d’Agamennòne<br />

e a s’ala insoro prontamente<br />

che lêsin da-e mes’a su bulione<br />

a Forci e a Ippotoe trisinende,<br />

galu a los ispozare provvidende.<br />

60 Ma non cuntentu Febo saettante<br />

de su valore ‘e sos Danaos tottu,<br />

a fiancu d’Enea in s’abbolottu<br />

falesit simuladu in Perifante 13 ,<br />

fizu d’Epitu, ómine connottu<br />

pro esser sàbiu e fidele bastante,<br />

servidore d’Anchise pilicanu,<br />

e li naresit lêndelu pro manu:<br />

593<br />

Febo ànimat<br />

a Enea


Càntigu XVII<br />

61 –Tzertu, o Enea, poder non diazis<br />

bardiàrebos sa vida si unu deus<br />

bos l’impiderat, addaghi non nd’azis<br />

che àteros de atza e, su ch’est peus,<br />

s’amparos bos mancheran! Ma est Zeus<br />

a s’ala ‘ostra (o non l’ischiazis?)<br />

e bois a caghette bos nd’istades<br />

e catzare che canes bos lassades!–<br />

62 Nêsit; e da sa ‘oghe su troianu<br />

a Febo connoschesit Arcu ‘e Fogu<br />

e, bolténdesi a Èttore, in affogu<br />

abboghinesit lestru: –O capitanu<br />

de sos d’Ìlio, o esércitu dardanu,<br />

m’iscultade! Da’ s’ilìacu logu<br />

duncas catzare che inneuddados<br />

nos lassamus! Ohi, malefadados!<br />

63 Unu deus pag’ora cunfidadu<br />

m’at chi Zeus, sa Mente soberana,<br />

galu ‘e nos preferire tenet gana.<br />

Cheret tando chi cun cor’animadu<br />

torremus tott’umpare a sa mattana,<br />

pro ch’a sas naves su corpus bramadu<br />

non si porten de Pàtroclo ‘e Fitia<br />

sos canes d’Argo chena marrania!–<br />

64 Nênde gai, a innante chen’imbaru<br />

si tucchesit Enea abboghinende,<br />

pro primu a Leocrìtu 14 bisestrende,<br />

su fizu d’Arisbante, amigu caru<br />

de Licomede, ch’appenas ruende<br />

lu ‘idesit, cun unu colpu raru<br />

torresit paris dannu a Ilione,<br />

bocchìndeli su forte Apisaone 15 .<br />

594


Sas impresas de Menelao<br />

65 Bénnidu a s’ilìacu impeleu<br />

fit s’Ippaside 15 da’ sa ricca terra<br />

de sa Peònia e sol’Asteropeu<br />

fit de sa zente sua in cussa gherra<br />

prus forte d’isse. Unu traste acheu<br />

su fìdigu immesare perra-perra<br />

li deviat però e-i sa brama<br />

ismartìreli ‘e meressire fama!<br />

66 A sa rutta tentesit su cumpanzu<br />

Asteropeu puru ‘e vindicare,<br />

chena resesser pro nudda a pattare<br />

che Licomede pérdida e balanzu,<br />

prît’in tundu a Patròclo, cun s’affianzu<br />

de s’iscudu, aunidos a pare<br />

si fin in s’ora sos gregos soldados<br />

a si gigher su mortu resinnados.<br />

67 Cun foga intantu Aiace urulaiat<br />

chi non s’esserat niune attrividu<br />

a tentare cun animu atzuridu<br />

impresas a sa sola, ca podiat,<br />

faghinde gai, lassare isfrunidu<br />

su fiancu a s’inimigu. E los colpiat<br />

a pê frimmu in su mentre a sos de Troe<br />

de Salamina su gloriosu eroe.<br />

68 De ruju coloradu su terrinu<br />

imperistantu s’ ‘idiat tottue<br />

e gregos e troianos de continu<br />

rùere subr’a pare in una nue<br />

orrorosa ‘e piùere! Oh, destinu<br />

dannarzu! E-i sos ojos finas tue<br />

t’accrisesti, o Sole soberanu,<br />

pr’ondrare su mirmìdone giovánu!<br />

595<br />

A s’inghìriu ‘e<br />

su corpus de<br />

Pàtroclo


Càntigu XVII<br />

69 Subr’a cantos invece s’istaian<br />

da-e Pàtroclo attesu in marrania<br />

(e fin medas), diversa sa giaria<br />

fit de su sole, ne si pesaian<br />

néulas piuerosas. S’intendian<br />

sos brunzos tzocca-tzocca, sa tirrìa<br />

de sos prus valorosos attacchende,<br />

ohis e prantos d’ómines morzende!<br />

70 Finas b’aiat chie de sa sorte<br />

no ischiat de Pàtroclo valente:<br />

Antìlocu fit unu, lantza ardente,<br />

s’àteru Trasimede bellu e forte,<br />

de Nestòrre ambos fizos sapiente.<br />

Sa dansa che fin issos de sa morte<br />

ballende, cara a Marte, a ferru in manu<br />

da’ su cumpanzu bastante a lontanu.<br />

71 Felosa fit invece e da-e ora<br />

in tundu a s’iscuderi ‘e s’Eacide 16<br />

tra sos de re Priàmu e sos d’Atride<br />

sa ‘errina dannarza! E ne ancora<br />

s’intendiat attattu su Cronide,<br />

s’est chi s’upa ‘e sa mala Messadora<br />

galu fit cue cun ojos lambridos<br />

anda e torra tra mortos e feridos!<br />

72 Gai fin tottu, cabos e soldados,<br />

lênde e lassende su corpu ‘e s’Eroe,<br />

de lòmpere in bidea a calchi proe,<br />

prenos de samben, bruttos, suerados,<br />

tales che contzadores attaccados<br />

a rodeu a su corzu d’unu ‘oe<br />

daghi l’istiran pro che l’isgrassare<br />

primm’ ‘e l’isterrer pro l’assoliare.<br />

596


Sas impresas de Menelao<br />

73 E mentre in pagu trettu Zeus santu<br />

los teniat gherrende e s’istadera<br />

pèndere non faghiat prus de tantu<br />

a un’ala o s’àtera, in manera<br />

de bi crescher s’orrore e su piantu<br />

(cuntentos Marte e Minerva gherrera<br />

nde podian restare!), ‘e cussu forte<br />

non connoschiat Pelide sa sorte.<br />

74 Gai gherrende che lu pensaiat<br />

sutt’a sa turre ‘e Scea cun valore<br />

o recuinde, gàrrigu d’onore,<br />

giagh’a Tròia arrivare non podiat<br />

ne solu e ne cun isse! Connoschiat<br />

infattis de s’olìmpicu Segnore<br />

Achille sa sentèntzia, ca contada<br />

bi l’aiat sa mama pê-arghentada.<br />

75 Rutta fit de Priàmu sa tzittade,<br />

ma prim’ancora su fizu ‘e Peleu<br />

dévidu aiat ponner pês in s’Ade!<br />

Custu l’ischiat, no su fadu reu<br />

de s’amigu ‘e su coro, ca piedade<br />

de l’iscobiare su meledu ‘e Zeu<br />

nd’apesit Teti, pensende a s’affannu<br />

de Pê-velotze a sa nova ‘e su dannu.<br />

76 Duncas in tundu a su mortu ‘e Fitia<br />

fin sos d’Argo gherrende e d’Ilione,<br />

cand’una ‘oghe in su bulione<br />

s’intendesit narende a marrania:<br />

–Fortza, o Danaos, da-e mesu ‘ia<br />

leamùndelu como a Mirmidone!<br />

Sa terra nos che traghet tott’umpare<br />

primm’ ‘e lu dever a Tròia lassare!–<br />

597


Su piantu de<br />

sos caddos de<br />

Achille<br />

Càntigu XVII<br />

77 Ma cun paris a Ilion determinu<br />

galu un’àtera ‘oghe: –Zente ‘e Troe,<br />

nemos torret persegus! S’est destinu<br />

chi ruemos inoghe in die d’oe,<br />

chi nos ch’ingullat puru su terrinu!–<br />

Gai subr’a su corpus de s’Eroe<br />

ambas partes s’ ‘ettesin resinnadas,<br />

tales che bugnu d’espes istrobbadas!<br />

78 Foras de s’abbolottu che fin dados<br />

sos caddos de Pelide peristantu<br />

e de su dannu si fin abbizados<br />

a Pàtroclo toccadu. E fit tantu<br />

su dolu insoro e tristu, chi, pro cantu<br />

cun su fuette ‘enzeran apprettados<br />

e a boghes da’ su fizu ‘e Diore 17 ,<br />

de currer non tenian prus ardore!<br />

79 Tales che pedra ‘e tumba s’istaian<br />

chena mover sos fiados soberanos,<br />

galu ‘iuntos, e che a sos umanos<br />

mannas da-e sos ojos lis ruian<br />

sas làgrimas e caldas. Sos giovànos<br />

malassortados fados pianghian<br />

de su ‘e duos iscuderi insoro<br />

e fit teu ch’ ‘eniat da-e coro!<br />

80 In su la ‘ider sa Ghia sobrada<br />

sa parìglia immortale succuttende<br />

e cun sa ‘iua ‘e lotzu imbrossinada<br />

(ca sende a murru a terra pianghende<br />

isparta si lis fidi e liscigada<br />

fintz’a pês sa collana), suspirende<br />

si preguntesit: –Ello in arguai<br />

bìdere bos devia! E prîte mai?<br />

598


Sas impresas de Menelao<br />

81 E proite bos demis a Peleu?<br />

Pro dever forsi che-i sos mortales<br />

sos istragos connoscher e sos males<br />

de su vìvere insoro tristu e reu?<br />

Oras sun custas, est beru, fadales;<br />

ma ch’Ettòrre bos ghiet dardaneu<br />

cun manu ispantada est piaghere<br />

chi mai s’at a bider, b’at de crêre!<br />

82 Già li bastat s’onore ‘e si ‘estire<br />

de s’armadura d’Achille divina!<br />

Como coro e benujos affortire<br />

bos cherzo invece, pro ch’a sa marina<br />

bos che portet s’atzuda raighina<br />

de Diore, ca fintz’a ingrinire<br />

de lis dare apo ancora intentzione<br />

amparu e brios a sos d’Ilione.–<br />

83 Nêsit Cronide; e Xantu e Balìu<br />

gagliardu che prima s’agattesin<br />

in coro e melmos s’immortale briu.<br />

Cun una istripitzada s’innettiesin<br />

su ludu da’ sa giua e chen’isviu,<br />

annijende ambos paris, che torresin<br />

in mesu a s’arrebentu troianu<br />

cun Automedonte a brìglia in manu.<br />

84 E pro cantu su coro marmuradu<br />

aeret galu su fizu ‘e Diore<br />

pro sa sorte de Pàtroclo istimadu,<br />

cun sa parìglia rara, ‘isende unore,<br />

s’ ‘ettesit a gherrare bratz’armadu,<br />

che in mesu a sas cocas un’astore,<br />

chena però resesser a nd’ ‘occhire<br />

manc’unu d’inimigu o a nde ferire!<br />

599<br />

Bonas proas de<br />

Automedonte


Èttore tentat<br />

de si furare<br />

sos caddos<br />

de Achille<br />

Càntigu XVII<br />

85 Ne fruttos mannos podiat ottenner<br />

si sas brìglias cun una de sas manos<br />

de sa parìglia deviat mantenner<br />

e cun s’àtera invece a sos troianos<br />

chircare ‘e fagher dannu. ‘Idinde vanos<br />

tantos colpos, pensesit de li ‘enner<br />

tando lestru in aggiudu Alcimedonte,<br />

nêndeli: –Inte’, bon’Automedonte!<br />

86 A currer che mancante innant’a tottu<br />

su tinu ti dêt aer, foramale,<br />

leadu de seguru un’Immortale!<br />

Biu non ch’ ‘essis da-e s’abbolottu<br />

si perriccas degai! A su fedale<br />

amigu tou pensa e ch’at connottu<br />

sa morte da’ Ettòrre chi, allurpidu,<br />

cun sas armas de cuddu est como ‘estidu!–<br />

87 E in risposta s’iscuderi: –A chie<br />

cheres chi giame– nara– a m’aggiuare?<br />

Su Fadu mi at cherfidu brivare<br />

de Pàtroclo, isse ebbia, in custa die!<br />

Nàrrere dia cherrer própriu a tie<br />

su fuette e sas brìglias de leare,<br />

giaghi lu podes, o Alcimedonte,<br />

pro ch’a sos d’Ìlio mezus los affronte!–<br />

88 Manc’aiat s’arréjonu cumpridu<br />

ch’a costazu s’amigu s’agattesit<br />

subr’a su carru ‘erettu. Li rendesit<br />

fuette e brìglias e, oji-abbramidu,<br />

s’ispada a rodiare s’apprettesit.<br />

Ma, da-e tesu isperiende, ‘idu<br />

l’aiat Priameu, ch’a Enea<br />

lestru avantzesit cust’àter’idea:<br />

600


Sas impresas de Menelao<br />

89 –Fizu d’Anchise, de Venus fiore,<br />

mira ‘erettu, torrende a s’impeleu,<br />

sos caddos ispantosos de Peleu!<br />

Ma non mi paren manos de valore<br />

sas chi los ghian, ne ch’apan s’ardore<br />

su bratzu d’affrontare tou e meu!<br />

Ite nde nâs de bi nde lis leare,<br />

ambos tucchende a fiancu a pare?–<br />

90 Chinniesit sa conca su cumpanzu<br />

e li s’accostazesit, carignende<br />

finas isse s’afficcu non mettanzu<br />

de s’ ‘ider cun sos caddos recuende<br />

de Peleu immortales! Ma pensende<br />

a lis cuntzeder simile ‘alanzu<br />

non fit Zeus, mirende cun s’iscudu<br />

avantzende unu e s’àteru fortzudu!<br />

91 E Cromìu tucchesit fatt’insoro<br />

e Areto 18 de Prìamu s’ispantu,<br />

cun s’ispera issos puru intro ‘e coro<br />

de meressire in s’ora calchi ‘antu!<br />

Ma sa frua ‘e Diore peristantu<br />

de lis truncare cussos bisos d’oro,<br />

cara a chelu, a Cronide dimandesit<br />

posc’a sa ghia sua abboghinesit:<br />

92 –Alcimedonte, mi los tene a pala<br />

rusciende sos caddos accamados,<br />

ca ‘eninde est Èttore a cust’ala<br />

cun àteros a malu intentzionados!<br />

Fintzamente a nos bider settesciados<br />

non crêo chi s’arrêt cuss’ira mala<br />

o finas chi per terra non che ruat<br />

si nos iscultat Zeus e aggiuat!–<br />

601


Càntigu XVII<br />

93 Pustis bolténdesi a sa zente sua:<br />

–Aiaces, o prìntzipes, curride;<br />

e tue, Menelau, nos aggiua!<br />

Sos mezus bi lassade ‘e sos d’Atride<br />

difendinde su mortu in cussa lua,<br />

però chi non ruemos impidide<br />

nois e-i sos caddos de Peleu<br />

in pôre ‘e sos d’Ettòrre dardaneu!<br />

94 Miràdelu avantzende su dannarzu<br />

inganidu de sàmbene e de fama<br />

cun Enea e cun àteros! Sa brama<br />

li pottat, Zeus cherfat, in s’isgarzu<br />

arrêre fue-fue cust’attarzu!–<br />

Nêsidi; e che cando sa fiama<br />

in sas carres s’intenderat brujende<br />

s’arminzu ch’imbolesit urulende.<br />

95 A s’iscudu d’Areto tundu e mannu<br />

sa fùrrida saetta s’attappesit<br />

e da-e parte in parte lu passesit<br />

poninde a su de Troe in mal’affannu,<br />

s’est chi cravada si che l’agattesit<br />

in sas intragnas cun mortale dannu,<br />

pertunghéndeli sa chintorza lada<br />

chi li teniat sa ‘entre fascada!<br />

96 Unu brincu fattesit a innante<br />

prim’ ‘e ficchire pro sempre istasidu,<br />

tales che trau in fronte colpidu<br />

da-e s’ ‘istrale, acuta e pesante,<br />

de unu gióvanu ‘e brios frunidu!<br />

L’ ‘idesit su dardanu cumandante<br />

e, cun su fele in coro, a vindicare<br />

frade e dolu avantzesit ambos pare.<br />

602


Sas impresas de Menelao<br />

97 Lêsit sa mìria e, tzertu ‘e non faddire,<br />

s’aina l’imbolesit chen’ ‘istentu.<br />

Ma su fizu ‘e Diore, sende attentu,<br />

resessesit su traste a li vittire<br />

chi finesit per terra a s’intzecchire<br />

che foza trinnighende a frina d’ ‘entu!<br />

Pro lu leare tando manu-manu<br />

tucchesit a innante su dardanu.<br />

98 Ma in su mentre acco’ a Telamone<br />

pararesili innante, altu che monte,<br />

cun su forte Oileu! Addaghi ‘e fronte<br />

si los agattesit, sa chistione<br />

nde muttesit però su d’Ilione<br />

timinde dannu. Automedonte,<br />

lestru che Ares, de nde profettare<br />

valutesit invece e d’avantzare.<br />

99 E sicomente s’aian, fuende,<br />

cuddos per terra su mortu lassadu,<br />

de bi lis ispozare coidadu<br />

si lêsit chen’imbaru, finas nênde:<br />

–Consólati, o coro, isterrijadu<br />

unu ‘e sos fizos de Priàmu ‘idende!<br />

Paris non fit a Pàtroclo ‘e Fitia,<br />

ma mi nd’allegro de s’impresa mia!–<br />

100 D’Areto –nênde gai– a che lampare<br />

pensesit in su carru s’armadura,<br />

e susu finas isse a che pigare<br />

timinde da-e Troe disaura,<br />

bruttu de samben e piuer, che pare<br />

a leone chi tentu in sa pastura<br />

at unu trau e si l’at divoradu<br />

restende in runcu e pês imbultzinadu!<br />

603


Minerva<br />

aggiuat sos<br />

Acheos<br />

Càntigu XVII<br />

101 A s’inghìriu ‘e s’Eroe de Fitia<br />

felosa intantu Minerva gherrera<br />

noella b’atzendesit marrania,<br />

mandada da-e Zeus, a manera<br />

de un’arcu ‘e sole 19 , ch’in s’aera<br />

est signale de gherra o de traschia<br />

e ch’attristat massajos e pastores,<br />

bamas e pegus mannos e minores!<br />

102 Gai in mesu, che nue lumenosa,<br />

si tucchesit a sos d’Agamennòne<br />

e, leada ‘e Fenice sa persone,<br />

nêsit a Menelau imperiosa:<br />

–Oh, ‘irgonza! D’Achille mirmidone<br />

dêt su cumpanzu in pastura orrorosa<br />

finire de sos canes dardaneos!<br />

Agguanta... e intzita a sos Acheos!–<br />

103 E torréndeli ‘oghe s’Ispartanu:<br />

–Si nde mutterat Minerva un’iscutta<br />

sas saettas, o babbu pilicanu,<br />

chi fàlana che ràndine, prus sutta<br />

dia tentare ‘e lómpere e sa rutta<br />

frua ‘e Menétziu da-e su dardanu<br />

chircare a s’ala nostra ‘e nde tirare!<br />

Ma non la pensat Cronide che pare!<br />

104 A Èttore, già l’ ‘ides, da-e ora<br />

poninde est in sos bratzos s’Eterrenu<br />

fortza e atza che mai atterradora!<br />

Crê’, o Fenice, chi su coro est prenu<br />

de dolu e bon’ispera, s’est ch’ancora<br />

non ch’est s’Eroe in podere anzenu!–<br />

Nêsit; e d’esser prima pretziada<br />

si nd’allegresit Minerva sobrada.<br />

604


Sas impresas de Menelao<br />

105 E sicomente in coro li ponzesit<br />

sa dea pr’ingranzeu de s’onore<br />

e in benujos prus briu e ardore,<br />

da’ su mortu cumpanzu che torresit<br />

Menelau cun àrchidos d’astore<br />

e, rodiende s’ispada, tentesit<br />

de lòmpere s’impresa a finitia<br />

che musca inghiriéndelu a labia!<br />

106 Istesit Pode 20 , riccu e valorosu<br />

fizu d’Etìone e in prus cumpanzu<br />

caru a Ettòrre in oras de gosu,<br />

a retzire pro primu malu ‘anzu:<br />

mentr’a s’insegus torrait pressosu<br />

trascurende ‘e s’iscudu s’affianzu<br />

s’ispada s’agattesit infelchida<br />

in costazos, lasséndebi sa vida!<br />

107 Che truncu isasciadu da’ su lampu<br />

che falesit per terra s’imprudente,<br />

mentres s’Atreu da’ mesu campu,<br />

léndelu a pês, tentesit prontamente<br />

de si gigher a Pàtroclo valente<br />

séndesi abbertu appenas unu giampu!<br />

Ma simuladu in Fènope d’Abidu 21<br />

nêsit Apollo a Èttore allestridu:<br />

108 –O pianta de Prìamu nobìle,<br />

e cale gregu da-e como innante<br />

t’at a timire, si ti mustras vile<br />

bidinde s’ispartanu cumandante<br />

ch’est gherradore modestu bastante?<br />

A prus de t’aer mortu su gentile<br />

fizu d’Etìon, a trisinadura<br />

finas si gighet a Patròclo a fura!–<br />

605<br />

Febo atzottat<br />

a Èttore


Sa ritirada de<br />

sos Acheos<br />

Càntigu XVII<br />

109 Si nd’attristesit Èttore ‘e s’atzottu<br />

e, mancari cun s’ànima istasida<br />

pro sa morte de Pode, a s’abbolottu<br />

torresit resolutu. E cun s’egìda<br />

Zeus su monte annuadu ‘e s’Ida<br />

da’ chima a fundu trinnighesit tottu<br />

cun bértigas de fogu e cun s’idea<br />

sa zente ‘e favorire dardanea.<br />

110 In lu cumprender sos d’Agamennòne<br />

a s’insegus fuesin iscorados<br />

che chervos daenanti a su leone!<br />

Peneleu a passos apprettados<br />

tucchesit primu e d’Alettrione<br />

pustis Leìtu, ambos ferizados:<br />

unu a su bratzu da’ Polidamante,<br />

s’àteru da’ Ettòrre cumandante.<br />

111 Ma sa vida arrischesit Dardaneu<br />

currinde fatt’a Léitu feridu<br />

pro manos de su forte Idomeneu:<br />

sutt’a sa titta infattis s’atzuridu<br />

re de Creta s’arminzu ‘elenidu<br />

l’attappesit, ma s’est su traste acheu<br />

frantu in duos, colpende su puntale<br />

de sa coratza ‘e Troe, e mancu male!<br />

112 Contr’a su gregu, ch’intantu pigadu<br />

che fit subra su carru, ch’imbolesit<br />

sa lantza sua longa arvuriadu<br />

tando Tronu ‘e Gherra, ma faddesit<br />

finas isse in s’intentu. Fulminadu<br />

tales Ceranu 22 invece ruesit,<br />

de Merione s’iscuderi atzudu,<br />

ch’a su Re fit chirchende ‘e dare aggiudu!<br />

606


Sas impresas de Menelao<br />

113 Da’ sa ‘idda de Licto 23 fit Ceranu<br />

recuidu a s’ilìaca tzittade,<br />

addaghi, ‘idinde in difficultade<br />

su Re cretesu, a brìglias in manu<br />

sos caddos contr’a Èttore dardanu<br />

illantziesit, cun s’abilidade<br />

d’istrobbare sa mìria ‘e su ‘e Troe!<br />

Ànima nîda de lùghidu eroe!<br />

114 Inter barra e orija muidende<br />

l’intresit che un’atta cuss’atterra,<br />

catzéndeli sas dentes, perra-perra<br />

faghìndeli sa limba! Isalenende<br />

nd’istrombulesit da’ su carru a terra<br />

che pira fatta, sas brìglias lassende<br />

a Merione cun s’ùltimu sarragu,<br />

ch’a su Re boghiesit pustis pagu:<br />

115 –Sighi sos caddos a isfuettare<br />

fintz’a sas naves, sighi, tant’est giaru<br />

a chie bramat Zeus d’aggiuare!–<br />

Nêsit; e su de Creta chen’imbaru,<br />

a coro in bula, a s’ala de su mare<br />

furriesit chirchende unu reparu!<br />

E cumprendinde ‘e Cronos s’intentzione<br />

finas si preguntesit Telamone:<br />

116 –E chie adderettare nos la diat<br />

sa sorte avversa, s’est tzertu oramai<br />

ch’est Zeus chi nos dat tant’arguai?<br />

Sos trastes nostros attesu ch’isviat,<br />

e sos insoro non fàddini mai<br />

bonu o mettanzu su bratzu chi siat!–<br />

A Menelau ‘olténdesi poi:<br />

–Cheret però chi non b’istemos goi!<br />

607


Menelau chircat<br />

ad<br />

Antìlocu<br />

Càntigu XVII<br />

117 Siat comente, tentare devimos<br />

de nos gigher su mortu de Fitia<br />

e cun s’esémpiu, si bi resessimos,<br />

de ispronare a mezus marrania<br />

sos gherradores d’Argo! Galu ‘idimos<br />

(inte’, Atride, s’intentzione mia)<br />

chie e comente gigher s’imbasciada<br />

dêt intantu a Pelide isfidiada!<br />

118 Su fadu de s’amigu, so seguru,<br />

non connoschet su fizu de Peleu!<br />

Ma unu non nde sèbero d’acheu<br />

pro s’ingàrrigu! Néula e iscuru<br />

mi l’impìdini! O Zeus, Zeus meu,<br />

sighi a esser, si cheres, coriduru,<br />

ma fàghenos gherrare a cara a cara,<br />

bincher o morrer in sa lughe giara!–<br />

119 L’iscultesit s’olìmpicu Segnore<br />

sa d’Aiace accorada invocascione<br />

e sa néula cun s’iscurigore<br />

dissipesit da’ subr’a Ilione.<br />

Nêsit tando s’atzudu Telamone:<br />

–O Menelau, a su fizu ‘e Nestòre,<br />

a Antìlocu, mira ‘e sebestare,<br />

s’est biu ancora, e de lu cumandare.<br />

120 Ch’andet –li nara– a s’accampamentu<br />

de Pê-velotze, imbasciadore ‘e morte,<br />

pro chi connoscat chen’àter’ ‘istentu<br />

sa ch’at retzidu da’ Èttore forte<br />

s’amigu pius caru mala sorte!–<br />

Chena torrare faeddu, che bentu,<br />

s’avviesit in chirca ‘e su danau<br />

in mesu a sos cumpanzos Menelau.<br />

608


Sas impresas de Menelao<br />

121 Che leone chi at a notte intrea<br />

sa mandra in sa cussorza assaltiadu<br />

e custrintu a lassare sa pelea<br />

est barribóidu, a sole accheradu,<br />

da’ canes e pastores giagaradu,<br />

a tales da’ s’afferra dardanea<br />

pro su corpus de Pàtroclo ‘e Fitia<br />

trista ch’ ‘essesit s’ispartana ghia.<br />

122 Ma, cun s’ ‘errina ‘e lomper a s’impresa,<br />

nêsit, lênde a tuccare: –L’intendide<br />

o Aiaces, sa ch’apo pretesa<br />

e tue, o Merione. A sos d’Atride<br />

de Pàtroclo ammentade sa fieresa,<br />

su coro ‘onu, s’ardore, sa fide<br />

finas a torrare ‘eo, pro ch’acutu<br />

gherret donzunu pro s’amigu ruttu!–<br />

123 Su passu allonghesit cun apprettu<br />

pustis su Re, sos ojos regirende<br />

a destra e a manca, a cada trettu,<br />

che àbbile ‘e montagna isperiende<br />

chi da-e sas alturas brinchittende<br />

bidet su lèppere in su logu nettu<br />

o sutt’a una matta oriji-altzadu<br />

e nde piumbat cun biccu arrodadu!<br />

124 Gai fis tue, Atride cor’amprosu,<br />

de Nèstore chirchende su rebuddu,<br />

mattanadu che mai da’ su suddu<br />

a Pàtroclo de perder valorosu!<br />

Lu sebesteis infinis: fit cuddu<br />

sos de Pilo animende tirriosu<br />

in s’ala manca ‘e s’esércitu acheu.<br />

E li nêsti, tucchéndebi a boleu:<br />

609


Menelau<br />

torrat da-e<br />

Telamone<br />

Càntigu XVII<br />

125 –O Antilócu, erèntzia divina,<br />

novas tristas ti nd’ ‘atto! Capitare<br />

non nos deviat sìmile ruina!<br />

Zeus, lu ‘ides, a nos tribulare<br />

sighit da’ ora e cun mala ‘errina<br />

e como at Issu de nos orfanare<br />

finas detzisu (assiat mala lua!)<br />

de sa dulche ‘e Menétziu e forte frua!<br />

126 Ohi dannu! Ohi tragu pro Peleu!<br />

Bae da’ isse, curre, e-i s’imbàscia<br />

li gighe pius trista, o Nestoreu!<br />

Nâli puru chi, sende in sorte bàscia,<br />

mancu podimos (àtera disgràscia!)<br />

prus frimmare a Ettòrre dardaneu!<br />

Sas armas l’at leadu e, non cuntentu,<br />

cheret su corpus fattu a iscarmentu!–<br />

127 Su coro s’intendesit marmuradu<br />

in su l’intender su giovànu atzudu<br />

s’est chi restesit siccu, ojimbidradu,<br />

a manu in cara pianghende e mudu!<br />

Solu appena però; ca, impressadu,<br />

poi porridos sa lantza e s’iscudu<br />

a Laodoco 24 , succuttende ancora,<br />

da-e Pelide tucchesit in s’ora.<br />

128 Ne s’idea t’ ‘enzesit de t’arrêre<br />

cun sos de Pilo fintz’a recuire<br />

s’imbasciadore, o ispartanu mere,<br />

pro cumpensu de fortzas! De sighire<br />

naresti a Trasimede su dovere,<br />

posca accanta torresti a prosighire<br />

a su mortu Mirmìdone sa gherra,<br />

gridende in mesu de sa cuntierra:<br />

610


Sas impresas de Menelao<br />

129 –Tuccadu est Antilócu Nestoride<br />

issarareddu a gigher s’imbasciada<br />

de sa morte de Pàtroclo a Pelide!<br />

Ma chi torret Achille a s’impressada<br />

s’eroe a vindicare ‘e bona fide<br />

pro cantu portet sa mente ‘oltulada<br />

non crêo própriu, ca s’amigu ebbia<br />

non l’at leadu sa dardana ghia!<br />

130 Finas s’at gittu sa rar’armadura,<br />

òpera de Vulcanu pretziosa,<br />

e ch’una noa prima e ispantosa<br />

crêo nd’isettet de paris fattura.<br />

Cale siat de fagher mezus cosa<br />

devimos nois como in conzuntura<br />

detzider a sa lestra, pr’arrivare<br />

su mortu a s’ala nostra ‘e che leare!–<br />

131 «Emmo ch’est gai! –li nêsit su fizu<br />

a boghe manna tando ‘e Telamone–<br />

Leamos duncas custa detzisione:<br />

cun s’iscudu paradu a sizu a sizu<br />

fintz’a su mortu tue e Merione<br />

tuccade e bos leade contivizu,<br />

pensende a cussu ebbia, da-e mesu<br />

de nde l’ ‘ogare trisinende o a pesu.<br />

132 Lantzas e fritzas contr’a sos Dardanos<br />

istèndebos a pala ch’imbolamos<br />

nois 25 a fùrriu e los obbligamos<br />

a si mantenner da’ cuddu lontanos!<br />

Apedas sorte, bazi chi tentamos!»<br />

Nâdu e fattu. E cun s’iscudu in manos<br />

ambos duos tucchesin resinnados<br />

a s’ala avversa, a pare accostazados.<br />

611


Menelau e<br />

Merione si<br />

portan su<br />

corpus<br />

de Pàtroclo<br />

Càntigu XVII<br />

133 E a un’ira infattu saettende<br />

ambos duos Aiaces avantzesin,<br />

a torrare persegus custringhende<br />

in s’ora a sos de Troe. S’accurtziesin<br />

tand’Atride e Merione che bolende<br />

a sa frua ‘e Menétziu e nde la lêsin<br />

suppesèndela in àndia a s’ala insoro<br />

godinde de s’impresa ambos in coro!<br />

134 Altu e felosu in su mentre unu gridu<br />

bettesin sos de Prìamu, airados<br />

ischéndesi in su chertu superados!<br />

Ma torresin cun ànimu ‘elenidu<br />

galu a s’attaccu, che canes ‘prettados<br />

ch’a su sirvone si ‘ettan feridu<br />

a nuscu ‘e samben peri sos padentes<br />

in bramosia ‘e li felchire dentes.<br />

135 Ma decomente a bàulos timinde<br />

e coibàscios, si si ‘oltat cuddu,<br />

fùrrian pustis, a tales fuinde<br />

s’ ‘idian sos Dardanos, da’ s’astuddu<br />

leados che simmai e da’ su suddu<br />

de Telamone s’imponèntzia ‘idinde<br />

e sa de s’Oileu tìrria mala<br />

addaghi s’accurtziain a cuss’ala!<br />

136 Gai resesser, poi ‘e tantu proe,<br />

lis deviat s’intentu a sos d’Atreu<br />

de si portare su valente Eroe<br />

pro ch’aeret onores, prantu e teu<br />

massim’a tottu da’ su de Peleu<br />

fizu ispantosu. Intantu sos de Troe,<br />

mancari accamados, de torrare<br />

non tzessain cun atza ‘e perriccare.<br />

612


Sas impresas de Menelao<br />

137 Che cando lompet, gittu da’ su ‘entu,<br />

su fogu a intr’ ‘e ‘idda e sos palattos<br />

s’ ‘iden brujende e da’ su fundamentu<br />

rúere fatt’a pare che isfattos<br />

e sa zentòria fuinde a imbattos<br />

tra piantos e gridos de chimentu,<br />

a tales orrorosu fit e tottu<br />

in s’ora de sa gherra s’abbolottu!<br />

138 A sas naves fin dados intertantu<br />

cun su mortu a coddu sos soldados<br />

de prim’Atride, cun ojos de prantu<br />

lastimende s’amigu, e suerados<br />

che tzertos mulos ch’ ‘ides donzi tantu<br />

pighende a unu monte ‘en’ ‘arriados!<br />

Non pro cussu cun atza e cun valore<br />

nde muttesin s’isfida sos d’Ettòre!<br />

139 Ma fit de sos Aiaces sa difesa<br />

che-i s’abberru malu a superare<br />

chi solen in su pianu fraigare<br />

pro ch’in làccana sua ‘enzat mantesa<br />

s’unda ‘e su riu e, gai trattesa,<br />

non che pottat a mare trisinare<br />

sos fadigados laores de chie<br />

in campagna mattanat notte e die!<br />

140 Non podian però tanta pelea<br />

duos sustenner pro cant’atzuridos!<br />

Gai cando sos d’Ìlion aunidos<br />

ghiados da’ Ettòrre e da’ Enea<br />

a s’attaccu torresin belenidos,<br />

ambos duos a s’atza dardanea<br />

tzedesin sos Aiaces e, timinde,<br />

finas sos d’Argo s’ ‘idesin fuinde!<br />

613<br />

Sa resistèntzia<br />

de sos Aiaces<br />

e-i sa fua


Càntigu XVII<br />

141 E fuesin a trumas, urulende<br />

che si aeren bidu su Terrore,<br />

a passos mannos, per terra lassende<br />

finas sas armas chena prus onore,<br />

gai comente cand’ ‘iden s’astore<br />

minettosu in s’aera rodiende<br />

d’istrunellos s’isparghet una nue<br />

o de corroncas a su fue-fue!<br />

614


Sas impresas de Menelao<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU DEGHESSETTÉSIMU<br />

1 custa lantza mia [...]: Cunfronta cun su Càntigu XVI, Ott. 151-<br />

153.<br />

2 Pantoe e Frontìde [...]: Babbu e mama de Iperènore, Polidamante<br />

e Euforbo.<br />

3 Cìcones [...]: Abitadores de Ismaro, in sa Tràcia, alleados de sos<br />

Troianos.<br />

4 Si lassadu in podere [...]: Glàuco no ischit chi Sarpèdone che fit<br />

bistadu già portadu a logu sou da-e su Sonnu e da-e sa Morte pro<br />

volontade ‘e Zeus.<br />

5 murrudu [...]: Cun su murru, ammurradu (=col broncio).<br />

6 opèra d’unu deu [...]: De Vulcanu, deus de su fogu e frailarzu<br />

soberanu.<br />

7 Mestle, Astèrope, Tersìlocu, Forci, Ippotoe, Disenòre, Emmomo,<br />

Cromìu [...]: Mestle fit unu de sos cumandantes meones; Astèrope,<br />

Disenòre e Cromìu fin cumandantes lìcios; Tersìlocu fit troianu e at<br />

a morrer pro manos de Achille; Forci fit de sa Frìgia (cfr. sa nota<br />

n.11); Ippotoe fit cabu pelàsgicu; Ennomo cumandaiat sos Mìsios.<br />

8 Ippotoe [...]: O Ippoto. Fizu de Leto e cumandante pelàsgicu.<br />

9 Làrisa [...]: O Làrissa. Tzittade de sa Tessàglia.<br />

10 d’Ifito forte frua [...] Schedìu [...]: Schedìu, fizu de Ifito, cumandante<br />

focesu, mortu da-e Èttore.<br />

11 Forci [...]: Cumandante de sa Frìgia, fizu de Fenope, frade de<br />

Xantu e Toone.<br />

12 caltzettesit [...]: In bidda mia (Sennori) «fagher sos calzettos»<br />

cheret nárrere “dare sas ùltimas iscalcanzadas prima de mòrrere”.<br />

13 Perifante [...]: Fizu de Epitu, servidore de Anchise e bandidore<br />

de Tròia.<br />

14 Leocrìtu [...]: Fizu d’Arisbante, mortu da’ Enea.<br />

15 Apisaone[...]s’Ippaside[...]: Apisaone, fizu d’Ippasu, troianu,<br />

mortu da-e Diomede.<br />

16 s’iscuderi ‘e s’Eacide [...]: Pàtroclo, iscuderi de Achille, chi fit su<br />

nebode de Éacu, su babbu de Peleu.<br />

17 su fizu ‘e Diore [...]: Automedonte, cumpanzu e iscuderi de<br />

Achille e de Pàtroclo.<br />

18 Areto [...]: Fizu, forsi burdu, de Prìamu, mortu da-e<br />

Automedonte.<br />

615


Càntigu XVII<br />

19 arcu’e sole [...]: S’arcu ‘e sole (o de chelu o arcu paradu o Iris) fit<br />

pro sos Gregos unu signale carradore de gherras o de istròscias<br />

malas.<br />

20 Pode [...]: Fizu de Etìone, amigu e connadu de Èttore, mortu dae<br />

Menelau.<br />

21 Fènope d’Abidu [...]: Babbu de Forci, Toone e Xantu e fizu de<br />

Asìu. Fit de Abidu, tzittade de s’Ellesponto.<br />

22 Ceranu [...]: Cumpagnu e iscuderi de Merione, mortu da-e<br />

Èttore. Fit de Licto.<br />

23 Licto [...]: Una de sas biddas pius antigas de s’ìsula de Creta.<br />

24 Laodoco [...]: Gherreri gregu, cumpanzu de Antìlocu, forsis de<br />

Pilo.<br />

25 nois [...]: Ambos duos Aiaces.<br />

616


ILIADE<br />

CÀNTIGU DEGHEOTTÉSIMU<br />

SAS ARMAS NOAS DE ACHILLE<br />

Sas armas noas de Achille


Càntigu XVIII<br />

SUMMÀRIU<br />

Su dùbbiu de Achille Ottavas 1-4<br />

Su dolu de s’Eroe 5-7<br />

Teti e sas Neréides 8-13<br />

Teti e Achille 14-27<br />

Chertos noos pro su corpus de Pàtroclo 28-31<br />

Iris imbasciadora 32-36<br />

S’ùrulu de Achille 37-44<br />

Èttore e Polidamante 45-55<br />

Su piantu de Achille 56-65<br />

Zeus ed Era 66-67<br />

Teti e Vulcanu 68-89<br />

S’iscudu de Achille 90-91<br />

Su primu chircu 92-92<br />

Su ‘e duos chircos 93-103<br />

Su ‘e tres chircos 104-109<br />

Su ‘e battor chircos 110-116<br />

Su ‘e chimbe chircos e sas àteras armas 117-119<br />

618


Sas armas noas de Achille<br />

1 Mentras che fogu fit derruidore<br />

galu allutta tra gregu e dardaneu<br />

sa gherra abbettiosa, a un’ ‘oleu<br />

ch’arrivesit Antìlocu ‘e Nestòre<br />

cun s’imbàscia a su fizu de Peleu,<br />

chi accurtzu a sas naves in buddore<br />

pro calchi fadu malu si nd’istait<br />

isperiende attesu e si narait:<br />

2 –E proite fuinde sos d’Atride<br />

sun da’ ora e che canes persighidos?<br />

Ohi de me, chi dêt aer cumpridos<br />

sos ‘ordinzos arcanos su Cronide!<br />

Mi nêsit una ‘olta sa Tetide<br />

chi su prus forte de sos atzuridos<br />

cumpagnos mios fit ruttu pro manos,<br />

send’ ‘eo ancora ‘iu, ‘e sos Troianos!<br />

3 Cuss’est Pàtroclo... emmo... est deasie!<br />

E sos bonos cunsizos bi los dei!<br />

Poi istudadu su fogu –li nêi–<br />

àteros pensos non benzan a tie!<br />

Lestru recui... pensa puru a mie...<br />

lassa a Èttore... e prîte lu mandei!–<br />

S’abbizesit Antìlocu ‘e s’affannu<br />

e li nêsit pranghende a dolumannu:<br />

4 –O de Peleu valorosa frua,<br />

trista a ti relatare un’imbasciada<br />

accomi, mai esserat capitada:<br />

sa dulche vida in s’orrorosa lua<br />

perdidu at Pàtroclo! E finas furada<br />

nde l’at Ettòrre s’armadura tua!<br />

Tentende semos como ‘e lis leare<br />

nessi su corpus, ma b’at de penare!–<br />

619<br />

Su dùbbiu<br />

de Achille


Su dolu<br />

de s’Eroe<br />

Teti e sas<br />

Neréides<br />

Càntigu XVIII<br />

5 Una nue ‘e trumentu li faschesit<br />

coro e mente a intender sa ruina!<br />

A ùrulos per terra si ch’ ‘ettesit<br />

e, regoltu unu punzu de chijina,<br />

subra sa conca si l’ispramminesit<br />

sa cara alloroddende e sa divina<br />

tùniga sua. Posc’a s’ ‘oltulare<br />

comintzesit e a s’irtzuffittare!<br />

6 A sas boghes, acco’ ch’ispasimadas<br />

da-e sas tendas nd’ ‘essesin gridende<br />

sas isclavas, ch’Achille conchistadas<br />

s’aiat cun s’amigu cumbattende<br />

peri su mundu intreu e, cumprendende<br />

su dolu, istendesinde inghiriadas,<br />

lêsin a si mazare e a s’intender<br />

anchimoddes, su coro prontu a render!<br />

7 Sas manos Antilócu imperistantu<br />

in sas suas istrintas li teniat,<br />

ca de si cherrer pùnghere timiat<br />

cun s’istillu, a tales su piantu<br />

fit a toroju... e lu cunfortaiat<br />

sos pilos carignéndeli ogni tantu.<br />

E l’intendesit Teti in su momentu<br />

da’ s’intragna ‘e su mare su lamentu.<br />

8 Sétzida in su fundale ‘e s’Oceànu<br />

fit Teti pês d’ispuma, in cumpagnia<br />

de su babbu, Nereu pilicanu.<br />

Un’ùrulu ‘e dolore che a porfia<br />

bettesit issa puru disumanu<br />

e nd’accudesin Glàuce 1 e Talìa<br />

e Cimòdoce, cun Spiso e Nisea,<br />

Toa e Alìa, sorres de sa dea.<br />

620


Sas armas noas de Achille<br />

9 L’inghiriesin lestras... e Climene<br />

galu ‘enzesit cun Crìtia e Mera,<br />

Nemerte, Ianira, Dinamene,<br />

Limnòria, Doto, Proto, Agave e Iera,<br />

Anfitòe, Ferusa, Dexamene,<br />

Attea, Cimòtoe e Melitera,<br />

Callianira e Callianassa umpare<br />

s’intragna buluzende de su mare.<br />

10 Galatea, depustis, fentomada<br />

s’appresentesit, Pànope, Dorìde<br />

e Amàtia, sa pili-aneddada,<br />

cun Anfìmone e cun Apiseìde<br />

e sas àteras sorres de Tetìde<br />

colpéndesi donzuna, assucconada,<br />

sa divina pettora a coro alluttu.<br />

Tando lis nêsit sa Dea a succuttu:<br />

11 –O sorres, dulches fruas de Nereu,<br />

d’una mama infelitze, ch’unu fizu<br />

partoridu at forte che unu deu,<br />

su lamentu iscultade accalaizu!<br />

Che rebuddu allevadu apo su meu<br />

finas a l’ ‘ider, creschinde a disizu,<br />

che àrvure in su monte fattu mannu!<br />

Ma fit debadas s’amorosu affannu!<br />

12 A s’ilìaca gherra cussu forte<br />

l’imbiei depustis a ispantu,<br />

aggiudu pro sos d’Argo, onore e bantu!<br />

Ma de lu ‘ider torrende, ahi sorte,<br />

a domo de Peleu m’at sa Morte<br />

negadu donz’afficu! E in piantu,<br />

si non basterat, como ch’est sa vida<br />

finas passende che niune attristida!<br />

621


Teti e Achille<br />

Càntigu XVIII<br />

13 Ma finas chi mi restat su fiore<br />

e de su sole lu lograt sa fiama<br />

chi b’ande m’est dovere, ca so mama,<br />

chi l’isculte e console in su dolore.<br />

Un’est su pensu meu, una sa brama:<br />

giagh’a Pelide non podet s’amore<br />

giambàreli sos Fados manc’appena,<br />

ch’a su nessi sa vida apat serena!–<br />

14 Nêsit; e da’ su fizu chen’ ‘istentu<br />

tucchesit cun sas sorres fatt’umpare.<br />

S’abberzesin sas undas de su mare...<br />

e a sas naves in unu momentu<br />

arrivesin d’Achille, ch’in turmentu<br />

sighiat su cumpanzu a lastimare.<br />

In su lu ‘ider tristu e succuttende,<br />

si l’abbratzesit prima, pustis nênde:<br />

15 –Fizu ‘e su coro, prenda mia rara,<br />

cal’est chi t’arrennegat pena noa?<br />

Non mi la cues... no... faedda... nara!<br />

Zeus lassada non si l’at in coa<br />

sa chi li dimandemis dura proa<br />

contr’a sos d’Argo e la ‘idemis giara!<br />

Chene a tie, sos gregos soldados<br />

fintz’a su portu ch’istesin catzados!–<br />

16 E suspirende Achille: –Emmo ch’est gai!<br />

Accansada nos l’at Zeus sa gràscia,<br />

ma s’amigu prus caru, ahi disgràscia,<br />

finas m’at mortu... a Pàtroclo... ohi, ahi!<br />

Istasidu m’aeret in sa càscia<br />

mezus su coro! A ite oramai<br />

balet chi campe! Sa lughe ‘e sos ojos<br />

si m’est fuida in cussos trobojos!<br />

622


Sas armas noas de Achille<br />

17 Sas armas l’at Ettòrre in prus leadu,<br />

d’unu deus miràbile fattura,<br />

ch’a Peleu at s’Olimpu regaladu<br />

sa die, o mama, ch’a sa conzuntura<br />

t’an cun isse fortzada 2 ! Oh, disaura!<br />

S’aeret mezus babbu cojuadu<br />

una mortale e tue in s’Oceànu<br />

restada cun Nereu soberanu!<br />

18 Ma fit detzisu: connoscher devias<br />

sa pena manna ‘e perder unu fizu!<br />

Ca t’at a morrer... e già sas pupias<br />

t’ ‘ido umidadas e tristu su chizu!<br />

Ne lughe ‘id’ ‘eo pro sas dies mias...<br />

foras s’ardente ùnicu disizu<br />

de poder su ‘e Troe isterrijare<br />

e sa prenda ‘e Menétziu ‘e vindicare!–<br />

19 E lagrimende Teti corifritta:<br />

–Duncas, o coro, ch’est lompende s’ora<br />

m’annùntzias de sos Fados malaitta!<br />

Ne trattenner la potto deo ancora<br />

s’est iscrittu, ch’appoi ‘e sa vinditta,<br />

galu tue a sa pìghida dimora<br />

tucches de s’Ade! E tue sa morte<br />

bramas prus de a tie ‘e cuddu forte!–<br />

20 «Gai siat! Si cumprat su destinu!<br />

–Achille rispondesit suspirende–<br />

Ca coro, o mama, no ap’ ‘eo in sinu<br />

est chi Pàtroclo est ruttu, cumbattende<br />

attesu da’ sa pàtria e invochende<br />

su cumpanzu, cun Èttore assassinu!<br />

E cantos mi nd’at mortu su Dardanu<br />

send’ ‘eo inoghe, a manos in manu!<br />

623


Càntigu XVIII<br />

21 Chi ‘enzat sa de ‘ènnere sa Morte!<br />

No, non la timo! Antzis la pretendo,<br />

ca pesu vanu in sa terra m’intendo<br />

mancari ‘e sos Acheos su prus forte!<br />

Ma prîte, mi dimando e non cumprendo,<br />

regnat s’Ira e-i s’Ódiu, malasorte,<br />

in ómines e deos e su fele<br />

dulch’est de sa vinditta che su mele?!<br />

22 Ahi cantu tzoccadu coro e mente<br />

m’at s’Atride Agamènnone su die!<br />

Ma lassamos su fattu... est deasie...<br />

ne balen prantos! Pensamos comente<br />

a Èttore agattare cor’ardente!<br />

S’ùnicu ‘addine est custu pro a mie!<br />

Sa vida mi dêt render! Pustis Zeus<br />

mi che lêt puru o calch’àteru deus!<br />

23 Fuidu no est Èrcole a su Fadu<br />

mancari forte e che niune caru<br />

a Zeus soberanu! Eroe raru<br />

fit isse, ma l’at Era settesciadu 3<br />

su matessi! Duncas s’est decretadu<br />

chi devo morrer, siat nessi giaru<br />

pro mene custu die e in s’istòria<br />

restet de sas impresas a memòria!<br />

24 Sas féminas de Troe cherz’intender<br />

pettorrimannas pranghende a succuttu<br />

a pês mios, bestidas in corruttu!<br />

E tando... solu tando an a cumprender<br />

cantu mezus pro Ìlio a non m’offender 4<br />

fit bistadu! Ma tue, a coro alluttu,<br />

non tentes, mama, de mi l’impidire<br />

ca tantu non bi dias resessire!»<br />

624


Sas armas noas de Achille<br />

25 E Pês de prata cun ténnaru affettu:<br />

–S’idea non ti cherzo contrariare<br />

e sun sos d’Argo in affannosu apprettu<br />

tales che mai approbe a si falare!<br />

Ma sas armas t’at chérfidu a dispettu<br />

ch’aias raras Èttore leare<br />

e gherrende est cun cuddas a ispantu!<br />

Ma non crêo si logret de su ‘antu!<br />

26 Un’àtera armadura paris bella<br />

deo a su deus pedo soberanu<br />

ch’at sos frailes in su Mongibella!<br />

Tue s’ira trattene e cras manzanu<br />

deo e tottu, o fizu, de Vulcanu<br />

a inoghe, lughente che istella,<br />

s’òpera noa ti nde ‘atto e rara!–<br />

Nêsit posc’a sorres franca e giara:<br />

27 –Da-e Nereu ‘arvicanu torrade,<br />

sorres caras, e nàdeli ladina<br />

sa de sa fiza lastimosa ‘errina!<br />

Chi so tuccada galu li contade<br />

a sa dimora ‘e s’Olimpu divina<br />

cun s’ispera chi sa netzessidade<br />

mi cumprendat Vulcanu e fizu meu<br />

retzat arminzos noos da-e su deu!–<br />

28 A s’Olimpu tucchesit impressada<br />

pustis sa dea e a sos fundales<br />

sas de Nereu fizas immortales.<br />

Fintz’a sas naves intantu iscatzada<br />

ch’aiat torra Èttore s’armada<br />

achea, da’ sos lùghidos gambales,<br />

e approbe sa beffe ‘e lis sestare<br />

su mortu a s’ala sua ‘e si portare!<br />

625<br />

Chertos<br />

noos pro su<br />

corpus de<br />

Pàtroclo


Iris<br />

imbasciadora<br />

Càntigu XVIII<br />

29 A pês infattis de su mortu Eroe<br />

pro tres bias su Dàrdanu lompesit<br />

e: –Tirade, tirade!– abboghinesit<br />

cun atza a donzi ‘olta a sos de Troe.<br />

E si a nemos de bi fagher proe<br />

s’intentu abbettiosu resessesit,<br />

onra e bantu a sa tìrria e a s’onore<br />

d’ambos duos Aiaces de valore!<br />

30 Ma pro cantu Oileu e Telamone<br />

brios mustreran e resinnu mannu,<br />

sempre a s’inghìriu meledende affannu<br />

s’istaiat sa turre d’Ilione,<br />

tales comente abbarrat su leone,<br />

da’ sos pastores non timinde dannu,<br />

a bucca abberta accurtzu a su fiadu<br />

ch’at mortu pasturende e isterrijadu!<br />

31 E li fit resessidu a Tronu ‘e gherra<br />

de si gigher su mortu de Fitia<br />

primma o poi da’ mes’a sa cuntierra,<br />

si, a s’accua ‘e s’eterrena Ghia,<br />

non mandaiat Era, inzerra-inzerra,<br />

sa d’Iris ispantosa galania<br />

da’ su fizu ‘e Peleu lestra in s’ora<br />

d’un’àteru pidinu imbasciadora.<br />

32 Gai, ‘énnida a sas naves, li naresit<br />

cun dulch’apprettu s’amorosa dea:<br />

–Torra, o forte Pelide, a sa pelea<br />

a difender s’amigu chi t’ ‘occhesit<br />

Èttore mannu e finas t’ispozesit!<br />

Felosa inter s’armada dardanea<br />

e sos Danaos che simmai allutta<br />

s’est pro su corpus sou una cumbutta!<br />

626


Sas armas noas de Achille<br />

33 Morin sos Gregos, ruen sos Troianos,<br />

ma de Pàtroclo Ettòrre d’ammustrare<br />

bramat sa conca mutza a sos Dardanos<br />

felchida in punta ‘e lantza e de s’ ‘antare!<br />

E prestu o tardu l’intrat in sas manos...<br />

adducas bae... curre! Atzantarare<br />

ti dian in tottue e cun rejone<br />

s’attatterat sos canes d’Ilione!–<br />

34 «Chie ti mandat mi nara, o donosa!»<br />

–li preguntesit tando su Pelide–<br />

E Pês de ‘entu: –De Zeus Cronide<br />

imbasciadora mi mandat s’isposa,<br />

ne b’at deos chi l’iscan custa cosa!–<br />

E in risposta s’Eroe a Irìde:<br />

–Siat puru; ma, nâ’ comente fatto<br />

si in su mentre chen’armas m’agatto!<br />

35 Furadas bi las ada su dannarzu<br />

fizu ‘e Priàmu a Pàtroclo atzudu<br />

e da-e su divinu frailarzu<br />

tuccada est mama dimandende aggiudu!<br />

Ne m’andat giustu d’àtere s’attarzu<br />

foras d’Aiace s’ispantosu iscudu;<br />

ma semenende morte a ferru in manu<br />

ch’est Telamone contr’a su Dardanu!–<br />

36 E s’Ojicolorida: –Sa faina<br />

connoschimos, o fizu de Peleu,<br />

e ch’est currida Tétide divina<br />

a pedire armas noas da’ su deu!<br />

Ma pro chi pottat s’esércitu acheu<br />

nessi un’iscutta adderettare ischina,<br />

cheret chi su matessi t’appresentes<br />

pro chi timan sos d’Èttore valentes!–<br />

627


S’ùrulu<br />

de Achille<br />

Càntigu XVIII<br />

37 S’avviesit depustis sa dechida;<br />

e Minerva, chi l’aiat intesa,<br />

de armare a Pelide cun s’egìda<br />

s’ingàrrigu si lêsit cun lestresa<br />

e-i sa conca, de s’elmu isfrunida,<br />

cun una nue ‘e rara lughentesa<br />

de li fascare, pro chi s’imponèntzia<br />

aeret d’un’olìmpica potèntzia!<br />

38 Gai comente da’ una tzittade<br />

d’un’ìsula lontana, assaltiada<br />

da’ sos corsales, una cantidade<br />

s’ ‘idet de fogos a s’interinada<br />

pedinde aggiudu in sa difficultade<br />

e nde restat s’aera illuminada,<br />

a tales de s’eroe mirmidone<br />

brillaiat in s’ora sa persone.<br />

39 Imboligadu in sa lughente frama<br />

tucchesit tando Achille a s’abbolottu;<br />

ma sos cunsizos valutende e tottu<br />

àpidos pagu innante da’ sa mama,<br />

mancari ardente aeret sa brama<br />

che leone ‘e s’ ‘ettare in su fiottu,<br />

a distante, mustréndesi, abbarresit<br />

da’ su chertu e che Ares urulesit!<br />

40 Li rispondesit Minerva gherrera<br />

finas Issa tirriosa abboghinende<br />

e d’ambos duos s’ùrulu in s’aera<br />

che tronu rodulesit cadreddende!<br />

S’assustesin sos d’Ìlion connoschende<br />

sa ‘oghe ‘e Pê-velotze e a manera<br />

s’ispramminesin d’ ‘ama assaltiada<br />

da-e s’astore peri sa leada!<br />

628


Sas armas noas de Achille<br />

41 In su lu ‘ider pustis che atzesu<br />

de lughe soberana, a si fuire<br />

pensesin solu e cantu prus attesu<br />

lassende armas e brìglias, pro vittire<br />

nessi sa morte! Ma dóighi in mesu<br />

a cuss’affogu devian ficchire<br />

gherreris d’Ilione, caltzigados<br />

da’ s’apprettu a boinu ‘e sos soldados!<br />

42 A Pàtroclo nde lêsin chena duda<br />

gai sos d’Argo da’ su bulione<br />

e, istérridu in d’un’istoja ‘e ‘uda,<br />

si lu portesin che in pultescione,<br />

chie a piantos e chie a sa muda<br />

su mortu lastimende mirmidone.<br />

Lu miresit Pelide e fatt’insoro<br />

tucchesit marmuradu in mente e coro!<br />

43 E che unda unfiada de trainu<br />

làgrimas caldas tottue ‘ettaiat,<br />

ca in culpa, ohi sorte, si crêiat<br />

pro su pérfidu ‘e Pàtroclo destinu!<br />

Era tando a su Sole, chi lughiat<br />

altu ancora, imponzesit in su sinu<br />

primm’ ‘e s’ora ‘e che ruer de su mare<br />

pro chi potterat donzunu pasare.<br />

44 Mancari a malagana, a ponner mente<br />

coittesit sa làmpana ‘e sa Terra<br />

a sa dea ojimanna onnipotente.<br />

E gai, appenas muttida sa gherra,<br />

si reunesit s’ilìaca zente<br />

cun su coro che mai in cuntierra<br />

pro s’accherada noa ‘e su Pelide<br />

chena bandu o avvisu ‘e Priamide!<br />

629


Èttore e<br />

Polidamante<br />

Càntigu XVIII<br />

45 S’attrumesin a pare, istende reos,<br />

cunsizos isettende sos de Troe.<br />

E nêsit primu su fizu ‘e Pantoe,<br />

Polidamante, de sos Dardaneos<br />

ómine sábiu, cumpanzu ‘e s’eroe<br />

prus forte d’Ilione: –Amigos meos,<br />

s’ora est grae, terrìbile, l’ ‘idimos.<br />

Valutàmula ‘ene e detzidimos!<br />

46 Finas a cando da-e s’attamazu<br />

si nd’istaiat Achille in disparte,<br />

galu deo crêia in cuss’arte<br />

de lassare a sos d’Argo malu sazu.<br />

Ma est torrende! Contr’a cussu mazu,<br />

segundu cuntrastende solu a Marte,<br />

non b’at afficcu ‘e meressire glòria!<br />

O pensades ancora a sa vittòria?<br />

47 S’est goi mi lu nâde; ma non crêo!<br />

Già mi paret de l’ ‘ider cras manzanu<br />

tirriosu avantzende a lantza in manu<br />

contr’ ‘e a nois! Su chi cunsiz’ ‘eo<br />

est de lassare nottesta su pianu<br />

e de torrare a bidda! E non m’affeo<br />

ladina de la porrer sa pretesa,<br />

ca prus bramo de Tròia sa salvesa!<br />

48 Ma si parferat sa proposta mia<br />

de pagu onore e de lu cuntrastare<br />

si detziderat, bazi ch’a Fitia<br />

b’at preju mannu abberu de pagare!<br />

E cantos in pastura an a restare<br />

a canes e benturzos, iscuria!<br />

Medas l’an a vittire cussa lua,<br />

finas penso, ma solu cun sa fua!<br />

630


Sas armas noas de Achille<br />

49 Recuimos adduca a Ilione<br />

chena timer birgonza, e in piatta<br />

reunìmunos tottu! E in suffratta<br />

ch’ ‘enzat posc’a nos ponner Mirmidone!<br />

Contr’a sos muros fattos a bastione<br />

(acco’ prîte s’idea est giusta isatta!)<br />

contra sas giannas attraitzelladas<br />

s’attappat e mattanat in debadas!<br />

50 Crêide, franchibóidu s’astore<br />

a sas naves si ch’at a recuire<br />

cun sa parìglia sua de valore<br />

istraccamorta pro tantu currire<br />

de piùere brutta e de suore!<br />

Innante chi li pottat resessire<br />

de ponner pês in bidda ‘ittoriosu<br />

bustu siat a canes orrorosu!–<br />

51 «Polidamante, –cun ira e disdignu<br />

li torresit risposta Èttore mannu–<br />

faeddadu as che mai in modu indignu<br />

e chena tinu! Est Tròia in affannu<br />

da-e noe annos e creschet su dannu<br />

a donzi arbore nou! Ma s’impignu<br />

chi nos cunsizas tue est de torrare<br />

intr’ ‘e sos muros a nos inserrare!<br />

52 Oh, iscabadu! De brunzu e de oro<br />

nd’aimis, ti nd’ammenta, in cantidade<br />

primm’ ‘e sa gherra e paghe e tresoro<br />

nos gosaimis tottu in libertade!<br />

Ma da-e cando sa disamistade<br />

chérfidu at Zeus cun perfidu coro,<br />

in Frìgia e in Meònia pro cust’arte<br />

béndida l’amos sa mazore parte!<br />

631


Su piantu<br />

de Achille<br />

Càntigu XVIII<br />

53 E própriu cando paret chi Cronide<br />

dare nos cherfat s’ùltima vittòria,<br />

tue a s’isprone ‘e meressire glòria<br />

preferis narrer: –Fuide a Pelide!–<br />

No est gai chi lùghidu in s’istòria<br />

restat su nomen nostru, o Pantoide!<br />

Ne deo a lu permitter m’assuggetto,<br />

ma inoghe a pê’ frimmu l’aisetto!<br />

54 E bois l’isettade paris meu,<br />

ca de sos Fados arcanu est s’ordinzu;<br />

e chie at benes e in pistighinzu<br />

campat pro issos, cun su dardaneu<br />

si los difendat da-e s’isgraffinzu<br />

ingurdone ‘e Pelide o de s’Atreu!<br />

Chenade como e, vigilende a chida,<br />

bos reposade finz’a s’avreschìda!<br />

55 A s’impuddile cras, de brunzu armados,<br />

prontos siemos a li dare prou<br />

che fissu in mente nd’amos unu ‘e tzou:<br />

a sos d’Argo ‘e los bider istorrados!<br />

E si, resuscitadu, Achille ‘e nou<br />

s’appresenterat, sos brios mancados<br />

crêide non mi sunu e in cuss’arte<br />

marrania li ‘etto, onore a Marte!»<br />

56 Sas manos, iscabados, li tzocchesin<br />

da-e Minerva ‘oltados in s’istante<br />

e de torrare a Tròia refudesin<br />

su parrer sàbiu de Polidamante!<br />

A chenare degai s’approntesin...<br />

A piangher intantu, non distante,<br />

lêsin sos d’Argo a Pàtroclo a consolu,<br />

cun affettu ‘e frade, prétziu e dolu.<br />

632


Sas armas noas de Achille<br />

57 E sa làstima sua Pê-velotze<br />

comintzesit gridende a dispettia<br />

contr’a s’ordinzu de su Fadu atrotze,<br />

subr’a su mortu amigu de Fitia<br />

sas manos mannas de lupu ferotze<br />

isterrende cun tènnera angustia,<br />

sas piaes carignéndeli in pettora<br />

che a li narrer: –Torra, torra, torra!–<br />

58 Che leone depustis ch’in sa tana<br />

prus non agattat sos fizos minores<br />

a sa torrada da’ una bardana<br />

e in chirca ‘e sos viles catziadores 5<br />

peri buscos e baddes in mattana<br />

ch’ ‘essit felosu, tales sos umores<br />

fin de Pelide, addaghi a succuttos<br />

lêsit a narrer cun ojos alluttos:<br />

59 –Vana fit, sorte mala, sa prommissa<br />

chi a Menétziu in Opunte 6 fattei<br />

su die chi su fizu nde li lêi!<br />

Poi d’aer a Tròia suttammissa<br />

gloriosu e riccu –li narei–<br />

fit Pàtroclo torradu! S’iscummissa<br />

d’aer pérdidu como mi nd’abbizo<br />

e paris sou sa morte disizo!<br />

60 E gai at a esser, frade ‘onu,<br />

ca cundennados nos an ambos pare<br />

cust’ilìaca terra a irrujare<br />

su Fadu avversu e su Mere ‘e su tronu!<br />

E m’est Peleu aisettende in donu,<br />

ne pius mai m’at a consolare<br />

Teti donosa, ca su ch’est iscrittu<br />

mancu giambat chie est beneittu!<br />

633


Càntigu XVIII<br />

61 Giaghi segundu a s’ ‘adde ‘e s’usciareu<br />

destinadu so deo a ti sighire,<br />

sas onoràntzias cun s’ùltimu teu<br />

non prima, o frade caru, as a retzire<br />

chi sa conca d’Ettòrre priameu<br />

e-i sas armas ti nde potta ‘attire!<br />

E cun a tie in su fogu ‘e giovànos<br />

dóighi nde sacrìfico dardanos!<br />

62 Finas a tando inoghe in sas naves<br />

as a restare, prantu notte e die<br />

da’ sas femìnas cun ùrulos graes<br />

chi ‘alanzadas m’apo cun a tie<br />

in chertos mannos! Siat deosie!–<br />

Nêsit; e-i su samben da’ sas piaes,<br />

poi iscaldida s’abba, cumandesit<br />

de li frobbire. Pustis s’abbandesit.<br />

63 Una labia lestros pienzesin<br />

tando sos Gregos e, fattu su fogu,<br />

in sa trìbide che la collochesin:<br />

in pag’ora da’ onzi parte e logu<br />

sas fiaras s’isterzu imbolighesin<br />

s’aera allughinzende ‘e ruju grogu.<br />

E, pagu appoi, cun piedosa cura<br />

lêsin a l’innettiare sa bruttura.<br />

64 Sos pilos da’ su samben azeppadu<br />

l’innettiesin prima a Mirmidone,<br />

pustis sa cara e totta sa persone<br />

mirendesilu cun oju umidadu,<br />

agontzu istesit posca, untu e frigadu<br />

cun un’unghentu ch’a perfessione<br />

li cunzesit sos chi b’aiat dannos<br />

ca fit bàlsamu ‘etzu de noe annos.<br />

634


Sas armas noas de Achille<br />

65 Da’ conca a pêse in unu lentolu<br />

l’imbolighesin de càndidu linu<br />

e subr’a unu tùmbaru, mischinu,<br />

lu collochesin posca pro su dolu.<br />

Infinis, urulende a disconsolu,<br />

cun sas manos mazéndesi su sinu,<br />

benzesin sas isclavas e su teu<br />

comintzesin pro su gióvanu acheu.<br />

66 A Era in s’Olimpu imperistantu<br />

nêsit Zeus: –Galu un’àtera ia,<br />

o Reina ojiamprosa, a finitia<br />

su chi bramais at gittu intertantu!<br />

Torradu a s’ilìaca porfia<br />

de Teti e de Peleu acco’ su ‘antu!<br />

Che cando los aeres partoridos<br />

sos Gregos da-e te sun preferidos!–<br />

67 E acuta in risposta sa muzere:<br />

–It’as nâdu, o Zeus limb’ardente?<br />

Adducas sos mortales a piaghere<br />

poden tesser su ch’an in coro e mente<br />

e deo, sa Reina prus potente,<br />

sorre e isposa ‘e s’olìmpicu Mere,<br />

giaghi abburro sa ratza troiana<br />

non devia trassare a gana a gana?!–<br />

68 Sende ambos deos punghe-punghe in s’ora<br />

che a bèttia in s’Olimpu soberanu,<br />

a sa de brunzu immortale dimora<br />

desit Tetíde ‘e su deus Vulcanu,<br />

domo brillante cant’a s’Aurora<br />

dagh’ ‘essit rie-rie su manzanu.<br />

Accurtzu a su fodde, affatzendadu,<br />

che fit su deus toppu, sueradu.<br />

635<br />

Zeus ed Era<br />

Teti<br />

e Vulcanu


Càntigu XVIII<br />

69 Vinti treppedis fit ammanizende<br />

pro domo sua e de lis saldare<br />

sas rodareddas d’oro fit cumprende<br />

pro ch’a sa sola potteran andare<br />

a su bisonzu, chena s’istrobbare<br />

a los dever ispìnghere! Agabbende<br />

fit pro s’appuntu cuss’àter’impreu<br />

cando arrivesit s’isposa ‘e Peleu.<br />

70 Càrite 7 , de Vulcanu dulch’isposa,<br />

pro prima la ‘idesit arrivire:<br />

l’andesit a s’incontra e, grasciosa,<br />

li nêsit, in disizos de cumprire<br />

e lêndela per manu: –O diosa,<br />

benénnida! E cale a ti nd’ ‘attire<br />

bentu amigu at pensadu? Mi lu nara,<br />

giagh’a t’ ‘ider in domo est cosa rara!<br />

71 Avantza, o Pês d’ispuma, e mi l’atzetta<br />

su cumbidu chi porro a cara franca.–<br />

Intresit Teti, e cudda, a s’appretta,<br />

poi istérrida una tiaza bianca,<br />

che la setzesit accurtz’a sa banca,<br />

una cadrea déndeli perfetta<br />

in donzi parte, lezera e cumpatta,<br />

cun chentu frisos e doas de prata.<br />

72 A su maridu posca abboghinesit<br />

de Teti annuntziende s’imbisita<br />

e cuddu, giuilende, rispondesit:<br />

–De abberu sa dea beneitta<br />

amos in domo, sa chi mi salvesit<br />

da’ sa de Giuno trassa malaitta?!<br />

Bocchire, coro ‘e cane, mi cheriat<br />

ca fia toppu 8 e si nd’ ‘irgonzaiat!<br />

636


Sas armas noas de Achille<br />

73 Ma lêsit seru Teti ‘e sa faina<br />

e cun Eurinome 9 da’ sa brama<br />

mi nd’isfranchesin perversa de mama,<br />

e pro noe annos cun cura divina<br />

m’allevesin che fizu! E s’apo fama<br />

de frailarzu d’arte adamantina<br />

est ca in una grutta su martzeddu<br />

ap’impittadu da-e minoreddu!<br />

74 Cantas cannaccas fattei pro giogu<br />

e tìbbias, oriccinas, bratzalettos,<br />

die cun die sempre prus perfettos!<br />

Ne ómines, ne deos cussu logu<br />

an sebestadu, a tales segretos<br />

fin sos custódios mios! Ma s’attrogu<br />

tue m’as fattu ch’est Teti arrivida<br />

e non b’at nova prus aggradessida!<br />

75 Tue, o Carìte donosa, a retzire<br />

pensa ‘e Peleu s’isposa dechida<br />

e che simmai sa mesa frunida<br />

l’appronta, cant’ist’ ‘eo a arrivire.–<br />

Nênde gai, primm’ ‘e sa dispidida<br />

da’ sos frailes, a si remunire<br />

lêsit sos trastes in un’arca ‘e prata<br />

lassende donzi cosa posta indatta.<br />

76 Cun un’ispugna de s’innettiare<br />

pustis sas manos pensesit pressosu,<br />

sa cara cun su tuju e su pilosu<br />

pettus. Infinis a si tramudare<br />

coittesit e galu a si leare<br />

unu ‘acchiddu ch’aiat nodosu,<br />

giaghi bisonzu teniat d’arrumbos<br />

sende toppu e dìligu de lumbos!<br />

637


Càntigu XVIII<br />

77 Ch’ ‘essesit posca, giuilende in coro,<br />

toppi-toppi su deus soberanu<br />

e (maraviza!) sas istàtuas d’oro,<br />

che giovaneddas cun sentidu umanu,<br />

tucchesin fattu sou, cun decoro<br />

sos passos sustenzéndeli a Vulcanu!<br />

Lómpidu da-e Teti, si setzesit<br />

e, lêndela per manu, li naresit:<br />

78 –O mama ‘ona, grasciosa e cara,<br />

su coro si m’aundat d’allegria<br />

in su t’ ‘idere, giaghi a domo mia<br />

a benner tue est cosa abberu rara!<br />

Su chi bramas, dechìda, mi lu nara,<br />

ca, si potto, dovere e simpatia<br />

mi nân de t’accansare ogni disizu<br />

proite allevadu m’as che fizu!–<br />

79 E Tétide in risposta suspirende:<br />

–O Efesto amorosu e sapiente,<br />

cale deus o dea onnipotente<br />

penas che-i sas mias est passende?<br />

Oh, disdicciada! Innante imponzende<br />

mi so ‘ida, e deo solamente<br />

tra sas deas marinas, a isposu<br />

unu mortale, mancari donosu!<br />

80 Como ‘e lu ‘ider che candela atzesa<br />

fraza-fraza mi toccat, ohi sorte,<br />

ne frimmare li potto sa ‘etzesa!<br />

D’esser sa mama ‘e s’eroe prus forte<br />

chérfidu at Zeus, ma cun sa pretesa<br />

chi finas isse aeret sa morte<br />

connottu, a pustis de l’aer creschìdu<br />

che rebuddu de monte e affortidu!<br />

638


Sas armas noas de Achille<br />

81 In difesa ‘e sos d’Argo a Ilione<br />

che l’imbiei mancari in anneu,<br />

ben’ischinde ch’a domo de Peleu<br />

non ap’aer sa suddisfassione<br />

de lu ‘ider torrende a fizu meu!<br />

Si non basterat, puru Agamennòne,<br />

umiliende a isse, àteru e mannu<br />

m’at procuradu pidinosu affannu!<br />

82 S’isclava chi l’aian seberadu<br />

res e cumpagnos pro su raru impignu<br />

chi sempre in gherra aiat mustradu<br />

e chi s’amore sou fit prus dignu<br />

che cane allimidu l’at leadu!<br />

E, s’airadu, cun fele e disdignu<br />

da’ s’apprettu ‘e sas armas s’abbandesit<br />

già est raju ch’Atride si cherfesit!<br />

83 Cantas oras passadas in piantu<br />

at Pelide in s’oru de su mare,<br />

a Fitia pensende de torrare!<br />

‘Essu malu sa gherra peristantu<br />

lêsit pro Argo, s’est ch’a lu giamare<br />

li mandesin sos Mannos, a ispantu<br />

promitténdeli benes e onores,<br />

perdonu dimandende ‘e sos errores!<br />

84 Ma pro cumponner fit tardu oramai,<br />

gai los dispidesit corifrittos!<br />

Cando Ettòrre però in arguai<br />

los ponzesit abberu, a sos impittos<br />

crudeles de su chertu e malaittos<br />

(mezus chi non l’aeret fattu mai!)<br />

permittesit a Pàtroclo ‘e ch’ ‘essire,<br />

ca non tzessait de bi lu pedire!<br />

639


Càntigu XVIII<br />

85 Cunsizos bonos li desit, soldados<br />

e s’armadura ch’aiat divina.<br />

E comente da’ s’ùltima ruina<br />

nd’at s’amigu sos Gregos sulenados,<br />

si da-e sende in su portu accamados<br />

accurtz’a Scea ch’arrivesin fina<br />

bittoriosos! Ma Febo mettanzu<br />

li settesciesit cue su cumpanzu!<br />

86 Tocchesit posca a Èttore sa glòria<br />

d’ispozare a Pàtroclo atzuridu<br />

chena perunu méritu ‘e vittòria!<br />

De armas dignas degai isfrunidu<br />

restadu est fizu meu e in timòria<br />

so deo, giaghi meda l’at sentidu,<br />

chi fattat cosas chena cunsideru<br />

Achille pro s’amigu prus sintzeru!<br />

87 Acco’ duncas proite so tuccada,<br />

o frade, a domo tua. Un’armadura<br />

pro Pelide ti pedo, isconsolada,<br />

iscudu e trastes de paris fattura.<br />

Ch’apat nessi, primm’ ‘e sa disaura<br />

chi l’at su Fadu avversu decretada,<br />

gai armadu sa suddisfassione<br />

d’affrontare a Ettòrre d’Ilione!–<br />

88 E in risposta su Mere ‘e su fogu:<br />

–Emmo, o divina, emmo, m’est piaghere<br />

nessi ‘e ti sulenare in tant’affogu;<br />

asi pro fizu tou su podere<br />

aère d’impidire ch’a su logu<br />

tucchet de s’Ade! Armas a dovere<br />

lestru li fatto, massitzas, perfettas<br />

mentras inoghe e tottu m’aisettas!–<br />

640


Sas armas noas de Achille<br />

89 Nêsit Vulcanu, e derettu torresit<br />

a su fraile ispantosu sou<br />

e a sas foddes (fin vinti!) de nou<br />

de sulare in sas brajas cumandesit.<br />

In un’isterzu de attarzu, a prou<br />

de fogu ‘iu, depustis ch’ ‘ettesit<br />

panes de brunzu, d’istagnu, de prata<br />

e finas d’oro, in cantidade isatta.<br />

90 Subr’a unu tzippone ‘e collocare<br />

s’incùdine prus manna e prus pesante<br />

si desit coidadu e a s’istante<br />

tenazas e martzeddu ‘e si leare.<br />

Comintzesit degai a tribagliare<br />

ammanizende s’iscudu a innante,<br />

cun chimbe listras de brunzu pro pizos<br />

chintas da-e tres lùghidos orizos.<br />

91 A parte ‘e segus posca unu listellu<br />

li saldesit de prata s’Immortale<br />

addattu pro su bratzu in su duellu<br />

e, cun manu de mastru geniale,<br />

martzeddende, l’istoriesit tale<br />

a pintore ch’impittat su pinzellu!<br />

Chimbe chircos cuncéntricos sestesit<br />

e da-e su de mesu comintzesit.<br />

92 Cue sa Terra imprentesit Vulcanu,<br />

su Sole mai istraccu e, a perfessione,<br />

sa Luna piena, su mare Oceànu,<br />

su Chelu illaccanadu e su budrone<br />

de su zigante bèote Orione 10 ,<br />

sas sette fizas d’Atlante Titanu 11 ,<br />

sas Iades 12 , chi minettan rigore,<br />

cun su Carru o Ùssula Mazore.<br />

641<br />

S’iscudu<br />

de Achille<br />

Su primu<br />

chircu


Su ‘e duos<br />

chircos.<br />

Càntigu XVIII<br />

93 Una tzittade in paghe e una in gherra<br />

fattesit poi in s’àtera corona.<br />

In sa prima, chen’umbra ‘e cuntierra,<br />

s’istaiat sa zente canta e sona<br />

a lughe ‘e tedas a s’introna-introna,<br />

chie sétzidu in banca e chie in terra,<br />

sos isposos festende noittolos<br />

tra ballerinos in lèbios bolos.<br />

94 Giannas tancadas non si nde ‘idian...<br />

e in sos liminarzos ciacottende<br />

cuntentas sas pobiddas s’istaian!<br />

In una piatta affacca, cumponzende<br />

una morte mala e invochende<br />

unu giudìsciu, duos sustenian<br />

unu ch’aiat su dannu onoradu,<br />

chi non fit beru s’àteru affeladu!<br />

95 E su pópulu finas fit a prettu<br />

in su dare rejone a cuddu o custu,<br />

su parrer imbarende pius giustu<br />

de sos zuighes, da’ su sacru trettu<br />

ue fin reunidos. In s’isettu<br />

ciarraiat sa zente a grustu a grustu 13 ,<br />

mentras chie deviat valutare<br />

si cheriat in tottu sintzerare.<br />

96 Sos bandidores a manera insoro<br />

galu s’ ‘idian dende s’avvertèntzia<br />

chi aeret donzunu cun decoro<br />

e cun fide isettadu sa sentèntzia.<br />

A su zuighe de pius sièntzia<br />

duos talentos fin toccados d’oro<br />

pro pannu de giustìscia e d’onestade<br />

in s’iscoberrer faltzu e veridade!<br />

642


Sas armas noas de Achille<br />

97 Fit s’àtera tzittade inghiriada<br />

da-e duos esércitos armados<br />

chi tra issos, primm’ ‘e s’assaltiada,<br />

fin detzidinde si che isfidiados<br />

si devian cun pópulu e soldados<br />

cumportare, appenas conchistada,<br />

o si, pro si partire prus ricchesas,<br />

devian limitare sas offesas!<br />

98 Decomente resèssere a parare<br />

de sos ‘nimigos su dannu mortale<br />

fin chirchende invece ‘e meledare<br />

sos d’intr’ ‘e ‘idda. Da-e su portale,<br />

profettende ‘e sa dìsputa fatale,<br />

detzidesin degai ‘e ch’istuppare<br />

sos mezus gherradores a s’accua,<br />

da’ palas pro lis dare mal’antua.<br />

99 A difender sos muros sos Antzianos<br />

lassesin solu, fizos e muzeres,<br />

tucchende issos invece a sos doveres,<br />

da’ sos deos ghiados soberanos<br />

Atena e Ares, maestosos Meres,<br />

cun sas armas terrìbiles in manos,<br />

d’oro ‘estidos, altos imponentes<br />

tra cantos si nd’ ‘idian cumbattentes!<br />

100 Lómpidos a su riu, ue sas bamas<br />

gighian a buffare, s’impelciesin<br />

peri sas ìscias cun su coro in framas<br />

pro no esser notados. Ch’imbiesin<br />

posc’a innanti duos d’issos, in bramas<br />

sende d’ischire (e non si faddesin!)<br />

si b’aiat calcunu pasculende<br />

o soldados de posta isperiende.<br />

643


Su ‘e tres chircos<br />

Càntigu XVIII<br />

101 Própriu in s’ora, sonende sas truveddas,<br />

acco’ duos pastores avantzende 14<br />

chena suspettu ‘e male cun sas cheddas...<br />

Che lampu ch’a de notte isfuettende<br />

currit in mesu a sas nues nieddas<br />

los lêsin da-e palas, attrumende<br />

sa roba in unu’accorru chen’isviu,<br />

e lassèndelos mortos in su riu!<br />

102 A sa ciarra, sos ch’in discussiones<br />

fin ancora, in s’ ‘ider inghiriados,<br />

cun sos caddos s’ ‘oltesin, impressados,<br />

a s’ala ue tenian sos masones.<br />

E cue s’attappesin sos soldados<br />

d’ambas partes, cun tìrria de leones,<br />

pare-pare colpéndesi a deìscia<br />

irrujende de sàmbene donz’ìscia.<br />

103 Galu su Chertu Vulcanu in cuss’ala<br />

bi martzeddesit poi e s’Abbolottu<br />

e, allimida, in prus sa Morte mala<br />

chi da’ mesu onz’intantu a su fiottu<br />

si che trazait unu mortu a pala<br />

o calcunu non mortu de su tottu!<br />

Maraviza! It’òpera perfetta!<br />

Pariat de la ‘ider cuss’appretta!<br />

104 A làccana 15 (cal’àtera pensesit<br />

cosa ispantosa!) una tanca ‘arvattada<br />

cun terra rassa e ùmbile istoriesit<br />

da’ s’aradu tres bias boltulada,<br />

e sos lauradores bi fattesit<br />

ch’a donzi anda e torra, a sa ’irada,<br />

una tzucchitta s’altzain de ‘inu<br />

primm’ ‘e sighire ancora in su caminu!<br />

644


Sas armas noas de Achille<br />

105 Oh, arcana majia! Fatt’insoro<br />

su terriminzu s’ ‘idiat sulcadu,<br />

nieddu, che fumende... ma fit d’oro!<br />

A falche in punzu posca, in coidadu<br />

de nde segare su trigu auppadu,<br />

in una tanca ‘e reale decoro,<br />

sos messadores cherfesit Vulcanu<br />

galu imprentare a mannuju in manu.<br />

106 E appenas per terra los ponian,<br />

tres ómines, sighinde, a los ligare<br />

cun funeddas o ‘iuncu pensaian<br />

e a mannas de los ammuntonare<br />

sos garzones infattu. In prus s’ ‘idian<br />

teraccos e teraccas chi s’ ‘ustare<br />

fin approntende a s’umbra d’un’ortiju<br />

assende pane e appetzende un’iju!<br />

107 Cun in manu s’iscettru, in ausentu,<br />

mirende de sos suos sas fainas<br />

s’istaiat su Re, cori-cuntentu!<br />

Posc’una ‘inza ‘e bonas raighinas<br />

e totta d’oro, sas manos divinas<br />

de su deus fattesin chen’ ‘istentu,<br />

d’ua niedda gàrriga a truones<br />

mantesos da’ forchiddas e palones.<br />

108 Arrumbos fin de prata e lutzigores<br />

in tottue isparghian che fiaras.<br />

De abbas galu biaittas-giaras<br />

l’inghiriesit pro li dare umores,<br />

e, cun s’istagnu de canos colores,<br />

d’una cresura: si b’ ‘idian caras<br />

cuntentas meda e zente suddisfatta<br />

a s’anda e torra in s’ùnica piatta!<br />

645


Su ‘e battor<br />

chircos<br />

Càntigu XVIII<br />

109 Fin sas binnennajolas risulanas<br />

su deus onorende de su ‘inu,<br />

cun giòvanos e vìrzines galanas<br />

a cesta in conca, e, cantende “Ahi, Linu!” 16<br />

unu d’issos, non pensende a mattanas,<br />

sonende sa citara istrinta a sinu,<br />

cun àteros in tundu tzoccheddende<br />

manos e pês, su cantu accumpagnende!<br />

110 Una gama de ‘oes maestosos,<br />

chi da-e sas istallas fin tucchende<br />

mue-mue a sos giassos bundansciosos<br />

d’ervas friscas, sighesit, martzeddende,<br />

a b’imprimire su deus, passende<br />

a su ‘e battor chircos. Umidosos<br />

cannedos si b’ ‘idian pagu attesu<br />

cun unu riu pàsidu in su mesu.<br />

111 Battor nd’ ‘ighian boinarzos fattu<br />

cun noe canes, d’oro che-i cuddos!<br />

Cando acco’, a los ponner in suddos,<br />

subr’a unu trau ‘ettàresi d’iscattu<br />

duos leones de raru apparatu,<br />

ch’a los bider ponian sos artuddos!<br />

Corrighinesit su fiadu e forte<br />

a iscalcanzos fuinde sa morte.<br />

112 Ma sas dentes in fiancos e in bula<br />

li mintesin mortales sos leones,<br />

ne lis pottesin canes e persones<br />

brivare ‘e s’attattare ‘e petta ‘ula!<br />

L’isbentresin e, galu a mue e sula,<br />

sos minuzos fumende e sos pumones<br />

l’istratzesin, prenéndesi sa ‘udda,<br />

murritintos, chena timire nudda!<br />

646


Sas armas noas de Achille<br />

113 Posc’unu pàsculu in un’ ‘adde amena<br />

cun sas ‘arveghes nîdas in pastura<br />

fattesit puru sa manu eterrena<br />

e mandriles serrados a cresura,<br />

istallas, domos in paghe selena<br />

catzende fumu da’ sa cobertura!<br />

E pariat chi s’esseret frimmadu<br />

su tempus cue, che ammajarzadu!<br />

114 Una dansa, a costazu, armoniosa<br />

su deus toppu infinis aggiunghesit,<br />

pretzisa a sa chi Dédalu 17 fattesit<br />

a sa de Minos Arianna 18 ermosa<br />

in sa ‘idda ‘e Cnosso 19 . Bi ponzesit<br />

una truma de giòvanos festosa<br />

e virzineddas cun passu galanu<br />

ballende in tundu, istrintos per manu.<br />

115 Fin sas piseddas de linu ‘estidas<br />

biancu che nie, conchicoronadas,<br />

e sos màscios cun tùnigas tessidas<br />

cun filos untos d’ozu 20 , delicadas;<br />

lis pendian in fiancos sas ispadas<br />

de oro, in sas baìnas remunidas.<br />

Unu in su mesu sonait s’aena,<br />

duos a sàltios fin peri s’arena.<br />

116 Cun pê seguru ballain, lezeri,<br />

prim’a s’inghìriu (tales che sa mola<br />

chi, sétzidu, vigiulat s’isterzeri<br />

pr’ ‘ider si girat che sa furriola<br />

a donzi ‘ettada ‘e manu) e, volenteri,<br />

torrende pustis a su ‘ola-‘ola<br />

in duas filas a si collocare<br />

pro currer torra ‘e nou a s’attrumare!<br />

647


Su ‘e chimbe<br />

chircos e sas<br />

àteras armas<br />

Càntigu XVIII<br />

117 Sa zente, ispassiada, a tzoccu ‘e manos<br />

lis sighiat sa mùsica e sos passos<br />

e nde fin prenos carrelas e giassos!<br />

Sa fortza manna de sos Oceànos<br />

in su ‘e chimbe, infinis, iscumpassos<br />

imprentesin sos trastos soberanos<br />

de su Mere ‘e su fogu, a cumpridura<br />

s’iscudu ‘attende de rara fattura.<br />

118 Sa coratza d’attarzu, ‘alu sighende,<br />

l’approntesit massitza, lutzighente<br />

che fogu fruscu o sole lampizende,<br />

e, che medidu, s’elmu resistente,<br />

cun unu indeoradu e imponente<br />

pubusone in sa chima. E, agabbende<br />

sa faina, cun s’istagnu ‘e puntare<br />

pensesit unu e s’àteru caltzare.<br />

119 A finis, affrisciados sos frailes,<br />

torresit da-e Teti chen’ ‘istentu,<br />

a pês ponìndeli, che mai cuntentu,<br />

de su Pelide sas armas deghiles.<br />

Los lêsit sa Donosa in su momentu<br />

e, cun tonos a Efesto amabìles<br />

ringratziadu, che ae ‘ardanera<br />

furriesit da’ s’Olimpu Pê-lezera!<br />

648


Sas armas noas de Achille<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU DEGHEOTTÉSIMU<br />

1 Glàuce [...] Talìa [...]: Ninfas marinas, sorres de Teti e fizas de<br />

Nereu. Sas Neréides fin chimbanta.<br />

2 t’an cun isse fortzada [...]: Teti diat aer cojuadu a Peleu mortale<br />

custrinta da-e Era e da-e Zeus, non pro volontade sua.<br />

3 ma l’at Era settesciadu [...]: In veridade Èrcole (o Èracle), segundu<br />

una paristòria chi Omero nos riferit in sos poemas suos, diat aer<br />

tentadu de si ‘occhire da-e perisse, appoi chi Deianira, sa pobidda,<br />

cherféndesi assegurare s’amore sou, l’aiat mandadu una tùniga infusta<br />

in unu lìchidu ch’issa crêiat amorosu e chi invece fit unu ‘elenu<br />

mortale. Infattis Èrcole, appenas si ‘estesit cussu pignu, diventesit<br />

furiosu e, arremiarzada linna meda, li ponzesit fogu e si ch’ ‘ettesit<br />

in su mesu. In s’ora però una nue manna, inter lampos e tronos, lu<br />

faschesit e che lu gittesit pro sempre a s’Olimpu, ue isposesit a Ebe,<br />

dea de s’eterna gioventura. Giunone l’ at sempre contrariadu, sende<br />

mortale, in dogni manera e momentu.<br />

4 cantu mezus pro Ìlio a non m’offender [...]: Si trattat, infinis, de<br />

bìndighi dies ebbia, ma pro s’eroe addolimadu paren mizas!<br />

5 viles catziadores [...]:Viles ca ischian catziare chervos e àteros fiados<br />

masedos, mancari arestes, chena nudda arriscare, e galu prîte sos<br />

leoneddos chi s’aian gittu non fin a manera de si poder difender dae<br />

perissos.<br />

6 in Opunte [...]: Fit sa pàtria vera de Pàtroclo, sa ‘idda pius importante<br />

de sos pópulos locresos.<br />

7 Càrite [...]: Paret ch’inoghe si trattet de sa Gràscia e non de una<br />

de sas tres deas connottas con tale nòmene (Eufrosine, Aglàia,Talìa).<br />

In s’ODISSEA sa muzere de Vulcanu est Venus (Afrodite).<br />

8 ca fia toppu [...]: Vulcanu nos faghet cumprender, faeddende gai,<br />

una cosa noa e diversa da-e sa chi amos ischidu in su Primu Càntigu<br />

(ottavas 105-109): diat esser nàschidu toppu e Giunone, birgonzéndesi<br />

de àere unu fizu guastu, che lu diat aer imboladu da-e sa chima<br />

‘e s’Olimpu.<br />

9 Eurìnome [...]: Eurìnome fit una divinidade marina, fiza de<br />

Océanu, sorre de Dóride, chi fit sa muzere de Nereu e mama de Teti.<br />

10 Orione [...]: Zigante catziadore de sa Beòtzia, mortu da-e Diana<br />

e, pustis, boltadu da-e Zeus in costellassione (budrone de isteddos).<br />

11 sas sette fizas d’Atlante Titanu [...]: Sas sette fizas sunu sas<br />

649


Càntigu XVIII<br />

Plèiades (in sardu “su budrone”); Atlante, unu de sos Titanos, fit fizu<br />

de Giapeto e de Climene; séndesi ‘oltadu contr’a su pôre ‘e Zeus,<br />

istesit da-e custu settesciadu e cundennadu a rèzere a pala sas culunnas<br />

chi sustenen sa bòveda de su Chelu.<br />

12 Iades [...]: Istellas connottas pr’esser “carradoras d’abba”; a<br />

s’accherada insoro comintzat, infattis, s’istajone ‘e sas abbas. Dian<br />

aer allattadu a Zeus, chi las diat aer, pro custu, collocadas in mesu a<br />

sas costellasiones de su chelu.<br />

13 a grustu a grustu [...]: Boghe nugoresa. Unu grustu ‘e zente, a<br />

narrer “unu coddu ‘e zente”.<br />

14 acco’ duos pastores avantzende [...]: Si trattat de pastores de sos<br />

inimigos, giaghi fit usàntzia ‘e si giugher, in gherra, cheddas de fiados<br />

pro sos bisonzos de s’ite mandigare.<br />

15 a làccana [...]: A làccana de su ‘e duos chircos, ossiat in su ‘e tres.<br />

16 Ahi, Linu! [...]: Fit una cantone lamentosa, in ammentu de unu<br />

giovaneddu disdicciadu, Linu, mortu, segundu una paristòria de su<br />

tempus, da-e Apollo o, a nd’intender un’àtera, divoradu da-e sos<br />

canes furiosos.<br />

17 Dédalu [...]: Su ch’aiat costruidu su famosu labirintu de Cnosso<br />

a Creta pro su re Minos, fizu de Zeus e de Europa.<br />

18 Arianna [...]: Fiza de Minos (=Minosse), aggiuesit a Teseu in<br />

s’impresa contr’a su Minotàuru, porréndeli su filu chi lu deviat<br />

ghiare peri su labirintu de Cnosso.<br />

19 Cnosso [...]:Tzittade de s’ìsula de Creta, famosa pro su labirintu<br />

chi bi fattesit Dédalu.<br />

20 cun filos untos d’ozu [...]: Prima de tèssere sas tùnigas sas féminas<br />

de tando solian infùndere su filu de linu in s’ozu; custu serviat<br />

pro dare a sos pignos unu lugore particulare, chi duraiat tempus<br />

meda.<br />

650


ILIADE<br />

CÀNTIGU DEGHENNOÉSIMU<br />

S’IRA ASSELIADA<br />

Achille s’armat


Càntigu XIX<br />

SUMMÀRIU<br />

Teti torrat da-e Achille Ottavas 1-6<br />

Sa diana de Achille 7-9<br />

S’ira asseliada 10-21<br />

Sa proposta de Odisseu 22-27<br />

Sa risposta de Achille 28-30<br />

Sa detzisione de Ulisse 31-42<br />

Su piantu de Briséide 43-46<br />

Su piantu de Achille 47-56<br />

Achille s’armat 57-62<br />

Achille e sos caddos suos 63-68<br />

652


S’ira asseliada<br />

1 Da’ sas intragnas bessinde marinas<br />

fit Eos pizifrisca pr’ilgiarire<br />

sa Terra cun miradas purpurinas,<br />

cand’a sas naves d’Achille arrivire<br />

acco’ a Teti, pro nde li ‘attire<br />

sas de Vulcanu òperas divinas.<br />

Pianghende a toroju l’agattesit<br />

cun àteros ancora e li naresit:<br />

2 –Fizu ‘e su coro, mancari accorados,<br />

cheret chi nde muttedas su piantu<br />

pro su mortu ‘e Menétziu mezus bantu,<br />

giaghi leadu si che l’an sos Fados.<br />

Sos arminzos ch’invece ammanizados<br />

t’at Vulcanu accogli imperistantu:<br />

niune –ti nd’ammenta– ‘e sos mortales<br />

trastes at che-i custos parinales!–<br />

3 Nênde gai, ‘e su deus soberanu<br />

l’isterresit innante s’armadura<br />

chi, tzirriende cun sarragu umanu,<br />

ch’assustesit a cantos in tristura<br />

fin cue cun su fizu, ‘e sa lugura<br />

non resistende s’alluinu arcanu!<br />

Ma, ‘idìndela, ‘e su patidu affeu<br />

s’ammentesit Pelide ‘e Dardaneu!<br />

4 Su fogu ‘e sa vinditta l’allumesit<br />

galu ‘e pius sa cara e-i sa mente,<br />

s’est ch’a la perissiare coittesit<br />

giuilende de s’arte onnipotente,<br />

boltèndela e mirèndela, oji-ardente,<br />

bramosu ‘e l’impittare! E pustis nêsit:<br />

–Duncas, o mama, accomi frunidu<br />

de armas che simmai si nd’at bidu!<br />

653<br />

Teti torrat<br />

da-e Achille


Sa diana<br />

de Achille<br />

Càntigu XIX<br />

5 De s’arte sua su Mere ‘e su fogu<br />

chérfidu m’at ancora pretziare<br />

e deo ispero ‘e bi las onorare<br />

da’ inoghe a pag’ora in cust’affogu.<br />

Ma d’unu suddu lassa chi s’attrogu<br />

galu ti fatta: su corpu ‘ermigare<br />

dian poder, sutzende sas feridas<br />

de Pàtroclo, sas muscas allimidas!–<br />

6 E Pês de prata cun boghe ‘e cunfortu:<br />

–Non timas, o fiore, àteru dannu.<br />

Sas muscas che catz’ ‘eo da’ su mortu,<br />

ne at a puder si finas un’annu<br />

lu lasseras inoghe! Ma su tortu<br />

tue olvìda ‘e s’Atride e s’ódiu mannu!<br />

Faghe degoi: cunvòca sos tuos,<br />

t’arma e bae, ch’est ora ‘e concluos!–<br />

7 Nêsit; e de li crescher intr’ ‘e pettu<br />

pensesit de sa gherra su disizu<br />

e, lêndesi ‘e su mortu contivizu,<br />

in nares li ‘ettesit chen’isettu<br />

pagos lùttios de nèttare e un’aizu<br />

d’ambròsia, pro chi resteret perfettu<br />

su corpus de s’Eroe disdicciadu<br />

finas a s’ora d’esser sepultadu.<br />

8 Ispiàggia-ispiàggia caminende<br />

tucchesit tando s’ispantu ‘e Peleu,<br />

cun boghe poderosa cunvochende<br />

sas armas de Fitia e sas d’Atreu.<br />

In su l’intender, acco’, giuilende,<br />

da’ sas naves ‘essìrende a boleu<br />

custòdios, garzones, timoneris<br />

e finas teracchia e coghineris!<br />

654


S’ira asseliada<br />

9 E nd’accudesin Ulisse e Tidide,<br />

iscuderis de Marte, abbacchiddados,<br />

toppi-toppi ambos duos ferizados,<br />

e cabos... e gherreris... e s’Atride<br />

in ùltimu, erèntzia ‘e su Cronide,<br />

che simmai cun ojos ispantados,<br />

finas isse lantadu da’ Coone,<br />

sa frua d’Antenòre d’Ilione.<br />

10 Pustis cando s’ ‘idesit inghiriadu<br />

nêsit Pelide cun boghe segura:<br />

–E cale pro a nois disaura,<br />

o prim’Atride, ‘e su ch’est capitadu<br />

b’aiat peus? Su Chertu affeladu<br />

nos l’at su coro e pro s’ermosura<br />

d’una giòvana! Ma prîte Diana<br />

non mi l’at morta prima sa galana?!<br />

11 Da’ Lirnesso torrende ‘ittoriosu<br />

mi deviat brivare ‘e cuss’ispantu,<br />

gai ‘e sa Morte s’ùrulu orrorosu<br />

vittidu aian medas, ne piantu<br />

aimis tantos frades! Ohi gosu<br />

su d’Èttore troianu! E cale ‘antu!<br />

De sa perricca nostra, so seguru,<br />

s’an a ammentare in tempus benturu!<br />

12 Siat comente, ne deo e ne tue<br />

su ch’est sutzessu podimos giambare!<br />

Si so torradu, cheret chi l’attue<br />

in cara a tottu, est pro dissipare<br />

sa ch’in coro tenia mala nue<br />

e donz’offesa pro ismentigare!<br />

Como l’ischides e custu est s’impignu:<br />

tzessen pro sempre s’ódiu e su disdignu!<br />

655<br />

S’ira<br />

asseliada


Càntigu XIX<br />

13 Ma como, o Re, cumanda a sos Acheos<br />

ch’a s’abbolottu torren, cantos sunu!<br />

Fatt’insoro, chen’imbaru perunu,<br />

galu deo contr’a sos Dardaneos<br />

b’intro che prima! Emmo, pius d’unu<br />

at a ficchire in cussos impeleos<br />

cun sos benujos ledros che ‘iuncada<br />

in s’affannu ‘e s’ultìma iscalcanzada!–<br />

14 S’allegresin de sa detzisione<br />

cantos bidos l’aian e cumpresu<br />

e prus ancora re Agamennòne<br />

si nêsit prontu e francu da’ su mesu:<br />

–O frades, zente mia, pro ch’intesu<br />

siat chie in cust’occasione<br />

est faeddende o at de faeddare<br />

sa prima allega est a si cagliare!<br />

15 Mattana dat cust’arte fintz’a chie<br />

isperièntzia tenet e prelletta;<br />

si ciarra bi misciamos o maretta,<br />

tand’adiosu! Nódida est sa die,<br />

e ch’iscultedas su chi nât a mie<br />

su coro ‘e narrer, chena prus s’appretta<br />

de sa puntìglia, como bos pretendo<br />

giagh’a Pelide rispetto e cumprendo!<br />

16 Sa neghe m’azis dadu, cantas bias,<br />

de sa perricca nostra, chen’ischire<br />

chi Zeus, cun su Fadu e sas Arpias,<br />

an sa faina chérfidu ‘ordire!<br />

E ite fini e sun sas fortzas mias<br />

contr’a s’insoro? O forsis impidire<br />

podia a Ate pê-lezera e mala,<br />

coment’at fattu, de trassare a pala?<br />

656


S’ira asseliada<br />

17 O crêides ch’in s’ ‘ider su Dardanu<br />

insara bisestrèndenos felosu,<br />

a s’ordinzu no apa ruinosu<br />

pensadu d’Ate? Como, a coro in manu,<br />

accomi inoghe, o fizu ‘irtudosu<br />

e potente ‘e Peleu pilicanu:<br />

de sa paghe ch’as chérfidu m’onoro<br />

e de su ch’est sutzessu mi nd’accoro!<br />

18 In s’intragna ‘e su mare che bettada<br />

che siat donz’offesa e torret giara<br />

tra nois che a prima sa mirada!<br />

Intra a gherrare, atzenda sa fiara<br />

de s’onore in sos d’Argo, cun sa rara<br />

‘alentia chi sempre as ammustrada!<br />

Su ch’Ulisse t’at nâdu a nomen meu<br />

che frade ti lu porrit prim’Atreu!<br />

19 E s’innanti ‘e t’ ‘ettare in cuss’istragu<br />

bìdere sas ricchesas las cherferas<br />

in manos tuas, trattene unu pagu<br />

sa bramosia ch’as, chi ti sintzeras<br />

de s’intentzione mia e t’appoderas<br />

finas de chie t’at in dulche ammagu<br />

postu su coro! Da’ sa nave, aise’,<br />

donzi cosa ti nd’ ‘attin fintz’a pê’!–<br />

20 «O gloriosu d’ómines segnore,<br />

–rispondesit Pelide– e mi las dae,<br />

giagh’est giustu e lu bramas a primore!<br />

Antzis... a mezus oras in sa nae<br />

las trattene. Pensamos a Ettòre<br />

prim’invece, ca su momentu est grae!<br />

Ne a bonu s’impresa la portamos<br />

s’inoghe ciarra-ciarra nos nd’istamos!<br />

657


Sa proposta<br />

de Odisseu<br />

Càntigu XIX<br />

21 Sa lantza in manos mi brujat che mai<br />

e àteru non bramo in vida mia<br />

che’ su de m’agattare in s’arguai<br />

cun sos de Troe e sa dardana ghia!<br />

A sa vinditta ‘oltada oramai<br />

ch’est sa mente! E bois a porfia<br />

galu pensade de los bisestrare!»<br />

Nêsit; ma s’Odisseu fattu a pare:<br />

22 –Forte ses tue, Achille, e atzuridu<br />

e de s’apprettu istimo sa rejone;<br />

ma non podes pretender chi famidu<br />

s’ ‘ettat s’Acheu contr’a Ilione!<br />

S’atza non bastat in su bulione<br />

(e longu paret custu e accanidu)<br />

a sustenner su bratzu a totta die<br />

s’est bóida sa ‘entre, crê’ a mie!<br />

23 Su fàmine e su sidis, o divinu,<br />

fintz’a su pius forte cumbattente<br />

sos brios che l’istasin e sa mente!<br />

Cun agguantu invece e determinu<br />

in s’abbolottu intrat differente<br />

chie est attattu e at bidu ‘inu.<br />

Non li si mujan fàtzile sas ancas,<br />

ne sas lantzas li ruen da-e francas!<br />

24 Su tempus dalis nessi ‘e si leare<br />

calchi cantu de petta e calchi tatza<br />

finas de ‘inu russu ‘e si buffare<br />

pro chi pottan, logrados, cun prus atza<br />

a fiancu tou a s’impignu torrare<br />

contr’a sa de Priàmu forte ratza!<br />

Su ch’at prommissu intantu Agamennòne<br />

chi ti nd’ ‘attat, narz’ ‘eo, o Mirmidone!<br />

658


S’ira asseliada<br />

25 In sa tenda, infinis, de s’Atride<br />

pro festare su pattu d’amistade<br />

mezus tue e su Re bos reunide.<br />

O d’Argo soberana majestade,<br />

pensa a su ch’est sutzessu cun Pelide<br />

e cun giustìscia e prus umanidade<br />

cun tottu ti comporta, s’as in brama<br />

de meressire pôre, istima e fama!–<br />

26 «O de Laerte fizu valorosu,<br />

–li torresit faeddu prim’Atreu–<br />

galu unu ‘olta d’esser virtudosu<br />

as dadu proas e su coro meu,<br />

chi no est faltzu, d’esser giudisciosu<br />

mi nât de ti giurare innant’a Zeu.<br />

Buddit Pelide, e nois cun isse,<br />

ma finas giustu est su chi nât Ulisse!<br />

27 Faghimos goi: de sos Panacheos 1<br />

sèbera sos giovànos tue in persone<br />

prus addattos e sos regalos meos<br />

e sas féminas nd’ ‘atti a Mirmidone.<br />

Taltibìu cun àteros acheos<br />

chi pro Cronide e pro Iperione<br />

nde truven unu ‘erre mannalittu<br />

l’innèttien e l’appronten in s’appittu!»<br />

28 E Pê-velotze: –O mere ‘e nois tottu,<br />

de su pàrrere resto chi torredas<br />

chen’àteru bistentu a s’abbolottu<br />

e ch’onoràntzias e bustu lassedas<br />

a istasero! Ch’in bucca pottedas,<br />

poi ‘e s’affeu chi azis connottu,<br />

mìntere calchi cosa non bi crêo,<br />

ne a lu fagher bi resesso deo!<br />

659<br />

Sa risposta de<br />

Achille


Sa detzisione<br />

de Ulisse<br />

Càntigu XIX<br />

29 Su fele m’alimentat, cussu ebbia,<br />

in oras che-i custa ‘e dolu mannu,<br />

ne si m’asséliat, crêide, s’affannu<br />

finas chi durat pro su mortu in bia<br />

d’amigos e de féminas sa ria!<br />

Sa vinditta a innante! Peus dannu<br />

dên patire sos d’Èttore assassinu...<br />

e currer dêt su sàmbene a trainu!<br />

30 A piattu torradu, a serentina,<br />

giustu invece mi paret ch’onoremos<br />

d’Iperione sa frama divina<br />

e a Cronide e chi nos approntemos<br />

chena deghile! Manna est sa ‘errina,<br />

e cheret prima chi nos attattemos<br />

in diversa manera ojos e coro<br />

ispramminende su samben insoro!–<br />

31 Ma d’Ìtaca aggiunghesit su segnore,<br />

s’apprettu de s’eroe cumprendende:<br />

–Frade caru, s’est beru chi gherrende<br />

prus de a mie dimustras valore<br />

e de tottu, dês forsis, cunsizende,<br />

tzeder sa pramma a chie est mazore<br />

in annos de a tie. E s’isperièntzia<br />

crê’ chi no est segunda a sa potèntzia!<br />

32 S’isprammu de sa gherra e sa fadiga<br />

coittan, própriu gai, a ch’istudare<br />

in s’ómine sa tìrria e sa zibbiga<br />

de chircare ‘e s’ ‘occhire pare-pare,<br />

ca non bistentat unu a s’abbizare<br />

ch’in cuss’arzola est paga s’ispiga<br />

e meda su restùggiu ‘e sa messera,<br />

a tales chi non giuat triulera!<br />

660


S’ira asseliada<br />

33 Mira cantos cumpanzos, cun su ferru<br />

galu in manos istrintu, serenados<br />

da’ s’ ‘iddia ‘e sa morte, chen’interru<br />

b’at in tottue! E àteros soldados<br />

an a ruer sighinde in cust’inferru!<br />

Chi ‘enzan a su nessi sepultados<br />

pensamos prima, ca nos est dovere<br />

e c’a sos mortos faghet piaghere 2 !<br />

34 Deo a sos donos penso ‘e s’amistade;<br />

àteros su mannale chen’ ‘istentu<br />

chi nde ‘attan pro sa divinidade.<br />

Penset posca donzunu a s’alimentu,<br />

chi si consolet e de bon’intentu<br />

a sa gherra chi torret. Bazi, andade!<br />

Coltz’a chie in sas naes s’aisettat<br />

e sos cumandos mios non rispettat!–<br />

35 Tucchesin sos pius; e contivizos<br />

de ch’ ‘essire a sa tenda de s’Atride<br />

si lêsit isse, ‘itténdesi sos fizos<br />

de Nèstore, a Toante, a su Filide 3 ,<br />

a Melanippu cun su Creontide 4 ,<br />

a Merione ‘e Molo. E sos disizos<br />

cherfende ‘e su Pelide accuntentare<br />

coittesit gal’isse a seberare.<br />

36 Sette treppiedis de rara fattura<br />

da’ sas càscias innante nde ‘oghesit<br />

e vinti infattu, d’àtera misura,<br />

lebreris lutzighentes. Seberesit<br />

sette isclavas donosas, si lêsit<br />

sa de Briseu déchida ermosura,<br />

dóighi caddos e, poi pesados,<br />

deghe talentos d’oro non toccados!<br />

661


Càntigu XIX<br />

37 Cumprida sa faina, ‘e che torrare<br />

pensesin da’ s’Atride chen’isviu,<br />

in filérina, a bi los presentare.<br />

Unu ‘erre in s’ispiàggia aiat biu<br />

intertantu approntadu Taltibìu:<br />

s’accurtziesit su Re pro li mutzare<br />

sas tuddas da-e conca, a leppa in manu,<br />

a s’Olimpu altzende ojos soberanu.<br />

38 Cagliesit sa zente e nêsit gai<br />

su mere de sos d’Argo: –O gloriosu<br />

Babbu eterrenu, o Sole lumenosu,<br />

o mama Terra, Erinnes, che simmai<br />

pretzisas persighinde su trassosu<br />

e-i su faularzu, s’apo mai<br />

s’ispantu de Briseu tzirigadu<br />

inoghe mi lassade settesciadu!<br />

39 Gai comente bi l’apo leada<br />

a Pelide la torro chena neu.<br />

Siedas bois de s’ànimu meu<br />

sos zuighes!– Detzisu, un’istoccada<br />

desit posca a su ‘erre prim’Atreu,<br />

isbentréndelu. Un’ismurrunzada<br />

a su fiadu ‘essesit, un’appenas,<br />

ficchende chena frua intr’ ‘e sas venas!<br />

40 De che lu rodulare in su momentu<br />

pensesit Taltibìu su mannale<br />

finas a mare, a pisches alimentu,<br />

ca fit leze chi mai unu mortale<br />

aeret assazadu s’animale<br />

sacrificadu pro su ‘iuramentu.<br />

Nêsit tando Pelide: –O Zeus, Zeus,<br />

non podias trassare ordinzu peus!<br />

662


S’ira asseliada<br />

41 Agamennòne una simìle offesa<br />

mai m’aiat fattu a mente fritta,<br />

ne in pettus tant’ira malaitta,<br />

crêide, si mi fit che fogu atzesa<br />

pro sa fémina mia! Sa vinditta<br />

(emmo, est gai!) ‘e s’olìmpica Altesa<br />

sun custos mortos! Ma como pensade<br />

a mandigare e lestros nde torrade.–<br />

42 A sas naves insoro s’avviesin<br />

a su cumandu cabos e soldados<br />

e de su chi b’aian s’attattesin.<br />

A che gigher invece sos siddados<br />

a sa de Pê-velotze coittesin<br />

sos Mirmidones e, poi assentados,<br />

e a sos caddos posta sa proenda,<br />

sas féminas ch’intresin a sa tenda.<br />

43 In s’ ‘ider, a s’intrada, chena vida<br />

a Pàtroclo in su tùmbaru allogadu,<br />

che s’aeret su coro istoccatzadu<br />

urulesit Briséide dechida,<br />

bella che Venus: –Che flore allizadu,<br />

o prenda rara, cando so partida<br />

non ti lassei, no! Ello comente<br />

como t’inghìriat unu coddu ‘e zente?–<br />

44 Lênde pustis su pettus e sa cara<br />

a si mazare, pilisolta: –O frade,<br />

o prìntzipe d’eroes, mi lu nara!<br />

Un’upa ‘e morte e d’infelitzidade<br />

da’ tempus mi persighit giara-giara!<br />

De Minete 5 a innante sa tzittade 6<br />

bidei inchesa, s’isposu imprommissu 5 ,<br />

e cun tres frades mortu finas issu!<br />

663<br />

Su piantu<br />

de Briséide


Su piantu<br />

de Achille<br />

Càntigu XIX<br />

45 Cando a ùrulos malos m’intendesti<br />

(ohi si mi l’ammento!): –Sias forte!<br />

–che frade affriscionosu mi naresti–<br />

No, non piangas, c’as aer in sorte<br />

d’esser s’isposa –gai promittesti!–<br />

d’Achille gloriosu! Ma sa Morte<br />

negadu t’at su gosu ‘e cussa die,<br />

ne penso lu cuntzedat prus a mie!–<br />

46 Unu suspiru donzi dolidora<br />

bettesit fattu sou e unu gridu,<br />

lastimende su gióvanu atzuridu<br />

e s’ura trista insoro prus ancora.<br />

Chi assazadu aeret e bidu<br />

calchi cosa tentende fin s’ora<br />

a Pelide ‘e cumbincher sos Antzianos,<br />

ma fin cumbidos e isprones vanos.<br />

47 «No insistedas, –narait a tottu<br />

a mesa ‘oghe– lassàdemi solu!<br />

Grae est su dannu e mannu su dolu;<br />

solu m’attattat como s’abbolottu!<br />

Bazi ‘ois... e su giustu consolu<br />

dade a su corpus, pr’esser in s’atzottu<br />

detzisos che simmai a fiancu meu<br />

pro s’onore ‘e sos d’Argo e de s’Atreu!»<br />

48 Tucchesin cantos fin a mandigare,<br />

foras ambos Atrides, Odisseu,<br />

Fenice pilicanu, Idomeneu<br />

e Nèstore, pensende ‘e l’alleviare<br />

s’affannu nessi in parte. Ma ‘oltare<br />

non podiat su fizu de Peleu<br />

aterue sa mente, manc’azigu,<br />

da’ sa cara de nie de s’amigu!<br />

664


S’ira asseliada<br />

49 Antzis, che si l’aeret a innante:<br />

–O coro, –li muttiat– dulche prenda,<br />

cantas bias e cantas in sa tenda<br />

m’as sa mesa approntada e abbundante!<br />

Àteros como, o sorte menguante,<br />

si lean coidadu ‘e s’affatzenda!<br />

Ma ne fàmine e sidis prus m’intendo<br />

e solu samben... sàmbene pretendo!<br />

50 Fritza paris dannarza, vida mia,<br />

non mi podiat su Fadu ficchire!<br />

Ne, crêami, ‘e pius dia sentire<br />

sa morte ‘e babbu meu, ch’in Fitia<br />

làgrimas bettat caldas d’angustia<br />

in s’isettu de m’ ‘ider recuire,<br />

o de Neottolemu 7 , dulche lizu,<br />

s’est biu ancora in Sciro 8 , ùnicu fizu!<br />

51 Deo solu crêia a ferru in manu<br />

de dever morrer –fit custa s’ispera–<br />

da’ Argo, mama ‘e caddos, a lontanu...<br />

ma fit s’afficcu meu una chimera!<br />

Tue devias fàghere a manera<br />

sas naves da’ su logu troianu<br />

de che torrare finas a Fitia<br />

passende da-e Sciro, tue ebbia!<br />

52 Fis tue, própriu tue, chi devias<br />

a su fizu ammustrare ogni ricchesa,<br />

sa domo manna e-i sas teracchias!<br />

Giagh’est mortu Peleu o sa ‘etzesa<br />

o isettu ‘e s’imbàscia 9 sas pupias<br />

l’an a calaginare cun lestresa,<br />

tue sa ghia, su frade mazore,<br />

devias esser de cussu fiore!–<br />

665


Càntigu XIX<br />

53 Gai pranghiat Achille a succuttu;<br />

e finas cuddos chi si fin trattesos<br />

cun isse lagrimesin, limbipresos,<br />

sos fizos ammentende a coro alluttu,<br />

s’isposa e-i sa pàtria. Ma intesos<br />

istesin da-e Zeus, ch’a su fruttu<br />

nêsit sou ispantosu: –Duncas pena<br />

prus non ti leas d’Achille, o Atena!<br />

54 In sas naves lu mira de su portu<br />

carenadas cun arte, pianghende<br />

a Pàtroclo ‘e Menétziu a chizu mortu!<br />

Falabe-i, o donosa, caminende<br />

e cun s’ambròsia, giagh’est deunende,<br />

e su nèttare pórtali cunfortu.<br />

Non dia cherrer chi sidis e fàmine<br />

sian su dannu sou, a su diàmine!–<br />

55 Nêsit; e da’ s’Olimpu Tritonea 10<br />

(ch’aiat sa matessi intentzione)<br />

che astore ‘ola-‘ola a s’ala achea<br />

tucchesit de su portu d’Ilione.<br />

S’accurtziesit lestra a Mirmidone,<br />

lu cunfortesit de cussa tenea<br />

chena si li mustrare e, sempr’a bolu,<br />

torresit a su monte ‘e su consolu.<br />

56 Da’ sos navios bessinde s’ ‘idian<br />

intantu sos gherreris ben’armados<br />

cun lantzas e ispadas, impressados,<br />

chi da-e Tronu ‘e gherra 11 recuian.<br />

E sos elmos de brunzu lis lughian<br />

che bàttiles de frocca chi, attrumados,<br />

in un’oju de sole, che appentu,<br />

peri s’aera si gighet su ‘entu.<br />

666


S’ira asseliada<br />

57 E giuilende pariat sa terra<br />

de sas fiamaridas rujas-oro<br />

e de s’apprettu ‘e sos passos insoro<br />

che si esseran mùsica ‘e chiterra!<br />

Oh, ammaju orrorosu de sa gherra!<br />

Gai sas armas de raru decoro<br />

lêsit a si ‘estire Pê-velotze<br />

cun oju alluttu de lupu ferotze!<br />

58 Sos burtzighinos cun tìbbias de prata<br />

a sos pedes innanti si prendesit<br />

e sa coratza lezera e cumpatta<br />

a difesa ‘e su pettus; si ‘ettesit<br />

subra palas s’ispada e s’aggiuesit<br />

s’iscudu portentosu: paris patta,<br />

in su lu mover, lughinzesit custu<br />

a sa giaria ‘e sa luna ‘e s’austu!<br />

59 Tales comente a chie est in affogu<br />

in s’oceànu navighende in mesu,<br />

lumenosu, in lu ‘ider da-e tesu,<br />

apparessit e pàsidu su fogu<br />

ch’in su cuile d’unu monte atzesu<br />

s’an sos pastores, paris ruju-grogu<br />

fit s’alluinu, e finas arcanu,<br />

de su traste ispantosu de Vulcanu.<br />

60 Lêsit s’elmu depustis maestosu,<br />

coudu a filos d’oro, lutzighente<br />

che isteddu, e in conca, pressosu,<br />

si lu ponzesit. E pr’ ‘ider comente<br />

l’istaian, si movesit repente<br />

mujéndesi, inciunéndesi e cun gosu<br />

notesit chi lezera s’armadura<br />

fit che puma e in prus giusta a misura.<br />

667<br />

Achille<br />

s’armat


Achille e sos<br />

caddos suos<br />

Càntigu XIX<br />

61 De una lantza infinis Mirmidone<br />

(chi teniat cun cura costoida)<br />

si frunesit massitza, costruida<br />

da’ unu frassu ch’aiat Chirone<br />

dadu a Peleu. Perunu campione,<br />

pro cantu atzudu e forte, s’attrivida<br />

aiat fattu mai ‘e l’impittare<br />

a tales fit pesosa e longa umpare!<br />

62 A su carru sos caddos immortales<br />

intertantu l’aian attaccados<br />

Alcimo 12 e Automedonte, istrigliados,<br />

a camu in bucca, cun sos pettorales<br />

a sas lórigas bene assegurados<br />

e sas brìglias tiradas parinales.<br />

Posc’a susu, istringhende su fuette,<br />

che pighesit su fizu ‘e Diorete 13 .<br />

63 Cun unu brincu chen’àter’isviu<br />

galu ch’altzesit su fizu ‘e Peleu,<br />

bellu che Sole cand’est pius biu,<br />

e cun boghe attarzina: –O Xantu meu,<br />

–a sos fiados nêsit– o Balìu,<br />

ispantos de Podarge, a un’ ‘oleu<br />

da’ Èttore torrade, a fagher prou<br />

si recuides chena ghia ‘e nou!<br />

64 Bidimos s’in su piuer mi lassades<br />

che Pàtroclo ‘e Fitia chena frua<br />

o s’invece da’ mesu a cussa lua,<br />

poi attattu de samben, non torrades<br />

cun megus a inoghe e giuilades!–<br />

Finas a terra mujesit sa ‘iua<br />

Xantu in l’intender e a Mirmidone<br />

rispondesit cun sa ‘oghe ‘e Giunone:<br />

668


S’ira asseliada<br />

65 –Pro una ‘olta ancora ‘e recuire,<br />

o valorosu, disponet sa Sorte!<br />

Ma s’ùltima at a esser, ca sa Morte<br />

t’inghìriat oramai! A ti l’ ‘ordire<br />

no est su currer nostru a pianu o forte,<br />

ma Zeus cun su Fadu! E a t’ ‘occhire<br />

s’amigu raru ch’aias che frade<br />

galu est bistada sa divinidade!<br />

Dare sa pramma a Èttore troianu<br />

at chérfidu ‘e Latona Arcu ‘e prata,<br />

ma est Issu, a lu narrer, ch’in suffratta<br />

l’at postu pagu innante a su giovànu!<br />

Tales tue as a ruer paris patta:<br />

pro pôre primma d’unu soberanu<br />

e d’un’ómine pustis 14 ! Ne a bolare<br />

prus de Zefìru t’amos a salvare!–<br />

67 Nêsit; e sas Erinnes su faeddu<br />

de li muttire pensesin in bula.<br />

Ma, si che puntu l’aeren a sula,<br />

l’abboghinesit Achille: –Oh, appeddu<br />

su tou, o Xantu! Assiat trasula!<br />

Proite mi mattanas su cherveddu?<br />

Non sun lereddas chi deghen a tie<br />

sas chi m’as fattu! Ma inte’ a mie!<br />

68 S’ordinzu de su Fadu m’est ladinu<br />

e non da’ oe: attesu da’ Fitia,<br />

da-e Peleu e da-e mama mia<br />

chi morza at decretadu su Destinu!<br />

Ch’ ‘enzat cuss’ora! Ma prima a porfia<br />

currat samben in Tròia! E a trainu!–<br />

Sas brìglias lis tiresit nênde gai,<br />

a ùrulos tucchende a s’arguai!<br />

669


Càntigu XIX<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU DEGHENNOÉSIMU<br />

1 Panacheos [...]: Àteru nòmene de sos Acheos.<br />

2 a sos mortos faghet piaghere [...]: Infattis sos Mortos non podìana<br />

intrare in s’Ade innanti de sa sepoltura.<br />

3 Filide [...]: Megete, fizu de Fileu.<br />

4 Creontide [...]: Licomede, fizu de Creonte.<br />

5 Minete [...] s’isposu imprommissu [...]: Re de Lirnesso, maridu de<br />

Briséide, mortu da-e Achille.<br />

6 De Minete sa tzittade [...]: Lirnesso, tzittade de sa Mìsia.<br />

7 Neottolemu [...]: O Pirru, fizu de Achille e de Deidamìa.<br />

8 Sciro [...]: Ìsula posta a nord-est de s’Eubea.<br />

9 isettu ‘e s’imbàscia [...]: Peleu ischiat da-e Teti, sa muzere, chi su<br />

fizu non fit recuidu ‘iu da-e sa gherra de Tròia.<br />

10 Tritonea [...]: Àteru nòmene de sa dea Minerva o Atena, derivadu<br />

da-e su riu Tritone, a Issa cunsacradu.<br />

11 Tronu ‘e gherra [...]: Appellativu de Marte, deus de sa gherra, chi<br />

‘enit impittadu, in s’Ilìade, finamentas però pro eroes mannos<br />

meda, cales Achille, Èttore, Aiace Telamone e àteros puru.<br />

12 Alcimo [...]: O Alcimedonte, cumpanzu e iscuderi de Achille.<br />

13 su fizu ‘e Diorete [...]: Automedonte, cumpanzu e iscuderi de<br />

Achille, fizu de Diorete.<br />

14 un’ómine pustis [...]: S’ómine chi at a bocchire a Achille at a<br />

esser Paris (Pàride o Alessandru), ma su fattu no est contadu in<br />

s’Ilìade.<br />

670


ILIADE<br />

CÀNTIGU VINTÉSIMU<br />

SAS VALENTIAS DE ACHILLE<br />

Sas valentias de Achille


Càntigu XX<br />

SUMMÀRIU<br />

Sos Deos a Cunsizu Ottavas 1- 6<br />

Sos Deos in battàglia 7-12<br />

Febo intzitat a Enea 13-19<br />

Era e Posidone 20-27<br />

Enea e Achille a cara a pare 28-30<br />

S’atzottu de Achille 31-36<br />

Sa risposta de Enea 37-38<br />

Sa rébula troiana 39-47<br />

Su duellu 48-52<br />

Posidone bàrdiat a Enea 53-62<br />

S’intzitu de Achille e de Èttore 63-66<br />

Febo ch’istorrat a Èttore 67-76<br />

Èttore affrontat a Pelide 77-83<br />

Àteros bisestros de Achille 84-92<br />

672


Sas valentias de Achille<br />

1 O Achille divinu, gai ‘e nou<br />

s’armesin in sas naves sos Acheos<br />

animados currinde fattu tou...<br />

e sos eroes galu dardaneos<br />

a s’àter’ala! E a deas e deos<br />

da-e Témide 1 in s’Olimpu sou<br />

fattesit Zeus mannu cunvocare<br />

c’aiat avvertèntzias de lis dare.<br />

2 A su cumandu de su Soberanu<br />

ch’ ‘essesit sa Donosa e in pag’ora<br />

in s’eterrena lùghida dimora<br />

acco’ sa Corte, foras Oceànu,<br />

reunida intrea. Da’ lontanu<br />

sos Rios nd’accudesin e ancora<br />

sas Ninfas de sos buscos maestosos,<br />

de sas funtanas e padros benosos.<br />

3 De si che sêre, appenas arrividu,<br />

in sas cadreas pensesit donzunu<br />

ch’in sa lolla ‘e sa domo costruidu<br />

Efèsto aiat. E nêsit Nettunu,<br />

ch’in presse finas isse recuidu<br />

fit da’ su regnu sou: –E cales sunu<br />

sas cosas, Zeus, chi nos deves narrer?<br />

O de sos Deos bramas calchi parrer?<br />

4 Forsi a leare sa detzisione<br />

a inoghe nos giamas tottucantos<br />

pro sa gherra felosa d’Ilione?–<br />

E Zeus, sétzidu in mesu a sos santos<br />

meres de su mundu: –O Posidone,<br />

própriu gai! Luttos e piantos<br />

su die annùntziat nôs pro sos de Troe<br />

e como b’intrat su Pelide eroe!<br />

673<br />

Sos Deos<br />

a Cunsizu


Sos Deos<br />

in battàglia<br />

Càntigu XX<br />

5 A comente s’agattat affeladu<br />

pro sa pérdua ‘e Pàtroclo ‘e Fitia,<br />

si a lu ‘ider prima bratz’armadu<br />

fuian sos ‘nimigos che a porfia,<br />

como finas sos muros, berumia,<br />

reos non rezen appenas torradu!<br />

Sa sorte l’est contrària, est deasie!<br />

Ma b’at calcunu chi lu frimmet? Chie?<br />

6 Si bos brivei innante ‘e bos misciare<br />

in s’abbolottu pro motivos meos,<br />

como bos naro: –O sorres, frades deos,<br />

intradebe-i cantos sezis pare<br />

pro chi non penden cussos impeleos<br />

a una parte ebbia! A los mirare<br />

deo inoghe mi nd’isto a gosu a gosu,<br />

d’ ‘ider cantu sutzedit curiosu!–<br />

7 Cagliesit Cronide onnipotente<br />

e, giaghi nemos lu contrariesit,<br />

si dispidesin tottu e s’apprettesit<br />

a falare donzunu, cor’ardente,<br />

a s’ilìacu chertu. E, sicomente<br />

fin de parrer diversu, s’aunesit<br />

donzi deu cun sa cungrega sua<br />

pro mezus resessire in tanta lua!<br />

8 Gai tucchesin da’ sos d’Argo in s’ora<br />

Giuno e Atena, cun Poseidone,<br />

mere mammu ‘e sas undas, e ancora<br />

Ermes, sàbiu in cada chistione,<br />

e Vulcanu, ‘e bon’atza gherradora<br />

mancari anchimodde. A Ilione<br />

desin invece Marte, Febo, Diana,<br />

Xantu, Latona e Venus galana.<br />

674


Sas valentias de Achille<br />

9 Contr’a Troe in s’ora fin cun fide<br />

lênde a tuccare sos gregos soldados,<br />

cuntentos de s’ischire accostazados<br />

in cuss’arte tremenda da’ Pelide.<br />

A coro in bula, cherveddiluados,<br />

sos d’Ettòrre invece Priamide<br />

si nd’istaian frimmos, a innedda,<br />

dudosos tottu e a tremularedda!<br />

10 Cando però in mesu a su fiottu<br />

galu b’intresin acutos sos Deos,<br />

felosu abboghinesit s’Abbolottu<br />

Danaos artuddende e Dardaneos!<br />

E Minerva, currinde in mes’a tottu,<br />

urulesit da’ s’ala ‘e sos Acheos<br />

e Ares da-e s’àtera, che tronu,<br />

da’ sa palinza ‘e su Callicolonu 2 .<br />

11 Tronesit da’ s’Olimpu Zeus mannu<br />

e Nettunu sa Terra isbattulesit<br />

a tales chi de s’Ida trinnighesit<br />

donzi monte, donz’ ‘adde e in affannu<br />

finas sa rocca ‘e Tròia s’agattesit!<br />

E Ade, suttaterra, d’aer dannu<br />

si lamentesit in s’ora, crêttende<br />

chi si l’esseret s’Inferru abberzende!<br />

12 Gai contr’a Nettunu soberanu<br />

si paresit Apollo saettante,<br />

Marte contr’a Minerva oji-brillante,<br />

contr’a Era Diana a arcu in manu;<br />

Latona a Ermes s’ ‘idesit innante,<br />

tucchesit Xantu a s’ala de Vulcanu.<br />

E che fogu cando si b’ ‘ettat sida<br />

s’allumesit s’ilìaca disfida!<br />

675


Febo intzitat<br />

a Enea<br />

Càntigu XX<br />

13 A Èttore intantu fit chirchende<br />

de sebestare Pelide in s’apprettu<br />

a coro unfiadu e cun ojos mirende<br />

de astore a dresta, a manca, ‘erettu!<br />

L’ ‘idesit Febo, e lestru a su trettu<br />

tucchesit ue Enea fit gherrende<br />

e, leadu su corpu ‘e Licaone 3<br />

li nêsit simulende s’intentzione:<br />

14 –O sàbiu cumandante, barra ebbia<br />

adducas –penso deo– fit sa tua<br />

cando contr’a s’Eroe de Fitia<br />

chi fis prontu a li dare mal’antua<br />

nos naraias! O forsi sa lua<br />

de su ‘inu fit atza ‘e valentia<br />

a ti minter in corpus e in laras?<br />

Si no est gai e prîte t’aimbaras?–<br />

15 E su d’Anchise rebuddu divinu:<br />

–O frua de Priàmu, non m’impudo<br />

de l’aer nâdu e finas refudo<br />

ch’a mi dare coràggiu fit su ‘inu!<br />

D’esser paris a isse non m’illudo!<br />

Àteras boltas postos su destinu<br />

nos at a cara a pare e resessidu<br />

so sempre a li fuire 4 a s’atzuridu!<br />

16 Cando nos assaltiesit cussu forte<br />

in sos padros de s’Ida sos masones<br />

e dannos in Lirnesso e distrussiones<br />

fattesit e in Pedasu, sa morte<br />

resessei a vittire! In sos garrones,<br />

non lu nego, mi at pro bonasorte<br />

Zeus postu lebiesa cudda ia,<br />

ca non b’aiat mezus valentia!<br />

676


Sas valentias de Achille<br />

17 Non fit eroe ‘e poder cuntrastare<br />

si, lùghida che sole ‘e mesudie,<br />

Atena be-i fit a l’ispronare!<br />

Troianos, Lelegeos 5 ... chie... chie<br />

si li podiat innante parare?<br />

Pro custu, o Licaone, crê’ a mie,<br />

niune contr’a isse faghet tzacca,<br />

ca tenet bon’arrumbu sempr’affacca!<br />

18 Sas lantzas suas sun sempre perfettas,<br />

non faddin mai, che si las ghierat<br />

una manu divina... ohi, saettas!<br />

Si s’Olimpu però nde li ‘ogherat<br />

s’affianzu e sa sorte detziderat<br />

de pattare ‘e sa gherra, ah, non crêttas<br />

chi paris siat forte a ferru in punzu,<br />

mancari nerzan chi siat de brunzu!–<br />

19 E chena tzeder Apollo: –O Enea,<br />

ello tue de Venus non ses fizu?<br />

E dia narrer finas d’una dea<br />

chi contat in s’olìmpicu Cunsizu<br />

prus de sa sua! Intra in sa pelea,<br />

l’affronta e non lu timas manc’aizu!<br />

Sempr’a costazu de su fruttu insoro<br />

istan sas mamas, t’ammenta, e cun coro!–<br />

20 Nênde gai li desit fide noa,<br />

s’est ch’a innante cun sa lantza in manu<br />

tucchesit contr’a Achille su dardanu<br />

resinnadu a tentare tanta proa!<br />

Ma non passesit cussa trassa in coa<br />

a s’oju de Giunone soberanu:<br />

deas e deas lestros cunvochesit<br />

Era de s’ala sua e lis naresit:<br />

677<br />

Era<br />

e Posidone


Càntigu XX<br />

21 –E comente podimos resessire,<br />

o Atena, o Nettunu, mi narade<br />

a Enea de poder impidire<br />

d’affrontare a Pelide? Lu mirade<br />

lùghidu ‘e brunzu, chena lu timire,<br />

tucchende a lu chircare! Bi pensade!<br />

Postu l’at Febo in coro bon’isprone,<br />

ma non dêt lomper da’ su Mirmidone!<br />

22 Cheret chi l’istorremos da’ s’impresa<br />

catzendechelu insegus o falende<br />

a fiancu ‘e su nostru cun lestresa,<br />

pro chi s’abbizet Achille, gherrende,<br />

chi sos Deos chi lu sun avversende<br />

e chi lean de Tròia sa pretesa<br />

ne pius fortes sunu de a nois,<br />

ne prus detzisos! Ite nâdes bois?<br />

23 Cun unu tzinnu o àteru a Peleu<br />

li devimos s’affianzu cunfirmare<br />

ca, contràriu bidéndesi unu deu,<br />

si diat poder finas iscorare!<br />

S’esser nois a bèttia procurare<br />

non dêt dannu a isse in s’impeleu!<br />

E gai siat, giaghi s’ùltim’ora<br />

no est pro Pê-velotze ‘énnida ancora!–<br />

24 E torréndeli ‘oghe Posidone:<br />

–Gai lestra non t’altzes, o divina,<br />

e ne t’ampruddes chen’una rejone!<br />

Diversa diat esser sa ruina<br />

si, puntos nois da-e sa ‘errina,<br />

detzidemis d’intrare in su bulione!<br />

Abbarràmunos mezus in disparte<br />

e a issos lassàmula cuss’arte!<br />

678


Sas valentias de Achille<br />

25 A un’ala a sa lerta nos nd’istamos<br />

cun un’oju paradu a s’ala amiga,<br />

cun s’àteru a sos deos. Si notamos<br />

chi a Febo o a Marte sa zibbiga<br />

altzerat de b’intrare, lis mustramos<br />

(ma solu tando) e chena fadiga<br />

chi lis cumbenit a si retirare,<br />

contr’a issos tucchende fianc’a pare!–<br />

26 A si che sêre pustis impressadu,<br />

cun sos suos infattu, coittesit<br />

subr’a su muru su deus sobradu,<br />

chi pro Èrcole Atena fraighesit<br />

cun sos de Troe, cando, airadu,<br />

isse e tottu unu mostre li mandesit<br />

offesu ca su forte campione<br />

aiat liberadu a Esione 6 .<br />

27 Chintos da’ una nue soberana<br />

s’istesin cue sos de parte achea<br />

e galu sos de s’ala dardanea<br />

de non crescher pensesin sa mattana<br />

abbandéndesi da-e sa pelea.<br />

A sa palinza, lestros, troiana<br />

de su Callicolonu che ‘olesin<br />

e deos e fainas cuntrollesin.<br />

28 De ómines e caddos si fit prenu<br />

su paris d’Ilione imperistantu<br />

e sutt’a pedes che mortale cantu<br />

rintronait sa terra! Su ‘elenu<br />

ispartu da’ su Chertu fit intantu<br />

su coro ‘e tottu poninde in appenu,<br />

cand’a Pelide Enea dardanu<br />

notesit avantzende a lantza in manu.<br />

679<br />

Enea e Achille<br />

a cara a pare


S’atzottu<br />

de Achille<br />

Càntigu XX<br />

29 Restesit frimmu in sa detzisione<br />

de li poder muttire passu e atza<br />

e ben’affianzadu in sa coratza<br />

lêsit su filu de su Mirmidone,<br />

ch’a s’incontra l’ ‘eniat che leone<br />

seguru e imponente, ch’in sa catza<br />

de canes non si curat, ne canarzos,<br />

mancari armados d’acutos attarzos.<br />

30 Chi solu cando s’intendet colpidu<br />

sa conca coronada ‘oltat repente<br />

a s’ala avversa, mustrende a sa zente<br />

ch’in fiancos su traste l’at ficchidu<br />

sas dentes mannas e, inferotzidu,<br />

si ‘ettat tirriende prontamente<br />

a bìnchere o a perder cussa proa<br />

mazendesi sos lumbos cun sa coa!<br />

31 A tales, cun su coro in abbolottu<br />

pro sa morte ‘e s’amigu, s’intendiat<br />

Achille, protzedende innant’a tottu.<br />

E s’est abberu chi prus bramaiat<br />

de dare a Priameu mal’atzottu,<br />

in s’ ‘ider ch’a s’abboju tuccaiat<br />

Enea chena duda e punz’armadu,<br />

de li narrer si lêsit coidadu:<br />

32 –Fizu d’Anchise, e proite a innante<br />

tuccas solu a s’esércitu dardanu?<br />

Forsi cun megus, gherrende a marranu,<br />

de fagher prou pensas a s’istante?<br />

O prommissu t’at Prìamu troianu<br />

d’Ilione ‘e ti fagher cumandante?<br />

E créttidu l’as tue, no est gai?<br />

Pro cussu avantzas detzisu che mai!<br />

680


Sas valentias de Achille<br />

33 Si puru resesseras a m’ ‘occhire<br />

non bi lompes derettu a cussa trona!<br />

O lu crês iscasciadu a non porrire<br />

a unu de sos fizos sa corona?<br />

Cun calchi tanca manna o binza ‘ona<br />

t’an nâdu forsi de ti preferire?<br />

E tue, ingolumadu a tant’alliccu,<br />

aja’ chi tentas, ma cun cale afficcu?<br />

34 Duncas de cando in s’Ida t’assaltiei<br />

e sas mandras chi bi fis pasculende<br />

chena fadigas mannas ti nde lêi<br />

non t’ammentas? Sa ‘olta, ijantinende<br />

che si t’esseret –naro– persighende<br />

sa Morte in persone, ti ‘idei<br />

a Lirnesso fuinde a t’inserrare,<br />

bramosu solamente ‘e ti salvare!<br />

35 B’arrivesti, est beru, ma fuidu<br />

ses pustis pagu finas da’ incue,<br />

prus de a prima ancora a pesa e rue,<br />

ca t’apo cussu situ destruidu,<br />

da-e Zeus Cronide –pensas tue–<br />

e da-e Tritonea favoridu!<br />

E siat, ti nar’ ‘eo! Ma sa die<br />

chi est –mi conta– ch’as salvadu a tie?<br />

36 Canta zente ‘occhei, ti l’ammentas?<br />

Cantas vìrzines de sa libertade<br />

an perdidu sa lughe? E oe tentas<br />

su chi non podes! Sa divinidade<br />

galu cheres fortzare? O t’ausentas<br />

in ragas tuas o a deus Ade<br />

cheret chi t’accostazes custa ‘ia!<br />

L’atzetta in tempus s’avvertèntzia mia!–<br />

681


Sa risposta de<br />

Enea<br />

Sa rébula<br />

troiana<br />

Càntigu XX<br />

37 «O Pelide, –torréndeli faeddu<br />

li naresit Enea– e giamba tonu!<br />

O crês chi treme da-e s’assucconu<br />

che pitzinnu a báulu ‘e catteddu?<br />

Aspru e pittigàntzulu so ‘onu<br />

finas deo a ti fagher un’appeddu,<br />

ma prus cunsizan istima e prudèntzia<br />

nessi ‘e nos rispettare pro s’erèntzia!<br />

38 Da-e sa ‘oghe ‘e famados cantores<br />

de cales ses, ‘e cale so ereu<br />

amos intesu: tue de Peleu<br />

e de Teti divina as sos umores<br />

pius dignos leados; babbu meu<br />

est Anchise e de paris unores<br />

puru mi ‘anto da-e parte ‘e mama,<br />

ca so de Venus s’amorosa brama!<br />

39 Sos tuos o sos mios dên su fruttu<br />

oe piangher de s’amore insoro,<br />

giaghi per terra, trapassadu in coro,<br />

unu at a esser, primm’ ‘e sero, ruttu!<br />

Si m’iscultas però ti fatto muttu<br />

de sa rébula ‘e sa cale m’onoro:<br />

notóriu est chi nàschidu est Dardanu<br />

da’ sa potèntzia ‘e Zeus soberanu.<br />

40 Sa’idda’e Dardanìa 7 fraighesit<br />

cuss’antigu segnore accurtz’a s’Ida<br />

(Tròia non fit ancora costruida)<br />

e unu fizu ebbia generesit,<br />

a Erittóniu re 8 . S’ómine istesit<br />

prus riccu ‘e benes, cun domo frunida,<br />

custu ‘e su tempus sou, s’est ch’aiat<br />

ebbas chi mancu su númmaru ischiat!<br />

682


Sas valentias de Achille<br />

41 Tremizas nâchi fini, candeladas,<br />

cun s’intinnu che sole lutzighente<br />

e tottas in pius pudderigadas!<br />

E paret chi Borea cor’ardente<br />

finas nde l’apat dóighi imprinzadas,<br />

che istallone mùrinu e potente<br />

recuinde a sos padros de su logu<br />

annija-annija cun ojos de fogu!<br />

42 Sas dóighi puddedras (oh, ispantu!)<br />

da-e appenas nàschidas currian<br />

subra de sos laores lèbias tantu<br />

chi sas ispigas non bantzigaian!<br />

E galu a pizu d’abba bolaian<br />

chen’incrispare su marinu mantu!<br />

Da’ Erittóniu bessidu nd’est Troe<br />

pro sighire s’erèntzia a bonu proe!<br />

43 E da-e Troe nde brotesin trese<br />

de nóbiles frueddas, o Peleu:<br />

Ilo, su ch’at a Ìlion postu in pêse 9 ,<br />

Assàracu 9 , bisaju-mannu meu,<br />

e Ganimede 9 , ch’a s’Olimpu ‘e Zeu<br />

pro chi serverat su Re de sos rese<br />

che lêsin sos Biados immortales,<br />

ca fit su pius bellu ‘e sos mortales!<br />

44 Apesit Ilo in generassione<br />

a Laodamante, e custu ancora<br />

àteros chimbe: a Prìamu, a Titone 10<br />

(chi cojuesit posc’a s’Aurora),<br />

a Lampu, a Clìziu, a Icetaone,<br />

paris a Marte in s’arte gherradora.<br />

Da-e Assàracu est Capi 11 naschìdu<br />

e da-e custu Anchise coro-nîdu!<br />

683


Su duellu<br />

Càntigu XX<br />

45 Fizu d’Anchise infinis so deo<br />

e fradile d’Ettòrre Priamide.<br />

Cust’est s’ereu, o forte Pelide,<br />

de su cale m’onoro. Pero crêo,<br />

acco’ prîte non timo e non m’arreo,<br />

ch’a dare siat sempre su Cronide<br />

a unu o a s’àteru sa glòria<br />

de meressire in gherra sa vittòria!<br />

46 Muttimundelas como sas lereddas<br />

ch’est ciarra pista, e de nos inzulzare<br />

tra nois che piseddos pare-pare<br />

o che sas brigajolas femineddas<br />

addaghi lean a si rinfacciare<br />

peccos veros e faltzos, sas munneddas<br />

tiréndesi e sos tzuffos, affeladas,<br />

in mesu a sa carrela accolondradas!<br />

47 Che resorza est sa limba a duas attas<br />

e cheret ch’istet s’ómine allertadu<br />

in sa manuza, prima ch’isempiadu<br />

s’agattet ambas manos paris pattas<br />

da’ s’arma ch’isse e tottu at impittadu.<br />

Cun sas beffes crês forsis chi mi fattas<br />

lassare cust’impignu? No, sa lantza<br />

cheret ch’imprees! Adducas avantza!»<br />

48 Nêsidi; e cun canta aiat atza<br />

s’aina sua ‘e brunzu l’imbolesit<br />

ch’a s’iscudu frusciende s’attappesit<br />

mannu ‘e Pelide che colpu de matza.<br />

Timinde ‘e l’arrivire a sa coratza,<br />

d’istintu da-e nante si ch’ ‘oghesit<br />

tand’Achille s’amparu soberanu,<br />

da’ su pettus tenìndelu a lontanu.<br />

684


Sas valentias de Achille<br />

49 Ohi suddu su sou! Ello comente<br />

resesser podet s’ómine in s’impresa<br />

de ‘incher s’arte de s’Onnipotente?<br />

Gai de duos pizos sa difesa<br />

passesit cussa lantza solamente,<br />

in su ‘e trese restende trattesa<br />

d’oro massitzu, chi s’Ancattoppadu 12<br />

l’aiat in su mesu collocadu!<br />

50 Sa lantza sua tando chen’ ‘istentu,<br />

umbrilonga, de frassu, a marrania<br />

l’avviesit s’eroe de Fitìa<br />

cun s’afficcu de lomper a s’intentu<br />

de li cagliare ‘oghe e valentia!<br />

Ma, muidende, s’arminzu che bentu<br />

finas isse in s’iscudu s’attappesit<br />

de s’inimigu e bi lu trapassesit.<br />

51 Si non restesit su dardanu offesu<br />

est ca su traste ‘e su fizu Peleu<br />

s’iscudu non zembresit in su mesu<br />

ma in s’orizu ‘e fora! Reu-reu<br />

bi lu passesit, tucchende a boleu<br />

in terra a si felchire pagu attesu,<br />

pustis de l’aer sa pala isfrijadu,<br />

lasséndelu che mai abbereladu!<br />

52 Nd’isbainesit delusu s’ispada<br />

tand’Achille e un’ùrulu dannarzu<br />

cun canta ‘oghe aiat in s’isgarzu<br />

bettesit, avantzende a manu armada.<br />

In su l’ ‘ider Enea, a s’impressada<br />

s’aggiuesit da’ terra unu marrarzu<br />

pesosu a tales ch’a lu suppesare<br />

duos omínes non bastain pare.<br />

685


Posidone<br />

bàrdiat<br />

a Enea<br />

Càntigu XX<br />

53 E si fin custa ‘olta isgrammentados<br />

ambos duos eroes de seguru<br />

(e sa frua de Venus fintzas puru<br />

vida e onore b’aiat lassados!)<br />

si a sos deos Nettunu biados<br />

(a su destinu pensende benturu<br />

de su d’Anchise nóbile rebuddu)<br />

non li narait coittende in suddu:<br />

54 –Dolu m’intendo in su coro e pibiu<br />

pro su ch’est a Enea sutzedende!<br />

Miràdelu... miràdelu avantzende<br />

contr’a chie prus d’isse tenet briu!<br />

Pro lomper a inue... a su riu<br />

orrorosu de s’Ade? Cunfidende<br />

in s’aggiudu est de Febo s’imprudente,<br />

ca l’at illusu su deu e comente!<br />

55 Oh, iscabadu! Chene una rejone<br />

e sena tenner neghe dêt tuccare<br />

duncas a s’Ade chie devossione<br />

sempre at mustradu in nos onorare!<br />

Chi lu ‘occat devimos evitare,<br />

o deos de s’Olimpu, Mirmidone,<br />

e pro chi Zeus pustis, in l’ischire,<br />

non penset a sos d’Argo de punire!<br />

56 Chi campet bramat Cronos su giovànu<br />

de Anchise e de Venus forte fizu<br />

pro chi sigat sa rébula ‘e Dardanu!<br />

De s’Eterrenu est custu su disizu!<br />

Da-e tempus a Prìamu troianu<br />

at in disdignu e pôre e contivizu<br />

cheret dare a Enea e a s’erèntzia<br />

e foras d’Ìlion àtera potèntzia 13 !<br />

686


Sas valentias de Achille<br />

57 Li rispondesit Era: –O frade mannu,<br />

ti cumporta comente mezus bramas<br />

cun s’eroe dardanu in cuss’affannu,<br />

tantu sa sorte ‘e Troe non l’istramas!<br />

Fintz’a l’ ‘ider allutta da’ sas framas<br />

de sos Acheos, in mortale dannu,<br />

non tzessat s’ódiu meu e ne d’Atena<br />

pro su ch’at fattu Paris a Elèna!<br />

58 Chen’imbaru, poi ‘e l’aer intesa,<br />

tucchesit Posidone da’ Enea<br />

e, léndelu a ispintas, in lestresa<br />

che l’istorresit da-e sa pelea,<br />

a pustis d’aer sa potèntzia achea<br />

cun una nue ‘e néula rappresa<br />

faschéndeli sos ojos pro vittire<br />

chi lu potterat ferrer o bocchire.<br />

59 Addaghi in coa a tottu lu gittesit<br />

attesu da’ arriscos Posidone,<br />

lómpidu a ue fit su Caucone<br />

armendesi a dovere, li naresit:<br />

–E cale deus contr’a Mirmidone,<br />

a fagher prou, o forte, t’arrimesit?<br />

Contr’a Pelide non balen cunsizos,<br />

assumancus in gherra, o contivizos!<br />

60 Contr’a s’astore no attrives ala!<br />

Mezus t’ista accuccadu e, si l’ ‘ideras<br />

ròdia-ròdia a s’inghìriu, sun chimeras<br />

sos bisos de li dare morte mala!<br />

Ti nd’ammenta! Finas ch’a sas nieras<br />

de s’Ade Fadu e Morte, ambos a pala,<br />

non che l’an gittu, trattene s’ardore!<br />

Depustis b’intra a meressire onore!–<br />

687


S’intzitu de<br />

Achille e de<br />

Èttore<br />

Càntigu XX<br />

61 Posca de s’avvertèntzia a recuire<br />

pensesit Posidone a s’ala sua<br />

e da-e ojos s’impizosa lua<br />

a Mirmidone de l’isvanessire.<br />

E nêsit tando s’ispantosa frua<br />

de Tétide, in s’ ‘ider ilgiarire<br />

donzi cosa a innante: –Oh, majia!<br />

D’esser benzende zurpu mi crêia!<br />

62 Torrada m’est sa vista! Acco’ per terra<br />

sa lantza ch’in debadas impittadu<br />

apo contr’a Enea. Da’ s’afferra<br />

si che dêt esser però retiradu,<br />

s’est chi pius non l’ ‘ido, e consoladu<br />

d’esser biu ancora! Ma sa gherra<br />

sighimos... mai s’ ‘idat su dardanu,<br />

pro chi mi nd’intret calch’àteru in manu!–<br />

63 Posc’a sos suos cun boghe ‘e apprettu:<br />

–Fattu meu, o Danaos, bos bettade<br />

contr’a sos de Priàmu e chen’isettu<br />

de los leare detzisos pensade<br />

manu-manu a porfia! A bessu ‘erettu<br />

deo lis intro, però m’affianzade<br />

da’ dresta e da-e manca che a cotta<br />

pro chi tzaccare in mesu mi che potta!<br />

64 Fintz’a Marte o Atena soberanos<br />

diat dare mattana custa proa!<br />

Ma impittende cherveddos e manos,<br />

e bois nudda lassèndeche in coa,<br />

de ressessire in s’impresa noa<br />

crêo, a dolumannu ‘e sos Troianos!<br />

Chi giùilet non penso a ispantia<br />

chie abbojerat a sa lantza mia!–<br />

688


Sas valentias de Achille<br />

65 In s’ora a sos gherreris dardaneos<br />

abboghinesit a manos in barra<br />

Èttore mannu: –O frades, cun sa ciarra<br />

diat poder chertare cun sos deos<br />

s’ómine, a narrer! Sa mala cabarra<br />

no est gai ch’Achille e sos Acheos<br />

nos an a poder dare, mi crêide!<br />

Ne m’ispantan sos bantos de Pelide!<br />

66 Forte est forte... ma finas isse, crêo,<br />

che a tottu nde messat e nde lassat!<br />

Siat comente, chi non si l’ispassat<br />

contr’a Troe gherrende bos nar’ ‘eo,<br />

ne che porcu ‘e lande si ch’ingrassat<br />

ca de bi l’impidire non m’arreo!–<br />

Nêsit; e a innante accostazados<br />

tucchesin cuddos pius animados.<br />

67 Mancu si fit però su fogu atzesu<br />

chi Febo, pro Ettòrre in oriolu,<br />

l’andesit a costazu a mesu ‘olu<br />

néndeli da-e palas: –Tue in mesu<br />

a sos tuos ti nd’ista e pensa solu<br />

s’atza ‘e lis abbivare. Da-e tesu<br />

si t’ ‘iderat Pelide, non dia cherrer<br />

chi tentet mortalmente de ti ferrer!–<br />

68 In s’intender, aéndelu connottu,<br />

ladina d’Arcu ‘e Prata s’avvertèntzia,<br />

si misciesit Ettòrre a su fiottu<br />

chena duda peruna, cun prudèntzia<br />

sighinde su dovere in s’abbolottu.<br />

Cun diversa orrorosa violèntzia<br />

Pelide invece in mesu a sos attarzos<br />

si ch’ ‘ettesit cun ùrulos dannarzos!<br />

689<br />

Febo ch’istorrat<br />

a Èttore


Càntigu XX<br />

69 Istesit su meone Ifitione 14<br />

pro primu a bi pèrdere sa vida,<br />

in concale agatténdesi felchida<br />

sa lantza tirriosa ‘e Mirmidone.<br />

Fizu fit cussu bonu campione<br />

ch’aiat dadu una ninfa dechida<br />

a Otrinte 15 , de pópulos segnore,<br />

in sos padros de Ide 16 cun amore.<br />

70 Addaghi cun sa conca perra-perra<br />

in unu poju ‘e sàmbene l’ ‘idesit:<br />

–Otrintide 14 –a ispantu li naresit<br />

Achille a risu in laras– da’ sa terra<br />

de sa Gigea 17 a s’iliàca gherra<br />

(sorte crudele sa chi ti tocchesit!)<br />

lómpidu ses proite? Assussegadu<br />

tra s’Ermo e s’Illo 18 t’esseres restadu!–<br />

71 S’attittia ‘e sa morte che niera<br />

li falesit in ojos de repente<br />

e, ficchinde, su corpus fintzamente<br />

li fattesin sas rodas a bisera<br />

de su carru pesudu! Su valente<br />

Demoleonte 19 de paris manera<br />

ruesit posca, fizu d’Antenòre,<br />

ch’a cuss’ala chirchende fit onore!<br />

72 Inter s’orija e s’attile in s’istante<br />

si ch’agattesit sa lantza cravada<br />

de s’eroe ‘e Fitia; ne bastante<br />

l’istesit s’elmu, a tales s’attappada<br />

fit fùrria! Pustis a Ippodamante 20<br />

cun su matessi traste un’istoccada<br />

da-e palas porresit chen’isgarru,<br />

mentres fuiat lassende su carru!<br />

690


Sas valentias de Achille<br />

73 Che cando pro a Zeus a s’altare<br />

che trazan sos garzones unu trau<br />

e leat cuddu a corrighinare<br />

reberde a puntorzos e cannau,<br />

a tales, puntu da-e su danau,<br />

lêsit su troianu a murrunzare<br />

chirchende, ma debadas, de vittire<br />

pro sempre pês in s’Ade ‘e che ficchire!<br />

74 A Polidoro 21 ‘occhesit fattu-fattu,<br />

de Prìamu su frua prus minore,<br />

ispantu de su babbu e curridore<br />

de sos mezus pr’agguantu e pro iscattu.<br />

Chi s’esseret restadu in su palattu<br />

li narait s’ilìacu Segnore,<br />

attesu da’ sa gherra, ma su fizu<br />

li pretziesit nudda su cunsizu!<br />

75 Fidéndesi ‘e sas ancas de crabolu<br />

fit chérfidu intrare in sa ‘errina<br />

e fit currinde, infattis, che a bolu,<br />

cand’una lantza Achille a mes’ischina<br />

li felchesit dannarza e sa divina<br />

lughe ‘e sos ojos e-i s’oriolu<br />

l’istudesit pro sempre de cuss’arte<br />

diffìtzile e sagrada a deus Marte.<br />

76 Nde l’ ‘essesit s’arminzu da’ s’imbìligu,<br />

poi pertunta una chintorza lada<br />

de oro, chi li teniat ligada<br />

sa coratza, e che pianta ‘e fìligu<br />

si mujesit, mischinu, a s’attappada<br />

de s’aina in su puntu pius dìligu!<br />

Un’ùrulu ‘ettesit, unu ebbia,<br />

ambas cheas serrende a sa giaria!<br />

691


Èttore<br />

affrontat<br />

a Pelide<br />

Càntigu XX<br />

77 In s’ ‘ider a su frade Ettòre mannu<br />

per terra a bucca abberta, chena frua<br />

e a minuzos foras, una lua<br />

de fele li faschesit e d’affannu<br />

ojos e coro! E tando a moda sua,<br />

chena timer de poder aer dannu,<br />

a lantza in resta tucchesit innante<br />

contr’a su mirmidone cumandante.<br />

78 Unu brincu Pelide ‘e cuntentesa<br />

fattesit in lu ‘ider avantzende,<br />

si nêsit che in bisu giuilende:<br />

–Accollu, ajallu a chie s’offesa<br />

fattu m’at pius manna! Millu ‘enzende!<br />

Àtera in vida no apo pretesa!<br />

Ea’ lómpida s’ora... e deo fia<br />

cust’ora disizende, custa ebbia!–<br />

79 Pustis abboghinende: –O Priameu,<br />

móveti, avantza, curre pius forte<br />

e gai prima l’abbojas sa morte<br />

chi ti dêt dare custu bratzu meu!–<br />

E torréndeli muttu Dardaneu:<br />

–Chi siat cussa, o Pelide, sa sorte<br />

tue non l’ischis! Ma càglia sa barra!<br />

O crês chi m’assucconas cun sa ciarra?<br />

80 Non b’at unu piseddu innant’a tie,<br />

ne perdo tempus in faeddos vanos!<br />

Emmo, de brios nd’as prus de a mie,<br />

ma detzidan sos Deos soberanos<br />

a chie favorire in custa die!<br />

E, si mi pretzieran, gitto manos<br />

fortes bastante pro ti che felchire<br />

custa lantza in pettorra e a t’ ‘occhire!–<br />

692


Sas valentias de Achille<br />

81 Nênde gai, oji-alluttu, l’imbolesit<br />

su traste sou Ettòrre poderosu,<br />

ma su ‘olu Minerva tirriosu<br />

a sulos, sende abbista, l’isviesit<br />

e, poi ‘e l’aer unu giru amprosu<br />

fattu fàghere, bi che lu torresit<br />

a pedes chena frua e chen’onore!<br />

Ammonestu tremendu pro Ettòre!<br />

82 Cun un’urùlu de lupu famidu<br />

si l’avventesit tando Mirmidone!<br />

Ma non fit ora ‘e suddisfassione<br />

mancu pro isse: aéndelu ‘idu,<br />

che upa in una nue isvanessidu<br />

che l’at Febo a s’eroe d’Ilione,<br />

a tales chi Pelide pro tres bias<br />

tentesit in debadas marranias.<br />

83 A sa ‘e battor pustis, cumprendende<br />

chi be-i fit sa manu ‘e s’Eterrenu:<br />

–Cane, –li nêsit de fele pienu–<br />

da-e sa morte t’est Febo ‘ardiende,<br />

ca lu pregas tottora cumbattende!<br />

Ma est s’ùltima ‘olta, s’est ch’anzenu<br />

non so deo a s’Olimpu! Mira como<br />

cantos cumpanzos ti bisestro e domo!–<br />

84 A Driòpe 22 sa lantza in cuss’istante<br />

felchesit in su tuju e su mischinu<br />

si l’imbenujesit a innante<br />

de sàmbene irrujende su terrinu!<br />

Posc’a Demucu 23 Achille divinu<br />

paris sorte sestesit menguante<br />

colpéndelu a s’ ‘enuju cun s’astile<br />

e cun s’ispada sutta su attile.<br />

693<br />

Àteros<br />

bisestros<br />

de Achille


Càntigu XX<br />

85 A Laogónu e Dàrdanu 24 ambos pare<br />

nd’ ‘ettesit fattu-fattu da’ su carru:<br />

su primu cun sa lantza e, chen’isgarru,<br />

s’àteru cun s’ispada. Ne salvare<br />

cherfesit galu a Troe 25 : a lu pregare<br />

cun boghe che s’aeret su cadarru<br />

leadu aiat su malefadadu<br />

esséndeli a costazu capitadu!<br />

86 No ischiat però s’Alastoreu 25<br />

chi s’ora non fit cussa prus addatta<br />

pro peder gràscias ...e gai ‘e Peleu<br />

s’arminzu s’agattesit intr’ ‘e matta<br />

e su fìdigu in terra! Pustis s’atta<br />

contr’a Mulìu 26 ‘oltesit a boleu:<br />

in s’orija l’intresit, ira mala,<br />

sa punta forrojende a s’àter’ala!<br />

87 Cun sa conca in duos isperrada<br />

ruesit galu Echeclu d’Agenòre 27 :<br />

s’intebiesit s’attarzina ispada<br />

coloréndesi ‘e purpurinu umore<br />

e sos ojos sa Morte isfidiada<br />

li faschesit d’eternu iscurigore!<br />

In su cùidu a Deucalione 28<br />

colpesit sighi-sighi Mirmidone.<br />

88 Pende-pende su bratzu li restesit<br />

e mentre, a ojos fora, su dardanu<br />

si lu fit abbaidende, li sestesit<br />

un’aterunu colpu, ch’a lontanu<br />

sa cabitta cun s’elmu che l’ ‘oghesit<br />

e su meuddu s’ ‘idesit fittianu<br />

da’ sos ossos brotàrende ‘e su tuju<br />

e-i su corpus tìnghersi de ruju!<br />

694


Sas valentias de Achille<br />

89 A Rigmu ‘e Pireu 29 , su ‘e noe,<br />

ch’a Tròia da’ sa Tràcia fit bennìdu<br />

cun s’ispera ‘e bi fagher bonu proe,<br />

in sa ‘entre lassesit imprimidu<br />

pustis s’attarzu! E galu istasidu<br />

s’iscuderi ruesit Aritoe 30<br />

mentres, boltadu su carru, ‘e fuire<br />

fit chirchende e sa morte de vittire.<br />

90 E fit che fogu s’eroe ‘e Fitia<br />

bessidu in logu siccu e da’ su ‘entu<br />

alimentadu, ch’in unu momentu<br />

inghìriat buscu e monte ‘e lughe ‘ia<br />

tzacchiddende, ne b’at impidimentu<br />

chi li pottat muttire sa tirrìa!<br />

A tales cantos si li paraian<br />

innanti, a pês, isfattos, li ruian!<br />

91 E decomente, girende che mola,<br />

addagh’est tempus de triuladura,<br />

nd’ ‘ogan sos boes a cattigadura<br />

da’ s’ispiga sos ranos in s’arzola,<br />

gai Xantu e Balìu, bola-‘ola<br />

subra sos mortos, a ischitzadura<br />

àteru samben faghian brotare,<br />

meuddos e cherveddos tott’a pare!<br />

92 Nde fin prenos s’iscala a parte ‘e sutta,<br />

fusu e rodas e, a s’ala ‘e fora,<br />

ambas costanas e, a taccas, brutta<br />

sa matta de sos caddos fit ancora,<br />

sos tzócculos! Degai, a cara allutta<br />

e lambridu de glòria, fit in s’ora<br />

sas manos imbrutténdesi Peleu<br />

de piuer e samben dardaneu!<br />

695


Càntigu XX<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTESIMU<br />

1 Témide [...]: O Temi. S’abbàidet sa nota n. 5 de su ‘e bìndighi<br />

Càntigos.<br />

2 Callicolonu [...]: Palinza collocada inter sa ‘idda de Tròia e-i su<br />

riu Simoente.<br />

3 Licaone [...]: S’abbàidet sa nota n. 23 de su ‘e tres Càntigos.<br />

4 resessidu so sempre a li fuire [...]: Pro sos gherreris gregos non fit<br />

birgonza o vilesa su ‘e dever fuire cando fit giaru a tottu chi s’inimigu<br />

fit pius forte.<br />

5 Lelegeos [...]: Pópulu de s’Àsia Minore, alleadu de sos Troianos e<br />

ghiadu da-e Enea.<br />

6 Esione [...]: S’abbàiden sas ottavas 109/111 e-i sa nota n. 28 de su<br />

‘e chimbe Càntigos.<br />

7 Dardanìa [...]: Tzittade de s’Àsia Minore, posta a pês de su<br />

monte ‘e s’Ida, fundada da-e Dàrdanu, fizu de Zeus e de Elettra,<br />

primu re e fundadore de sa rébula troiana.<br />

8 Erittóniu [...]: Fizu de Dàrdanu, re de sos Troianos, famosu e fentomadu<br />

pro sas ricchesas mannas chi possediat.<br />

9 Ilo, Assàracu, Ganimede [...]: Pro Ilo s’abbàidet sa nota n. 13 de<br />

su Càntigu X; pro Ganimede sa nota n. 4 de su Càntigu V; Assàracu,<br />

frade de Ilo e de Ganimede e fizu ‘e Troe, fit su bisaju-mannu (ossiat<br />

babbu ‘e su donnumannu) de Enea.<br />

10 Titone [...]: Fizu de Laomedonte e frade de Prìamu; si cojuesit<br />

cun s’Aurora (o Eos).<br />

11 Capi [...]: Fizu de Assàracu e babbu de Anchise.<br />

12 s’Ancattoppadu [...]: Vulcanu, deus de su fogu, toppu a un’anca.<br />

13 e foras d’Ìlion àtera potèntzia [...]: Omero non lu narat in manera<br />

gai profética, limiténdesi a assegurare a Enea e a “sos fizos de sos<br />

fizos” s’impériu subra su pópulu troianu.<br />

14 Ifitione [...] Otrintide [...]: Gherreri de sa Meònia, fizu de<br />

Otrinte, mortu da-e Achille.<br />

15 Otrinte [...]: Babbu de Ifitione, chi apesit da-e una ninfa non<br />

mezus pretzisada.<br />

16 Ide [...]: Si trattat, forsis, de sa ‘idda de Sardi, in sa Lìdia.<br />

17 Gigea [...]: Paule de sa Lìdia a pês de su monte ‘e Tmolo.<br />

18 Ermo, Illo [...]: Rios de sa Lìdia; su segundu ch’ ‘ettat sas abbas<br />

suas in su primu.<br />

696


Sas valentias de Achille<br />

19 Demoleonte [...]: Gherreri troianu, fizu d’Antènore, mortu da-e<br />

Achille.<br />

20 Ippodamante [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Achille e non<br />

mentovadu in aterue.<br />

21 Polidoro [...]: Su fizu pius minore de su re troianu Prìamu,<br />

mortu da-e Achille. Segundu un’àtera paristòria, regolta daeVirgìliu<br />

in s’ENÉIDE, diat esser invece bistadu mortu da-e su re de<br />

sa Tràcia, a ue su babbu l’aiat mandadu cun ricchesas mannas pro<br />

nde l’iscampiare da-e sa gherra.<br />

22 Driòpe [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Achille.<br />

23 Demucu [...]: Gherreri troianu, fizu de Filètore, mortu da-e<br />

Achille.<br />

24 Laogonu, Dàrdanu [...]: Frades gherreris de Tròia, fizos de<br />

Biante, mortos ambos pare da-e Achille.<br />

25 Troe [...] s’Alastoreu [...]: Troe (de non cunfùndere cun s’antigóriu<br />

re de Tròia) fit su fizu de Alàstore troianu; lu ‘occhesit Achille.<br />

26 Mulìu [...]: Gherreri troianu, mortu da-e Achille. Àteros soldados<br />

aian su matessi nómene.<br />

27 Echéclu d’Agenòre [...]: Gherreri troianu, fizu de Agènore,<br />

mortu da-e Achille.<br />

28 Deucalione [...]: Gherreri troianu mortu da-e Achille e non<br />

mentovadu in aterue.<br />

29 Rigmu ‘e Pireu [...]: Gherreri tracianu, fizu de Pireu, mortu dae<br />

Achille.<br />

30 Aritoe [...]: Iscuderi de Rigmu, tracianu, mortu da-e Achille.<br />

697


ILIADE<br />

CÀNTIGU VINTUNÉSIMU<br />

BISESTRU MANNU IN SU SCAMANDRU<br />

Bisestru mannu in su Scamandru


Càntigu XXI<br />

SUMMÀRIU<br />

S’irrujesin de samben dardaneu... Ottavas 1-7<br />

Achille e Licaone 8-26<br />

Achille e Asteropeu 27-39<br />

Sa vinditta de su riu Xantu 40-70<br />

Sos Deos in buluzu 71-92<br />

Deos e Deas si retìrana da-e sos chertos 93-96<br />

Prìamu cumandat de abbèrrere<br />

sas giannas de Ilione 97-100<br />

Agènore contr’a Pelide 101-109<br />

Achille trampadu da-e Febo 110-113<br />

700


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

1 A su Scamandru immortale arrividos<br />

fin intantu, fuinde che muscados,<br />

sos gherreris de Troe, persighidos<br />

da’ s’eroe ‘e Fitia e bisestrados.<br />

Lómpidos cue, in s’ ‘ider accorrados,<br />

de lu ‘iampare sos prus attrividos<br />

tentesin cussu ‘adu chen’isettu<br />

bettendesiche a nadu cun apprettu.<br />

2 Sos ch’invece timian peus dannos<br />

a s’ala ‘e sas muràglias d’Ilione<br />

sighésini sa fua a passos mannos<br />

(sa die innanti a sos d’Agamennòne<br />

in cussu trettu sìmiles affannos<br />

aiat dadu Ettòrre!). Ma Giunone<br />

pro lis frenare s’ardore in s’istante<br />

los faschesit cun neula abbundante.<br />

3 Ohi chimentu per terra e per riu<br />

d’ómines e fiados! Oh, affogu!<br />

Che cando, inghiriados da’ su fogu,<br />

s’ ‘iden sos tilipisches in s’istiu<br />

pesàresi a nues da’ su logu<br />

de sa pastura e a unu tzirrìu<br />

in s’abba ‘ettaresiche e morrer cue,<br />

a tales sos Troianos fue-fue!<br />

4 Sa lantza sua longa insambentada<br />

lassesit tando su fizu ‘e Peleu<br />

in unu tamarittu e, cun s’ispada<br />

in manu, in su Xantu, frua ‘e Zeu 1 ,<br />

ch’intresit che dimóniu a s’impressada.<br />

S’irrujesin de samben dardaneu<br />

sas undas pustis pagu e canta zente<br />

e caddos si portesit sa currente!<br />

701<br />

S’irrujesin<br />

de samben<br />

dardaneu...


Achille<br />

e Licaone<br />

Càntigu XXI<br />

5 Che pisches chi a palas avantzende<br />

s’ ‘iden a bucca abberta su druffinu 2<br />

e chi a totta fua iscoittende<br />

chircan amparu in s’iscogliosu sinu<br />

de s’oceànu, a tale, ijantinende,<br />

a Pê-velotze ‘e vittire divinu<br />

tentain nada e curre sos Dardanos,<br />

ma fin pro sos pius afficcos vanos!<br />

6 Pustis cando sas manos s’intendesit<br />

de ‘occhire istraccas e lantare,<br />

dóighi gherradores meledesit<br />

giovaneddos ancora ‘e che leare<br />

cun s’intentzione ‘e los sacrificare<br />

pro s’amigu ch’Ettòrre li ‘occhesit.<br />

Nâdu e fattu; e dóighi in pag’ora<br />

de cautivos nd’ ‘oghesit a fora!<br />

7 Cun sas chintorzas insoro ‘e los prèndere<br />

a man’insegus pensesit e tottu<br />

e lestru a sos cumpagnos de los rèndere<br />

pro che los gigher da-e s’abbolottu.<br />

Che crabolos, timinde, a unu fiottu<br />

s’aunésini cuddos, de cumprèndere<br />

chirchende ello priteu settesciados<br />

non los aeren appoi leados!<br />

8 In s’ora s’agattesit Mirmidone<br />

a cara a cara cun unu gherreri<br />

chi connoschiat bene: a Licaone,<br />

fizu ‘e Priàmu, valente iscuderi.<br />

Bardanende contr’a sos d’Ilione,<br />

fattu l’aiat isse presoneri<br />

mentre, una notte, d’unu crabufigu<br />

fit seghende sos rattos s’inimigu.<br />

702


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

9 In bidea costanas e iscala<br />

fit isse de su carru ‘e si frunire!<br />

Ma non tucchesit a festas de gala,<br />

si li tocchesit, presu, ‘e ch’arrivire<br />

a sa nave ‘e Pelide e a partire<br />

pustis isciau a Lemno! S’ura mala<br />

però, sa ‘olta, e su destinu reu<br />

giambesin cue pro su dardaneu.<br />

10 In Lemno, infattis, poi comporadu<br />

da’ Euneu a preju de valore,<br />

da’ Etione 3 istesit cun amore<br />

da’ su padronu nou riscattadu<br />

e a sa ‘idda d’Arisba 4 portadu<br />

pro ch’isteret attesu da’ s’orrore<br />

de sa de Tròia isfidiada lua.<br />

Ma fuesit da’ cue a domo sua!<br />

11 Da-e ùndighi dies fit ebbia<br />

gosende appena de sa libertade<br />

e como (oh, sorte!) una divinidade<br />

a cara a pare ancora in marrania<br />

lu fit poninde cun su de Fitia!<br />

E già in coro s’imbujore ‘e s’Ade<br />

s’intendiat che upa ‘errina-‘errina<br />

e falados sos brios che chijina!<br />

12 Chen’elmu, ne ispada e ne iscudu<br />

e chena lantza si l’appresentesit,<br />

anchimùcculu in prus e mesu nudu,<br />

ca de ch’ ‘ettare sos trastos pensesit<br />

fuinde Licaone. E-i s’atzudu<br />

fizu ‘e Peleu, addaghi l’ ‘idesit:<br />

–Mire’, –abboghinesit beffulanu–<br />

meràculu est custu soberanu!<br />

703


Càntigu XXI<br />

13 Si da-e Lemno, inue ti ‘endemis,<br />

lómpidu ‘iu ses tue a inoghe,<br />

b’at de crêre chi cantos nd’imbiemis<br />

Troianos a sa pìghida foghe<br />

de s’Ade, paris tou e noghe-noghe,<br />

recuan su matessi! Los bocchemis<br />

adducas in debadas, no est gai?<br />

E sigo a mi faddire... ohi, ahi!<br />

14 Ma proamos ancora... pro ischire<br />

si tenes che-i s’ ‘attu sette fiados<br />

e si cun sos cumpagnos settesciados<br />

ses bonu da’ s’Avernu a recuire!–<br />

A ojos Licaone isbambarriados<br />

in su l’intender, chirchende ‘e vittire<br />

s’ùltimu fadu, a li s’imbenujiare<br />

istesit lestru a pês pro lu pregare.<br />

15 Ma lómpidu non fit su troianu<br />

nemmancu a mover laras, si isviadu<br />

non l’aeret in s’ora cun sa manu<br />

sa lantza chi l’aiat imboladu<br />

imperistantu Achille! Non lontanu<br />

si felchesit s’arminzu! Ijantinadu<br />

a sos benujos tando l’abbratzesit<br />

e cun boghe ‘e pibiu li naresit:<br />

16 –Sàlvami, frua ‘e Zeus, sias bonu<br />

cun chie in domo tua, ti nd’ammenta,<br />

at mandigadu ‘e s’anzenu padronu<br />

su pane de Demètra 5 ! M’accuntenta,<br />

m’accansa ‘alu una ‘olta su perdonu,<br />

ca si m’agatto in custa trebenta<br />

poi ‘e Lemno ancora innant’a tie<br />

est ca chérfidu at Cronos deasie!<br />

704


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

17 Chentu ‘oes ti desit Euneu<br />

addaghi mi ‘endesti cautivu...<br />

e da’ ùndighi dies, o Peleu,<br />

da-e ùndighi ebbia, pius brivu<br />

so de sa libertade, in logu meu!<br />

E fintz’a mama su coro in abbivu<br />

l’est torradu in m’ischire a fiancu sou<br />

poi ‘e tantas peleas torra ‘e nou!<br />

18 D’Alte 6 , ‘e sos Lelegeos mere mannu,<br />

mama est fiza, Laote 7 nomada,<br />

sa chi da-e Pedàsu 8 s’at portada<br />

Prìamu isposa a Tròia. E in affannu<br />

posta l’as tue insara, s’adorada<br />

prenda de Polidoro (assiat dannu!)<br />

bocchìndeli a marranu! E cheres como<br />

de su tottu imboidàreli sa domo?<br />

19 Àteros fizos non tenet, mischina,<br />

e, si ‘occhis a mie, so seguru<br />

chi su coro a issa franghes puru!<br />

Adducas mi nde ‘àrdia, o divina<br />

frua ‘e Tetìde! Emmo, e s’in ruina<br />

postu ti at Ettòrre coriduru<br />

brivéndeti ‘e Patròclo geniale,<br />

iscas chi, no, non m’est frade carrale!–<br />

20 «Ne cun prommissas e ne cun pibios<br />

–Achille rispondesit ojitortu–<br />

niunu da’ sos propositos mios<br />

pius mi ‘ogat! Fintz’a cando mortu<br />

su chi tenia prus caru cunfortu<br />

non m’aizis, in àteros isvios<br />

mi nd’istei abbandadu e volenteris<br />

bendia sos dardanos presoneris!<br />

705


Càntigu XXI<br />

21 Tue l’ischis ch’est gai! Ma da’ oe<br />

solu apo in buddu de bos settesciare<br />

cantos sezis de sa zenia ‘e Troe!<br />

Adducas mori! No, non fizis pare<br />

tue e su de Menétziu forte eroe!<br />

Mortu mi l’azis... ne deo torrare<br />

pro cantu nde distrua in nomen sou<br />

pius lu potto a vida da-e nou!<br />

22 Mira pro s’ùltim’ ‘olta: bellu e forte<br />

so deo puru, de nóbile ereu<br />

e fizu d’una dea! Subra meu<br />

paris però su fadu de sa Morte<br />

tesset s’ordinzu sou! E-i sa sorte<br />

ùltima mia calchi dardaneu<br />

forsi m’est già sestende a ferru in manu,<br />

no isco s’est a sero o a manzanu!»<br />

23 Lassesit sos benujos Licaone<br />

e a s’insegus cun cara incherada<br />

che falesit, un’ùltima mirada<br />

dende a s’isteddu de Iperione.<br />

Tra tuju e pala sa lughente ispada,<br />

a duas attas, tando Mirmidone<br />

li felchesit e-i cuddu a sa vida<br />

desit s’adiu cun un’ingrivida!<br />

24 S’irrujesit de samben su terrinu<br />

e, a s’attatta, cun ojos de fele<br />

galu li nêsit Achille divinu<br />

bettendechelu in s’abba, crudele:<br />

–A brama ‘e pisches mannos sias mele<br />

in su ‘e Xantu trobogliosu sinu<br />

e si calch’ossu che lompet a mare<br />

si lu pottan incue isbicculare.<br />

706


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

25 Sa digna no as aer sepultura,<br />

ne Laote, pranghinde a disconsolu,<br />

t’at a poder cun làgrimas de dolu<br />

frobbire sas feridas! Paris ura<br />

asi tocchet a tottu e unu solu<br />

non fuat a sa Morte! E si segura<br />

fit d’Ìlion sa rocca fintz’a oe<br />

chi tremen intro cue sos de Troe!<br />

26 Da’ sas undas de prata aggiudu mannu<br />

de su Scamandru non nd’aisettedas,<br />

pro cantu ‘ios e tottu bi ‘ettedas<br />

traos e caddos pius boltas s’annu<br />

pro l’onorare! Chi mi lu paghedas<br />

bramo como de Pàtroclo su dannu<br />

cantos sezis troianos gherradores,<br />

cun féminas e betzos e minores!–<br />

27 S’inchizesit su riu in l’intender<br />

de Pê-velotze su ‘antu imprudente<br />

e pius istragosa de li render<br />

pensesit sa ch’aiat brama ardente!<br />

Lassadu a Licaone in sa currente,<br />

a tal’Asteropeu fit d’offender<br />

chirchende Achille intantu, ‘e sa zenia<br />

de Pelegonu 9 e de sos Lìcios ghia!<br />

28 (Fit Pelegonu fizu ‘e Peribea,<br />

d’Acessamenu 10 lùghidu fiore,<br />

fruttu ‘ogadu a mundu da’ s’amore<br />

chi Assìu, riu ‘e Macedonea,<br />

apesit pro a issa). Cun ardore<br />

su gióvanu da’ s’ala dardanea<br />

a innante però si li paresit<br />

cun duas lantzas e l’aisettesit.<br />

707<br />

Achille<br />

e Asteropeu


Càntigu XXI<br />

29 A li dare tant’atza istesit Xantu,<br />

contr’a su gregu ‘oltadu a disdignu.<br />

Lu miresit Achille che a ispantu<br />

e, resinnadu ‘idìndelu in s’impignu,<br />

l’abboghinesit: –Si pensas a tantu<br />

dês esser de abberu ómine dignu!<br />

De cales ses mi nara. Su cherveddu<br />

però ti s’est tzoccadu, o giovaneddu!–<br />

30 «E prîte –Asteropeu li naresit–<br />

de cales so mi pedis che beffende?<br />

Da’ sa lontana Peònia brotesit<br />

s’erèntzia mia, inue, abbivende<br />

laores e fruttales, b’est currende<br />

s’Assìu abbigiaru. E mi desit<br />

Pelégonu sa vida, ìnnidu chiu<br />

de Peribea e de cuddu riu!<br />

31 Da-e ùndighi dies so ebbia<br />

difendinde ‘e sos frades d’Ilione<br />

sa libertade, o forte Mirmidone!<br />

Ma cominzamos custa marrania,<br />

cominzamos!» E cun atza ‘e leone<br />

duas lantzas contr’a su de Fitia<br />

ch’imbolesit su gióvanu atzuridu<br />

paris bettende un’orrorosu gridu.<br />

32 Una a s’iscudu, a mùilos che trau,<br />

s’attappesit, lompende a si felchire<br />

fintz’a su pizu ‘e s’oro; a lu ferire<br />

in su cùidu destru a su danau<br />

s’àtera invece, chena resessire<br />

a su de s’Ade neulosu astrau<br />

a che lu minter però, s’est ch’appena<br />

l’ispizolesit una subraena 11 .<br />

708


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

33 Nde brotesit su samben ruju-‘iu...<br />

ma chena mancu li dare un’ojada<br />

sa lantza sua ‘e frassu ismisurada<br />

li torresit Pelide chen’isviu!<br />

Ma lu faddesit... e cudda tzaccada<br />

in su costazu ‘e rocca de su riu<br />

si ch’est a tìrria fintz’a prus de mesu<br />

istinchiddende che tittone atzesu!<br />

34 S’ispada portentosa de Vulcanu<br />

nd’isbainesit tando e a boleu<br />

si l’avventesit, sende Asteropeu<br />

da’ su roccarzu proende a marranu<br />

de nd’istratzare s’arma de Peleu.<br />

Pro tres bias tentesit su giovànu<br />

chena poder resesser in s’impresa<br />

d’aer un’àter’arma pro difesa.<br />

35 A sa ‘e battor, mentres in suffratta<br />

nessi de la truncare fit bramende,<br />

su traste s’agattesit intro ‘e matta<br />

felchidu ‘e s’inimigu e pende-pende<br />

s’ ‘idesit fintzamente, isalenende,<br />

sos minuzos s’iscuru! A s’attatta<br />

e che a bantu, sena prus rispettu,<br />

li nêsit tando Achille, a pê’ in pettu:<br />

36 –Settesciadu t’ista! O non l’ischias<br />

chi s’est Zeus su mere pius forte<br />

de sas tzelestes soberanas ghias,<br />

galu sos fizos de custas in sorte<br />

tale pôre an in terra? Non podias<br />

adducas mai dàremi sa morte!<br />

De unu riu ses fizu, m’as nâdu!<br />

Aja’ a tie in un’àteru allogadu!<br />

709


Sa vinditta de<br />

su riu Xantu<br />

Càntigu XXI<br />

37 E custu est mannu! Che bonu parente<br />

pédili aggiudu cun s’ùltim’alenu!<br />

Finas de s’Acheloe 12 sa currente,<br />

iscas però, e s’Oceànu, prenu<br />

da’ sas abbas de onzi continente,<br />

de su Cronide timen eterrenu<br />

sa ‘értiga de fogu poderosa<br />

addaghi l’isfuettat tirriosa!–<br />

38 Nênde gai, cun fortza a dismisura,<br />

sa lantza sua prima nd’istratzesit<br />

da’ sa rocca e, tucchéndesi, lassesit<br />

su corpus a sos pisches in pastura!<br />

E lestros custos, a bulluzadura,<br />

(a bucca abberta Achille los bidesit)<br />

l’inghiriesin, lênde, a mizas pare,<br />

pulpas e ossos a l’isbicculare!<br />

39 A sos cumpanzos posca ‘e su Peone<br />

si ‘oltesit che lupu a persighire,<br />

giaghi, mortu s’insoro campione,<br />

ijantinados lêsin a fuire.<br />

Gai in su Xantu devian ficchire,<br />

unu fattu a s’àteru, Midone,<br />

Ofeleste, Tersìlocu, Trasìu,<br />

paris cun Mnesu, Astìpilu ed Enìu 13 .<br />

40 E bisestrados tottu los aiat<br />

cantos fin Pê-velotze a gana a gana<br />

si, affeladu, lênde fromma umana,<br />

su deus Xantu non si mustraiat<br />

e minettosu l’abboghinaiat:<br />

–In cuss’arte, ch’est sa pius metzana,<br />

o Achille, niune ti supèrat,<br />

ca s’Olimpu immortale ti poderat!<br />

710


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

41 Ma si t’est cuntzedinde de Dardanu<br />

de derruer sa ratza s’alta Ghia,<br />

nessi attesu lu faghe, in su pianu,<br />

ca poninde mi ses in tribulia!<br />

prena de mortos sa currente mia,<br />

brutta de samben, fintz’a s’oceànu<br />

fadigat a che lomper da-e ora!<br />

Adducas m’accuntenta, ‘éssiche fora!–<br />

42 E de Teti s’ispantu: –E siat gai,<br />

o Xantu soberanu, ‘e Zeus frua!<br />

Già ch’ ‘esso, emmo, da-e s’abba tua,<br />

appenas posta a Tròia in arguai!<br />

S’ordinzu arcanu e longu ‘e custa lua<br />

cheret chi l’isolvemos oramai!<br />

A Ettòrre mi bastat d’abbojare<br />

pro lu ‘occhire o pro mi settesciare!–<br />

43 Nêsit; e che benturzu ojiabbramidu<br />

contr’a cuddos s’ ‘ettesit a s’istante.<br />

Tando a Febo, che chie est risentidu,<br />

abboghinesit Xantu: –O saettante<br />

deus de s’arcu, a tales zelante<br />

a su de Zeus pretzisu cumbidu<br />

de sustenner a Tròia obbedis tue?<br />

No est galu su sole rue-rue 14 !–<br />

44 A ùrulos, intantu, fit torradu<br />

in mesu a su Scamandru Mirmidone.<br />

Sas undas suas tando a trimizone<br />

abbolottesit cuddu, arrennegadu,<br />

unfiéndesi che si l’aeren dadu<br />

chentu rios sas abbas a cumone,<br />

sos mortos trobogliende tott’umpare<br />

pensende a foras de si los catzare.<br />

711


Càntigu XXI<br />

45 E pustis pagu, infattis, borriende<br />

che trau chi sebestat sa cumpagna,<br />

nde los buttesit tottu da’ s’intragna<br />

cun un’undada ebbia, semenende<br />

d’eroes e fiados sa campagna!<br />

E sos ch’in mesu be-i fin nadende<br />

da’ ojos a Pelide nde los lêsit<br />

e in su sinu si che los cuesit!<br />

46 Detzisu, in finitia, a l’istorrare,<br />

contr’a s’Eroe ch’ ‘oltesit repente<br />

Xantu sas undas! De bi las frenare<br />

tentesit cun s’iscudu su potente<br />

fizu ‘e Peleu... ma fit sa currente<br />

a tales poderosa chi torrare<br />

lu fattesit persegus bàndia-bàndia<br />

fintz’a lu suppesare che in àndia!<br />

47 A un’ùlumu tando s’attacchesit<br />

(chi fit cue serente) cun apprettu<br />

sa frua ‘e Teti, ma che a dispettu<br />

finas sa matta nd’irraighinesit<br />

s’unda felosa e che la ‘oltulesit<br />

cun fragassu tremendu intro su lettu.<br />

Ma unu ponte, ruìndeche in mesu,<br />

bi fattesit cuss’ùmulu trattesu.<br />

48 In s’ ‘ìdere su ‘adu, a passos mannos,<br />

lu giampesit brinchèndeche a fora,<br />

tudende s’ira in un’ìscia in s’ora<br />

in timòria ‘e patire àteros dannos!<br />

Ma, tirriosu, e pro vittire affannos<br />

a sos de Troe, s’unda atterradora<br />

nde fattesit da’ làccanas bessire<br />

Xantu, in perriccas de lu persighire!<br />

712


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

49 Ma che ae de monte, cumprendende<br />

de su riu sa mala arrealia,<br />

de fuire pensesit che bolende<br />

peri sas tancas s’eroe ‘e Fitia<br />

sàltia e curre, ‘e rujadis... e a porfia<br />

cuddu a infattu, ‘e l’ ‘ider trambucchende<br />

in disizos de gosu a donzi passu,<br />

che chie ‘e gràscias isettat s’accassu!<br />

50 Tales comente bidet s’ortulanu<br />

currer s’abba in su sulcu fue-fue,<br />

poi avviada, e intráreche in tottue<br />

appenas cun su tzappu o cun sa manu<br />

l’at bogadu s’abberru, paris cue<br />

s’unda manna ‘e su Xantu soberanu<br />

s’ ‘idiat currer in mesu a sa tanca<br />

lênde como a dresta e posc’a manca!<br />

51 Felosa che simmai e resoluta<br />

fit sa tìrria ‘e su riu, si Pelide,<br />

timinde d’aer a una combutta<br />

contra s’Olimpu, perdende sa fide,<br />

in s’ ‘ider su terrinu da-e sutta<br />

mancàreli in sa fua, a su Cronide<br />

nêsit finas: –O mere babbu santu,<br />

niune mi nde ‘àrdiat da-e Xantu?<br />

52 Duncas sa sinza mia ingloriosa<br />

fit sa ‘e morrer gai! Assiat Fadu!<br />

Ahi cantu, o mama, m’as trampadu...<br />

ahi comente! Sa morte orrorosa<br />

da’ sas fritzas de Febo annuntziadu<br />

m’at sempre sutt’a Tròia poderosa<br />

e poi ‘e l’aer derrutta e inchesa 15 !<br />

Cantos bisos faddidos... cal’offesa!<br />

713


Càntigu XXI<br />

53 Mezus m’aeret Ettore dannarzu<br />

a cara a cara gherrende istasidu,<br />

ca un’eroe de nóbile attarzu<br />

nd’aiat tando un’àteru ‘occhidu!<br />

Paris sorte invece m’an bordidu<br />

d’un’imprudente miseru porcarzu<br />

ch’in s’abba attogat de unu trainu<br />

chirchende ‘e lu ‘iampare, che mischinu!–<br />

54 Nêsit a fele in bucca e sempre in fua.<br />

A s’iscramu, Atena e Posidone<br />

coittesin luego a s’ala sua<br />

e, leada ‘e mortales sa persone,<br />

li muttesin: –Non timas, Mirmidone,<br />

giómpida no est galu s’ora tua!<br />

Zeus nos mandat a ti sulenare<br />

e tue e tottu ti nd’as a abbizare!<br />

55 A su chi nâmos como pone mente<br />

ch’est boghe custa nostra verdadera:<br />

non sesses de gherrare, antzi a manera<br />

faghe chi si ch’inserret cussa zente<br />

fuinde in Ilione, e-i s’ispera<br />

ch’as de ‘occhire a Èttore valente<br />

avréschida as a bider! Ma t’ammenta:<br />

posca torra a sa nave e t’ausenta!–<br />

56 Si tucchesin depustis ambos deos;<br />

e torresit Pelide a sa cuntierra<br />

accunortadu e cun diversos leos!<br />

(A deghinas in s’allagada terra<br />

si b’ ‘idian de s’orrorosa gherra<br />

sos corpos de sos mortos dardaneos<br />

e iscudos e lantzas e fiados<br />

gallizende o de lotzu saccarrados!)<br />

714


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

57 Cun s’abba a su ‘enuju si ‘oltesit<br />

gai contr’a Xantu s’eroe ‘e Fitia,<br />

ne frimmare su riu lu pottesit<br />

ca alentu nou pro sa marrania<br />

l’aiat dadu Atena. Non muttesit<br />

s’ira però su deus, s’a porfia<br />

s’unda unfiesit de pius ancora<br />

nênde a su Simoente lestru in s’ora:<br />

58 –Aunìmunos, frade, in cust’impresa,<br />

ca, si non li basciamos crista e briu,<br />

custu mancunu, crê’, nde lassat biu<br />

de sos de re Priàmu! Cun lestresa<br />

sas benas ùnfia tottas de su riu,<br />

altas che monte sas undas suppesa,<br />

mue che tronu e truncos, crastos, mattas<br />

nde trìsina a inoghe e cantu agattas!<br />

59 Coitta a m’aggiuare, ca s’atzudu<br />

d’aggualare sos deos soberanos<br />

oe s’at postu in bicca e chen’impudu!<br />

Ma sun presumos mettanzos e vanos!<br />

Rùere s’at a bìdere in su ludu<br />

sos arminzos divinos da-e manos<br />

e loroddados! Pretzisu sa vida<br />

finas bi perdet in cust’attrivida!<br />

60 A tales lu dev’ ‘eo saccarrare<br />

d’abba e de rena a su fizu ‘e Peleu<br />

chi nemmancu ossos prus an a agattare<br />

d’isse sos Gregos! Ne at aer teu<br />

da’ sos fedales, ne déghile altare,<br />

a mentovu ‘e s’ilìacu impeleu!–<br />

Nêsit; e unfiéndesi ‘e piusu<br />

a cabaddadas si l’ ‘ettesit susu!<br />

715


Càntigu XXI<br />

61 E si l’aiat gittu a Mirmidone<br />

cuss’unda alta che monte e trobojada<br />

si a Vulcanu, cun cara assustada,<br />

no eret nâdu in s’ora Giunone:<br />

–Ti nde pesa, o Toppu, a s’impressada!<br />

A Xantu in su paris d’Ilione<br />

cheret ch’attones cun sas artes tuas<br />

pro chi si nd’istat in làccanas suas!<br />

62 Fiamas pesa fruscas, ruinosas,<br />

chi li brujen sas àrvures in giru!<br />

Deo a Noto pedo e a Zefìru<br />

ch’in tottue las gittan tirriosas<br />

pro chi dissipen, a ora ‘e retiru,<br />

sos mortos, sos fiados, cantas cosas<br />

at su riu cun fele ammuntonadu<br />

daghi contr’a Pelide s’est boltadu!<br />

63 A isse inghìria pustis a donz’ala,<br />

ne tzedas a lusingas de su deu<br />

e ne si ti mustrerat chiza mala!<br />

Làssalu lìeru a s’órdine meu!<br />

Adducas bae, o fizu... curre... fala!–<br />

Nêsit Giunone; e-i cuddu a boleu<br />

tucchesit resinnadu a sa mattana,<br />

sas foddes unfiende a gana a gana.<br />

64 A sa lómpida, lestru inghiriesit<br />

de fiaras sa tanca dardanea<br />

e sos carasos primma dissipesit,<br />

fiados, trastes a una tenea.<br />

E sa terra, a sa bura, s’asciuttesit<br />

paris comente su ‘entu ‘e Borea<br />

intostat e acchervat sos terrinos<br />

appoi ‘e sos rigores atonzinos.<br />

716


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

65 Contr’a su riu, sighinde, Vulcanu<br />

s’ ‘oltesit, reduéndeli in chijina<br />

sàlighes, tamarittos, elighina,<br />

fustesalvos, ulùmos che a marranu,<br />

giuncos, cannas, mattas ch’in su pianu<br />

da’ s’umore ‘e sa currente divina<br />

leain s’alimentu bundansciosu,<br />

tales fit cussu fogu tirriosu!<br />

66 E brinca-brinca s’ ‘idesin fuende<br />

sos pisches galu e, a iscoittadas,<br />

sas ambiddas da’ fundu che luadas<br />

a pizu d’abba altzàrende attoghende.<br />

Tando a Efesto in sas malas paradas<br />

nêsit Xantu: –Niune marranende<br />

podet mai cun tegus balanzare,<br />

ne sighire cherz’ ‘eo a puntigliare!<br />

67 Mutti s’ira, o Vulcanu, e chi recue<br />

dami tempus a làccanas de riu...<br />

e chi pustis, s’est su chi bramas tue,<br />

non nde lasset Achille unu ‘iu<br />

de Dardanos inoghe o in aterue!–<br />

E mentras lu pregait a pibiu,<br />

buddinde, apprettadas da’ sas fiaras,<br />

già s’ ‘idiat sas abbas suas giaras!<br />

68 Che a cando, solvende in sa labia<br />

s’ozu d’unu mannale, a fogu sutta<br />

s’ ‘iden sos bumbullones buddi e butta<br />

da’ sas framas prettados che a porfia,<br />

a tales fit pro cussa marrania<br />

sa currente ‘e Scamandru che allutta,<br />

in bulluzu sighidu e mattanada<br />

da’ destra e da-e manca inghiriada!<br />

717


Sos Deos<br />

in buluzu<br />

Càntigu XXI<br />

69 Posc’a Era su deus in affogu<br />

s’invochesit naréndeli: –O diosa,<br />

assiat atza su Mere ‘e su fogu<br />

ch’at oe contr’a mie tirriosa!<br />

Nâli chi mi libèret da’ s’attogu...<br />

bi lu cumanda... ma cuidadosa!<br />

E de los amparare a sos Troe<br />

pius mai promitto da-e oe!<br />

70 Pius mai... si puru la ‘idera<br />

inchesa sarraghende a Ilione<br />

da’ sos Danaos de Agamennòne,<br />

a Marte caros e a tie, o Era!–<br />

Nêsit; e a urùlos Giunone:<br />

–O corosu, a Xantu mi libèra<br />

da’ su rógliu ‘e su fogu e coittende,<br />

ca deus contr’a deus est gherrende!<br />

71 Pro sos mortales a nos mattanare<br />

non cumbenit, t’ammenta, prus de tantu!–<br />

L’iscultesit Vulcanu e de su Xantu<br />

pustis pagu s’ ‘idésini torrare<br />

cristallinas sas undas a incantu<br />

e, friscas che a prima, a s’ala ‘e mare<br />

currer festosas! Ma non fit cumprida<br />

sas perricca ‘e sos deos belenida!<br />

72 Istesit Are in s’ora a lantza in manu<br />

da-e Minerva a currer minettosu<br />

e a li narrer: –A tales felosu<br />

est s’ódiu tou contr’a su Dardanu<br />

chi l’inimigas cun fagher tramposu<br />

como fintzas a Xantu soberanu!<br />

Ses che musca maghedda, est deosie,<br />

punghe e sue a de notte e a de die!<br />

718


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

73 O crêse chi mi l’apa ismentigadu<br />

cando m’as a Diòmede atzuridu<br />

cun àteras inghènias contra ‘oltadu?<br />

E su fizu ‘e Tideu m’at feridu<br />

sa ‘olta! Pro su male ch’as bordidu<br />

ea’ chi su sensale est arrivadu!–<br />

Sa lantza l’imbolesit, nênde gai,<br />

chirchende sa vinditta che simmai!<br />

74 Ma li paresit su colpu dannarzu<br />

Ciprigna cun s’egìda, chi su tronu<br />

e su lampu ‘e s’olìmpicu padronu<br />

mancu poden domare e ne s’attarzu<br />

de chentu e pius deos a consonu!<br />

Da’ terra lêsit tando unu marrarzu<br />

s’Ojuasulina, nieddu fumigadu,<br />

da’ sos Mannos pro làccana assentadu.<br />

75 Bi l’avviesit contra chen’isettu<br />

e che raju in su tuju lu colpesit<br />

isterrijendechelu ‘erettu-‘erettu<br />

in sa campura ‘e Troe! S’imbruttesit<br />

Ares sos pilos longos e tronesit<br />

s’armadura a sa rutta pro s’apprettu!<br />

L’abboghinesit tando risulana<br />

sa reina ‘e sas gherras soberana:<br />

76 –Tontu chi non ses àteru... maccone!<br />

Mintirottu già ses, ma no ischias<br />

de sas d’Atena lùghidas balias,<br />

ne d’ite istridos est bona Giunone!<br />

Dendetiche a s’ala d’Ilione<br />

cun issa e tottu as postu marranias!–<br />

E aterue, pustis, sa mirada<br />

cuntenta che ‘oltesit sa biada!<br />

719


Càntigu XXI<br />

77 Nd’approfettesit Venere dechida<br />

e, léndelu per manu, chen’ ‘istentu<br />

si giuttesit a Marte, ‘alu in lamentu!<br />

Ma, ‘idèndela, Era bratzinîda<br />

abboghinesit: –Assiat appentu!<br />

Mira, o Atena: che musca accudida<br />

nd’est Venus a su pingu e a sa lestra!<br />

E torrabei... bae... e la bisestra!–<br />

78 Ch’ ‘essesit che astore Tritonea<br />

addaghi addojat fera appettitosa<br />

e, appenas accurtzu, tirriosa,<br />

unu punzu addobbesit a sa dea<br />

a mesu pettus! E Venus diosa<br />

cun ambos duos ojos fora chea<br />

si falesit che àppara per terra<br />

a costazu a su deus de sa gherra!<br />

79 «Asi istasidos ruan che a bois<br />

–nêsit posca sa Dea suddisfatta–<br />

cantos a re Priàmu ponen atta!<br />

Da-e ora nd’aimis tantos ohis<br />

muttidu tzertamente e galu nois<br />

s’isténiu ‘e custa pérfida cumbatta!<br />

Pro chie in sa perricca est berrinosu<br />

aja’ però su pannu e-i su gosu!»<br />

80 Recuesit appustis de s’atzottu<br />

e giulesit Era ‘e sa lescione!<br />

Nêsit invece in s’ora Posidone<br />

a Febo fritzi-fruscu: –In s’abbolottu<br />

prît’est chi no intramos d’Ilione<br />

finas nois, comente faghen tottu!<br />

S’a s’Olimpu torramos chena proe<br />

nos an a narrer ite in die d’oe?<br />

720


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

81 Tue comintza... bae... ses giovànu,<br />

bramosu ‘e su chighìlliu ‘e cust’impreu!<br />

Però cherveddu chi gighes metzanu!<br />

Ello difender devias s’ereu<br />

de re Laomedonte troianu!<br />

Adducas olvidadu l’as s’affeu<br />

chi nos fattesit su babbu ‘e Priàmu!<br />

A tie non ti pittigat su camu!<br />

82 Pro un’annu e pius l’amos servidu,<br />

ca Zeus su cumandu nos lu desit,<br />

e pro un’annu cuddu presumidu<br />

che maniales malos nos trattesit!<br />

A finitia, posca, nos neghesit<br />

finas sa paga de su pattuidu!<br />

Fadigas fini cuddas... e affannos<br />

pro l’inghiriare a Tròia ‘e muros mannos!<br />

83 Massitzos e ispissos los fattemis<br />

altos a chinnir’oju, che bastione,<br />

pro chi segura esserat Ilione<br />

da’ anzenas ganias! Ma nd’apemis<br />

cale préssiu o suddisfassione?<br />

Emmo afficcos! Pro beffe nos bidemis,<br />

appoi ‘e sas mattanas, minettados<br />

e cun malas paràulas catzados!<br />

84 Pedes e manos nâchi nos prendiat<br />

Laomedonte, s’eremus appenas<br />

tentadu marrania, e in cadenas<br />

che isciaos dannarzos nos bendiat<br />

a corsales de ìsulas anzenas!<br />

Chi sas orijas nos nde mutzaiat<br />

nos nêsit galu cun limbazu vile<br />

che a porcos ulciados, s’ascamile!<br />

721


Càntigu XXI<br />

85 E tue, o Febo, s’ ‘uccone che tragas<br />

gai in debadas, ne sentis offesas!<br />

E leas –naro– finas sas pretesas<br />

de cussa ratza mettanza che pagas!<br />

Cabarras tortos, munzas e... t’ammagas!<br />

Assiat seneviccu! Deo inchesas<br />

d’Ìlion bramo de ‘ider sas chijinas,<br />

mortos sos fizos, màscios e femínas!–<br />

86 Ma su deus de s’arcu saettante:<br />

–O Mere poderosu, chi su mundu<br />

abbratzas cant’est mannu tott’in tundu,<br />

si chertera cun tegus che mancante<br />

mi dia cumportare! Ma su bundu,<br />

gràscias a Zeus, mi rezet costante<br />

s’est chi resseso a distingher galu<br />

in cada atzola su ch’est bonu e malu!<br />

87 Pro sos mortales, misera zenia,<br />

débiles fozas ch’appoi brotadas<br />

rùene a s’atunzu nesigadas,<br />

devimos nois ponner marrania?<br />

Chi ruan sas muràglias ‘oltuladas<br />

o sigan reas a mustrare ‘alia,<br />

Argo e Troe chi si las gioghen issos!<br />

Nois inoghe abbarramos fissos!–<br />

88 Nêsit; e, rispettosu de su tiu,<br />

chietu si nd’istesit a un’ala.<br />

Ma l’intendesit Diana e chen’isviu,<br />

che si l’aeren pugnalada a pala,<br />

a su frade s’ ‘oltesit chizimala,<br />

incurcuddida che su tilibriu:<br />

–O deus brambriocco, sa ‘ittòria<br />

tzedis gai a Nettunu chena glòria!<br />

722


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

89 Pro bellei cuss’arcu, própriu gai,<br />

ti lu trazas infattu minettosu!<br />

Ma ses chena meuddu... e chi prus mai<br />

in s’Olimpu t’intenda che barrosu<br />

contr’a Nettunu nàrrerti bramosu<br />

d’intrare in marrania e in arguai<br />

de lu ponner seguru! E bae... fue...<br />

como l’ischimos cantu ‘ales tue!–<br />

90 Non li torresit risposta su deu;<br />

ma Era, biaitta in su l’intender,<br />

l’abboghinesit luego: –A pretender<br />

de cuntrastare su dissignu meu<br />

no arrisches, dannarza! Dês cumprender<br />

ch’a perriccare cun s’isposa ‘e Zeu<br />

no est che a settesciare una mortale 16 ,<br />

ca fortza non tenimos parinale!<br />

91 Cun chervos e crabolas las impitta<br />

mezus sas fritzas tuas soberanas!<br />

E si t’ ‘enzeran invece sas ganas<br />

de mi fagher pretzisa un’imbisita,<br />

ti nd’accùrtzia, o cane malaitta,<br />

chena ti perder in ciàcceras vanas!<br />

Avantza, adducas... beni... e ti sintzera<br />

si ses tue prus forte o si est Era!–<br />

92 Cun sa manca, sighinde, l’istringhesit<br />

ambos bultzos Giunone e su turcassu<br />

da’ coddu cun sa dresta nde li lêsit,<br />

colpèndela felosa a donzi passu<br />

mentre ‘e fuire da-e cussu giassu<br />

s’apprettait Diana. E li fuesit<br />

che a s’unturzu una columba bianca<br />

chi si ch’impèlciat in una calanca!<br />

723


Deos e deas si<br />

retìrana da-e<br />

sos chertos<br />

Càntigu XXI<br />

93 In su mentre a Latona soberana<br />

nêsit Ermes, divinu imbasciadore:<br />

–Deo non b’intro, o Dea, in sa mattana<br />

e mi retiro. Su tou est s’onore<br />

de sa ‘ittòria e, si nd’aeres gana,<br />

ti nde ‘anta. Non bastat su valore<br />

de unu che a mie, mi dês crêre,<br />

cun sas muzeres de s’eternu Mere!–<br />

94 Tucchesit pustis; e tando Latona<br />

sas fritzas de Diana ispramminadas<br />

nde regogliesit e, che mama ‘ona,<br />

da’ su piuer appena iscutzuladas,<br />

a sas chimas torresit lumenadas<br />

de su monte ‘e sos Deos. In sa trona<br />

be-i fit Zeus e, a pês, sa fiza<br />

treme-treme, ojinfusta, ‘e mala chiza!<br />

95 A pettu ‘e si l’istringher cun lestresa<br />

pensesit s’Eterrenu e rie-rie<br />

de li narrer: –O prenda, nâmi chie<br />

a tales cue giosso t’at offesa<br />

che si cherferat de tanta malesa<br />

sa neghe, foramale, dare a tie!–<br />

E Diana: –Giunone m’at iscutta,<br />

sa chi sa gherra at chérfidu e allutta!–<br />

96 Lêsin gai a discuter pare-pare...<br />

e da’ sos chertos própriu in su momentu<br />

deos e deas a si retirare<br />

chie a murrunzu e chie cuntentu<br />

ma inganidos tottu ‘e si pasare.<br />

S’avviesit invece in pensamentu<br />

Febo a Tròia, timinde ch’irroccada<br />

primm’ ‘e s’ora l’aeren e brujada!<br />

724


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

97 Cun atza infattis caddos e soldados<br />

Achille a bisestrare fit sighende<br />

tristuras e ruinas arrimende,<br />

tales che cando s’ ‘iden allummados<br />

da’ chentu fogos fruscos e ruende<br />

in una ‘idda che rattos brujados<br />

sos palattos e currer per tottue<br />

sa zente ijantinada a pesa e rue!<br />

98 Da’ sa turre prus alta d’Ilione<br />

s’abbizesit Priàmu de s’affannu<br />

de s’esércitu sou e de su dannu<br />

chi, che riu aundadu, Mirmidone<br />

bi fit faghinde. Sa detzisione<br />

d’abberrer tando su portale mannu<br />

lêsit in presse, pro lis permittire,<br />

fuinde, intro ‘e ‘idda ‘e recuire.<br />

99 Tucchesit tando a giosso a un’ ‘oleu<br />

nênde a sas guàrdias, appena arrividu:<br />

–Sa gianna a sos cumpanzos in anneu<br />

abberide, pro chi de s’atzuridu<br />

fizu ‘e Peleu s’ódiu inferotzidu<br />

pottan vittire! Afficcu a s’Acheu<br />

galu ponide, pro ch’intro ‘e tzittade<br />

non nd’intret finas isse! Coittade!–<br />

100 Sos inserros de ferru nd’isfrisciesin<br />

cuddos a su cumandu chen’isettu,<br />

posca sos traitzellos nde ‘oghesin<br />

e sos palones e in unu trettu<br />

subr’a pare che los ammuntonesin.<br />

L’isbambarriesin gai... e-i s’apprettu<br />

de sos de Troe, ‘idèndela, in ispera<br />

s’ ‘oltesit de salvesa verdadera!<br />

725<br />

Prìamu<br />

cumandat de<br />

abbèrrere sas<br />

giannas de<br />

Ilione


Agènore contr’a<br />

Pelide<br />

Càntigu XXI<br />

101 Ma fit bistadu afficcu metzanu,<br />

a tales fit s’eroe de Fitia<br />

de glòria bramosu a lantza in manu,<br />

si d’Antenòre sa forte zenia 17<br />

non l’imbiait Febo soberanu<br />

a ponner contr’a isse marrania.<br />

Ca si non l’istorrait pr’un’iscutta<br />

finas Tròia in su mentre nde fit rutta!<br />

102 E-i cuddu tucchesit inganidu<br />

contr’a Pelide a fagher proa manna<br />

cun su deu a costazu, chena ‘idu,<br />

pro l’istorrare nessi da’ sa gianna!<br />

Tucchesit... ma chi non fit porcu ‘e sanna<br />

s’abbizesit luego, si pentidu<br />

nêsit cun boghe ‘e duda a isse e tottu<br />

mirende s’inimigu in s’abbolottu:<br />

103 –Ohi de me! Si tento de fuire<br />

umpare cun sos àteros, seguru<br />

est chi sa morte non potto vittire...<br />

e morte, posca, ingloriosa puru!<br />

E si proera invece a ch’ ‘essire<br />

a s’àter’ala lênde muru-muru?<br />

A su buscu de s’Ida, a parrer meu,<br />

dia poder lomper currinde a boleu!<br />

104 Cue frobbire piuer e suore<br />

finas mi dia e galu reposare!<br />

E si m’ ‘iderat cuddu e furriare<br />

cherferat fattu meu che astore?<br />

Nemos mi diat tando bardiare<br />

da’ s’eternu de s’Ade iscurigore?<br />

Emmo ch’est goi... brios parinales<br />

niune nd’at infatti ‘e sos mortales!<br />

726


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

105 E s’invece a pê’ frimmu l’isettera?<br />

O no est isse ‘e carre che a mie<br />

e mortale che tottu? Si a bisera<br />

nos est faghinde, est ca in custa die<br />

l’est Zeus aggiuende! E s’est deasie<br />

onzi contu de s’ómine est chimera!<br />

Sintzeràmunos, duncas, si est s’ora<br />

lómpida de sa morte o no ancora!–<br />

106 Nênde gai, chen’àtera chinnida,<br />

a s’abboju tucchesit a s’istante<br />

a iscudu paradu e simizante<br />

a bette de pantera arrazulida<br />

ch’in su padente s’agattat innante<br />

su catziadore e chi, poi ferida,<br />

su matessi avantzat tirriosa<br />

de su samben de cuddu disizosa!<br />

107 E appenas a tiru, ojiallummadu,<br />

lênde sa mìria, abboghinesit fina:<br />

–O Achille gloriosu e mentovadu,<br />

de la derruer a Tròia divina<br />

oe ti fis cunvintu e in chijina<br />

de la reduer puru! Oh, iscabadu!<br />

Pro lomper a s’intentu, dês ischire,<br />

galu restan affannos de patire!<br />

108 Resinnados a tottu e valorosos<br />

semos medas in Tròia, a sos doveres<br />

de fagher fronte ancora disizosos,<br />

pro sa pàtria, sos fizos, sas muzeres!<br />

E si lomperas puru a su chi cheres,<br />

daghi dadu t’an brios poderosos,<br />

iscas chi paris cun sa ‘idda mia<br />

lompet sa sorte tua a finitia!–<br />

727


Achille<br />

trampadu<br />

da-e Febo<br />

Càntigu XXI<br />

109 Sa lantza, fattu-fattu, l’imbolesit<br />

urulende cun tìrria de leone.<br />

E fit colpu tremendu, si zembresit<br />

sa tìbbia d’istagnu ‘e su garrone<br />

muidende felosa. Rimbaltzesit<br />

però s’arminzu de su d’Ilione<br />

agabbende su ‘olu in cussu trettu<br />

chena lomper a fruttos de profettu!<br />

110 A s’ala si ‘oltesit d’Agenòre,<br />

a risu in laras, tando su Peleu...<br />

e fit bistadu pro sa d’Antenòre<br />

frua atzurida s’ùltimu impeleu<br />

si, pius lestru d’isse, su Segnore<br />

de s’arcu no aeret da’ s’acheu<br />

ordiminzadu ‘e l’istorrare in s’ora<br />

cun sa néula ispissa amparadora!<br />

111 Pustis, però, cherféndelu tentare,<br />

de Agènore lêsit isse tottu<br />

sa persone e Pelide a che falare<br />

non bistentesit: infatti, a s’annotu<br />

noellu ‘e su dardanu, a che torrare<br />

s’apprettesit s’eroe a s’abbolottu.<br />

Ma, pro si fagher Febo persighire,<br />

meledesit ancora de fuire.<br />

112 Non s’abbizesit Achille ‘e s’ingannu<br />

s’est chi, lassende onz’àtera faina,<br />

l’andesit fattu in disizu mannu<br />

de li cravare unu traste in s’ischina.<br />

E Febo, divertidu, in sa ‘errina<br />

lu tenzesit creschìndeli s’affannu<br />

de lomper a s’intentu, illonghende<br />

prima su passu e pustis miminende!<br />

728


Bisestru mannu in su Scamandru<br />

113 Degai, profettende ‘e s’occasione,<br />

ch’intresin sos gherreris attrumados<br />

da-e sa gianna abberta in Ilione,<br />

a ojos non crêinde ch’ ‘ardiados<br />

s’esseran da’ s’ispada ‘e Mirmidone!<br />

Ne pro porrer aggiudu a sos lantados<br />

unu ch’est unu s’abbarresit fora<br />

a tales chena fide fin s’ora!<br />

729


Càntigu XXI<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTUNÉSIMU<br />

1 Xantu, frua ‘e Zeu [...]: Galu sos rios fini, in s’antighidade, deos<br />

e fizos de deos. Su Scamandru, giamadu Xantu pro su colore grogu<br />

de sas abbas suas, naschiat da-e su monte ‘e s’Ida e curriat in su paris<br />

d’Ilione.<br />

2 su druffinu [...]: Su druffinu fit su pische pius mannu e timidu<br />

connottu da-e sos Gregos antigos.<br />

3 Etione [...]: Fizu de Giasone; fit de Imbro, ìsula accurtzu a sas<br />

costeras de sa Tròade.<br />

4 Arisba [...]: Tzittade de sa Tròade.<br />

5 su pane de Demètra [...]: Su pane chi si porrit a s’istranzu cun<br />

bonu coro. Dèmetra (sa Cèrere de sos Latinos), fiza de Crono e de<br />

Rea, sorre de Zeus, fit sa dea amporadora de sos laores.<br />

6 Alte [...]: Re de sos Lelegeos, pópulu de s’Àsia Minore, babbu de<br />

Laote.<br />

7 Laote [...]: Una de sas muzeres de Prìamu. Fit fiza de Alte, re de<br />

sos Lelegeos, e mama de Licaone.<br />

8 Pedásu [...]: Tzittade de sa Mìsia.<br />

9 Pelegonu [...]: Fizu de su riu Assìu e de Peribea; fit su babbu de<br />

Asteropeu.<br />

10 Acessamenu [...]: Re de sa Tràcia, babbu de Peribea.<br />

11 subraena [...]: Bena de sàmbene a pizu ‘e pedde.<br />

12 Acheloe [...]: Su riu pius mannu de sa Grècia.<br />

13 Midone, Ofeleste, Tersìlocu, Trasìu, Mnesu, Astìpilu, Enìu [...]:<br />

Gherreris troianos, non mezus connottos e ne mentovados in aterue,<br />

mortos da-e Achille in su riu Xantu.<br />

14 No est galu su sole rue-rue! [...]: No est galu iscurighende; su sole<br />

non ch’est galu barighende.<br />

15 e poi ‘e l’aer derrutta e inchesa! [...]: In veridade, mai Teti l ‘aiat<br />

profetizadu chi fit resessidu a derrùere a Tròia, ma chi aiat mortu a<br />

Èttore e chi, poi ‘e s’eroe troianu, fit lómpidu a finitia de sas dies suas<br />

finas isse.<br />

16 no est che a settesciare una mortale [...]: Diana fit sa dea chi daiat<br />

sa morte a sas féminas cun sas fritzas suas soberanas; ma nudda<br />

podiat contr’a deos e deas.<br />

17 d’Antenòre sa forte zenia [...]: Agènore, prìntzipe troianu, fizu de<br />

Antènore.<br />

730


ILIADE<br />

CÀNTIGU VINTUDUÉSIMU<br />

SA MORTE DE ÈTTORE<br />

Èttore e Achille a car’appare


Càntigu XXII<br />

SUMMÀRIU<br />

Sas beffes de Febo soberanu Ottavas 1-5<br />

Sa sùpplica de Prìamu 6-16<br />

Sa sùpplica de Écuba 17-19<br />

Dudas e tzertesas 20-28<br />

Sa fua de Èttore 29-35<br />

S’appenu de Zeus 36-39<br />

Sa fua chen’ispera 40-47<br />

S’ingannu de Minerva 48-52<br />

Èttore e Achille a cara a pare 53-56<br />

Su duellu 57-67<br />

Sa morte de Èttore 68-71<br />

Sa gràscia negada 72-78<br />

Sa vinditta de Achille 79-85<br />

Su piantu de Écuba e de Prìamu 86-91<br />

Su piantu de Andròmaca 92-106<br />

732


Sa morte de Èttore<br />

1 Frobbìndesi piùere e suore<br />

e su sidis catzéndesi a consolu<br />

fit in s’ora s’esércitu d’Ettòre<br />

intr’ ‘e ‘idda, fuidu che crabolu<br />

a bàulos de cane da’ s’ardore<br />

d’Achille, profettende ‘e s’oriolu<br />

ch’aiat Febo trasseri a Pelide<br />

post’in coro contr’a s’Antenoride 1 .<br />

2 Gai in su paris mannu d’Ilione<br />

abbarresin: sos d’Argo, avantzende<br />

a iscudu paradu, Mirmidone<br />

infattu a s’inimigu abboghinende,<br />

e pro s’ùltimu ordinzu chi sestende<br />

fit su Fadu, s’ilìacu campione<br />

in s’antarile ‘e Scea, che trattesu<br />

da’ una fortza arcana cue in mesu!<br />

3 Nêsit tando su Mere ‘e sas saettas<br />

che beffende a s’ispantu de Peleu:<br />

–O mìseru mortale, fattu meu<br />

a passos mannos e prîte t’apprettas?<br />

Adducas non distinghis unu deu<br />

da’ unu che a tie? S’arresettas<br />

finas ti pasas... sos de Troe intantu<br />

intr’ ‘e ‘idda sun dados tottucantu!–<br />

4 E cun fele s’eroe de Fitía:<br />

–O Arcu ‘e Prata, deus puntigliosu<br />

e che niune in s’Olimpu trassosu,<br />

fatta mi l’as... e de sa fortza mia<br />

finas ti beffas! Emmo, ca nd’aia<br />

àteros medas settesciadu a gosu<br />

de sa ratza ch’amparas malaitta...<br />

ma contr’a tie non giuat vinditta!–<br />

733<br />

Sas beffes<br />

de Febo<br />

soberanu


Sa sùpplica<br />

de Prìamu<br />

Càntigu XXII<br />

5 Nêsit; e prus de prima arrazulidu<br />

a s’insegus furriesit che su lampu,<br />

tales che caddu, de carru frunidu,<br />

chi postu a currer in mes’a su campu<br />

primu ch’istuppat a ue su giampu<br />

ana de sa ‘ittòria istabilidu.<br />

Gai sutt’a s’ilìacu bastione<br />

torresit pustis pagu Mirmidone.<br />

6 E re Priàmu in lu sebestare<br />

peri su paris, bellu in s’armadura<br />

e che s’isteddu ‘e Sìrio 2 brillare<br />

in notte iscurigosa pro lugura<br />

(su chi solet s’istiu annuntziare<br />

de males carradore e de calura),<br />

a boghes contr’a Èttore, assustadu,<br />

s’ ‘oltesit cun su coro arrennegadu.<br />

7 E cun cantos su Re teniat brios<br />

de si ch’intrare a logu seguru<br />

che tottu sos cumpagnos isse puru<br />

l’urulesit... ma lestru, chen’isvios!<br />

Surdu però a gridos e pibios<br />

s’istesit Èttore a palas a muru<br />

che leone isettende a pê’ ficchidu<br />

pro ‘incher o pro ruer istasidu!<br />

8 Ma su babbu, a ijàntinu, prus forte:<br />

–Turre de Troe, Èttore istimadu,<br />

lassa cuss’acconcada, ca su Fadu,<br />

mi nât su coro, est ordinzende morte!<br />

Ah, s’a Pelide l’aeret, pro sorte,<br />

cant’e a mie s’Olimpu odiadu!<br />

Connottu aiat tando disaura<br />

e de canes bistadu fit pastura!<br />

734


Sa morte de Èttore<br />

9 Cantos fizos m’at mortu o presoneris<br />

béndidu cuss’ ‘enturzu chena coro!<br />

Pro duos d’issos como m’addoloro,<br />

ca currinde a s’amparu volenteris<br />

bidos issara umpare a sos gherreris<br />

non bi los apo: unu est Polidoro,<br />

s’àteru Licaone, chi m’at dadu<br />

Laote, lizu d’Alte immaculadu.<br />

10 Ma s’esseran, pro sorte, galu ‘ios<br />

e cautivos sos d’Agamennòne<br />

los tenzeran, da’ sos siddados mios<br />

deo a lis dare suddisfassione<br />

so prontu pro su bene d’Ilione<br />

gittendechelis fintz’a sos navios<br />

su chi mi pretenderan preju mannu!<br />

Bastat chi mi los torren chena dannu!<br />

11 Ma s’a sos padros ch’esseran de s’Ade<br />

pro disgràscia ambos duos arrividos,<br />

ahi dolu de chie parturidos<br />

los at in bisos de felitzidade<br />

e de su babbu cinu! Ma cumpridos<br />

non sunu ancora de custa tzittade<br />

sos ùltimos destinos, s’est chi tue<br />

non ti resinnas a frimmare cue!<br />

12 Recui a intr’ ‘e ‘idda, afficcu raru,<br />

torra a costazu de su dardaneu<br />

e de s’eroe mannu de Peleu<br />

su lùmene non fattas pius giaru<br />

lasséndeli sa vida! O fizu meu,<br />

lughe ‘e sos ojos nostros e amparu,<br />

sas muzeres t’invocan d’Ilione,<br />

fizos e betzos mannos... cun rejone.<br />

735


Càntigu XXII<br />

13 Pro babbu tou torra pilicanu...<br />

finas ch’est biu nessi l’affianza<br />

giagh’a betzàia Zeus soberanu<br />

l’at cundennadu a sorte mettanza:<br />

mortos sos fizos, sas fizas in manu<br />

e-i sas nuras a padrona istranza,<br />

sas nettas e nebodes istellados,<br />

derruttos sos palattos e brujados!<br />

14 Unu riu de sàmbene e de fogu<br />

m’allàmpinat sos ojos... disdicciadu!<br />

E già per terra m’ ‘ido settesciadu<br />

da’ calch’Acheu, in s’ùltim’attogu,<br />

e da’ sos canes finas divoradu<br />

ch’allevei ‘eo e tottu in custu logu...<br />

canes ch’a una truma a sos palattos<br />

torran a si corcare poi attattos!<br />

15 Malaura sa nostra... ahi destinu!<br />

Finas bellu est su gióvanu ch’est ruttu<br />

cun s’arma ancora in punzu, a coro alluttu<br />

sos suos difendinde e su terrinu<br />

sacru ‘e sa pàtria! Cant’est miserinu<br />

e triste invece s’ischire chi giuttu<br />

ti ch’at sa morte che cane remissu,<br />

betzu e da-e su Fadu suttammissu!<br />

16 E si retzidu as pustis in sorte<br />

de una ‘idda su fadu e sa ghia<br />

cale dolu, in s’ora de sa morte,<br />

in l’ ‘ider paris tou in agonia!<br />

Pro chi non siat goi, ànima mia,<br />

a sa lestra recui e, bratzi-forte,<br />

danos che sempre ispera e atza noa<br />

galu de superare custa proa!–<br />

736


Sa morte de Èttore<br />

17 Nêsit Priàmu; e-i sos pilos canos<br />

lêsit pranghende a si nd’istratzare<br />

chena però resesser a toccare<br />

su coro de s’eroe ‘e sos Troianos!<br />

Sighesit tando Ecúba a l’invocare<br />

mustréndeli sas tittas cun sas manos<br />

ambas boghendendelas da’ s’imbustu<br />

urulende issa puru cun assustu:<br />

18 –Carre ‘e sa carre mia, Èttore mannu,<br />

pro su latte chi suttu as da’ inoghe<br />

de mamma tua isculta sa ‘oghe<br />

e sola non la lasses in affannu!<br />

S’est babbu tou a su frie e coghe<br />

in su t’ ‘ider incue e timet dannu<br />

pro a tie e pro tottu in Ilione<br />

est ca s’arriscu est foras de rejone!<br />

19 Torra, sienda nostra, a custu pettu!<br />

Vìttila cussa fera tirriosa!<br />

Si ti ‘occherat, oh sorte orrorosa,<br />

non ti dia piangher in su lettu<br />

ue a mundu ti ‘oghei e ne s’isposa<br />

cun lastimosas làgrimas d’affettu<br />

ti diat poder su corpus frobbire<br />

giaghi sos canes t’an a iscarrire!–<br />

20 Reu che chercu chi non timet bentu,<br />

non mujesit Ettòrre, ojos de frama,<br />

a sas pregadorias de sa mama,<br />

ne s’addulchesit su coro a s’ammentu<br />

d’Andròmaca istimada! Una sa brama<br />

fit sa ch’aiat e, frimmu in s’intentu,<br />

ebbia a Pê-velotze miraiat<br />

ch’a passos mannos si nd’accurtziaiat!<br />

737<br />

Sa sùpplica<br />

de Écuba<br />

Dudas<br />

e tzertesas


Càntigu XXII<br />

21 Gai che terpe chi d’ervas tuscosas<br />

s’est attatta e, accordigliolada,<br />

in sa tana si nd’istat allertada<br />

e detzisa cun dentes belenosas<br />

a vittire de ‘enner caltzigada,<br />

a tales foras de sas maestosas<br />

muràglias d’Ilione fit Ettòre<br />

prontu a difender sa vida e s’onore!<br />

22 E in s’isettu ‘e s’attrividu abboju<br />

cun coro tristu si naresit puru:<br />

–Si mi retiro, sorte!, so seguru<br />

ch’innanti si mi parat a mal’oju<br />

Polidamante e, cun limbazu duru,<br />

de chèrrere vittire su troboju<br />

mi dat in cara, giagh’a sa torrada 3 ,<br />

deo a foras sa zente apo mandada!<br />

23 De nos nd’istare isse mi naresit<br />

intro de ‘idda mezus inserrados<br />

addaghi, appoi ‘e tantu, si mustresit<br />

Achille a lantza in manu! Refudados<br />

l’ap’ ‘eo sos cunsizos chi mi desit<br />

e cun disdignu! ‘E tantos settesciados<br />

gai so deo s’ùnica cajone<br />

e sas crìticas timo d’Ilione.<br />

24 No, non cherzo chi nerzan sas femìnas<br />

corruttadas a friscu: –Cunfidende<br />

già fimis in Ettòrre, ma ruinas<br />

nd’amos àpidu ebbia perricchende<br />

contr’a Pelide!– Pro cussas berrinas<br />

mezus sa morte, inoghe, cumbattende...<br />

o pro nd’ ‘essire mezus binchidore<br />

s’est chi m’assistit Zeus a primore!<br />

738


Sa morte de Èttore<br />

25 E s’invece, remunida s’ispada,<br />

bogadu s’elmu, lassadu s’iscudu<br />

e a su muru sa lantza arrumbada,<br />

tucchera a l’abbojare a cuss’atzudu<br />

promittende a Elèna liberada<br />

e ricumpensa manna pro s’impudu<br />

de Paris frade meu? Paghe e oro<br />

attattan e sulenan mente e coro!<br />

26 Li dia poder fagher promittire<br />

da-e sos majorales d’Ilione,<br />

tistimonzu s’Olimpu, ‘e nos partire<br />

paris patta cun sos d’Agamennone,<br />

e pro cumpensu ‘e su longu patire,<br />

sos tresoros chi a unu muntone<br />

intr’ ‘e ‘idda tenimos in custou!<br />

Ma ite so pensende! Assiat tzou!<br />

27 Oh disonore... e beffe... e si Peleu,<br />

appoi ‘e sos pibios, detziderat<br />

su traste sou in pettus reu-reu<br />

de mi felchire e finas m’aunzerat<br />

che feminedda! No est cuss’acheu<br />

eroe chi sas ciarras cunsiderat,<br />

ne coriténnaru in tantu troboju<br />

che amorados a su primu abboju!<br />

28 Linna non mi nde carro, ne chimuza<br />

s’isetto da’ Pelide bonu trattu,<br />

ca non bi lassat per terra unu rattu<br />

cussu ispughende, sida o farfaruza!<br />

Ma no est tempus chircuza-chircuza<br />

pius d’istare o de concluer battu!<br />

Siat s’ispada a faeddare ebbia<br />

e Zeus a detzider sa porfia!–<br />

739


Sa fua de<br />

Èttore<br />

Càntigu XXII<br />

29 Mancu aiat s’arréjonu cumpridu<br />

chi, bellu che Enìalu 4 a innante<br />

l’est s’eroe ‘e Fitia apparessidu<br />

in una lughe ‘e brunzu alluinante,<br />

alta teninde sa longa e pesante<br />

lantza de frassu, cun s’oju ficchidu<br />

a s’ala sua, chena mover chizu,<br />

de ‘ittòria e de samben in disizu.<br />

30 In lu ‘ider a tales imponente<br />

su coro s’intendesit isalciadu<br />

tott’in una Ettòrre e, ijantinadu,<br />

da-e sa gianna ‘e Scea immantinente<br />

boltende palas furriesit, rasente<br />

sos muros de s’isprone, impressadu<br />

che s’aeret in cara su Troianu<br />

sa Morte ojadu cun sa falche in manu!<br />

31 Ma decomente cun alas seguras<br />

subr’a una columba timizosa<br />

s’ ‘ettat s’astore da-e sas alturas,<br />

ne podet cudda, pro cantu pressosa<br />

siat sa fua sua, a sas cresuras<br />

lomper a s’impelciare, ca tirriosa<br />

de s’ae intendet sa presèntzia a palas,<br />

gai Achille cun Troe in iras malas.<br />

32 E fit tales s’apprettu chi che desin<br />

in pag’ora unu e s’àteru inimigu<br />

a su giassu ‘e su ‘etzu crabufigu<br />

mujadu da’ su ‘entu. Pustis lêsin<br />

s’istradone ‘e sos carros e lompesin<br />

fintz’a sas benas de su Xantu antigu.<br />

Fin duas: una fritta jerru e istiu,<br />

s’àtera ‘uddente che su fogu ‘iu!<br />

740


Sa morte de Èttore<br />

33 Cue in tempos de paghe a samunare<br />

tuccaian sas féminas troianas<br />

e pojos, baltzas e petzas mirare<br />

si podian inghìriu a sas funtanas.<br />

Boghes però festosas e galanas<br />

non s’intendian oe tinniare,<br />

ma de duos eroes fentomados<br />

su rentronu ‘e sos passos apprettados!<br />

34 E fit cursa s’insoro pro sa vida<br />

non pro si ‘alanzare calchi pannu<br />

che in garas de festa! Ca si mannu<br />

fit s’eroe ‘e Fitia in cuss’isfida,<br />

galu forte e de tèmpera atzurida<br />

fit su ‘e Tròia, mancari in affannu!<br />

Gai in tundu a sos muros d’Ilione<br />

curresin s’àrdia Ettòrre e Mirmidone!<br />

35 Caddos parian issos curridores<br />

usos a bincher in cursas de tzou,<br />

ch’a porfia rendende sos onores<br />

pro glòria fin in s’ora e pro mentou<br />

a un’eroe mortu, a fagher prou<br />

impittende ‘e sas ancas sos ardores<br />

in s’ùltimu palone, cun s’afficcu<br />

de si leare su pannu prus riccu.<br />

36 Da-e s’Olimpu sos Deos intantu<br />

mirende si los fin a mes’alenu<br />

e, séidu tra issos, Zeus santu<br />

finas narzesit cun cara d’appenu:<br />

–Ràntziga, o Eterrenos, che belenu<br />

est sa die de oe! It’ispantu<br />

d’eroe ‘ido currinde a totta fua<br />

própriu a s’intundu de sa ‘idda sua!<br />

741<br />

S’appenu<br />

de Zeus


Sa fua<br />

chen’ispera<br />

Càntigu XXII<br />

37 Cantos fiados m’at Ettòre forte<br />

in s’Ida ispojoladu, in Ilione,<br />

semper cun coro francu e devossione!<br />

E-i como insoghende l’est sa Morte!<br />

Ite nâdes: de li giambare sorte<br />

prus nos deghet a cussu campione<br />

o lassàrelu in manos de Peleu<br />

pro nde muttire su longu impeleu?–<br />

38 «O babbu soberanu, ‘e lampu e tronu<br />

Segnore onnipotente, it’est ch’as nâdu?<br />

–li rispondesit cun tonu airadu<br />

Minerva Atena– Adducas in donu<br />

amos finas a oe aisettadu?<br />

Faghe a bìbbiu tou! Su padronu<br />

ses tue inoghe. ‘Ardiandelu puru,<br />

ma s’Olimpu as contra, ista seguru!»<br />

39 E Zeus rie-rie: –Non t’inchietes,<br />

fiza mia istimada Tritonea,<br />

ne allega contrària t’aisettes<br />

chi fatta pr’illongare sa pelea.<br />

Sa ch’as intesa fit solu un’idea...<br />

una gana... ma cheret chi t’apprettes<br />

si bramas, poi ruttu tant’eroe,<br />

de concluer sa gherra a bonu proe!–<br />

40 In su l’intender, cun brama d’astore,<br />

da’ sas chimas olímpicas furriesit<br />

Minerva oji-asulina e che lompesit<br />

che lampu da’ Achille e da Ettòre<br />

giuilende che mai e s’abbandesit.<br />

Che cane imperistantu catziadore<br />

ch’apprettat da-e palas su crabolu<br />

fit fattu a s’inimigu Achille a bolu!<br />

742


Sa morte de Èttore<br />

41 E cantas bias su dardanu eroe<br />

addaenanti a Scea passaiat<br />

e sutt’a sos bastiones, s’ ‘oltaiat<br />

pr’ ‘ider si saettadu sos de Troe<br />

l’aeren a Pelide! Ma fit proe<br />

chi dare pius nemos li podiat,<br />

s’est ch’in sa làntia de sa vida sua<br />

b’aiat ozu pro s’ùltima fua!<br />

42 Tales che cando, in sonnu, persighire<br />

t’ ‘ides da’ unu pérfidu assassinu<br />

ch’in palas una leppa ‘e ti felchire<br />

bramat a bratzu altzadu e a boinu<br />

fuis pro cantu innanti b’at terrinu<br />

e cuddu infattu, chena resessire<br />

unu o s’àteru a lòmpere a s’intentu,<br />

paris cuddos currinde in su momentu!<br />

43 Ma comente podiat Priamide<br />

a sas Parcas fuire àter’ancora<br />

si non l’aeret Febo dadu in s’ora<br />

pro un’ùltima ‘olta briu e fide?<br />

Timinde calchi lantza atterradora,<br />

a sos Gregos intantu fit Pelide<br />

abboghinende ‘e non lu saettare,<br />

ca manu-manu lu cheriat leare!<br />

44 Isse ebbia de li frangher su coro<br />

bramaiat s’onore e-i su ‘antu,<br />

pro Pàtroclo a innanti, pilos d’oro,<br />

pustis pro Argo. In s’istadera intantu<br />

d’ambos eroes de raru decoro<br />

sos Fados detzidesit Zeus santu<br />

de ponner de sa vida e de sa morte<br />

pr’ischire d’unu e s’àteru sa sorte.<br />

743


S’ingannia<br />

de Minerva<br />

Càntigu XXII<br />

45 A punta in susu, a sa suppesada,<br />

d’Achille si ch’altzesit su piattu,<br />

mentres a s’Ade, che pedra imbolada<br />

in su mare, su d’Èttore d’iscattu<br />

che falesit pesudu paris fattu!<br />

Bidinde sa sentèntzia decretada<br />

finas Apollo lu lassesit solu<br />

mancari cun su coro in disconsolu.<br />

46 Atena invece, prus de prima acuta,<br />

da’ s’eroe tucchesit de Fitia<br />

pro li narrer: –O lumenosa ghia<br />

de sos gregos destinos, oe rutta<br />

as a bider sa lùghida zenia<br />

de re Priàmu e, pustis, derrutta<br />

sa ‘idda d’Ilione! Non b’at chie<br />

prus lu pottat vittire, crê’ a mie!<br />

47 Mancu si pianghinde a pês de Zeu<br />

s’imbenujerat Febo, arcu de prata,<br />

isprèndere de s’ùltima suffratta<br />

diat poder sa soga a dardaneu...<br />

ne àtere ‘e s’Olimpu, dea o deu!<br />

Ma pro ch’a cara a pare ti nde l’ ‘atta<br />

lassa a mie s’ingàrrigu pienu...<br />

tue però t’arrea e torra alenu!<br />

48 Ponzesit mente Achille e, giuilende,<br />

poi frimmu a sa lantza s’arrumbesit<br />

longa, de frassu. Da’ Ettòrre desit<br />

lestra invece Minerva e, leende<br />

su corpus de Deìfobo, li nêsit:<br />

–Aja’ chi Pê-velotze t’est sighende!<br />

Frimmàmunos, o frade, e a Fitia<br />

sa ch’amos li mustramos balentia!–<br />

744


Sa morte de Èttore<br />

49 E s’ilìacu eroe chen’imbaru:<br />

–Tue ‘e sos frades ch’Écuba m’at dadu<br />

e Prìamu da’ primma su prus caru<br />

mi fis, o Deifòbo! E si leadu<br />

t’as suddu de a mie e refudadu<br />

non m’as che-i sos àteros s’amparu<br />

in s’ora ‘e su bisonzu, chi l’onore<br />

cheret s’aggiudu tou e cun valore!–<br />

50 «O Èttore istimadu, –s’Ojigiara<br />

li rispondesit sighinde in s’ingannu–<br />

ahi s’ischias cantu m’an insara<br />

pro non bessire, cun boghes d’affannu,<br />

babbu e mama pregadu a manu in cara...<br />

e sos amigos! –Mi ch’est troppu mannu<br />

contr’a Pelide s’arriscu... trattene...<br />

–mi naraian– pensabe-i ‘ene!–<br />

51 Ma própriu ca fit mannu su bisonzu<br />

istareminde in Tròia non podia!<br />

Ma muttìmunde donz’illerionzu...<br />

e ponimos afficcu a sa porfia!<br />

Bidimos s’est destinu ch’a Fitia<br />

ambos tzedemos o si, testimonzu<br />

su mundu, at a ruer Mirmidone<br />

domadu da’ sas lantzas d’Ilione!»<br />

52 Nênde gai, tucchesit sa Trassera<br />

a s’abboju ‘e su fizu de Peleu<br />

a passos longos, faghinde in manera<br />

chi l’anderat infattu Priameu!<br />

E cando a cara cun s’Acheu<br />

s’agattésini, cun boghe fiera,<br />

nêsit pro primu Ettòrre, in s’ausentu<br />

frimmu che chercu chi non timet bentu:<br />

745


Èttore e<br />

Achille<br />

a cara a pare<br />

Càntigu XXII<br />

53 –Accomi prontu, o Pelide, a s’isfida!<br />

S’insara so fuidu e pro tres bias<br />

inghìria-inghìria a sas muràglias mias,<br />

est ca s’atza, in su t’ ‘ider, istasida<br />

si mi fit totta paris e muttida!<br />

Como torradas de sas balentias<br />

mi sun sas fruas! Bidimos pertantu<br />

chie si portat oe vida e bantu!<br />

54 Leàmunos su tempus ambos duos<br />

a Zeus Crono ‘e pretziare ebbia<br />

e de giurare chi, a sos concluos,<br />

chie l’ ‘incherat custa marrania<br />

de s’inimigu torret a sos suos<br />

su corpus, finas nudu, pro sa ria<br />

de sa pàtria e pro s’ùltimu onore!<br />

Lu ‘iuro, si nd’essera ‘inchidore!–<br />

55 «D’accordos non faeddes, malaittu!<br />

–li nêsit ojitortu Mirmidone–<br />

Paghe non b’at tra ómine e leone<br />

ne bi nde podet aer; ne appittu<br />

istan a battos su lupu e s’anzone!<br />

Sa natura los ponet in cunflittu<br />

e mortalmente! A tales contr’appare<br />

semos nois, ne balet a ciarrare!<br />

56 Unu sa vida dêt rèndere a Marte...<br />

ne discursos b’at primma d’amistade!<br />

Adducas ti prepara pro cust’arte<br />

e s’atza ch’as e-i s’abilidade<br />

las mustra, ca bi nd’at netzessidade!<br />

Ma ses già mortu! Dada a custa parte<br />

si nd’est Atena e che cane dannarzu<br />

como ti domat cun s’anzenu attarzu!»<br />

746


Sa morte de Èttore<br />

57 Nênde gai, urulende a boghe piena,<br />

sa lantza longa ‘e frassu l’imbolesit...<br />

in debadas però, ca la vittesit<br />

abbasciéndesi Ettòrre giustu appena!<br />

In terra trinnighende si puntesit<br />

s’arminzu soberanu, ma Atena<br />

istesit lestra a bi nde l’isfelchire<br />

e a s’eroe sou a lu porrire.<br />

58 De s’ordinzu non s’abbizesit nou<br />

s’ilìacu campione ‘e s’Asulina,<br />

s’est chi nêsit innante ‘e fagher prou:<br />

–O Achille, ‘e sos deos raighina,<br />

faddidu m’as! E su presumu tou<br />

de m’annuntziare s’ùltima ruina<br />

fit solu ciarra! ‘E su destinu meu<br />

nudda t’at nâdu Atena e nudda Zeu!<br />

59 De m’ ‘ider fis bramende che crabolu<br />

fue-fue a nuscu ‘e mala fera<br />

e gai da-e palas, oh consolu,<br />

truncàremi sos brios! Cuss’ispera<br />

ch’est barigada! In àtera manera<br />

cheret chi ti lu catzes s’oriolu!<br />

S’est chi t’aggiuat Minerva divina<br />

felchimila in pettorra cuss’aina!<br />

60 A custa lantza mia intantu attue!<br />

Ah, si cravada ti l’ ‘idera intrea<br />

intr’ ‘e corpus! Pius paga pelea<br />

Argo nos diat dare, mortu tue!–<br />

Bi l’imbolesit posca e mue-mue<br />

a s’iscudu ispantosu frusca e rea<br />

s’ispera d’Ilione s’attappesit,<br />

ma che contr’a sa rocca rimbaltzesit.<br />

747<br />

Su duellu


Càntigu XXII<br />

61 In s’ ‘ider s’inimigu galu ‘erettu<br />

restesit chen’alenu su Dardanu<br />

e cun su coro che mai in apprettu<br />

àtera lantza no apende in manu!<br />

A Deìfobo tando chen’isettu<br />

la dimandesit... ma che fit lontanu<br />

su frade chi crêiat a fiancu!<br />

Gai, abbizendesinde, nêsit francu:<br />

62 –S’ùltim’ora acco’ lómpida ‘e su Fadu!<br />

De àere a costazu a frade meu<br />

illusu m’at Atena e m’at trampadu!<br />

E si, comente paret, Febo e Zeu<br />

galu m’an issos puru abbandonadu<br />

s’ ‘adde m’isettat trista ‘e s’usciareu!<br />

Sa sentèntzia est custa, custa ebbia...<br />

ma che vile non morzo, pàtria mia!<br />

63 Fogu an a catzare pro a tie<br />

de fizu tou sos bratzos, su coro!<br />

Su morrer non mi pesat, mi nd’onoro!<br />

Antzis ti naro: da-e custa die<br />

lumenosa at a esser prus de s’oro<br />

sa fama nostra e non b’at aer chie<br />

in su nos numenare, da’ s’ispantu<br />

in ojos non s’intendat su piantu!–<br />

64 Da’ sa bàina s’ispada d’attarzu<br />

nd’ ‘oghesit, nênde gai, de repente<br />

massitza, ‘en’acutada, lutzighente<br />

e decomente da’ unu roccarzu<br />

peri sas nues cun biccu dannarzu<br />

un’astore si ‘ettat imponente<br />

subr’a unu columba o un’anzone,<br />

tales Ettòrre a s’ala ‘e Mirmidone.<br />

748


Sa morte de Èttore<br />

65 E galu Achille cun àbrina brama<br />

si l’avventesit cun s’iscudu innante<br />

de dedàlea fattura, illuinante<br />

cun s’elmu a battor puntas che fiama!<br />

De filos d’oro parian sa trama<br />

sos pilos brundos; rajos de diamante<br />

sos pubusones pende-pende, ‘e chentu<br />

e prus colores, déghile ornamentu!<br />

66 Che a de notte d’Ésperu s’istella 5 ,<br />

sa prima a oju umanu a si mustrare<br />

e de tottas sa prus lùghida e bella,<br />

in sa destra si l’ ‘idiat brillare<br />

sa lantza poderosa chena pare,<br />

ispantu de su mastru ‘e Mongibella!<br />

E da-e conca a pês lu miraiat<br />

mentr’a s’altzalifala la teniat.<br />

67 Ue s’arminzu li poder felchire<br />

fit a s’ispèria-ispèria meledende<br />

detzisu custa ‘olta a non faddire!<br />

Sas armas suas pustis connoschende,<br />

sas ch’a Pàtroclo appoi ‘e lu ‘occhire<br />

leadu Ettòrre aiat, che buddende<br />

su samben s’intendesit prus ancora<br />

e de l’ ‘ider sa ‘oza a limba a fora!<br />

68 Tra tuju e coddu infinis sebestesit<br />

de sa coratza un’ispallattada<br />

chi lassait sa ‘ula iscovaccada...<br />

puntu mortale! Si l’ammiriesit<br />

e, teninde sa lantza ‘en’appunzada,<br />

cun cant’aiat fortza l’imbolesit<br />

accumpagnende sa ròdia ‘e sa pala<br />

cun un’ùrulu ‘e lupu in notte mala!<br />

749<br />

Sa morte<br />

de Èttore


Sa gràscia<br />

negada<br />

Càntigu XXII<br />

69 Che lampu addaghi falat fatt’a tronu<br />

l’intresit in su tuju sa saetta<br />

bessìndeche a tirrìa ‘eretta-‘eretta<br />

da’ s’àter’ala cun mortale sonu!<br />

Degai in su piuer a s’appretta<br />

si ch’agattesit s’Eroe prus bonu<br />

de Ìlion e prus mannu, imbenujadu<br />

fissende a Pê-velotze, ojimbidradu!<br />

70 E benìndeli accurtzu Mirmidone<br />

li nêsit tando cun boghe d’ispantu:<br />

–Su ch’a Pàtroclo as dadu mal’ ‘uccone<br />

e tragu mannu a mie acco’ piantu!<br />

Oh iscabadu! Cando in su muntone<br />

non m’ ‘idias gherrende, ti fit bantu<br />

su fagher proe contr’a sos d’Atreu!<br />

Su própriu non as fattu cun Peleu!<br />

71 Sas carres ti dên como ischirriolare<br />

a s’allimida canes e astores...<br />

Pàtroclo invece piantos e unores<br />

at aer prima de lu sepultare!–<br />

E reduende Priameu a pare<br />

sos chi restain ùltimos ardores<br />

li rispondesit, giagh’a s’attappada<br />

non si li fit sa ‘ula fragassada:<br />

72 –A canes non mi lasses in pastura!<br />

Pro sa vida ti prego, pro sos brios<br />

ch’in sos benujos tenes galu ‘ios,<br />

pro babbu e mama tua! Sepultura<br />

lasse ch’apa da’ sos parentes mios,<br />

attìttidos e fogu! A dismisura<br />

Écuba e Priàmu brunzu e oro<br />

t’an a dare. Atzèttalos, t’imploro!<br />

750


Sa morte de Èttore<br />

73 «Non m’implores, o cane! –ojincrispidu<br />

l’abboghinesit Pelide– Finire<br />

dês comente merìtas, ne pedire<br />

mi dês gràscias, a tales inganidu<br />

finas deo m’intendo ‘e ti felchire<br />

sas dentes in sas carres! Recuidu<br />

so a sa gherra –l’iscas– pro a tie,<br />

pro m’avrescher in ojos custa die!<br />

74 E cheres chi mi brive ‘e su consolu<br />

de t’ ‘ider sa persone isossigada,<br />

si fit cussa sa brama, cussa solu?!<br />

Ne bastat s’oraria ch’arribbada<br />

an babbu tou ed Écuba invocada<br />

a m’isvoltare! Lastimosu dolu<br />

no as àere, ne dissipu ‘e fogu,<br />

ne lagrimadu interru in cada logu!»<br />

75 E, morzende, sa turre priamea:<br />

–De resessire, emmo, non crêia<br />

a ti toccare coro, ca l’ischia<br />

chi l’as de ferru! Chi sa sorte mea<br />

non ti reservet s’eterrena Ghia<br />

time però, addaghi in sa ‘e Scea<br />

Febo immortale e Paris frade meu 6<br />

t’an a catzare a s’ ‘adde ‘e s’usciareu!–<br />

76 Isalenesit cun s’ùltimu muttu,<br />

ojos a Tròia, Ettòrre gloriosu<br />

e a s’Ade tucchesit lastimosu<br />

de su fiore ‘e sos annos derruttu!<br />

Ma Pê-velotze che a prima acutu:<br />

–Mori –li nêsit– mori... e pressosu<br />

tue bi cola intantu! ‘Eo sa sorte<br />

bona o mala l’isetto a coro forte!–<br />

751


Sa vinditta de<br />

Achille<br />

Càntigu XXII<br />

77 Sa lantza ‘ittoriosa a istratzadura<br />

depustis da’ su tuju nde li lêsit<br />

ponìndela a un’ala e s’armadura<br />

brutta e insambentada si nd’ ‘oghesit.<br />

Una truma ‘e Danaos inghiriesit<br />

tand’a Ettòrre e chie a ruspiadura<br />

e chie cun sa lantza a l’isfregiare<br />

fattesit prou e a lu frastimare!<br />

78 Como non fit pius s’Èttore atzudu<br />

de milli chertos, tronu d’Ilione,<br />

si finas sos crabolos chen’impudu<br />

si paraian contr’a su leone<br />

a barra posta! E calchi limbudu<br />

nàrrerli s’intendesit: –Oh, ‘ijone!<br />

Addaghi contr’a nois t’ ‘oltaias,<br />

a tales tuvonattu non parias!–<br />

79 Che catziadore chi lassat sa fera<br />

nusca-nusca a sos canes pr’un’iscutta<br />

e godit in su ‘ìdere sa mutta<br />

murru e dentes felchìreli, a manera<br />

ch’intendat de cuss’arte prus acuta<br />

sa bramosia, cun cara fiera<br />

a tales Pê-velotze los lassesit<br />

a s’inghìriu sos Gregos. Pustis nêsit:<br />

80 –Eroe mios, prìntzipes e meres,<br />

Zeus cuntzessu cun sos Deos tottu<br />

m’an oe ‘e lomper in cust’abbolottu<br />

a su prus mannu de sos piagheres!<br />

Alabansados sian! Si connottu<br />

amos però cust’ora, ‘e sos doveres<br />

chi nos restan ancora d’agabbare<br />

niune ‘e nois si dêt olvidare.<br />

752


Sa morte de Èttore<br />

81 Lestros! Sutt’a sos muros coittamos<br />

galu una ‘olta a ponner marrania,<br />

e gai ‘e cussa pérfida zenia<br />

sas ch’an intentziones cumproamos,<br />

poi orfanada ‘e sa suprema ghia!<br />

Sighin a perriccare... e perriccamos;<br />

detzidin de s’arrender... de fuire...<br />

avantzamos e l’amos a ischire!–<br />

82 Pustis che chie at olvidadu cosa:<br />

–E prîte tant’apprettu? A frade meu<br />

ch’est chena sepultura dignitosa<br />

pensamos prima! Unores e teu<br />

ch’apat Pàtroclo. O umbra dolorosa,<br />

mancu in s’iscurigore ‘e s’usciareu<br />

che bàrigat su sole, crê’ a mie,<br />

de s’affettu chi tenzo pro a tie!<br />

83 Adducas, fizos d’Argo, m’iscultade:<br />

a mezus ora lassamos s’impignu<br />

de concluer sa gherra in modu dignu.<br />

Recuide a sas naves e pesade<br />

a cuncordu una ‘oghe ‘e piedade<br />

pro su fizu ‘e Menétziu e unu carignu<br />

–s’ùltimu– li porride a chizu infustu!<br />

Ca mortu est pro a nois cuddu ‘iustu!–<br />

84 De s’inimigu tra anca e garrone<br />

nênde gai sos nèrvios pertunghesit<br />

e cun corrias de ‘ulu lighesit<br />

ambos pês a s’ilìacu campione.<br />

A su carru depustis lu prendesit<br />

conca e palas lassende a pendulone,<br />

ca fit peri su campu meledende<br />

che pannu ‘e si lu gigher trisinende.<br />

753


Su piantu<br />

de Écuba<br />

e de Prìamu<br />

Càntigu XXII<br />

85 A su carru, cun su fuette in manu,<br />

infattis che pighesit chen’isettu<br />

e, bettende un’urùlu disumanu,<br />

sa parìglia ponzesit in apprettu!<br />

E tue, o Zeus mannu, ‘e su Dardanu<br />

ancora t’olvidesti, ca rispettu<br />

podias minter nessi in Pê-velotze<br />

s’ùltima pro vittire beffe atrotze!<br />

86 In su pàtriu logu, ue adoradu<br />

fit che deus Ettòrre e ue ruttu<br />

fit gherrende che sempre a cor’alluttu,<br />

ello a tales offesu e umiliadu<br />

deviat Troe, insambentadu e bruttu,<br />

bider s’eroe sou trisinadu!<br />

E da’ sa rocca d’Ìlion tant’orrore<br />

finas sa mama ‘idesit, oh dolore!<br />

87 Su ‘elu che furriesit de reina<br />

e sos pilos ch’in conca aiat canos<br />

s’istratzesit cun ambas duas manos<br />

a ticchìrrios de morte, sa mischina!<br />

E pranghesit su babbu sa ruina<br />

galu isse urulende... e sos Dardanos<br />

a una ‘oghe! E finas Tròia, isfatta,<br />

pariat pronta a ruer paris patta!<br />

88 E a cantos chirchende d’impidire<br />

fin a Priàmu d’abberrer in s’ora<br />

sas giannas dardaneas (ca ‘essire<br />

che cheriat su ‘etzu lestru a fora),<br />

che boltadu ‘e cherveddu, ‘e los muttire<br />

tentesit isse invochende ancora<br />

su nòmene d’Ettòrre gloriosu,<br />

iscudéndesi a terra tirriosu:<br />

754


Sa morte de Èttore<br />

89 –Lassàdemi tuccare da ‘s’eroe<br />

tristu ‘e Fitia... già bi ando solu!<br />

Su suddu bos cumprendo, ma chi proe<br />

m’est dovere! S’edade e-i su dolu<br />

d’unu babbu li dian poder oe<br />

su coro ammoddigare. Su consolu<br />

li pedo ‘e mi torrare a fizu meu.<br />

Forsis betzu no est finas Peleu?<br />

90 Cantos fizos m’at mortu... ohi cantos...<br />

giòvanos tottu e fortes, ite prendas!<br />

Ma fit Ettòrre de tantas siendas<br />

sa pius rara, ispantu ‘e sos ispantos!<br />

Si sun custos sos ùltimos piantos<br />

pranghe, o coro, ne prima t’arrendas<br />

d’aer pedidu gràscia e affriscione<br />

pro s’isteddu prus giaru d’Ilione!–<br />

91 «E prîte –mi dimando– ‘alu so ‘ia<br />

s’est ch’in domo non prango a fizu meu?<br />

–urulesit sa mama che in teu–<br />

Tue sa glòria nostra, s’allegria...<br />

tue s’ispera ‘e donzi dardaneu!<br />

Pretziadu che s’olìmpica Ghia<br />

fis da’ sa zente tua, Èttore mannu!<br />

E como, o Zeus... como? Assiat dannu!»<br />

92 Intantu, chen’ischire ‘e su maridu,<br />

si nd’istait Andròmaca tessende<br />

in sas istàntzias suas, isettende<br />

chi nd’esseret a domo recuidu.<br />

Ch’aeren sas antzillas iscaldidu<br />

una labia d’abba lis fit dende<br />

in s’ora su cumandu... ma su Fadu<br />

bi l’aiat pro sempre già furadu!<br />

755<br />

Su piantu de<br />

Andròmaca


Càntigu XXII<br />

93 Che bentu, in su mentre, tirriosu<br />

da’ sa turre a orijas l’arrivesit<br />

un’ùrulu cumpattu e, lastimosu,<br />

unu piantu longu. Li ruesit<br />

da-e manos sa rucca e affannosu,<br />

siddéndesi, su coro s’intendesit<br />

e mùcculas sas ancas! In arguai<br />

abboghinesit tando: –Non siat mai!<br />

94 Duas de ‘ois, antzillas, tuccade<br />

fattu meu... ajozi... c’apo intesu<br />

sa ‘oghe ‘e sogra mia, chi rappresu<br />

m’at su sàmbene in càscia... coittade!<br />

Raju mannu a s’ilìaca tzittade<br />

devet esser faladu! Ìstache attesu,<br />

mal’annùntziu, da’ sas orijas mias!<br />

Si m’allizan però già sas pupias!<br />

95 Èttore... vida mia... ’essidu a fora<br />

primu che sempre ses da’ Ilione?<br />

Emmo ch’est gai! Tue ‘e Mirmidone<br />

non la times sa lantza atterradora!<br />

E forsis... forsis...– E currinde in s’ora<br />

cun su coro che mai a trimizone<br />

ch’ ‘essesit da-e domo rea-rea<br />

e sas isclavas fattu... fintz’a Scea!<br />

96 A sa lómpida, lestra a s’accerare<br />

istesit da’ sa turre dardanea<br />

e paris lestra in tottu a s’abbizare<br />

de sa sorte d’Ettòrre! A s’ala achea<br />

l’ ‘idesit da’ sos caddos trisinare<br />

de Pê-velotze e, chena prus tenea<br />

intendéndesi in coro, che falesit<br />

longa per terra e si dismajesit!<br />

756


Sa morte de Èttore<br />

97 Sa corona perdesit maestosa<br />

da-e conca, sa benda immaculada<br />

chi bi la manteniat affianzada,<br />

su ‘elu ‘e seda chi Venus diosa<br />

l’aiat dadu sa die ch’isposa<br />

si che l’aiat Èttore portada<br />

da-e Tebe Ipoplàcia a Ilione<br />

cun gosu e bantu de sos d’Etione.<br />

98 Sas connadas luego l’inghiriesin,<br />

parentes e amigas a chimentu,<br />

ca morta s’iscuredda la crêttesin<br />

a tales fit rendída in su momentu<br />

e bianca che chera! Chen’ ‘istentu<br />

tando s’abba in sa cara li ‘ettesin,<br />

sulèndela in pius, sempr’a pibios,<br />

pr’ ‘ider si li torràini sos brios!<br />

99 E cando, pustis pagu, in sensos suos<br />

torresit sa reina: –Èttore meu,<br />

–urulesit pianghinde– nos at Zeu<br />

bogadu a mundu paris ambos duos<br />

cun su matessi Fadu tristu e reu!<br />

Acco’ lómpidu in custos giassos tuos<br />

s’ùltimu mal’ordinzu a finitia!<br />

Ahi chi mai... mai lu crêia!<br />

100 Prîte in Placo 7 buscosa partorida<br />

m’at mama? Prît’Etìone allevadu?<br />

M’aeren mezus negada sa vida!<br />

Ahi corruttu ch’in domo est faladu!<br />

Viuda deo... su fizu orfanadu...<br />

gai piticu... o prenda isvanessida!<br />

Ghia non l’as a esser, ne difesa;<br />

ne isse amparu a tie in sa ‘etzesa!<br />

757


Càntigu XXII<br />

101 Ca si puru fuerat a sa morte<br />

in custa gherra lagrimosa e dura,<br />

b’at aer chie cun trassa o cun fura<br />

menguante l’at a rèndere sa sorte!<br />

Addaghi restat una criadura<br />

chen’affianzos, o Ettòrre forte,<br />

finas lu lassan solu e in s’affogu<br />

sos ch’aiat cumpagnos in su giogu!<br />

102 Cun su piantu in ojos fittianu,<br />

a su giannile s’at a presentare<br />

de custu o cuddu che pedulianu<br />

su chìrriu de sa ‘este a li tirare!<br />

E si calcunu a li ponner in manu<br />

calchi cantu ‘e cosa at a pensare,<br />

mossu est ch’attattat un’iscutta ebbia,<br />

no chi torrat in coro s’allegria!<br />

103 Àtere, forsis, cun ghigna de cane,<br />

foras catzendechelu da-e domo,<br />

l’at a narrer, neghéndeli su pane:<br />

–Inoramala bae, non ch’est como<br />

cun nois babbu tou!– E s’assomo<br />

custu suddu a su dannu, iguddane<br />

mezus mi che disizo, umpare a chie<br />

fit lughe pro su fizu e pro a mie!<br />

104 Anzoneddu ‘e mama... Astianatte!<br />

“segnore –ti nomain– de sa ‘idda” 8<br />

da-e sende attaccadu a sa mamidda!<br />

Già t’amos allevadu a mele e latte!<br />

Ma da-e fogu mortu un’istinchidda<br />

coment’est chi si pesat? Chi l’agatte<br />

cheret adducas unu lumen nou,<br />

pobiddu meu ‘onu, a fizu tou!<br />

758


Sa morte de Èttore<br />

105 O babbu disdicciadu, in oriolu<br />

prus non recuis como a l’imbuccare<br />

meuddu e primulatte o a consolu<br />

in sos benujos a l’ingiogatzare!<br />

In sas naves acheas, ite dolu,<br />

sas carres nudas t’an a divorare<br />

prima sos canes e sos bermes poi<br />

de cantu ti bi lassan... ahi, ohi!<br />

106 Nudu!... che cando in domo, ànima mia,<br />

non nd’aeres de pignos arribbados<br />

dignos de unu Re e recramados<br />

da-e manos de rara valentia!<br />

Ma già ch’in Tròia no as aer ria,<br />

pro t’onorare chi ‘enzan brujados<br />

apo a cumandare... própriu gai!–<br />

E tottu a una ‘oghe: –Ohi, ahi!–<br />

759


Càntigu XXII<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTIDUÉSIMU<br />

1 s’Antenoride [...] : Agènore, fizu de Antènore troianu.<br />

2 s’isteddu ‘e Sìrio [...]: S’isteddu pius lughente de sa costellassione<br />

de su Cane Mazore, giamadu puru “Su cane de Orione”, catziadore<br />

famosu ‘oltadu in isteddu paris cun su cane sou. S’accherada sua<br />

annùntziat s’istiu, carradore de caldu e de maladias.<br />

3 a sa torrada [...] : A sa torrada in gherra de Achille, pustis de sa<br />

morte de Pàtroclo.<br />

4 Enìalu [...]: Istivinzu de su deus Marte o Ares, mere soberanu de<br />

sa gherra.<br />

5 d’Ésperu s’istella [...]: Sa prima e pius lùghida istella chi s’accherat<br />

in chelu poi iscurigadu.<br />

6 e Paris frade meu [...]: Segundu sos antigos, s’ómine, in puntu ‘e<br />

morte, aiat su podere de sa profetzia. Èttore, morzende, annùntziat<br />

a s’inimigu sa morte sua pro manos de su frade, Paris, tales che vinditta<br />

de ómines e deos. Galu in su Càntigu XIX^ Xantu aiat profetizadu<br />

sa morte a Pelide, ma non in manera gai pretzisa.<br />

7 Placo [...]: Montagna buscosa de sa Mìsia, ue regnaiat Etìone, su<br />

babbu de Andròmaca.<br />

8 “segnore -ti nomain- de sa ‘idda” [...]: Astianatte, infattis, in limbazu<br />

gregu, cheret nàrrere “segnore de sa ‘idda”.<br />

760


ILIADE<br />

CÀNTIGU VINTITREÉSIMU<br />

SAS ONORÁNTZIAS PRO PÀTROCLO<br />

Chertende a punzos


Càntigu XXIII<br />

SUMMÀRIU<br />

Su teu de Achille Ottavas 1-6<br />

S’ùltimu accunortu 7-11<br />

Sa dulche visione 12-21<br />

Sa léttiga ‘e su dissipu 22-28<br />

Achille si nde segat sos pilos 29-38<br />

S’ùltimu fogarone 39-46<br />

Sas relìchias de Pàtroclo 47-50<br />

Sas garas in onore de Pàtroclo 51-58<br />

Sos cunsizos de Nèstore ad Antìlocu 59-68<br />

Sa partèntzia de sos carros 69-71<br />

Eumelu e Diomede 72-76<br />

Antìlocu e Menelau 77-83<br />

Idomeneu e Oileu si brìgana 84-91<br />

Diomede ‘inchidore e... sos àteros 92-98<br />

Sa protesta de Antìlocu 99-103<br />

Sa chènscia de Menelau 104-106<br />

Antìlocu pedit perdonu a Menelau 107-112<br />

Achille prètziat a Nèstore 113-120<br />

Chertende a punzos: Epeu e Eurìalu 121-130<br />

S’acchintada: Telamone e Odisseu 131-138<br />

Sa cursa a pê’ 139-143<br />

Ulisse ‘inchidore 144-148<br />

Sa gara de s’ispada 149-154<br />

S’imbolu de s’aiscu 155-159<br />

Sa proa de s’arcu 160-166<br />

S’imbolu de sa lantza 167-169<br />

762


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

1 Sende in Tròia sa sorte ‘e Priameu<br />

cuddos 1 pianghinde che disisperados,<br />

a sas naves insoro fin torrados<br />

sos gherradores d’Argo a un’ ‘oleu.<br />

Ma non cherfende su fizu ‘e Peleu<br />

chi s’esseren sos suos abbandados:<br />

–Mirmìdones, –lis nêsit– m’intendide<br />

e una ‘olta ancora m’obbedide!<br />

2 Sos caddos attaccados los lassade<br />

galu a sos carros, non los isseddedas,<br />

e prontos a li rèndere siedas<br />

a Pàtroclo onzi onore e dignidade!<br />

Pro tres bias ch’in tundu li giredas<br />

cumandan affriscione e piedade.<br />

Fattu meu tuccade... e pustis solu<br />

los isprendide e dàdebos consolu!–<br />

3 Cun un’ùrulu longu tott’umpare<br />

lestros li desin s’accussentimentu<br />

e, ponìndeli fattu, in su momentu<br />

in tundu comintzesin a girare<br />

a su mortu cumpanzu e a pesare<br />

altu finas a chelu su lamentu!<br />

E lis creschesit Teti a tottucantu<br />

in su mentre sa ‘oza ‘e su piantu.<br />

4 S’àrdia pro tres boltas a puntinu<br />

li curresin, su nomen invochende<br />

a dogni furriada e aundende<br />

de làgrimas de dolu su terrinu.<br />

Sas manos, pustis, Achille divinu<br />

ancora insambenadas isterrende<br />

subr’a s’amigu, abboghinesit: –Frade,<br />

gosa ‘e cust’ora, si b’at gosu in s’Ade!<br />

763<br />

Su teu<br />

de Achille


S’ùltimu<br />

accunortu<br />

Càntigu XXIII<br />

5 Accomi prontu a ti render s’onore<br />

chi ti promittei, ànima pura!<br />

Mortu a inoghe ti nd’ ‘atto a Ettòre<br />

pro lu dare a sos canes in pastura!<br />

Dóighi dardaneos de valore,<br />

in su fiore de sa gioventura,<br />

galu che ‘occo pro glòria e mentou<br />

e los brujo in su fogu a fiancu tou!–<br />

6 Nênde gai, su corpus martoriadu<br />

de s’ilìacu eroe nde trazesit<br />

a su tùmbaru accurtzu e lu ponzesit<br />

a cara a terra, che imbenujadu<br />

innanti a s’amigu! Cumandesit<br />

infinis, suddisfattu, ch’approntadu<br />

b’aeren bustu mannu, pr’accunortu<br />

de cantos pianghinde fin su mortu.<br />

7 De sas armas de brunzu s’ispozesin<br />

sos Mirmidones tando e a isgiungher<br />

da’ sos carros sos caddos coittesin<br />

e a los iscappare. Posc’a pungher 2<br />

barveghes rassas e crabas pensesin,<br />

porcos e anzones e a b’aggiungher<br />

linna russa a su fogu, ‘en’appetzada,<br />

pro chi esseret sa braja falada.<br />

8 E, felchida sa petta in sos ispidos,<br />

l’arrustesin... leende a mandigare<br />

prus pro cumprire che pro s’attattare<br />

a tales si sentian affliggidos.<br />

Gai appena agabbadu de ‘ustare,<br />

pensende ‘e l’alleviare sos sentidos,<br />

a sa tenda sos d’Argo ‘e prim’Atreu<br />

ch’accumpagnesin su fizu ‘e Peleu.<br />

764


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

9 Lómpidos cue, d’abba unu lebreri<br />

luego li fattesin iscaldire,<br />

crêinde chi sas manos volenteri<br />

disizerat s’Eroe ‘e si frobbire.<br />

Ma, refudendebilis, su gherreri<br />

finas giuresit: –Mi pottat colpire<br />

cun sa ‘értiga sua Zeus Mere<br />

si toccher’abba 3 prima ‘e su dovere!<br />

10 Innanti b’est s’obblìgu pro sos bios,<br />

e pro a mie prus de tottu ancora,<br />

d’arremiarzare linna meda in s’ora<br />

pro li render sos ùltimos adios<br />

cun su fogu. Galu sos pilos mios<br />

che devo in sa fiara destruidora<br />

paris cun tottu s’àteru ‘ettare<br />

e cun su corpus sou dissipare!<br />

11 Tue intantu, o Atride Agamennòne,<br />

chi ‘ènzana sos truncos approntados<br />

e sas sidas cumanda e assentados<br />

pro su bisonzu a unu muntone.<br />

Pustis ch’apat Patròclo ‘e sos soldados<br />

su piantu de s’ùltim’affriscione<br />

fintz’a benner chijina e una losa,<br />

a nomen d’Argo, paris dignitosa.–<br />

12 Nêsit; e cant’aiat in prenettu<br />

lêsin a l’approntare sos d’Atreu.<br />

Tand’a s’ispiàggia su fizu ‘e Peleu<br />

ch’ ‘essesit a sa sola e, in s’isettu,<br />

de si ch’abbandare in unu trettu<br />

pensesit, ue fit su mare arreu<br />

abbolottadu e-i s’introna e tzocca<br />

fittianu ‘e sas undas contr’a rocca.<br />

765<br />

Sa dulche<br />

visione


Càntigu XXIII<br />

13 S’isterrijesit... galu lagrimende,<br />

chen’asséliu perunu a sa ‘errina,<br />

finas a cando, che suave frina,<br />

non l’abbratzesit su Sonnu, allizende<br />

in isse donzi briu e in sa marina<br />

lasséndelu drommidu! Pessighende<br />

infattis sutt’a Tròia a Priamide<br />

med’istraccadu si che fit Pelide!<br />

14 Acco’ luego ch’in sonnu l’ ‘enzesit<br />

s’umbra ‘e s’amigu sou disdicciadu,<br />

oji-lìmpiu che prima, ‘en’agontzadu<br />

in melmos e bestires. S’assentesit<br />

accurtz’a isse, e cun boghe li nêsit<br />

dulche e detzisa.–O Achille istimadu,<br />

duncas drommis! E non pensas a mie?<br />

Send’ ‘eo ‘iu non fis deasie!<br />

15 M’olvìdas mortu invece! Ahi tristura!<br />

Non mi neghes ancora ‘e sa piedade<br />

sa gràscia estrema! Dami sepultura,<br />

pro chi, ‘iampadu s’Acheronte, a s’Ade<br />

potta lomper luego. E dami, o frade,<br />

sa manu tua, ùltima dulcura,<br />

pro chi l’istringa. Appoi ‘e s’interru<br />

nemos bessit pius da’cuss’inserru!<br />

16 Oh, chi prus mai deo e tue, solos,<br />

nos los amos a poder cunfidare<br />

segretos e suspiros pare-pare!<br />

Nos at su Fadu de tales consolos<br />

e pro sempre brivadu... e noittolos<br />

dannos est ordinzende: ‘e ti leare<br />

da-e ojos sa lughe at decretadu<br />

sutt’a Tròia superba, o disdicciadu!<br />

766


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

17 M’isculta tando e, si lu bramas, faghe<br />

ch’a mìsciu appare in sa matessi losa<br />

che relìchia reposen amorosa<br />

sos ossos tuos e mios, in paghe!<br />

Nos at a parrer mancu dolorosa<br />

tando s’astrura ‘e s’orrorosu umbraghe<br />

e pius pagu crudele sa sorte<br />

s’aunidos restamos in sa morte!<br />

18 Gai comente in s’affettu ‘e Peleu<br />

creschemis, unu a s’àteru cunfortu,<br />

(da’ cando da’ Opunte babbu meu<br />

mi nde ‘attesit, ca b’aia mortu<br />

gioghende a dados e pr’isbàgliu reu<br />

d’Anfidamante s’ùnicu accunortu!)<br />

a tales fintz’in s’ùltimu reposu<br />

s’istare umpare nos siat de gosu!<br />

19 In sa d’oro massitzu tecla rara<br />

ch’unu die ti desit Teti santa<br />

duncas dispone, o divina pianta,<br />

chi sas chijinas nostras, sorte giara!<br />

resten e pro s’eternu accanta-accanta!–<br />

E Pê’-velotze, fisséndelu in cara:<br />

–E prîte, ànima mia, ses torradu<br />

e mi faeddas cun tonu accoradu?<br />

20 Emmo, non dudes pro cussu disizu...<br />

su chi bramas bram’ ‘eo... ma intantu<br />

a mie ti nd’accùrtzia... ‘alu un’aizu<br />

istringhìmunos forte e de piantu<br />

si tatten ambos coros, chizu a chizu!–<br />

Nêsit; e versus s’amorosu incantu<br />

tremuleos sos bratzos allonghesit...<br />

ma s’Umbra che fumatza li fuesit!<br />

767


Sa léttiga ‘e su<br />

dissipu<br />

Càntigu XXIII<br />

21 Si nd’ischidesit a su disingannu<br />

cun sa mente luada e, suspirende,<br />

nêsit s’Eroe de Fitia mannu:<br />

–Sas Ànimas de s’Ade, so ‘idende,<br />

bias paren a nois (oh, ingannu!)<br />

ma sun upas ebbia! Faeddende<br />

cun Pàtroclo già fia pag’insara<br />

che in persone... ma fit s’Umbra cara!–<br />

22 E li brotesit che abba da’ ‘ena<br />

galu su prantu, fùrridu, bundante,<br />

chena sulenu perunu a sa pena!<br />

E tales Eos, sa chizi-brillante,<br />

l’agattesit istérridu in sa rena<br />

a s’ ‘essida in su carru triunfante!<br />

A s’arborinu intantu a Merione<br />

aiat cunvocadu Agamennòne.<br />

23 Su cumandu li desit de tuccare<br />

cun maicantos mulos e soldados<br />

a sos buscos d’affacca a bi segare<br />

linna bundante. E-i cuddu, iscultados<br />

sos disizos, a sos órdines dados<br />

ponzesit mente chena bistentare.<br />

Gai in medas cun funes e bistrales<br />

ch’ ‘essesin lestros cun sos animales.<br />

24 Lêsin un’utturinu e, a s’altza e fala<br />

peri iscameddos, istrampos, mattedos,<br />

unu assegus de s’àteru, a una pala<br />

desin de s’Ida ricca d’arvuredos.<br />

Cue suerzos, élighes, chessedos<br />

nd’ismutzurresin, che postos a gala,<br />

los appetzesin a cantos che pare<br />

galu pensende de los affunare.<br />

768


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

25 Affasciesin sas sidas a puntinu,<br />

barriesin sos mulos e in s’ora<br />

recuesin pressosos, su caminu<br />

istragosu d’innante lênde ancora!<br />

In s’ispiàggia, appenas pagu fora<br />

da’ ue s’unda abbojat su terrinu,<br />

sa linna, a s’arrivida, isgarrighesin<br />

e remiarzu mannu b’approntesin!<br />

26 S’armadura de brunzu Mirmidone<br />

nêsit tando a sos suos de s’ ‘estire,<br />

che a festa sos caddos de frunire<br />

e de tuccare che in pultescione<br />

cun su mortu a s’ultìmu fogarone.<br />

Fattesin gai... e acco’ partire<br />

a innanti sos carros, affilados,<br />

e fattu-fattu, a mizas, sos soldados.<br />

27 E, gittu a palas da’ sos de Fitia,<br />

Pàtroclo in mes’a issos, covaccadu<br />

da’ sos pilos chi s’aian segadu<br />

sos amigos prus caros, che a porfia,<br />

pro làstima e onore; e in angustia,<br />

tenìndeli sa conca, ojimbidradu<br />

s’Eroe ‘e sos eroes, cun sa morte<br />

pintada in cara e d’isse pius forte!<br />

28 Posca, addaghi lompesin a su logu<br />

de su dissipu e de si ch’assentare<br />

a corona agabbesin tott’umpare,<br />

subr’a sa chea pro s’ùltimu allogu<br />

collochesin su mortu. E fit su fogu<br />

de chentu tedas prontu a l’allumare<br />

su remiarzu cun piedosu affettu,<br />

cand’apesit Pelide àteru apprettu!<br />

769


Achille si<br />

nde segat<br />

sos pilos<br />

Càntigu XXIII<br />

29 Sos tzuffos suos brundos che-i s’oro,<br />

chi cunsacradu aiat Peleu<br />

a su riu ‘e Fitia 4 cun decoro,<br />

si mutzesit, narende: –Babbu meu<br />

indebadas, o Spérchiu 4 , a man’in coro,<br />

si recuidu da’ cust’impeleu<br />

biu nd’essera, t’aiat promintu 4<br />

sos pilos mios longos fin’a chintu!<br />

30 Galu chimbanta màscios ti deviat<br />

rassos sacrificare in su ‘enale<br />

u’est su templu tou, o Immortale!<br />

Gai nessi su ‘etzu isperaiat...<br />

ma non l’adempis tue! E tando siat<br />

s’ùltimu donu a chie coriale<br />

apesi che niune e caru in vida,<br />

giaghi negada m’est sa recuida!–<br />

31 Nêsit; e in sa manu de su mortu<br />

su màttulu ‘e sos pilos collochesit,<br />

mentres d’affriscione e d’iscunfortu<br />

un’àter’unda in chizos s’intendesit<br />

de piantu onzi gregu e succuttesit.<br />

E fit ruttu su sole e in su portu<br />

chen’inchesu fit Pàtroclo restadu<br />

si própriu Achille no aeret nâdu:<br />

32 –Chi recuan cumanda, Agamennòne,<br />

sos gherreris acheos a bustare,<br />

giagh’an prantu bastante in l’onorare.<br />

A s’esércitu toccat Mirmidone<br />

de l’inchender s’ultìmu fogarone<br />

e sas chijinas de ponner a pare!<br />

Sos cumandantes chi resten ebbia<br />

d’Argo cun nois fintz’a finitia.–<br />

770


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

33 In l’intèndere su Re de sos Rese<br />

dispidesit luego s’attrumada,<br />

mentr’in tundu a sa chea arremiarzada,<br />

longa e larga a narrer chentu pêse,<br />

lêsin sos de Fitia, a ses a sese,<br />

una chedda d’ ‘arveghes seberada<br />

a b’iscannare e, corrilunados,<br />

a ispojolare maicantos fiados.<br />

34 S’ozu de sos trippales nde leaiat<br />

da’ onzi ‘èstia Pelide pressosu<br />

e subr’a su cumpanzu, coidadosu,<br />

da’ conca a pêse che l’assentaiat 5<br />

e broccas galu bi collocaiat<br />

mes’ingrusciadas d’unghentu olorosu<br />

e de mele pienas, pro su mortu<br />

e pro sos Deos déghile accunortu.<br />

35 Battor caddos, depustis, volenteris<br />

cun s’ ‘entinnu che sole lutzighente<br />

ch’ispinghesit in mesu de repente,<br />

onore pro su Mere ‘e sos gherreris 6 .<br />

De sos canes ch’aiat isterzeris<br />

(noe in tottu), duos prontamente<br />

nd’isbulesit cun sa leppa d’attarzu<br />

ponindechelos in su remiarzu.<br />

36 Sos dóighi gagliardos giovaneddos<br />

cun ira mala, infinis, settesciesit<br />

passéndelis s’ispada in anguleddos<br />

e, leada una teda, che l’ ‘ettesit<br />

in sa léttiga manna. Abboghinesit<br />

tand’a su mortu, che fora ‘e cherveddos:<br />

–Bene t’agattes in su regnu ‘e s’Ade,<br />

Pàtroclo meu, pro s’eternidade!<br />

771


S’ùltimu<br />

fogarone<br />

Càntigu XXIII<br />

37 Acco’ mantesas sas promintas mias:<br />

dóighi dardaneos de valore,<br />

che a tie ‘e sa vida in su fiore,<br />

as a costazu in sas fiaras bias!<br />

Ne at aer Ettòrre tant’onore,<br />

mortore tou, cuntentu nde sias,<br />

ca lu dao a sos canes in pastura!–<br />

Nêsit; e s’abbandesit in tristura.<br />

38 Ma non fin cue sos canes ancora<br />

aisettende a li felchire dentes,<br />

ca Venus e Apollo onnipotentes<br />

bizende fin su corpus a dogn’ora,<br />

frighéndeli sa prima amparadora<br />

unghentos d’ozu ‘e rosa lutzighentes,<br />

cun una nue s’àteru impidende<br />

a su sole ‘e l’ ‘attire che pudende.<br />

39 Su fogu imperistantu a grea a grea<br />

fit teninde, fumende de continu<br />

chena catzare fiaras. A Borea,<br />

altzende a chelu una coppa de ‘inu,<br />

tand’invochesit Achille divinu<br />

e a Zefìru, promittende intrea<br />

una chedda de lis sacrificare,<br />

si b’aeren suladu ambos umpare.<br />

40 In su l’intender, Iris pê-lezera<br />

a su logu pensesit de sos Bentos<br />

de ch’ ‘essire, ‘olende a mes’aera.<br />

Da-e Zefìru in dulches ausentos<br />

los agattesit tottu e a manera<br />

chi l’eren bida fattesit. Cuntentos,<br />

a s’annotu, ch’esseret avantzada<br />

li nêsin che a gala a sa Biada.<br />

772


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

41 «Trattenner non mi potto, perdonade!<br />

–lis rispondesit pressosa– Tuccare<br />

da’ s’Etìope devo e presentziare<br />

a sacrifìtzios mannos. M’iscultade,<br />

o Borea e Zefìru: in unidade<br />

bos invocat Achille, pr’abbivare<br />

in sa léttiga ‘e Pàtroclo sas fiaras<br />

e onoràntzias bos promittit raras!»<br />

42 Si dispidesit chen’àter’isettu<br />

s’Imbasciadora ‘e sa Corte divina<br />

e, paris lestros, a una ‘errina,<br />

ambos bentos ch’ ‘essesin in apprettu,<br />

bulluzende s’istérrida marina.<br />

Lómpidos pustis a su cadalettu<br />

fumante d’Ilione s’unfiésini<br />

e altas sas fiaras si pesésini!<br />

43 A totta notte sighesin su fogu<br />

a b’abbivare a prenos pumones,<br />

mentres sa ghia de sos Mirmidones<br />

a pês de Pàtroclo e peri su logu<br />

coppas de ‘inu de dulches budrones<br />

isparghesit continu, in affogu<br />

s’Umbra ‘e s’amigu tottora invochende,<br />

como a pibios e posca urulende.<br />

44 Tales comente pranghet de su fizu,<br />

noellu isposu, unu babbu sa morte<br />

e malaighet s’infelitze sorte<br />

in l’ ‘ider brujende e marturizu<br />

proat crudele, gai, paris forte,<br />

fit d’Achille su dolu in assimizu,<br />

s’est ch’a terra a succuttos s’iscudiat<br />

e trijinone in tundu furriaiat!<br />

773


Sas relìchias<br />

de Pàtroclo<br />

Càntigu XXIII<br />

45 Ma cando imbasciadora ‘e lughe noa<br />

s’istella ‘e Lutziferru 7 si tudesit<br />

ed Eos bella, ‘enìndeli a coa,<br />

su mundu ‘alu una ‘olta indeoresit,<br />

acco’ ch’a finis sa fiara ‘enzesit<br />

dissipadora e, poi ‘e tanta proa,<br />

recuesin sos Bentos ambos pare<br />

undas pesende in su tràciu mare.<br />

46 Tucchesit tando in brama de reposu<br />

attesu da’ sa léttiga Peleu<br />

e, in l’ ‘ider, su Sonnu affriscionosu<br />

sos chizos li faschesit a recreu.<br />

Ma d’unu sustu ebbia apesit gosu,<br />

giagh’in si reunire da’ s’Atreu<br />

sa ciarra ‘e sos soldados li seghesit<br />

cuvios e sulenu e l’ischidesit.<br />

47 Frighéndesi sos ojos nêsit tando:<br />

–O re Atride, o Panacheos 8 frades,<br />

cun su ‘inu nieddu raccumando<br />

d’istudare su fogu e, si parades<br />

a su chi pedo orijas, solu cando<br />

prus non si pesat fumu, nde pijades<br />

sas relìchias de s’amigu inchesu.<br />

Duda non b’at: sun sas chi sun in mesu!<br />

48 In una giorra de las remunire<br />

pustis naro de oro, imboligadas<br />

cun s’ozu ‘e duos fiados 9 , sizilladas,<br />

finas a cando s’an a reunire<br />

a sas chijinas mias! In debadas<br />

diazis una losa costruire<br />

com’imponente. Duncas m’intendide:<br />

déghile, mortu deo, la faghide!–<br />

774


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

49 Nêsit Pelide; e cuddos cun su ‘inu<br />

sas ùltimas fiaras istudesin<br />

e sos ossos biancos nd’accogliesin,<br />

pianghende, de Pàtroclo mischinu.<br />

Cun s’ozu ‘e sos trippales los faschesin,<br />

pustis cun bendas de càndidu linu,<br />

de los serrare déndesi penseri<br />

in unu d’oro appositu fortzeri.<br />

50 In s’isettu ‘e li dare sepultura,<br />

a sa tenda ‘e s’amigu chen’imbaru<br />

su relichiàriu che portesin caru,<br />

mentr’àteros, sestada sa mesura<br />

de sa losa, si lésini pressura,<br />

tott’in tundu a sa léttiga e cun raru<br />

amorosu impignu, ‘e comintzare<br />

sos fundamentos a b’ammanizare.<br />

51 Su trettu, intantu, aiat seberadu<br />

pro sas garas Pelide de onore<br />

e da’ sa nave nd’aiat carradu<br />

trìbides, broccas, brunzos de valore<br />

pro pannu a dogn’atleta ‘inchidore<br />

e caddos e laghinza e madrigadu,<br />

mulos, bijos e isclavas ancora<br />

bellas che a puddiles s’aurora!<br />

52 A innante sos prèmios detzidesit<br />

pro sa cursa ‘e sos carros: d’assignare<br />

a su primu una fémina pensesit<br />

bona padrona ‘e domo e de li dare<br />

cun asas unu trìbide; cherfesit<br />

un’ebba a su segundu regalare<br />

cun unu mulu in titta, d’annos sese,<br />

e, ìnnida, una brocca a su ‘e trese.<br />

775<br />

Sas garas<br />

in onore de<br />

Pàtroclo


Càntigu XXIII<br />

53 A chie cuartu s’esseret distintu<br />

duos talentos daiat pro pannu<br />

e unu labiolu pro su cuintu<br />

mai trattadu, ‘e ramu, tundu e mannu.<br />

E nêsit, pustis, non pius astrintu<br />

in bula che a prima da’ s’affannu:<br />

–O Atrides, o Gregos, m’iscultade<br />

e a Pàtroclo ancora l’onorade!<br />

54 Acco’ sos prèmios chi s’ ‘alanzat chie<br />

si la senterat d’intrare in su chertu.<br />

Pro un’àter’eroe fintz’a mie<br />

s’isfida fit piàghida e, tzertu,<br />

nemos innanti meu che fit fertu,<br />

ca sos caddos chi tenzo, est deosie,<br />

e ch’apesit Peleu da’ Nettunu<br />

sun fiados chi non binchet niunu!<br />

55 Duncas arressa sa parìglia mia<br />

mi toccat de mantenner a un’ala,<br />

ca pius s’iscuderi, sorte mala,<br />

non tenet gloriosu d’una ia,<br />

isse ch’a donzi occasione ‘e gala<br />

cun abba e ozu che istella ‘ia<br />

lùghere lis faghiat corpu e giua,<br />

ca bi teniat che a cosa sua!<br />

56 E issos, che persones, tant’affettu<br />

li cumprendian... emmo... própriu gai!<br />

Miràdelos cuddane in arguai<br />

pranghinde murribàscios a profettu<br />

s’amigu chi non dên bider prus mai!<br />

Bois como leàdebos s’apprettu<br />

de currer pro a isse e a porfia,<br />

cuddos ch’an in cust’arte balentia!–<br />

776


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

57 Nêsit; e si fattesin a innante<br />

su de Fere Eumelu curridore,<br />

fizu d’Admetu, e mastr’intendidore<br />

de caddos che a pagos; su brillante<br />

Tidide, cun sa parìglia ‘e valore<br />

ch’a Enea furesit, in s’istante<br />

chi de sa vida fit pro lu brivare<br />

si non pensait Febo a l’ ‘ardiare 10 .<br />

58 E galu Menelau l’atzettesit<br />

su cumbidu ‘e s’eroe Mirmidone<br />

e cun Eta e Podargu 11 si mustresit:<br />

puddedra –cudda– chi Agamennòne<br />

da-e tales Echépolu 12 retzesit,<br />

ómine riccu meda ‘e Sicione 13 ,<br />

pro chi da-e su chertu troianu<br />

l’aeret isfrancadu su sovranu.<br />

59 Antìlocu, depustis, Nestoreu<br />

avantzesit, sos caddos trattenzende<br />

giuilongos, chi appeittighende<br />

catzain fogu da’ sos pês arreu.<br />

In su lu ‘ìdere, a unu ‘oleu,<br />

si l’accurtziesit su babbu narende:<br />

–Sol’appena m’isculta, o forte fizu,<br />

si mai bisonzeras de cunsizu!<br />

60 Zeus e Posidone ammaestradu<br />

t’an in cust’arte cun raros talentos<br />

gióvanu ancora, o tue fortunadu!<br />

Inte’ però sos ch’apo pensamentos:<br />

beru est chi lestru in su puntu signadu<br />

ses tue a furriare, ma sun lentos<br />

sos caddos tuos poi in s’istirada<br />

e chi ti colen cue est s’arriscada!<br />

777<br />

Sos cunsizos<br />

de Nèstore<br />

ad Antìlocu


Càntigu XXIII<br />

61 Cheret adducas chi nd’ ‘oghes a fora<br />

sas chi connosches astrùssias e trassas,<br />

si no su primu prémiu bi lis lassas!<br />

Prus de sa fortza, su mestieri in s’ora<br />

su segalinna impittat e ancora<br />

su piscadore, addaghi barca e nassas<br />

tzoccan sas undas e sos bentos rudes!<br />

Tue su própriu faghe e ne t’impudes!<br />

62 Chie ‘e sos caddos ch’at e de su carru<br />

troppu si fidat e si crêt seguru<br />

girat a largu sovente e s’abbarru 14<br />

finit chi perdet de sas brìglias puru;<br />

pius abbistu, invece, in cuss’isgarru<br />

de non rùere chircat chie, a misturu<br />

poninde abilidade e isperièntzia,<br />

at de sos fiados suos connoschèntzia.<br />

63 A sa làccana ‘e sutta si mantenet<br />

custu serente e, cun s’oju ficchidu<br />

in sos àteros carros, dat sighidu<br />

a su momentu giustu o los trattenet<br />

déndelis brìglia o a camu sizidu!<br />

Pro chi sa cursa posca non ti frenet<br />

o ti siat d’impìdu a sa ‘ittòria,<br />

inte’ custu e ténalu a memòria:<br />

64 Postu ‘e sa furriada at Mirmidone<br />

in fundu su signale, própriu inue<br />

de chercu o d’àteru unu mutzigone<br />

b’at non fràtzigu ancora (forsis cue<br />

in s’antigòria ‘e calchi campione<br />

bi fit sa tumba o su puntu fit ue<br />

caddos e carros devian ghindare,<br />

tales ch’a bois como in su chertare!).<br />

778


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

65 A destra de su tzippu dês notare<br />

duas pedras, comente a s’ala manca,<br />

chi paren tintas cun carchina bianca:<br />

sa pista est larga cue. In l’affrontare<br />

meleda cun sa roda ‘e ratzigare<br />

sas manchinas e, bilanciende s’anca<br />

a dovere e su corpus, dali brìglia<br />

e boghe imperiosa a sa parìglia.<br />

66 Si da’ sa curva nd’ ‘essis a innante,<br />

nemos leare ti podet su pannu,<br />

ca los obblìgas a giru prus mannu,<br />

ne balen caddos bonos a s’istante!<br />

Chi non t’atzuppes, mira, est importante<br />

a cussos crastos mannos, si no dannu<br />

podes patire e grae in cussu trettu<br />

chin gosu ‘e sos rivales e profettu.<br />

67 Duncas impitta cherveddu e prudèntzia<br />

e solu arrisca in su momentu giustu;<br />

si pones mente e resessis in custu<br />

nemmancu d’Arione 15 sa potèntzia<br />

(caddu d’Adrasto 16 de divin’essèntzia)<br />

ti at a poder dare calchi assustu,<br />

ne sos fiados de Laomedonte 17 ,<br />

sos mezus de sa terra, tenner fronte!–<br />

68 Appoi ‘e s’avvertèntzia, imbiadu<br />

ch’at su fizu a s’abboju Gereneu.<br />

Intantu su ‘e chimbe appresentadu<br />

si fit già: Merione. E Peleu<br />

intr’ ‘e un’elmu ch’aiat bettadu<br />

sas sortes. Las boghesit: Nestoreu<br />

bessesit primu, posc’Admetide,<br />

Menelau, Merione e su Tidide.<br />

779


Sa partèntzia<br />

de sos carros<br />

Eumelu e<br />

Diomede<br />

Càntigu XXIII<br />

69 Si pontzesin in fila, aisettende<br />

de sa partèntzia infinis su signale.<br />

Prima però, tra issos avantzende,<br />

sa furriada Achille puntuale<br />

lis pretzisesit, s’ingàrrigu dende,<br />

pro chi tottu esserat parinale,<br />

a su ‘etzu Fenice, ch’osservare<br />

deviat sa currella e relatare.<br />

70 A s’abbasciada ‘e sa manu, tzocchesin<br />

tott’umpare che tronu sos fuettes<br />

e da’ sa posta a bolu ch’istuppesin<br />

a s’intzitu sos caddos che coettes,<br />

a giua a bentu! Nues si pesesin<br />

de piùere altas e, che bettes<br />

de antigòrios zigantes gherreris,<br />

reos s’ ‘idian sos chimbe gherreris.<br />

71 Bramosos de ‘ittòria, a guvernare<br />

pensaian sos carros a puntinu,<br />

massim’a tottu ue su terrinu<br />

a iscameddos fit e boltulare<br />

lis si podiat, pro su saltiare<br />

de sas rodas. E gai de continu,<br />

a segunda ‘e su logu, lis daian<br />

brìglia isolta o bi lis tiraian.<br />

72 Su fatt’istat chi, primu, a sa ‘oltada<br />

s’appresentesit Eumelu in s’ora,<br />

fùrriu che bentu in die ‘e temporada,<br />

cun sa parìglia ‘e Troe ‘oladora<br />

a costazos però appitzigada,<br />

chi ghiende cun manu ‘alidora<br />

fit su fizu ‘e Tideu, in isettu<br />

de lu colare in su paris nettu.<br />

780


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

73 E coladu l’aiat, b’at de crêre,<br />

si ruer su fuette da-e manos<br />

non li faghiat de s’arcu su Mere!<br />

Ùrulos d’ira tando subrumanos<br />

bettesit isse da’ su dispiaghere<br />

bidinde d’Eumelu prus lontanos<br />

da-e sos suos, non prus apprettados,<br />

a donzi passu sos fogosos fiados!<br />

74 Ma non fuesit su divinu ingannu<br />

a s’oji-lìmpia Minerva gherrera:<br />

che bentu a s’eroe sou mannu<br />

torresit su fuette e violera<br />

sestesit noa e de peus dannu<br />

pro Eumelu, s’est chi a bisera<br />

sos presorzos li fattesit in s’ora<br />

e sas tiras de pedde posc’ancora!<br />

75 S’isgiunghesin sos caddos, bandiende,<br />

e sulcu mannu per terra lassesit<br />

sa punta ‘e sa timona istrisciende!<br />

Su carru fattu-fattu s’ ‘oltulesit<br />

e accurtzu Eumelu s’agattesit<br />

a una roda, pistu e sambenende<br />

da-e cùidos, fronte, bucca e nare,<br />

lagrimende e cun boza ‘e frastimare!<br />

76 S’illarghesit d’istintu su Tidide<br />

in s’ ‘ider su solovru e de vittire<br />

li deviat s’amigu resessire<br />

e, gràscias a sa fiza ‘e su Cronide,<br />

fintz’a innanti a tottu ‘e prosighire!<br />

A palas como be-i fit s’Atride,<br />

sos caddos apprettende cun ardore,<br />

e, fattu sou, Antìlocu ‘e Nestòre.<br />

781


Antìlocu<br />

e Menelau<br />

Càntigu XXIII<br />

77 «Bazi che bentu, bazi, caddos mios!<br />

–sa frua nêsit tando ‘e Gereneu–<br />

Non bos pretendo ‘e sighire a Tideu,<br />

giagh’Atena l’at créschidu sos brios<br />

a sa parìglia sua, ma prus prios<br />

de a bois sos de segund’Atreu<br />

sun de seguru e ne si dêt beffare<br />

Eta de ‘ois e de me umpare!<br />

78 Adducas los sighide, o pius mai<br />

da-e babbu isettàdebos carignu,<br />

ch’antzis bos bocchit... emmo, própriu gai,<br />

si pannu l’ ‘alanzades nudda dignu!<br />

Bolade... bazi... ‘olade che simmai...<br />

de lu colare mi leo s’impignu<br />

deo in s’istrintorzu ‘e sa furriada,<br />

dagh’intrat cue a brìglia tirada!»<br />

79 Su passu illonghesin ambos pare<br />

sos caddos, cumprendinde sos faeddos,<br />

finas a lomper, a coro a toccheddos,<br />

a sos de Menelau a s’accostare.<br />

Deviat cue Antìlocu notare<br />

chi fit s’andera totta a iscameddos,<br />

da’ sos rigores d’ijerru assulcada<br />

e de pischinas galu lazinada.<br />

80 Che l’apprettesit detzisu a cuss’ala,<br />

mujéndesi ‘e fiancu, s’atzuridu<br />

eroe ‘e Pilo e-i cuddu, allertidu,<br />

in s’ ‘ider accorradu: –Inoramala!<br />

Mantènelos sos caddos galu a pala,<br />

giagh’istrintu est su passu, o attrividu!<br />

Poi mi colas... posca... inte’ a mie:<br />

nos boltulamos si ghias gasie!–<br />

782


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

81 Nêsit d’Isparta su Mere in affannu;<br />

ma, che simmai l’aeret intesu,<br />

sighesit cuddu chena timer dannu!<br />

Gai appenas sos suos at rantesu<br />

prudente Menelau, a fùrriu mannu<br />

lu colesit Antìlocu e attesu<br />

si lu lassesit de cantu a lontanu<br />

ch’imbolat un’aiscu unu giovànu!<br />

82 L’abboghinesit cun tonu affeladu<br />

tando s’Atride: –Bae, conca ‘e lua,<br />

e bógati su coddu a moda tua!<br />

Faddìndenos ti nêmis accabadu...<br />

ma dês gigher lozana, e finas crua,<br />

pro cherveddos! Oh, mundu ‘oltuladu!<br />

Siat comente, non tzìrigas pannu<br />

si non giuras ch’est bissu sen’ingannu!–<br />

83 Posc’a sos caddos suos pro affeu:<br />

–In sa perricca sighide, ‘olade!<br />

In coa mi lassades tando, oddeu?<br />

Sas ancas da-e terra suppesade<br />

chi mùcculas non sunu! E ammentade<br />

chi sos fiados de su Nestoreu<br />

si dên primm’ ‘e a bois istraccare,<br />

ca gióvanos non sezis cant’a pare!–<br />

84 Nênde gai, lis desit totta brìglia<br />

e, che si punta l’aeret s’atzottu,<br />

cun pius briu sighesit su trottu<br />

sa de s’Atride lùghida parìglia,<br />

a non tzeder detzisa in sa puntìglia!<br />

Inghiriados intantu fin tottu<br />

a sa pista, res d’Argo e gherradores,<br />

abboghinende pro sos curridores!<br />

783<br />

Idomeneu<br />

e Oileu<br />

si brìgana


Càntigu XXIII<br />

85 E su de Creta mere fentomadu,<br />

ch’isperiende fit da’ un’altura,<br />

in s’abbizare chi fit giambiadu,<br />

a sa ‘essida da’ sa furriadura,<br />

su carru chi fit primu (sa frigura<br />

de su mùrtinu, in fronte istelladu,<br />

connottu aiat de s’eroe sou!),<br />

nêsit a sos Danaos che a comprou:<br />

86 –Los sebestades sos caddos furriende,<br />

amigos d’Argo, o los bido sol’ ‘eo?<br />

Sos ch’issara sa cursa fin ghiende,<br />

pro cantu s’oju imbatto e impreo,<br />

galu innanti non sunu! So pensende<br />

ch’apan patidu dannu, gai crêo,<br />

in su paris, fortzende sos fiados!<br />

Chi pare-pare si sian toccados?<br />

87 O sas brìglias fuidas da-e manos<br />

pro sa foga lis sunu e boltulados<br />

sos carros foravia e isfasciados?<br />

S’oju acutade e, pro cantu lontanos,<br />

de chie sun mi nâde sos fiados!<br />

Sos puddedros –nar’ ‘eo– sun galanos<br />

de s’etólicu fizu de Tideu<br />

sos chi sun avantzende a unu ‘oleu!–<br />

88 «Lassa sa ciarra e t’ista muttidu!<br />

–li rispondesit cun fele e fastizu<br />

tand’Oileu– A chie b’as bidu?<br />

Ma ses pàbaru, inte’, e non aizu!<br />

Àteros cue, cun s’oju ficchidu,<br />

e prus lìmpiu ‘e su tou, non su fizu<br />

sebestan de Tideu, ma de chie 18<br />

fit primu e primu restat, crê’ a mie!»<br />

784


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

89 E torréndeli muttu Idomeneu:<br />

–Chi ses limba de terpe già l’ischimos,<br />

ruzu e brigajolu, o Oileu!<br />

Ma, si nde ses cumbintu, iscummittimos!<br />

Una trìbide manna a la ponimos<br />

e galu unu lebreri? Primm’Atreu<br />

siat bonu zuighe e gai imparas,<br />

paghende, a t’atzertare ‘e su chi naras!–<br />

90 Che porcrabu feridu, ojiaumbradu,<br />

si l’accurtziesit Aiace d’iscattu,<br />

de li render bramosu paris piattu<br />

e non solu a faeddos! Capitadu<br />

fit finas calchi dannu, s’ammisciadu<br />

non s’esserat Achille e-i su fattu<br />

non nd’aeret truncadu abboghinende:<br />

–A mi nde la sessades coittende?<br />

91 Su de bos inzulzare in cara a tottu<br />

(e prîte poi?) non bos est detzente!<br />

E finas bois, si àtera zente<br />

fatterat simizante un’abbolottu,<br />

cagliare la diazis... tzertamente!<br />

In su chi crêt donzunu o at connottu<br />

duncas si nd’istet un’iscutta ebbia,<br />

ca lompende est sa cursa a finitia!–<br />

92 Manc’aiat cumpridu ‘e los muttire<br />

chi acco’ a Tidide, isfuettende<br />

sos caddos chena pasu, apparessire<br />

innant’a tottu, alta suppesende<br />

una nue ‘e piùere e lassende<br />

de sas rodas per terra in su currire<br />

un’arrolla signada appenas solu<br />

a tales fit lezeri cussu ‘olu!<br />

785<br />

Diomede<br />

‘inchidore e...<br />

sos àteros


Càntigu XXIII<br />

93 E addaghi sas brìglias lis tiresit<br />

a cussos lampos su dignu ‘inchidore<br />

(a rios li falait su suore<br />

a sa parìglia!), persegus furriesit<br />

su carru sou de raru valore<br />

e da’ sos cabos d’Argo che tucchesit<br />

pro bi retzire làudes e pannu<br />

s’eroe ‘e Salamina pius mannu!<br />

94 Ma già s’aiat Stènelo fidadu<br />

cun sos amigos a gridos e bantos<br />

sa fémina e sa trìbide leadu<br />

e mustrèndelas fin a tottucantos,<br />

abboghinende ‘e s’eroe famadu<br />

su nomen gloriosu! ‘E sos ispantos<br />

si nd’allegresit Diomede e tottu<br />

giuilesin cun isse ‘e s’abbolottu.<br />

95 Antìlocu de Pilo a unu ‘oleu<br />

lómpidu fit pur’isse peristantu,<br />

distantziende a segund’Atreu<br />

cun s’astrùssia ebbia e soletantu<br />

de una giua, ca si prus de tantu<br />

aeren illongadu su curreu<br />

coladu che l’aiat de seguru<br />

e in coa lassadu ‘e meda puru!<br />

96 Ca si restada fit assegus Eta<br />

pro su de Nestoride mal’arriscu<br />

cant’attesu che frundin un’aiscu,<br />

beru est chi posca, a sa noella appretta,<br />

appitzigada si li fit che biscu<br />

a palas d’Agamènnone s’acchetta!<br />

E si non lu colesit torra ‘e nou<br />

est ca ghiesit cuddu a bìbbiu sou!<br />

786


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

97 Lompesit, su ‘e battor, Merione,<br />

cant’una lantza ch’imbolan distante,<br />

ca parìglia teniat menguante<br />

e ca de cursas non fit campione.<br />

Ùltimu, cun su carru a trijinone,<br />

s’iscuderi chi prima fit innante:<br />

d’Admetu su fizu, Eumelu forte,<br />

chi meressidu aiat mezus sorte!<br />

98 E, infattis, bidìndeli sos dannos,<br />

nêsit affriscionosu su Pelide:<br />

–Acco’ in coa a tottu a s’Admetide,<br />

su mezus, su prus mannu de sos mannos!<br />

Chi l’ ‘enzat dadu su ‘e duos pannos<br />

nessi proponzo, su primmu a Tidide!–<br />

Luego, a una ‘oghe, a sa proposta<br />

cunsentes li torresin sa risposta.<br />

99 E fit approbe a li cunsignare<br />

s’ebba ‘e ses annos ch’aiat promissu,<br />

cand’Antilócu, che pìbera rissu,<br />

l’abboghinesit: –Non mi dês brivare,<br />

o forte, de su pannu ch’apo ‘issu,<br />

solu pensende a nde pibiare<br />

a s’eroe ch’istimas pius mannu<br />

pro su chi at patidu grae dannu!<br />

100 A s’Olimpu, si puru non l’at fattu,<br />

s’esserat invocadu onnipotente<br />

e lómpidu fit primu su ‘alente!<br />

Ma, s’est chi bramas gai, prus isattu<br />

paret a mie chi pignu detzente<br />

o fintzas de prus deghile apparattu<br />

li dias tue, giaghi de siddados,<br />

gràscias a Zeus, nd’as contivizados!<br />

787<br />

Sa protesta<br />

de Antìlocu


Sa chènscia<br />

de Menelau<br />

Càntigu XXIII<br />

101 Ma s’ebba non la tzedo manc’azigu!<br />

Dare innante mi dêt suddisfassione<br />

chie aeret diversa intentzione!–<br />

Si nd’allegresit, ca li fit amigu,<br />

in l’intender s’eroe Mirmidone<br />

e li nêsit: –Antìlocu, s’abbigu<br />

chi as de custu prémiu ti cumprendo<br />

e prus chi lu remintas non pretendo.<br />

102 De sas ch’apo mi nâs, o Nestoreu,<br />

déghile de li pòrrere un’istrina...<br />

e gai siat! Sa d’Asteropeu 19<br />

lùghida e rara coratza attarzina,<br />

chi li lêsi ponìndelu in ruina,<br />

est pr’Eumelu su regalu meu!<br />

E tue, Automedonte, da’ sa tenda<br />

battimindela, pro chi bi la renda!–<br />

103 Tucchesit cuddu; e, pustis pag’ora,<br />

cun su pignu torresit pretziosu<br />

e Tronu ‘e gherra, banténdelu ancora,<br />

a Eumelu lu desit pressosu<br />

chi l’atzettesit umìle e cun gosu.<br />

Ma cun disdignu, pro sa trampadora<br />

cursa de Antilócu, s’Ispartanu<br />

abboghinesit cun s’iscettru in manu:<br />

104 –Una chènscia, o amigos, m’intendide,<br />

dimandare dev’ ‘eo a chie crêia<br />

gióvanu ‘e cabu e de valentia!<br />

A tie so narende, o Nestoride,<br />

a tie chi, ghiende in mala fide<br />

e a sa macconatza, in tribulia<br />

postu as a mie lênde a furriare,<br />

non podìndemi posca prus colare!<br />

788


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

105 Tue l’ischias chi superiore<br />

fit sa parìglia mia... e fattu as prou!<br />

Bois siedas zuighes d’onore,<br />

dende a donzunu su merìtu sou!<br />

Custu pretendo e solu a cumprou<br />

chi si li leo s’ebba de valore<br />

no est ca chie est re o cumandante<br />

su puntinu che ponet sempr’innante!<br />

106 Antzis, o frades, faghimos gasie<br />

ch’ilgiarimos s’arcanu ‘e su chimentu:<br />

lassade valutare solu a mie!<br />

T’accùrtzia, o Antilócu, unu momentu<br />

a sos caddos, los tocca e giuramentu<br />

faghe a Nettunu, ch’iscultat a tie,<br />

chi chen’intentzione ma pr’isgarru<br />

dannu as fattu a mie e a su carru!–<br />

107 E su de Pilo torréndeli muttu:<br />

–O Re, non t’inchietes prus de tantu!<br />

Gióvanu so, fogosu, e, si ruttu<br />

so in sìmil’errore, est soletantu<br />

ca m’at sa bramosia ‘e calchi ‘antu<br />

sa mente in s’ora e-i su coro alluttu!<br />

Su pagu tinu m’at traittu ebbia,<br />

ma mal’intentzione non nd’aia!<br />

108 Non ti la lês, adducas, sias bonu,<br />

ca su pannu ti dao chi pretendes<br />

a coro in manu e chena chistionu<br />

e àteru si cheres! Si t’offendes<br />

e mi negheras saludu e perdonu,<br />

tristu, o Re divinu, est chi mi rendes!<br />

Bisonzu non b’at prus de mi giurare,<br />

ne resesso su faltzu a declarare!–<br />

789<br />

Antìlocu<br />

pedit<br />

perdonu a<br />

Menelau


Càntigu XXIII<br />

109 Nênde gai, s’acchetta li porresit<br />

sa frua sapiente ‘e re Nestòre<br />

e sos tuddos s’Atride s’intendesit<br />

e in sas benas friscu unu dulcore<br />

chi coro e ira che l’ammoddighesit,<br />

decomente in s’istiu a su laore<br />

su serenu ‘e sa notte dat friscura.<br />

E li nêsit cun boghe de ternura:<br />

110 –O Antìlocu, como ilgiaridu<br />

as a mie e a tottu chi giovànu<br />

ses tue de valore e conchisanu!<br />

A tales prus non sias attrividu,<br />

si disdignas nomea de metzanu!<br />

Gai a sa lestra non fit resessidu<br />

a un’àteru, crê’, de mi colare!<br />

Ma mezus cust’atzola a l’olvidare!<br />

111 Tue inoghe e da-e medas annos<br />

cun babbu tou e Trasimede frade<br />

pro a mie ‘aliadu azis affannos,<br />

fide ammustrende e rara abilidade.<br />

S’ebba ti tene e sos àteros pannos<br />

e sighimos che sempre in amistade.<br />

Chie faeddat in cara e ladinu<br />

agontzat donzi cosa e mustrat tinu!–<br />

112 Nêsit s’Atride; e lestru a Noemone,<br />

su cumpanzu d’Antìlocu fidadu,<br />

s’ebba torresit chi l’aiat dadu,<br />

finas mustrende suddisfassione.<br />

Pr’isse lêsit sa brocca; e Merione,<br />

chi a coa ‘e su re fit arrivadu,<br />

d’oro duos talentos. Restaiat<br />

su ‘e chimbe, ca mere no aiat 20 !<br />

790


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

113 Tucchesit tando su fizu ‘e Peleu,<br />

cun su pannu in sas manos, da-e chie<br />

nîdos sos pilos gighiat che nie,<br />

da-e su re de Pilo, Gereneu,<br />

e dendebilu: –Finas pro a tie,<br />

pro sos onores ch’a Patròclo meu<br />

réndidu as che babbu affriscionosu,<br />

ch’amos unu signale, o virtudosu!<br />

114 Pro cudd’eroe caru mi l’atzetta,<br />

ca non crêo lu cherfas balanzare<br />

in sos àteros chertos, a s’appretta<br />

manos e pedes cherinde impittare<br />

a porfia contr’a chie at deretta<br />

s’ischina e-i su bratzu forte umpare!<br />

Ca pesat sa ‘etzesa, ohi comente,<br />

finas pro chie at lìmpios coro e mente!–<br />

115 Nênde gai, su pignu de valore<br />

li porresit Achille e-i su mere<br />

de Pilo, atzetténdeli s’onore:<br />

–Fizu caru, –li nêsit– cun piaghere<br />

retzo su pensu tou, ‘e cuddu flore<br />

ch’est pro a nois ruttu in su dovere,<br />

ammentende sa cara ‘e giovaneddu,<br />

sa fide, s’atza rara, su cherveddu!<br />

116 Cant’e a mie... emmo, sa ‘etzesa<br />

ancas e bratzos m’at ammoddigados<br />

a tales chi non tenzo prus pretesa<br />

in giogos o in chertos signalados<br />

de mi distingher. In tempos colados<br />

crêa chi non fit gai! De s’impresa<br />

lassa chi conte appenas, o Pelide<br />

chi fattei in Bupràsiu 21 de s’Elide.<br />

791<br />

Achille<br />

prètziat a<br />

Nèstore


Càntigu XXIII<br />

117 Mortu fit Amarincu 22 , re epeu,<br />

e sos suos, pensende a l’onorare,<br />

m’an chérfidu a sas galas cumbidare<br />

ammanizadas appoi ‘e su teu!<br />

B’andei, e de su fizu de Neleu<br />

connottu an sa ‘olta in su chertare<br />

abilidades, fortzas e ardores,<br />

si mi gittei sos pannos mazores!<br />

118 A Clitòmede Enópide 23 ‘inchei<br />

a punzos porfiende e campione<br />

contr’a tales Anceu ‘e Pleurone 24 ,<br />

ch’isfidadu m’aiat, nde ‘essei;<br />

currinde a Ificlo superei<br />

e cun sa lantza desi lescione<br />

a Polidoro e a Fileu 25 umpare,<br />

chi fin mastros in s’arte ‘e l’imbolare!<br />

119 In sa cursa ‘e sos carros superadu<br />

da’ sos fizos d’Attoro 26 istei ebbia,<br />

prîte, a combutta a pare, a dispettia,<br />

de si mi ponner contra an meledadu,<br />

imbidiosos forsi ‘e su ch’aia<br />

finas a tando bissu e meritadu!<br />

Ma tando... emmo, tando fit beranu,<br />

oje amigu est s’ijerru pilicanu!<br />

120 Àteros chertos de nóbile impignu<br />

como appronta, o Pelide, pro a chie<br />

fit che frade carrale pro a tie,<br />

de rispettu e mentovu in tottu dignu!<br />

E pro s’onore chi rendes a mie,<br />

ti porrat Zeus mannu unu carignu<br />

d’accunortu e d’ispera in su dolore<br />

e su ch’in coro bramas a primore!–<br />

792


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

121 Gai su mere ‘e Pilo, a coro abbertu.<br />

Tando sos pannos Achille, pressosu,<br />

nde fattesit battire pro su chertu<br />

de sos punzos, su pius fadigosu<br />

de sos giogos atléticos de tzertu!<br />

Una mula a su pius valorosu<br />

daiat de ses annos, non domada,<br />

a su ‘e duos una coppa asada 27 .<br />

122 Nêsit posca: –O Atrides, o soldados,<br />

duos nde cumbidade ‘e campiones,<br />

in s’arte ‘e Febo 28 sos prus fentomados<br />

e fortes e, si nd’an intentziones,<br />

chi fattan proe! Acco’ approntados<br />

ambos prèmios: de ses istajones<br />

una mula àbrina a su ‘inchidore,<br />

a s’àteru una coppa de valore!–<br />

123 Manc’aiat cumpridu ‘e faeddare,<br />

ch’avantzesit de Pànope 29 su fizu,<br />

Epeu 30 , mastr’ ‘e punzos chena pare,<br />

maestosu che monte e, cun chizu<br />

fieru e detzisu, lênde a s’accurtziare<br />

a su fiadu: –A chie nd’at disizu<br />

sa coppa bi la dao, cussa ebbia,<br />

ma non sa mula, ca est già sa mia!<br />

124 E chie mi lu podet impidire<br />

de mi lu gigher infattis su pannu?<br />

O crêt calcunu, ca valore mannu<br />

non mustro in gherra, ‘e mi poder muttire?<br />

Non podimos in tottu meressire<br />

fama de mastros! Chi at aer dannu<br />

annùntzio, e finas grae, a cuss’eroe:<br />

pulpa e ossos li pisto in die d’oe!–<br />

793<br />

Chertende a<br />

punzos: Epeu<br />

e Eurìalu


Càntigu XXIII<br />

125 A sas minettas, nemos s’attrivida<br />

a filu ‘e li rispòndere fattesit;<br />

e cagliesin tottu! Ma s’isfida<br />

pustis pagu Eurìalu agogliesit,<br />

déchida frua da’ s’erèntzia ‘essida<br />

de Talàos 31 . Fit isse su ch’ ‘inchesit,<br />

mortu Edipo, in sos chertos d’onore,<br />

sos Cadmeos 32 de pius valore!<br />

126 Accanta l’istaiat de Tideu<br />

s’atzurida pianta, a su parente 33<br />

nêndeli su de fagher e comente<br />

contr’a sa turre manna ‘e Panopeu!<br />

Ma non fit pro su fizu ‘e Mecisteu<br />

impresa ‘e pagu impignu, tzertamente!<br />

Una chintorza intantu li faschesit<br />

in sos renules e bi l’istringhesit.<br />

127 Galu sas manos cun corrias ladas<br />

l’imbolighesit de ‘oe arestadu<br />

e, poi ‘e l’aer sas palas tzoccadas,<br />

a su trettu ch’aian seberadu<br />

l’accumpagnesit. In s’ora, agabbadas<br />

aiat finas Epeu famadu<br />

sas fainas suas; gai sa gala<br />

comintzesin cun atza e chiza mala!<br />

128 Pagu appenas s’istesin brinchittende<br />

unu a s’inghìriu ‘e s’àteru, in isettu<br />

de si poder colpire, ca s’apprettu<br />

de sa vittòria a tales muidende<br />

s’intendian in coro, chi urulende<br />

che canes si lompesin, cara e pettu<br />

mazéndesi cun cant’aian brios<br />

bettende de suore milli ‘uttìos!<br />

794


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

129 Cun unu punzu a barra resessesit<br />

infinis a Epeu ‘e che lampare<br />

per terra su cumpanzu; ne restare,<br />

pro sighire su chertu, in pês pottesit<br />

Eurìalu in s’ora, si fattesit,<br />

che pische chi nde sàltiat da-e mare<br />

e lestru a s’unda torrat, sa pesada<br />

pro ruer galu e fagher s’accabbada!<br />

130 A nde l’adderettare istesit prontu<br />

Panópeu in su mentre, affriscionosu<br />

de sa sorte ‘e s’amigu coraggiosu,<br />

e a sos suos, pro li dare contu,<br />

lu cunsignesit. Pustis, coidadosu,<br />

si che lêsit su pannu ‘e su cunfrontu;<br />

e cuddos su cumpagnu da’ s’arena<br />

ch’ ‘oghesin sambenende a bucca prena!<br />

131 Tando ‘e Peleu sa frua sobrada<br />

una trìbide manna, addatta a fogu,<br />

cant’a dóighi ‘ulos istimada,<br />

pro su ‘inchidore de su giogu<br />

nde fattesit battire ‘e s’acchintada.<br />

A su ‘e duos, raru disaogu,<br />

prejada battor boes, pro istrina<br />

daiat, mastra ‘e domo, una femìna!<br />

132 E nêsit: –Galu duos a innante<br />

de campiones como a fagher prou!–<br />

De Telamone s’àrvure zigante<br />

rispondesit a su cumbidu sou<br />

e su d’Ìtaca abbistu cumandante.<br />

S’ispozesin, e a su chertu nou<br />

chen’isettu perunu si ‘oltesin<br />

e cun manos fortzudas s’acchintesin.<br />

795<br />

S’acchintada:<br />

Telamone<br />

e Odisseu


Càntigu XXIII<br />

133 Traes parian appare incrastadas<br />

de una cobertura in paragone<br />

chi ne bìrridu timen ne bulione!<br />

Sas palas d’ambos duos sueradas,<br />

subra pedde sas benas unfiadas,<br />

sos marcos peri totta sa persone<br />

rujos e biaittos fin signales<br />

de maestria e d’atza parinales!<br />

134 Gai istesin med’ora retzi e dae<br />

cun bucciccones, trassas, anchittadas,<br />

bóltula-‘óltula, a isbattuladas,<br />

a colpi cue e proa incuddae!<br />

E, sicomente niune sa ‘iae<br />

agattaiat giusta e già pesadas<br />

sas lamentas si fin de sos d’Atreu,<br />

nêsit tando Aiace a s’Odisseu:<br />

135 –O fizu de Laerte, a nd’agabbare<br />

e comente faghimos cust’isfida?<br />

Suppésami e proa a m’istrampare<br />

o bi tent’ ‘eo; e Zeus finida<br />

chi nde la fettat!– E de l’acchintare<br />

proesit galu cun manu affortida,<br />

ma lu colpesit, pius lestru d’isse,<br />

a sutt’a su ‘enuju in s’ora Ulisse!<br />

136 Per terra longu-longu che ruesit<br />

s’eroe ‘e Salamina isterrijadu<br />

e subra pettus cuddu li saltiesit<br />

che a sirvone cane ammaestradu!<br />

Ma da-e susu si che lu catzesit<br />

istripitzéndesi Aiace affeladu,<br />

gai brivende s’ìtacu matzone<br />

d’esser, mancari a trassa, campione!<br />

796


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

137 A su ródula-ródula, abbratzados<br />

che-i s’edra a su truncu, in su piuer<br />

si brossinesin tando e, ritzados<br />

galu una ‘olta, torresin a ruer<br />

fortes che a comintzu, ‘en’acchintados!<br />

Ma cumprendinde Achille chi concluer<br />

non si podiat cussa marrania,<br />

nêsit: –Nde la muttide sa porfia!<br />

138 Emmo, nde la sessade, eroes mios,<br />

paris pannu bos méritat e dignu<br />

pro s’atza, su valore e-i s’impignu<br />

chi b’azis postu. Chi mustren sos brios<br />

como àteros lassade e siat signu<br />

a su mortu d’istima in sos adios!–<br />

A su cumbidu lestros s’isgiunghesin<br />

e, frobbidu su piuer, si ‘estesin.<br />

139 Tando ‘e sa cursa a pê’ su de Fitia<br />

mustresit sas istrinas a primore:<br />

de ses misuras pro su ‘inchidore<br />

una coppa ‘e rara galania,<br />

de prata, a pintirinos, prella ‘ia<br />

chi mastros de Sidone de valore<br />

aian fattu e battidu per mare<br />

a re Toante pro lu pretziare.<br />

140 A Pàtroclo Euneu de Giasone 34<br />

l’aiat pustis dada pro riscattu<br />

de su fizu ‘e Priàmu, Licaone 35 .<br />

A su segundu de bonu recattu<br />

unu ‘oe daiat Mirmidone<br />

e d’oro a su chi lómpidu fit fattu<br />

mesu talentu. E nêsit: –Avantzade,<br />

curridores, e bos los balanzade!–<br />

797<br />

Sa cursa<br />

a pê’


Ulisse<br />

‘inchidore<br />

Càntigu XXIII<br />

141 Si l’accurtziesit, bramende vittòria,<br />

lestru Aiace, frua d’Oileu,<br />

posca su mastru ‘e trassas Odisseu<br />

e Antilócu, nestorea glòria.<br />

A sa traessa ‘e linna ‘e su curreu 36 ,<br />

chen’istare Pelide illòria-illòria,<br />

los affilesit e pro sa partèntzia<br />

lis desit d’esser prontos s’avvertèntzia.<br />

142 A su signale, che lampu a innante<br />

ch’istuppesit Aiace, distantziende<br />

su d’Ìtaca divinu cumandante<br />

sol’appenas però, ca respirende<br />

si l’intendiat a palas, distante<br />

cantu sa giovanedda ch’est tessende<br />

in su telarzu s’ispola a lontanu<br />

da-e su pettus mantenet galanu!<br />

143 In su los bider gai appitzigados<br />

s’infiamesin che simmai in s’ora<br />

sos cumandantes d’Argo e sos soldados<br />

e creschesit sa ciarra àter’ancora!<br />

A s’ojigiara Atena amparadora<br />

nêsit tando Odisseu: –Sos sobrados<br />

favores tuos m’accansa, o Reina,<br />

e sos pês m’allezériga che frina!–<br />

144 L’iscultesit che sempre s’Asulina;<br />

e sicomente approbe a nd’agabbare<br />

fin sa cursa, tocchéndeli s’ischina,<br />

lu fattesit sa dea illiscigare<br />

a Oileu e finas istrampare<br />

a cara a terra in mesu a sa lazina<br />

e a sa bruttura ‘e sos fiados<br />

ch’aian pagu innante ispojolados.<br />

798


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

145 Gai sa coppa ‘e prata cun su ‘antu<br />

s’ìtacu campione si che lêsit<br />

e-i su ‘oe, chìbberu a ispantu,<br />

s’Aiace, chi galu abboghinesit<br />

ruspiende lotzu e merda: –Soletantu<br />

sa disdìccia de ‘incher mi brivesit<br />

oe sa cursa e sa divina brama<br />

de chie affranzat a cuddu che mama!–<br />

146 Riesin in lu ‘ider e intèndere<br />

sos atzuridos d’Argo gherradores.<br />

Nêsit tando su ‘e tres curridores,<br />

Antìlocu, chen’àteru pretèndere,<br />

iscanzende sas laras: –Sos unores<br />

pensat tottora s’Olimpu de rèndere<br />

a sos eroes prus mannos e deo<br />

non pro cussu m’annuzo o mi la leo!<br />

147 Pius gióvanu, infattis, de calch’annu<br />

de s’Oilide so e galu ‘e prusu<br />

est s’Odisseu de a mie mannu!<br />

De los colare non mi fia illusu,<br />

massim’a chie at bissu, ca su pannu<br />

podet cuntèndere a cussu malfusu<br />

de sos d’Argo inoghe Achille ebbia,<br />

àter’eroe de rara zenia!–<br />

148 Si l’allegresit s’allizadu coro<br />

a su Pelide pro su cunsideru<br />

e torréndeli ‘oghe: –Giaghi abberu<br />

m’istimas e mi ‘antas, si t’onoro<br />

déndeti intreu unu talentu d’oro<br />

non ti dispiagat, o frade sintzeru!–<br />

In manos, nênde gai, bi lu desit<br />

e cuntentu Antilócu l’atzettesit.<br />

799


Sa gara<br />

‘e s’ispada<br />

Càntigu XXIII<br />

149 De sa ‘e chimbe garas Mirmidone<br />

sos pannos ammustresit fattu-fattu:<br />

sa lantza umbri-longa ‘e Sarpedone,<br />

s’elmu e s’iscudu de bell’apparattu,<br />

trastes ch’in su troianu disaccattu<br />

leadu a s’ilìacu campione<br />

Pàtroclo aiat in chertu mortale;<br />

e nêsit pustis, sempre coriale:<br />

150 –Duos de campiones nde cumbido<br />

como a ispada in punzu a fagher prou!<br />

A chie innante ‘e su cumpanzu sou<br />

ispizolare appen’appenas bido<br />

sa ‘entre o sa persone, che a cumprou,<br />

cust’arminzu tracianu ‘eo l’affido,<br />

cun sas asas de prata, ch’in peleu<br />

lêsi a s’inimigu Asteropeu 19 .<br />

151 De Sarpedone però s’armadura<br />

a unu e a s’àteru imprommitto<br />

e galu chi a sa tenda mi los gitto<br />

a bustu e a chena in conzuntura.<br />

A esser gagliardos bos intzito!–<br />

Risposta li torresit sa figura<br />

imponente d’Aiace Telamone<br />

e su forte ‘e Tideu campione.<br />

152 De sas armas luego si frunesin;<br />

posca, da-e sos d’Argo inghiriados,<br />

fieros ambos duos, resinnados,<br />

acco’ ch’a cara a pare s’agattesin.<br />

De si colpire tres bias tentesin,<br />

ma in debadas, restende acchintados<br />

a donzi ‘olta, ispada cun ispada,<br />

bratzu contr’a bratzu, a sa prettada!<br />

800


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

153 A sa ‘e battor, Aiace mannu<br />

cun unu brincu a s’insegus, s’iscudu<br />

colpesit tundu ‘e s’àteru fortzudu<br />

finas cun tìrria, chena fagher dannu<br />

a sas carres però ‘e cuddu atzudu,<br />

chi de si gigher tentesit su pannu<br />

su tuju ammiriende iscovaccadu<br />

subra s’amparu ‘e s’eroe famadu.<br />

154 E lantadu l’aiat custa ‘ia<br />

si, timinde sos Gregos, de sessare<br />

no imponian s’insana porfia<br />

e ambos patta de los declarare!<br />

Fattesin gai; ma su de Fitia<br />

su matessi cherfesit assignare<br />

a Diomede sa traciana ispada<br />

cun sa bàina e cun sa chinga lada.<br />

155 Tando un’aiscu massitzu nd’ ‘oghesit<br />

pro sos d’Argo s’eroe Mirmidone,<br />

traste chi fit s’appentu d’Etione 37<br />

e chi Pelide e tottu si gittesit<br />

addaghi vida e benes nde li lêsit.<br />

Pustis a boghes cun suddisfassione:<br />

–Chi si fattan innante pro s’imbolu<br />

sos ch’an bratzu e fortzas a consolu!<br />

156 Chie laores riccos possederat<br />

foras de ‘idda e a si portare<br />

s’aiscu a logu sou resesserat,<br />

ferru diat aer chi bastare<br />

li dêt chimb’annos pro s’ammanizare<br />

trastes pro sos trabàglios, si cherferat!–<br />

Nêsit; e Polipete ‘e Piritoe 38<br />

tucchesit e Leonte 38 a fagher proe.<br />

801<br />

S’imbolu<br />

‘e s’aiscu


Sa proa<br />

de s’arcu<br />

Càntigu XXIII<br />

157 S’appresentesin galu ‘e Salamina<br />

su Mere poderosu e Panopeu.<br />

Comintzesin; e-i s’aiscu Epeu<br />

lêsit pro primu: che una ‘errina<br />

s’arrodiesit, mujende s’ischina,<br />

pustis che l’imbolesit. Su ‘oleu<br />

però non li ‘essesit paris dignu<br />

de cantu postu b’aiat impignu!<br />

158 Riesin tottu ‘e s’imbolu metzanu.<br />

Tand’intresit Leonte a fagher prou<br />

bratzipotente, ‘e Marte soberanu<br />

frua atzurida, e de s’amigu sou<br />

su trettu iscumpassesit. Prus lontanu<br />

ch’imbattesit su ‘e tres làntzios nou,<br />

su d’Aiace mannu; ma fit bantu<br />

e bisu de pag’ora soletantu.<br />

159 Ca daghi in gala intresit su fizu<br />

de Piritoe e de Ippodamìa<br />

lébiu ch’ ‘essesit s’aiscu a tirrìa<br />

che s’esserat su fuste in assimizu<br />

ch’imbolat su pastore, a boghe ‘ia,<br />

cando d’ispargher s’ ‘ama at contivizu.<br />

Sas manos li tzocchesin pro s’impresa<br />

porrìndeli su pannu cun lestresa.<br />

160 Pro sos saettadores tando a fora<br />

deghe ‘istrales fattesit bogare<br />

a duas attas e deghe ancora<br />

a una ebbia. E, fatta collocare<br />

a distántzia un’àrvure de mare 39<br />

e prender susu a un’anca in s’ora<br />

cun una funighedda una columba,<br />

abboghinesit che bandu cun trumba:<br />

802


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

161 –A chie resesserat a ferire<br />

cun una fritza cuss’ae a primore<br />

sos trastes dao de pius valore.<br />

A su chi soletantu de colpire<br />

su presorzu deverat resessire<br />

sos deghe invece ‘e su segundu onore.–<br />

Nêsit; e a s’intzitu ‘e Mirmidone<br />

rispondesin Teùcro e Merione.<br />

162 In un’elmu, sende duos ebbia,<br />

ch’ ‘ettesini sas sortes e tocchesit<br />

a Téucro d’abberrer sa porfia.<br />

E, leada sa mìria, ch’imbolesit<br />

cuddu sa fritza, ma si la faddesit...<br />

e non ca fit iscassu ‘e valentia,<br />

ma prîte ‘e Febo si fit olvidadu,<br />

ne promissu l’aiat calchi fiadu!<br />

163 A nde segare resessesit solu<br />

sa fune chi prendiat su puzone,<br />

chi si pesesit da-e su palone<br />

versus su sole alispartu a bolu!<br />

Giuilesin sos d’Argo; ma consolu<br />

non li desit de vida Merione,<br />

s’in s’arcu collochesit sa saetta<br />

istiréndelu a pettus cun appretta.<br />

164 Prim’a su Mere ‘e s’arcu soberanu<br />

anzoneddos noales biancos nîdos<br />

promittesit però a coro in manu,<br />

si l’aeret sos bratzos affortidos<br />

e acutadu s’oju. Prus lontanu<br />

intantu che fit s’ae e già sos gridos<br />

si fin pesende ‘e disisperu ‘e cantos<br />

cherian bìdere àteros ispantos.<br />

803


S’imbolu<br />

de sa lantza<br />

Càntigu XXIII<br />

165 E los bidesin... si che ira mala<br />

si fuesit s’arminzu muidende<br />

a ue, a gosu a gosu rodiende,<br />

fit sa columba: da-e sutta s’ala<br />

si li cravesit dannarza, ‘essende,<br />

a tales fit tirriosa, da’ sa pala,<br />

pro si felchire posca, a sa falada,<br />

a pês de chie l’aiat imbolada!<br />

166 Paris fattu, pettorri-insambentada,<br />

sa columba ruesit bianca nîda<br />

própriu serente a ue, ali-prettada,<br />

in bisos de giaria fit fuida;<br />

desit cue s’ultìma istripitzada<br />

e li fuesit da’ corpus sa vida.<br />

S’abbaucchesin tottu; e Merione<br />

si portesit su pannu ‘e campione.<br />

167 Una lantza umbri-longa in finitia<br />

e mai prim’impittadu unu lebreri,<br />

pintirinadu a flores, volenteri<br />

nd’ ‘oghesit tando s’eroe e Fitia.<br />

S’appresentesin pro cussa porfia<br />

s’Atride, re ‘e sos res, e s’iscuderi<br />

d’Idomeneu, Merione mannu,<br />

galu inganidu d’un’àteru pannu.<br />

168 Ma, tucchéndesi in mesu, Mirmidone:<br />

–Bene l’ischimos, –nêsit– o Atreu,<br />

cantu in cust’arte dias lescione<br />

sende prus forte ‘e su prus forte acheu!<br />

Su lebreri t’assigno ‘e campione,<br />

s’aggradessis su pensu de Peleu,<br />

e-i sa lantza, invece, a s’eroe<br />

chi bramat contr’a tie fagher proe!<br />

804


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

169 Su prétziu l’atzettesit e s’onore<br />

cun cara ‘ona, chen’aggiungher muttu,<br />

Agamennòne de zentes segnore.<br />

E Pelide, cun su coro in corruttu,<br />

sas ùltimas istrinas de valore<br />

cunsignesit, a glòria ‘e chie ruttu<br />

fit pro Argo gherrende a coro in manu<br />

in s’orrorosu chertu troianu.<br />

805


Càntigu XXIII<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTITREÉSIMU<br />

1 cuddos [...]: Sos Troianos, mascamente però Prìamu, Écuba e<br />

Andròmaca.<br />

2 a pungher [...]: A iscannare e a ispojolare sos fiados.<br />

3 si toccher’abba [...]: Su de tènnere su corpus bruttu e chena cura<br />

peruna fit signale de dolu grae e de corruttu.<br />

4 riu de Fitìa [...] Spérchiu [...] promintu [...]: Riu de sa Ftiótide, sa<br />

pàtria de Achille. Su de promìttere e d’offèrrere sos pilos de sos fizos<br />

giòvanos a unu deus de s’Olimpu o a una divinidade de su logu<br />

insoro fit un’usàntzia de sa Grècia antiga.<br />

5 da’ conca a pêse che l’assentaiat [...]: Forsi pro chi su fogu s’esseret<br />

mezus atzesu e sas fiaras pesadas pius fruscas e altas.<br />

6 onore pro su Mere ‘e sos gherreris [...]: Si trattat de unu sacrifìtziu<br />

de gherra e, peristantu, fit óbbligu doverosu su de pensare a<br />

Marte (o Ares), deus soberanu de sa gherra.<br />

7 s’istella ‘e Lutziferru [...]: Si trattat de s’isteddu ‘e Vènere (o<br />

Venus), s’ùltima a isvanessire in su lugore de s’avréschida.<br />

8 Panacheos [...]: Àteru nòmene de sos Acheos; antzis su sensu giustu<br />

est própriu “tottu sos Acheos”.<br />

9 imboligadas cun s’ozu ‘e duos fiados [...]: Pro si cunservare mezus<br />

e pro impidire chi sos ossos s’esseren reduidos luego in chijina, giaghi<br />

sos grassos non lassan passare s’ària.<br />

10 si non pensait Febo a l’ ‘ardiare [...]: Cfr. cun su Càntigu V, a sas<br />

ottavas nn. 76-79.<br />

11 Eta e Podargu [...]: Puddedros curridores de Agamènnone. Tales<br />

nòmenes tenian galu duos caddos d’Èttore (Cfr. s’ottava n. 37 e-i sa<br />

nota n. 8 de su Càntigu VIII); Eta (o Eton, Etone) cheret narrer<br />

“mùrtinu ardente” e Podargu “cun su pê’-albu”.<br />

12 Echépolu [...]: Tirannu de Sicione, fizu ‘e tales Anchise (chi no<br />

est però su babbu de Enea).<br />

13 Sicione [...]: Tzittade de su Peloponnesu, posta sutta sa majestade<br />

de Agamènnone.<br />

14 s’abbarru [...]: Sa padronàscia de sas brìglias, su las poder guvernare<br />

tenìndelas ben’abbarradas in punzos.<br />

15 Arione [...]: Caddu divinu, fizu de Posidone e de una de sas<br />

Erinnes; pro méritu sou Adrasto, re d’Argo, si pottesit salvare in sa<br />

Gherra ‘e sos Sette a Tebe.<br />

806


Sas onorántzias pro Pàtroclo<br />

16 Adrasto [...]: Antigu re d’Argo, cumandante de sos Epìgones.<br />

Iscampiesit a sa morte in sa Gherra ‘e sos Sette a Tebe pro ‘more ‘e<br />

su caddu Arione. Fit su babbu de Egialea.<br />

17 sos fiados de Laomedonte [...]: Si trattat de sos caddos chi Zeus<br />

aiat regaladu a Troe (Cfr. su Càntigu V, a s’ottava n. 45) e chi custu<br />

lassesit in eredu a Laomedonte.<br />

18 ma de chie fit primu [...]: De Eumelu, fizu de Admeto e de<br />

Alcesti.<br />

19 Asteropeu [...]: Cumandante de sos Lìcios, mortu da-e Achille.<br />

20 su ‘e chimbe, ca mere no aiat [...]: Giaghi Pelide aiat già dadu a<br />

Eumelu unu prémiu diversu da-e su ch’aiat postu in gara.<br />

21 Bupràsiu [...]: Tzittade e regione de s’Élide.<br />

22 Amarincu [...]: Re de sos Epeos e babbu de Diore<br />

23 Clitòmede Enópide [...]: Clitomède, fizu de Enope; ambos duos<br />

non mezus connottos.<br />

24 Anceu ‘e Pleurone [...]: Nóbile de Pleurone, bidda de s’Etòlia, connottu<br />

ebbia pro aer gherradu a punzos contr’a Nèstore, in occasione<br />

de sas onoràntzias pro sa morte de su re de sos Epeos, Amarincu.<br />

25 Ificlo [...] Polidoro [...] Fileu [...]: Ificlo (o Ificle), fizu de Fìlacu,<br />

babbu de Podarce e de Protesilau; Polidoro, atleta non mentovadu<br />

in aterue e bissu da-e Nèstore a Buprásiu; Fileu, babbu de Megete,<br />

su cumandante de sos Epeos.<br />

26 Sos fizos d’Attoro [...]: Euritu e Cteato, galu giamados Moliones,<br />

fizos putativos de Attoro (o Actoro) e de Molione.<br />

27 coppa asada [...]: Coppa a duas asas o manèccias.<br />

28 arte ‘e Febo [...]: Febo (o Apollo) fit galu cunsideradu s’amparadore<br />

de sos chertadores a punzos.<br />

29 Pànope [...]: Su babbu de su chertadore a punzos Epeu.<br />

30 Epeu [...]: Chertadore a punzos gregu, fizu de Pànope. Su<br />

matessi nòmene aiat s’eroe gregu chi costruesit su famosu caddu de<br />

Tròia (Cfr. s’ODISSEA mia, Càntigu VIII -Ottava n. 69). Si si trattet<br />

de sa matessi persone no est ladinu.<br />

31 Talàos [...]: Antigu príntzipe d’Argo, babbu de Mecisteu e, pro<br />

s’appuntu, donnumannu de Eurìalu.<br />

32 Cadmeos [...]: Àteru lùmene de sos Tebanos, gai lumenados dae<br />

Cadmo, su fundadore de Tebe in Beòtzia.<br />

33 a su parente [...]: Diomede fit su ‘énneru de Adrasto, chi fit frade<br />

de Mecisteu, su babbu de Eurìalu.<br />

807


Càntigu XXIII<br />

34 Euneu de Giasone [...]: Euneu, fizu de Giasone e de Issìpile, sa<br />

fiza de Toante.<br />

35 Licaone [...]: Fizu de Prìamu, mortu da-e Achille.<br />

36 a sa traessa ‘e linna ‘e su curreu [...]: Traessa o palu de linna chi<br />

signaiat su trettu isattu de sa partèntzia.<br />

37 Etione [...]: Re de Tebe Ipoplàcia, babbu de Andròmaca, sa<br />

muzere de Èttore.<br />

38 Polipete ‘e Piritoe [...] Leonte [...]: Polipete, fizu de Piritoe e de<br />

Ippodàmia. Umpare a Leonte, fizu de Corono, fit su cumandante de<br />

sos Tessaleos in sa gherra d’Ilione.<br />

39 àrvure de mare [...]: S’àrvure de una nave<br />

808


ILIADE<br />

CÀNTIGU VINTIBATTORÉSIMU<br />

SU RISCATTU DE SU CORPUS DE ÈTTORE<br />

Su riscattu de su corpus de Èttore


Càntigu XXIV<br />

SUMMÀRIU<br />

Su dolu furiosu de Pelide Ottavas 1-5<br />

S’affriscione de sos Deos 6-18<br />

Teti tuccat da-e Zeus 19-29<br />

Iris falat da-e Prìamu 30-34<br />

Prìamu e Écuba 35-42<br />

Sos regalos de su riscattu 43-44<br />

Affeos e approntos 45-51<br />

S’invocascione a Zeus 52-57<br />

Sa partèntzia 58-62<br />

Ermes apparessit a Prìamu 63-82<br />

In sa tenda de Achille 83-89<br />

Sa sùpplica 90-93<br />

S’affriscione de Achille 94-110<br />

Sa paristoria de Niobe 111-115<br />

Sa chena de s’accunortu 116-127<br />

Ermes nd’ischidat a Prìamu 128-131<br />

Sa recuida 132-138<br />

Su piantu de Andròmaca 139-144<br />

Su piantu de Écuba 145-147<br />

Su piantu de Elèna 148-151<br />

Sas onoràntzias 152-159<br />

810


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

1 Agabbados sos chertos gloriosos<br />

pro su gióvanu eroe mirmidone,<br />

a sos navios torresin pressosos<br />

sos gherreris de re Agamennòne<br />

de chena e de reposu disizosos.<br />

Ma chen’alléviu, ardente che tittone,<br />

galu in coro Pelide s’intendiat<br />

che prima su corruttu e pianghiat.<br />

2 Ne boza si sentiat d’assazare<br />

cosa peruna, ne intro su lettu<br />

sulenu a coro e corpus de chircare.<br />

Gai da’ unu a s’àteru trettu<br />

s’istait de sa tenda, cun affettu<br />

a succuttos sighinde a invocare<br />

de Pàtroclo su nòmene, ammentende<br />

sos chentu, milli chertos e... pranghende!<br />

3 Làgrimas siccas, succuttos pedrales,<br />

a totta notte, ora pustis ora,<br />

in s’istoja ‘oltuléndesi o a fora<br />

tucchéndesi, a s’ispiàggia. E a chentales,<br />

pagu innante ‘e s’ ‘essida ‘e s’Aurora,<br />

a su carru sos raros animales<br />

cun presse e finas gosu attaccaiat<br />

e su corpus d’Ettòrre bi prendiat.<br />

4 A ue fit de Pàtroclo sa losa<br />

che lu trisinaiat che bolende<br />

e pro tres bias cun fùrria fogosa<br />

s’àrdia li faghiat, suppesende<br />

su piuer fintz’a chelu, abboghinende<br />

che una tentassione tirriosa.<br />

Posc’a sa tenda recuiat tristu<br />

foras lassende su mortu prus pistu!<br />

811<br />

Su dolu<br />

furiosu de<br />

Pelide


S’affriscione<br />

‘e sos Deos<br />

Càntigu XXIV<br />

5 Ma piedosu Febo ‘e Priameu,<br />

pro cantu affeladu a dismisura<br />

lu bisestrerat su fizu ‘e Peleu,<br />

cun s’égida de oro onzi bruttura<br />

li teniat attesu e sa fregura<br />

li manteniat frisca, chena neu,<br />

faschéndelu, che s’esserat divinu,<br />

in una lughe giara d’arborinu!<br />

6 E galu ‘e tant’eroe affriscione<br />

s’intendian in s’olìmpicu situ<br />

sos Deos, s’est ch’a Ermes a intzitu<br />

de bi nde lu leare a Mirmidone<br />

l’ispronaian. Be-i fit Giunone<br />

però frimma in s’ódiu malaittu<br />

contr’a Priàmu e a sa zente sua<br />

e Atena e Nettunu a coro in lua!<br />

7 Culpa de Paris s’a las preferire<br />

non pensesit addaghi a sa pinnetta<br />

de s’Ida, ue fit pastore, a li pedire<br />

tucchesin ambas deas a s’appretta<br />

sa pramma ‘e sa prus bella 1 ! ‘E favorire,<br />

pro sa d’Isparta ermosa prenetta 2 ,<br />

a Venus detzidesit su giovànu<br />

allummende su chertu troianu!<br />

8 Dóighi dies coladas intantu<br />

da-e sa morte fin de Tronu ‘e gherra,<br />

cando in sa sea de s’Olimpu santu<br />

nêsit Febo in disdignu: –De sa terra<br />

cal’eroe ondradu bos at tantu,<br />

deos crudeles, pro chi cust’atterra<br />

mantenzedas felosa e disumana<br />

contr’a sa mezus glòria troiana?!<br />

812


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

9 Duncas rispettu non meressit chie<br />

sos altares cun bulos intzensadu<br />

e cun crabas nos at die cun die,<br />

ne balet piedade si at dadu<br />

sa vida pro sa pàtria! Est deasie?<br />

E finas li negades ch’onoradu<br />

da-e sos d’Ìlio siat isse a mortu,<br />

e a s’isposa s’ùltimu accunortu!<br />

10 Bois s’ira dannarza preferides<br />

de Pê-velotze, s’atza leonina<br />

a s’umanu perdonu e non bidides<br />

ch’a boltas sa perricca ‘e sa ‘errina<br />

mancu dat gosu in s’anzena ruina!<br />

Àteros b’at ch’an pérdidu, l’ischides,<br />

frades carrales, fizos, ohi cantos,<br />

e puru si ch’assèlian, poi prantos!<br />

11 Ma non cuntentu cussu coro duru<br />

de l’aer brivu de sa dulche vida,<br />

a die e notte lu martùriat puru<br />

che cane a fera cun atza abbramida!<br />

Ne li cunzat pro custu sa ferida,<br />

ne li faghet onore, istet seguru!<br />

E miret ch’a offender unu mortu<br />

est finas a s’Olimpu a fagher tortu!–<br />

12 Ma Era bratzinîda: –O Arcu ‘e prata,<br />

–cun cara ‘e fele li nêsit– est giustu<br />

su chi sustenes, ma s’esseran patta<br />

pr’onore de nadia cuddu e custu!<br />

Ma fit mortale chie est in suffratta<br />

e da-e sinu umanu at cun gustu<br />

suttu su primmu latte ‘e s’esistèntzia,<br />

Achille invece est de divina erèntzia!<br />

813


Càntigu XXIV<br />

13 Fizu est Achille ‘e Tétide immortale,<br />

ch’allevei che fizu in domo mia,<br />

e de Peleu, ómine mortale,<br />

ma caru che niune a s’alta Ghia!<br />

A sas nuntas insoro in allegria<br />

b’andemis tottu e tue, coriale,<br />

finas sonadu as sa citera d’oro!<br />

Tue ch’amparas sos de malu coro!–<br />

14 «Non t’inchietes, Era, cun sos Deos,<br />

–li nêsit de s’Olimpu su Segnore–<br />

ca no an aer su matessi onore!<br />

Ma fit de sos eroes dardaneos<br />

Ettòrre su prus caru e a primore<br />

s’altare m’at cun bonos ingranzeos<br />

sempre intzensadu, beru decomente<br />

sempr’ondradu at s’Olimpu onnipotente.<br />

15 Ma de bi lu leare non tentedas<br />

su corpus a Pelide a manchingannu,<br />

ca non cherzo ch’a Tétide infadedas<br />

chi l’est accanta in su dolu mannu!<br />

Mezus cosa invece est chi pensedas,<br />

pro nd’agabbare làstima e affannu,<br />

a inoghe a Pês d’ispuma ‘e mi giamare,<br />

ca la dia a su bonu cunsizare!»<br />

16 Nêsit Cronide; e Iris chen’ ‘istentu<br />

da’ sa chima ‘e s’Olimpu si tucchesit,<br />

lênde tra Samo e Imbro. S’incrispesit<br />

sa leada ‘e su mare a cussu ‘entu<br />

e in sas undas in unu momentu,<br />

grae che prumu ‘e lentza, s’affunghesit<br />

s’imbasciadora ‘e sa divina sea<br />

própriu accurtzu a sa grutta de sa dea!<br />

814


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

17 Cun sas Nàiades a li fagher corte<br />

séida l’agattesit 3 , pianghende<br />

sa de su fizu isfidiada sorte<br />

ch’a finis oramai fit lompende<br />

appoi ‘e sa d’Ettòrre trista morte!<br />

Si l’accurtziesit Iris e, che lênde<br />

parte a su dolu, li nêsit: –Donosa,<br />

ti cheret chie ordinzat dogni cosa!–<br />

18 E Pês de prata, torréndeli muttu:<br />

–E it’at de mi narrer Zeus santu?<br />

S’istare in mesu a Deos in piantu,<br />

che su de mi mustrare a coro alluttu,<br />

troppu mi pesat! E già b’est su tantu<br />

ischinde ch’est approbe su corruttu!<br />

Ma bi ando; ne at a esser vana<br />

sa paràula sua soberana!–<br />

19 Nênde gai, su ‘elu pius nieddu<br />

si cuguddesit Teti dolorosa<br />

e fattu a Iris, che coa d’isteddu,<br />

ponzesit chena galu aggiungher cosa.<br />

S’isbambarriesit s’unda iscurigosa<br />

a su passazu e, pustis pagareddu,<br />

innante s’agattesin a Cronide<br />

e a sos Deos Iris e Tetìde.<br />

20 Accanta a su Tronante sa cadrea<br />

lestra li desit s’oji-lìmpia Atena<br />

e una coppa ‘e nèttare a sa dea<br />

Era in manos ponzesit prus serena.<br />

Buffesit Pês d’ispuma appena-appena,<br />

pustis Zeus: –A s’olìmpica sea<br />

lómpida su matessi ses, Reina,<br />

mancari apas in coro mal’ispina!<br />

815<br />

Teti tuccat<br />

da-e Zeus


Càntigu XXIV<br />

21 Su dolu ti cumprendo, caru fiore!<br />

Ma cheret chi t’ilgiare sa cajone<br />

de prîte ti giamei: in bulione<br />

est s’Olimpu pro su corpus d’Ettòre,<br />

chi da-e noe dies 4 Mirmidone<br />

bisestrat e mattanat a primore.<br />

E b’at chie a bi nde lu leare<br />

a Ermes est tentende d’apprettare.<br />

22 Àteru da-e me at aer bantu 5<br />

tales chi nde profettes galu tue.<br />

Ma da-e fizu tou peristantu<br />

bae, o Donosa, e sa felosa nue<br />

da’ coro l’ispallatta. Zeus santu<br />

–nâli– e sos Deos sunu a mue-mue<br />

pro su chi ses faghinde trist’affeu<br />

a su mezus eroe dardaneu!<br />

23 Chi rispettet de Zeus su disizu<br />

e ch’a Ettòrre isprendat piedosu.<br />

De falare apat Iris contivizu<br />

da-e su mere ‘e Tròia dolorosu<br />

a li narrer chi pedat coidadosu<br />

su riscattu a Pelide de su fizu.<br />

E chi l’offerzat brunzu, prata e oro<br />

pro chi li siat sulenu a su coro!–<br />

24 Nêsit; e Pês de prata a ponner mente<br />

chena torrare ‘oghe coittesit:<br />

cun unu brincu da-e sa lughente<br />

chima ‘e s’Olimpu a sa tenda desit<br />

de su fizu istimadu e l’agattesit<br />

galu pranghinde a Pàtroclo valente,<br />

mentre, foras, sos suos iscorzende<br />

fin una craba lanuda e ciarrende.<br />

816


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

25 Si li setzesit a fiancu e: –Oddeu,<br />

–li nêsit carignéndeli sa cara–<br />

finas a cando su coro, mi nara,<br />

t’as a marturizare, o fizu meu?<br />

Non màndigas, ne chircas prus recreu<br />

in s’affettu d’una femìna cara!<br />

E su sole ‘e sa vida a finitia<br />

lompende est pro a tie, ànima mia!<br />

26 Como intende de Zeus s’imbasciada:<br />

sos deos tenes contra soberanos<br />

pro sos chi ses faghinde disumanos<br />

bisestros a Ettòrre e airada<br />

est prus ancora sa Ghia sobrada!<br />

Odiu e fele mùttinde metzanos,<br />

ca su ch’as mortu fit eroe mannu<br />

e su riscattu atzetta pro su dannu!–<br />

27 «E gai siat, s’est Zeus Tronante<br />

chi lu cumandat! –cun tonu serenu<br />

Achille rispondesit a s’istante–<br />

Chi si lu gittat e apat sulenu<br />

chie su preju nde ‘attit innante!»<br />

E mentras chistionende ‘e cuss’appenu<br />

fin fizu e mama, a Iris mandende<br />

da-e Priàmu fit Cronide e nênde:<br />

28 –Bae, o lizu caru, a Ilione<br />

e nâli a re Priàmu isperasciadu<br />

ch’offerzat su riscattu a Mirmidone,<br />

ca l’at a esser su fizu torradu!<br />

Ma ch’andet chena péruna persone,<br />

foras d’un’iscuderi ‘etzu e fidadu<br />

chi carru e mulas li ghiet in s’ora<br />

e chi non timat dannu nâli ancora.<br />

817


Iris falat<br />

da-e Prìamu<br />

Càntigu XXIV<br />

29 Nois a Ermes de l’accostazare<br />

amos detzisu finas a tenda<br />

de sa de Teti valorosa prenda<br />

pro chi nemos lu pottat infadare.<br />

E chi Pelide, amméntali, o sienda,<br />

addaghi an a benner cara a pare,<br />

su dolu d’unu babbu at a cumprèndere<br />

e su corpus chi bramat l’at a rèndere!–<br />

30 A su cumandu ch’ ‘essesit a bolu<br />

a sa règgia ‘e Priàmu Pês de ‘entu<br />

e in sa lolla a unu lamentu<br />

l’agattesit, pranghende a disconsolu,<br />

cun sos fizos in tundu, tra chimentu<br />

e ùrulos de làstima e de dolu!<br />

Imboligadu in su manteddu e bruttu 6<br />

s’istaiat su Re, cori-derruttu!<br />

31 Da’ intro ‘e domo de fizas e nuras<br />

sas boghes s’intendian de sa ria,<br />

graes che sos ticchìrrios de s’istria<br />

de dies carradora ‘e malas uras!<br />

Si l’accurtziesit e, a pispisia<br />

li nêsit Iris, da’ tantas tristuras<br />

finas Issa toccada (mentre in suddu<br />

si nde tremesit in la ‘ider cuddu):<br />

32 –Faghe coro, o Prìamu ‘e Dardanu,<br />

e non timas in s’ora àteru dannu:<br />

a ti narrer mi mandat Zeus mannu<br />

(chi de ti dare, mancari lontanu,<br />

bramat sulenu e fortza in tant’affannu)<br />

chi tucches da’ Pelide subrumanu<br />

a li pedire cussa prenda ‘e oro<br />

cun benes chi l’appàsighen su coro.<br />

818


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

33 Ma cheret chi bi andes solamente<br />

cun s’antzianu iscuderi tou<br />

ch’apat de carru e mulos su custou<br />

e ne cun àtere, amigu o parente.<br />

Pensu de morte non tenzas in mente,<br />

ca a fiancu s’imbasciadore sou<br />

t’at a ponner s’olìmpicu Segnore,<br />

a Ermes, naro, d’Argo su mortore!<br />

34 E addaghi, pedìndeli sa gràscia,<br />

a sa tenda ‘e Pelide as a arrivire<br />

non timas perun’àtera disgràscia,<br />

giaghi non bramat isse d’impidire<br />

sa volontade ‘e chie cust’imbàscia<br />

t’at chérfidu mandare. Dês ischire<br />

chi de su dolu tou e de s’edade<br />

rispettu at a mustrare e piedade.–<br />

35 Nêsit; e a s’olìmpicu palattu<br />

recuesit s’ermosa imbasciadora.<br />

E su re da’ sos fizos fattu-fattu<br />

giungher su carru fattesit in s’ora<br />

e una càscia collocare ancora,<br />

pro bi ponner su preju ‘e su riscattu,<br />

tra costana e costana, a dismisura<br />

amprosa e de miràbile fattura.<br />

36 A sas istàntzias suas ispantosas<br />

che sole lutzighentes d’oro e prata<br />

de sidros e de pignos chena patta<br />

ch’intresit posca, sas prus pretziosas<br />

ricchesas pro leare, e in suffratta<br />

nêsit a sa muzere: –Inte’ sas cosas,<br />

o mama dolorosa, chi Cronide<br />

mandadu m’at a narrer da Irìde.<br />

819<br />

Prìamu e<br />

Écuba


Càntigu XXIV<br />

37 Chi riscatte su corpus de su fizu<br />

tucchende da-e chie nos l’at mortu<br />

pretzisu mi at dadu su cunsizu,<br />

gitténdeli tresoros chi cunfortu<br />

li dian a su coro! E su disizu<br />

de ch’ ‘essire m’est créschidu a su portu<br />

pro li pedire cussa gràscia rara!<br />

Ma tue ite mi nâs, Ecúba cara?–<br />

38 «Coltz’a mie! –urulesit sa muzere–<br />

Su sinnu mannu ch’as sempre mustradu<br />

in domo e foras, sinnu ‘e bonu mere,<br />

a ue custa ‘olta ch’est tuccadu?<br />

Da-e Pelide, degai m’as nâdu,<br />

de andare ti sentis in dovere,<br />

da-e chie, est a narrer, che leone<br />

sas carres ischirriolat d’Ilione?!<br />

39 E finas a sa sola! Coro ‘e attarzu!<br />

Crês duncas chi s’affannu ti cumprendat<br />

e ch’apat affriscione su dannarzu?<br />

Ma no est gai! Unturzu ch’intendat<br />

lamentos no est cussu, ne chi rendat<br />

su mossu chi li currit in s’isgarzu!<br />

Sos ossos tuos, o malancinidu,<br />

finas s’at a pappare, che lambridu!<br />

40 Da-e tesu cantàmuli su teu,<br />

giaghi ordinzadu pro isse sa Sorte,<br />

da-e sende ancora in corpus meu,<br />

gai crudele at chérfidu sa morte!<br />

Ah, si felchire a cussu cane acheu<br />

in su fìdigu, pro chi m’accunorte,<br />

custas dentes pottera a gosu a gosu!<br />

Ca fit Ettòrre eroe valorosu!»<br />

820


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

41 «Non mi rentenzas, – li nêsit Priàmu–<br />

ca persegus non torro peristantu,<br />

ne mi muttas che ae ‘e malu cramu 7 .<br />

Su coro non m’ammoddigat su prantu,<br />

ne suddu ‘e morte m’istringhet su camu,<br />

giagh’intesu e bidu ‘e Zeus santu<br />

s’imbasciadora soberana ap’ ‘eo<br />

e a su chi m’at nâdu obbedo e crêo.<br />

42 E s’esserat comente naras tue<br />

e mi lêret sa vida Mirmidone,<br />

cun fizu meu, crê’, de morrer cue<br />

prus non m’importat a unu muntone<br />

poi ‘e m’esser, in s’ùltim’affriscione,<br />

soltu in piantu che pìghida nue!»<br />

E detzisu Priàmu che simmai<br />

sas càscias isfrisciesit nênde gai.<br />

43 Dóighi ‘estes de rara fattura<br />

e doighi manteddos nde ‘oghesit,<br />

dóighi mantas de una misura,<br />

paris tùnigas e b’accumonesit<br />

àteros pignos, tottu de fregura.<br />

Deghe talentos, sighinde, pesesit<br />

de oro, poi abbertos sos fortzeris,<br />

duas trìbides e battor lebreris.<br />

44 A una coppa pustis de valore,<br />

manna e pesuda, ‘ettesit sas manos,<br />

chi l’aìana dadu sos Tracianos<br />

cando bi fit tuccadu imbasciadore<br />

pedinde aggiudos pro sos Troianos.<br />

Ne pro ammentu ‘e su retzidu onore<br />

si la tenzesit, a tales bramosu<br />

fit de ch’ ‘essire su ‘etzu e pressosu.<br />

821<br />

Sos regalos de<br />

su riscattu


Affeos e<br />

approntos<br />

Càntigu XXIV<br />

45 E ch’ ‘essesit Priàmu, abboghinende<br />

a cantos s’istaian a pibios<br />

in su corrale, finas frastimende:<br />

–A foras da-e sos palattos mios,<br />

a foras, miseràbiles! Pranghende<br />

a su mundu non torrat de sos bios<br />

sa chi Zeus leadu m’at sienda!<br />

Tuccade... e chi prus mai bos intenda!<br />

46 Subra ‘ostru su teu lu cantade,<br />

ca s’upa bos inghìriat de sa Morte,<br />

ne bos la catzat prus Ettòre forte...<br />

própriu goi... emmo... bi pensade!<br />

E ch’a sos padros che lompa de s’Ade<br />

prima de ‘ider pro crudele sorte<br />

cun custos ojos rutta a Ilione<br />

e inchesa da’ sos d’Agamennòne!–<br />

47 Tucchesit, nênde gai, su ‘e Troe<br />

e cada amigu fattu, onzi parente,<br />

e-i sos fizos, ch’in tottu fin noe 8 :<br />

Pammone, Elénu, Paris, su ‘alente<br />

Deìfobo, Agatone, Ippotoe,<br />

Polite, Antìfone e Diu sapiente.<br />

E finas a-i custos, furiosu,<br />

urulesit su re che baddinosu:<br />

48 –Coittade, o tristos, bos movide!<br />

M’esserezis, e tottu, invece ‘e Ettòre,<br />

mezus mortos gherrende! Ahi, dolore!<br />

Fizos fortes m’at dadu su Cronide,<br />

ma ‘ios prus non nd’apo: u’est Mestore 9 ?<br />

Tróilu 9 a u’est dadu ‘e bona fide?<br />

Ruttu est Ettòrre... mortu... o Zeus, Zeus...<br />

a narrer chi pariat unu deus!<br />

822


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

49 Leados mi los at Ares crudele<br />

sos chi tenia déghiles attarzos<br />

e lassadu una truma ‘e faularzos<br />

m’at Isse pro ‘irgonza e pius fele,<br />

zente abbramida ‘e crabittos, de mele,<br />

de ballos, cantos... finas feminarzos!<br />

Ma calicunu, naro, a m’approntare<br />

mulos e carru già l’ap’a agattare!–<br />

50 Nêsit su re; e cuddos, timizosos<br />

de s’ira de su babbu, nde ‘attesin<br />

sa parìglia ‘e sos mulos poderosos,<br />

chi una ‘olta sos Mìsios li desin,<br />

già ‘iuntos a su carru e, pressosos,<br />

in su cascione pustis assentesin<br />

sos pignos raros ch’aiat Priàmu<br />

detzisu de si gigher pro su cramu 10 .<br />

51 A su calesse sos caddos d’ispantu,<br />

ch’isse e tottu s’aiat allevadu,<br />

de l’attaccare, infinis, coidadu<br />

si lésini sos fizos tottucantu.<br />

Carincherada Ecùba imperistantu,<br />

cun unu càlighe in manu doradu,<br />

prenu de ‘inu dulche, si mustresit<br />

e, giamende a Priàmu, li naresit:<br />

52 –Le’ custa coppa e pensa d’onorare,<br />

o attrividu, a su Tronante Ideu 11<br />

da’ sos Danaos innanti ‘e tuccare<br />

e contra finas a su parrer meu!<br />

S’àbbile da-e destra nâli a Zeu<br />

pro signale de ‘onu ‘e t’imbiare;<br />

s’ae chi, pro sa fortza e s’imponèntzia,<br />

preferit Isse in dare un’avvertèntzia.<br />

823<br />

S’invocascione<br />

a Zeus


Càntigu XXIV<br />

53 Si t’accanserat su bonignu avvisu,<br />

tue ‘essìreche dias pro s’impresa<br />

da-e Pelide finas prus detzisu<br />

e cun àtera deo seguresa<br />

isettàreti inoghe! Si su ‘isu 12<br />

ti negherat invece, sa pretesa<br />

chi non b’andes ancora ti mantenzo,<br />

antzis pius de prima la sustenzo!–<br />

54 E d’Ilione su canidu mere:<br />

–A su chi naras, fémina, accussento.<br />

Su pretziare a Zeus m’est dovere<br />

e umìle sa coppa li presento,<br />

cun s’ispera chi nd’apat piaghere<br />

e de m’accostazare in su chi sento!<br />

Sas manos, primm’ancora de buffare,<br />

cheret però chi pense ‘e samunare!–<br />

55 Una brocca, in l’intender, nde ‘attesit<br />

d’abba lìmpia un’isclava chen’ ‘istentu<br />

e galu unu cadinu e s’innettiesit<br />

ambas manos su re in su momentu.<br />

Pustis frobbidas, dare si fattesit<br />

da’ Écuba su càlighe e, cuntentu<br />

d’altzare ojos a chelu, a s’Immortale<br />

naresit, a sa rea, in su corrale:<br />

56 –O Zeus babbu, mere mannu ‘e s’Ida,<br />

asi comente cun fide t’onoro<br />

tue a Pelide addùlchili su coro<br />

pro chi resesser su chi bramo m’ ‘ida!<br />

Da-e sa destra màndami, t’imploro,<br />

s’imbasciadora tua preferida,<br />

s’àbbile maestosa e verdadera,<br />

signale ‘e cunsideru e bon’ispera!–<br />

824


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

57 Manc’aiat sa sùpplica agabbada<br />

chi li mandesit Zeus soberanu<br />

s’àbbile da-e destra a su Dardanu,<br />

niedda che tura, ali-ismisurada,<br />

reina de sas aes, lumenada<br />

“Percnòn” 13 in sa limba ‘e su grecanu.<br />

E cantos saettende la ‘idesin<br />

tales che-i su re si nd’allegresin.<br />

58 A su calesse tando su ‘etzittu<br />

che pighesit detzisu, isfuettende<br />

sos caddos suos raros e narende<br />

cun su carru a Ideu beneittu<br />

de si tuccare innanti. Appittu-appittu,<br />

cant’istesin sa ‘idda attraessende,<br />

sos suos li fattesin cumpagnia,<br />

tristos che si anderan a sa ria!<br />

59 Ma cando da-e su portale mannu<br />

a su paris ch’ ‘essesin ambos pare<br />

chi s’isterriat finas a su mare,<br />

si ritiresit sa zente in affannu<br />

timinde pr’Ilione àteru dannu.<br />

Ma in los bider Cronide avantzare<br />

solos per-i sas tancas, in appenu,<br />

nêsit a Ermes, piedosu e serenu:<br />

60 –Fizu ‘e su coro, chi a sos mortales<br />

t’aunis che amigu e bona ghia,<br />

siat nuntziende gosos siat males,<br />

mira giosso a Priàmu in angustia<br />

da’ s’eroe tucchende de Fitia.<br />

Falabe-i e l’ampara; ma signales<br />

non li dias de sa presèntzia tua,<br />

sol’a ojos anzenos che lu cua!–<br />

825<br />

Sa partèntzia


Ermes<br />

apparessit a<br />

Prìamu<br />

Càntigu XXIV<br />

61 L’accuntentesit d’Argo su mortore,<br />

e, poi ‘e s’àere a pedes ligados<br />

sos soberanos caltzares dorados,<br />

chi cun sos bentos chertan a primore,<br />

lêsit sa ‘értiga ‘e pôres sobrados 14<br />

ch’impittat su divinu imbasciadore<br />

pro ischidare o drommire sa zente,<br />

e a Tròia ch’ ‘olesit de repente.<br />

62 Lómpidu a cussos giassos, sa fregura<br />

lêsit de unu prìntzipe galanu<br />

chi sa prim’ ‘arva in cara cun sa manu<br />

s’allijat, cand’est bella gioventura,<br />

e a pê’ si tucchesit pianu-pianu,<br />

che chie est in isettu ‘e conzuntura,<br />

per-i sas ìscias de su Xantu, ischinde<br />

ch’a cue peristantu fit beninde.<br />

63 E pustis pagu, infattis, arrivire<br />

eallos ambos duos chen’isviu<br />

pro poder a sos fiados permittire<br />

de si lograre ‘e s’abba de su riu,<br />

mentres approb’a si che dispidire<br />

fit da-e chelu s’astru pius biu!<br />

In s’ora Ideu notesit s’istranzu<br />

e nêsit, che timende, a su cumpanzu:<br />

64 –Frua ‘e Dardanu, mira... mira cue!<br />

Sebestados nos ana, sorte mala,<br />

e un’ómine ‘eninde est a cust’ala<br />

cun chiza resoluta! Mezus fue...<br />

fuimos cun sos caddos deo e tue!<br />

O sos benujos naras che a gala<br />

de l’istringher, pedinde piedade<br />

e rispettu a su nessi pro s’edade?–<br />

826


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

65 Si nde siddesit Prìamu in l’intèndere,<br />

e, che colpadu a fuste, coro e mente<br />

si l’allizesin paris de repente,<br />

ne pottesit sa limba manc’isprèndere!<br />

Ma su Bonignu, andéndeli serente,<br />

s’attogu istesit lestru a li cumprèndere,<br />

e, léndeli sa manu, cari-‘onu<br />

li preguntesit cun déghile tonu:<br />

66 –A ue, o babbu canu, ses ghiende<br />

peri sa notte divina, pressosu,<br />

caddos e mulos, cando su reposu<br />

onzi mortale invece andat chirchende?<br />

Tue ‘e sos d’Argo s’ódiu felosu<br />

duncas non times? Ma s’andas girende<br />

cun benes gai, a s’iscuru, e t’ ‘ideran,<br />

it’est chi podes si l’assaltineran?<br />

67 O crês d’ammanizare una difesa<br />

cun s’amigu chi tenes a costazu?<br />

Si nd’aizis de briu, bos l’at frazu<br />

su tempus, che a tottu, in sa ‘etzesa!<br />

Ma da-e me non timas attamazu,<br />

c’antzis de ti difender sa pretesa<br />

dia leare contr’a donzi reu,<br />

ca t’assimizo in tottu a babbu meu!–<br />

68 E torréndeli ‘oghe su Dardanu:<br />

–De s’avvertèntzia ti dao rejone,<br />

fizu istimadu. De tzertu sa manu<br />

subra meu e subr’a Ilione<br />

tenet bonignu calchi soberanu,<br />

si mandadu a s’abboju una persone<br />

m’at che a tie bona e giudisciosa,<br />

bantu de ogni babbu, mama, isposa!–<br />

827


Càntigu XXIV<br />

69 «Forsi ‘e s’Olimpu tenes de abberu<br />

–Ermes li nêsit– su favore santu!<br />

Ma nâmi ancora e sias sintzeru:<br />

a ue custos benes de ispantu<br />

e pro cale timòria o cunsideru<br />

for’ ‘e ‘idda che gighes peristantu!<br />

Bardiare nde cheres nessi custos<br />

o ses fuinde in àteros assustos?<br />

70 Su t’aer mortu a cussa prenda ‘e fizu<br />

s’ùltim’ispera bos ch’at barigadu!<br />

Ca fit Ettòrre s’eroe sobradu,<br />

sa turre chi non trinnigait chizu<br />

contr’a chie l’aeret affrontadu!»<br />

E Prìamu, a s’ammentu, in marturizu:<br />

–E tue chie ses, de cal’ereu,<br />

ch’invocas gai dulche a fizu meu?–<br />

71 Li rispondesit su deus: –D’ischire<br />

prîte bramas, o betzu, àteras cosas?<br />

In sas oras de chertu prus felosas<br />

l’apo connottu, sas chi meressire<br />

faghen fama d’eroe! Tirriosas<br />

fin che niune in ferrer e bocchire<br />

sas manos suas, s’atza, sa passione<br />

e l’ischin bene sos d’Agamennòne!<br />

72 Cantas bias l’ ‘idemis cuss’astore<br />

cand’a s’arressa, offesu cun s’Atreu,<br />

nos teniat su fizu de Peleu!<br />

De l’esser s’iscuderi apo s’onore<br />

e cumpanzu de nae e Polittore 15 )<br />

pro chi l’iscas, si narat babbu meu.<br />

Riccu meda est isse e che a tie<br />

sos pilos giughet càndidos che nie.<br />

828


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

73 Ses fizos tenet galu intro ‘e domo;<br />

su ‘e sette so deo, recuidu<br />

a Ilione, ca m’at favoridu<br />

sa busca de sa sorte! Narrer como<br />

ti cherzo ancora (e crê’ chi non t’inzomo)<br />

prîte fintz’a inoghe so ‘ennìdu:<br />

sos d’Argo eroes mannos cras manzanu<br />

contr’a sa ‘idda s’ ‘oltan de Dardanu!–<br />

74 «Si ses tue d’Achille Mirmidone<br />

cumpanzu e iscuderi –chen’imbaru<br />

li rispondesit su re d’Ilione–<br />

nâmi un’áter’allega, e sias giaru:<br />

chie m’at mortu a Ettòrre caru<br />

at apidu ‘e su corpu affriscione<br />

o a tales fit s’ódiu a dismisura<br />

chi l’at dadu a sos canes in pastura?»<br />

75 Ed Ermes: –No! Accurtzu a sa nae,<br />

fora ‘e sa tenda, est Ettòrre tou,<br />

ne l’at ischirrioladu cane o ae!<br />

Dóighi dies da’ s’ùltimu prou<br />

coladas che sun già e dannu grae<br />

patidu, crê’, no at su corpus sou,<br />

s’est ch’a puder non pudet manc’appena,<br />

ne puntu l’an sos bermes sa carena!<br />

76 E mancari a s’intundu de sa losa<br />

lu trisinet de Pàtroclo onzi die<br />

a s’accherada de Eos donosa,<br />

pro glòria ‘e cuddu e vituperiu ‘e chie<br />

bi l’at mortu, cosa est ispantosa,<br />

ch’abbauccare diat fintz’a tie,<br />

s’ ‘ider comente restat bellu e nîdu<br />

poi ‘e s’affeu, che allentoridu!<br />

829


Càntigu XXIV<br />

77 Finas sas piaes si li sun cunzadas<br />

e, crê’, chi non fin pagas, ca iscuttu<br />

nde l’an sos d’Argo de istoccatzadas<br />

addaghi ‘idu l’an per terra ruttu!<br />

As a cumprender, o betzu, ch’est fruttu<br />

tottu custu de sas gràscias sobradas<br />

de sos ch’an in s’Olimpu sa dimora<br />

e decomente lu pensen ancora!–<br />

78 Si nd’allegresit Prìamu in l’intender<br />

e, torréndeli muttu: –Cosa ‘ona<br />

est duncas sos unores a lis render<br />

a sos deos de s’olìmpica trona!<br />

E fizu meu (o Zeus, mi perdona,<br />

ma s’est mai campadu a lu cumprender<br />

galu non bi resesso!)...fizu meu<br />

ondradu sempre at a s’Olimpu intreu!<br />

79 Accò prîte sos meres soberanos<br />

s’ammentan d’isse in su fadu ‘e sa morte!<br />

Ma como atzetta, o fizu, e nd’apas sorte,<br />

custa coppa da’ sas amigas manos<br />

de su babbu ‘e s’eroe ‘e sos Dardanos<br />

e finas a sa tenda ‘e cuddu forte,<br />

cun s’aggiudu ‘e sos deos, mi che ghia<br />

e m’ampara, pro bona sorte mia!–<br />

80 «Galu mi tentas, –li nêsit su deu–<br />

ma in fallu, mancari giovaneddu,<br />

bae chi non bi ruo! Oddeu, oddeu!<br />

Pérdidu dia aer su cherveddu<br />

s’atzettera a s’accua de Peleu<br />

su chi mi porris cun dulche faeddu<br />

déghile pignu! De bi lu furare<br />

mi diat parrer a ti lu leare!<br />

830


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

81 Ca l’istimo a Pelide che a niunu;<br />

ne dia cherrer, própriu ca l’onoro,<br />

da’ s’ira sua infadu perunu!<br />

Pro su chi pedis abbertu est su coro<br />

e ghia ‘e t’esser e bàrdia m’apporo<br />

fintz’a sa tenda sua e si calcunu<br />

tenterat contr’a tie calch’offesa<br />

no as aer de vile una difesa!»<br />

82 Subr’a su carru ‘e Prìamu saltiesit,<br />

nênde gai, Bonignu 16 e, leados<br />

fuette e brìglias, sos caddos prettesit<br />

poi ‘e lis aer, che a sos fiados<br />

de Ideu, sos brios sulenados.<br />

Gai in pag’ora a su muru arrivesit<br />

ch’a difesa ‘e sas naes fraigadu<br />

Argo aiat cun turres e fossadu.<br />

83 Pro fagher cue donzi cosa accua<br />

sos custòdios drommesit, chi chenende<br />

fin própriu in s’ora, cun s’ ‘értiga sua<br />

soberana, su portale abberzende<br />

fattu de truncos russos e, sighende,<br />

a sa tenda ispantosa a totta fua<br />

che gittesit de su fizu ‘e Peleu<br />

a re Priàmu e a s’amigu Ideu.<br />

84 (Sos Mirmidones medida e sestada<br />

cun truncos de abete ‘ene pulidos<br />

bi l’aian sa tenda e covaccada<br />

de cannas cun pubusones tuddidos.<br />

Cun palos altos per terra felchidos<br />

l’aian galu sa corte abberrada,<br />

ponìndeli una giaga ch’isse ebbia<br />

podiat mòvere o tres de Fitia.)<br />

831<br />

In sa tenda<br />

de Achille


Càntigu XXIV<br />

85 Nêsit tando a su mere troianu,<br />

brinchende da’ su carru s’Eterrenu:<br />

–Iscas, o betzu, ch’Ermes soberanu<br />

est chie t’at ghiadu a logu anzenu<br />

e pro cumandu ‘e Zeus, chi sulenu<br />

ti cheret dare cun amprosa manu!<br />

Chi b’intre deo puru da’ Pelide<br />

non m’est déghile, crê’... ma tene fide!<br />

86 Deo duncas recuo... faghe tue<br />

su chi dês fagher chena perder ora,<br />

ne b’at bisonzu ch’àteru t’attue:<br />

ambos benujos l’istringhe e l’implora,<br />

pro chi ch’istorret s’odiosa nue<br />

chi coro e mente li luat ancora,<br />

su nòmene ammenténdeli ‘e Peleu<br />

e de sa dulche fiza de Nereu!–<br />

87 E, sen’aggiungher àteru, a su monte<br />

si che ‘olesit de sa biadia;<br />

e re Priàmu, chinnida sa fronte<br />

pr’ondrare a Ermes, da’ su de Fitia<br />

ch’intresit, chen’Ideu a cumpagnia!<br />

E l’ ‘idesit; cun Automedonte<br />

e cun Alcimo 17 solu fit restadu<br />

sétzidu in banca, appoi chenadu.<br />

88 Abbandadu calch’àteru cumpanzu,<br />

mudu che cussa notte chena luna,<br />

s’istaiat in bisos de fortuna<br />

poi ‘e degh’annos de fadu mettanzu.<br />

Niune s’abbizesit de s’istranzu<br />

ch’a Pelide istringhesit tott’in una<br />

sos benujos, baséndeli sas manos<br />

chi tantos fizos l’ ‘occhesin dardanos!<br />

832


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

89 Gai comente cun oju ispantadu<br />

miran in logu anzenu unu mortore<br />

chi amparu, fuinde, at dimandadu<br />

a unu riccu e potente segnore,<br />

a tales Pê-velotze abbauccadu<br />

e sos cumpanzos restesin, d’Ettòre<br />

in s’ ‘ider a su babbu addaenante<br />

a unu deus betzu simizante.<br />

90 «A babbu tou, o Pelide divinu,<br />

–nêsit tando Priàmu a coro in manu–<br />

pensa galu un’iscuta: pilicanu<br />

est che a mie, a finis de caminu,<br />

e forsis paris tristu e disumanu<br />

ambos semos vivinde unu destinu<br />

sena chi nemos pottat, dolumannu,<br />

vittire nessi a isse tantu dannu!<br />

91 Antzis no... chi s’ispera at isse ancora<br />

de t’ ‘ider, sende ‘iu, recuende<br />

a donzi accherada ‘e s’Aurora!<br />

Coltz’a mie, invece, chi ruende<br />

in custa lua arruinadora<br />

sos mezus fizos bidei chertende!<br />

E fin chimbanta cando in Ilione<br />

ficchesin pedes sos d’Agamennòne!<br />

92 Deghennoe da’ Écuba reina<br />

mi nde naschesin e de bon’intentu,<br />

sos àteros da’ feminas chi tentu<br />

ap’in domo. Ma d’Ares sa ‘errina<br />

gittu s’at sos pius che malu ‘entu<br />

e sa ch’aimis turre adamantina<br />

derrutta nos l’as tue, ‘e sos de Troe<br />

sos fados difendinde che eroe!<br />

833<br />

Sa sùpplica


S’affriscione<br />

de Achille<br />

Càntigu XXIV<br />

93 Pro su corpus d’Ettòre coro meu<br />

a pês tuos accomi, o gloriosu,<br />

cun su riscattu mannu e valorosu.<br />

Como detzidi, rispettende a Zeu<br />

e valutende chi prus de Peleu<br />

merìtat cunsideru affriscionosu<br />

chie sa manu a laras s’at portadu<br />

chi l’at de tantos fizos orfanadu!»<br />

94 Si cagliesit su ‘etzu; e su prantu,<br />

a s’ammentu ‘e su babbu, s’intendesit<br />

currer in ojos Achille, ch’intantu,<br />

leendelu per manu, nde pesesit<br />

dulchemente a Priàmu. S’aundesit<br />

gai ‘e succuttos sa tenda pertantu:<br />

de sos d’Ìlion pr’Ettòrre, e pro Peleu<br />

e pro Pàtroclo de sos de s’Acheu!<br />

95 Pustis, tudada ‘e làgrimas sa gana,<br />

li rispondesit lestru Mirmidone,<br />

sos pilos carignende e s’ ‘arva cana<br />

a s’infelitze babbu d’Ilione:<br />

–Coltzu e cinu, assiat mattana<br />

sa vida tua! Ma coro ‘e leone<br />

dês gigher pro tuccare da-e chie<br />

solu dannos e morte at dadu a tie!<br />

96 Como sêi però, betzu attrividu,<br />

accurtz’a mie e su dolu lassamos<br />

mancari siat su coro affliggidu,<br />

giagh’a piangher nudda balanzamos!<br />

Custa est sa sorte, si be-i pensamos,<br />

chi pro a nois s’Olimpu at bordidu:<br />

prantu est sa vida nostra e tribulia,<br />

cantu sa de sos Deos biadia!<br />

834


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

97 Duas giorras at Zeus parinales,<br />

un’a destra, un’a manca de sa trona;<br />

da-e una dat Isse s’ura ‘ona,<br />

da-e s’àtera invece isparghet males.<br />

Si da-e ambas retzin sos mortales<br />

sos fados de s’isposu de Latona 18 ,<br />

parte ‘e sa vida la passan gosende,<br />

parte in tragos, appenu e peleende.<br />

98 Però cando sas manos su Tronante<br />

in su trógliu malignu imberghet solu,<br />

coltz’a chie toccherat, ca su dolu<br />

die cun die s’agattat costante,<br />

e currit per tottue che mancante<br />

e che cane famidu, in oriolu<br />

de un’ora d’asséliu e d’accunortu,<br />

chena bi lomper mai, fintz’a mortu!<br />

99 Tocchesit a Peleu in zoventura<br />

onzi gràscia de benes e de pôre,<br />

sende ‘e sos Mirmidones su segnore<br />

e leende una dea in conzuntura<br />

mancari aeret mortale natura!<br />

Ma, pro giogu ‘e sa sorte, cuss’amore<br />

eredes pro su rennu non l’at dadu,<br />

send’ ‘eo a morrer prima destinadu!<br />

100 Ne su gosu ‘e l’attender a betzesa<br />

s’Olimpu cor’ingratu at dadu a mie,<br />

s’in Ìlion mi nd’isto, a cara atzesa,<br />

a bois cuntristende notte e die!<br />

E galu ischimos, o betzu, ch’a tie<br />

desin sos Fados fizos e ricchesa<br />

addaghi da’ sa Lesbo ‘e Macareu 19<br />

fis mere, fintz’a Ponto 20 e a Frigeu 21 .<br />

835


Càntigu XXIV<br />

101 Ma sicomente t’at como sa sorte<br />

boltadu palas, sas isfidiadas<br />

peleas bàlia e cun coro forte,<br />

c’a piangher intantu est in debadas,<br />

ne a Èttore ischidas da’ sa morte!<br />

Àteras proas, antzis, ordinzadas<br />

crêo t’apan sos Deos e metzanas<br />

a tie e a sas zentes troianas!–<br />

102 E Prìamu in risposta: –O affortizu<br />

de sos Danaos e de Zeus frua,<br />

a sêre non m’apprettes, ca su fizu<br />

ischinde accurtz’a custa tenda tua<br />

chen’interradu, forte est su disizu<br />

de lu ‘ìdere e-i sa cara sua<br />

de mi ‘asare cun paternu affettu<br />

galu una ‘olta ben’istrintu a pettu!<br />

103 Adducas m’accuntenta e su riscattu<br />

chi cun coro ti dao mi l’atzetta<br />

e ti lu gosa cun sa sorte ‘eretta,<br />

appoi chi sas frinas de s’imbattu 22<br />

t’an gittu da’ Peleu e suddisfattu<br />

sa ch’azis unu ‘e s’àteru prenetta.<br />

Custa est s’ura mia, giagh’ancora<br />

de ‘ìdere m’accansas s’Aurora!–<br />

104 E miréndelu Achille a oju-tortu:<br />

–O betzu, non provòches faeddende,<br />

ca si ti torro a chie ses bramende<br />

est pro more de Zeus! Poi mortu,<br />

a Teti m’imbiesit, cumandende<br />

de non ti lu negare s’accunortu.<br />

O crês chi abbizadu non mi sia<br />

ch’unu deus t’at gittu a domo mia?<br />

836


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

105 Niune aiat póttidu tentare<br />

cun s’ispera ‘e resesser cust’impresa,<br />

vittinde ‘e sos custòdios sa difesa,<br />

d’abberrer su portale e de passare!<br />

Adducas dia narrer de cagliare,<br />

a boltas non pensera sa pretesa<br />

de ti negare e galu ‘e fagher peus<br />

própr’in sa tenda mia e contr’a Zeus!–<br />

106 Si cagliesit timinde Ilione;<br />

e a foras Pelide chen’ ‘istentu<br />

che tucchesit cun passu de leone.<br />

Non però a sa sola: in su momentu<br />

sos iscuderis de su Mirmidone<br />

ch’ ‘essesin fattu, sos ch’in accussentu 23 ,<br />

poi ‘e sa morte ‘e Pàtroclo, a primore<br />

teniat isse pro fide e valore.<br />

107 E custos, a sa chìnnida ‘e su mere,<br />

sos mulos e sos caddos distacchesin<br />

e, bidinde a Ideu, lu fattesin<br />

intrare a sa tenda e pustis sêre.<br />

Infinis, pro cumprire su dovere,<br />

sos pignos valorosos nde falesin<br />

da-e su carru, foras duas mantas<br />

e, bianca, una tùniga ‘e sas tantas.<br />

108 A re Priàmu devian servire<br />

pr’imboligare su corpu ‘e su fizu.<br />

Si lêsit tando Achille contivizu<br />

da’ sas antzillas de fagher frobbire<br />

e ùnghere a Ettòrre, accalaizu<br />

distantes da’ su babbu, pro vittire<br />

chi si potterat su ‘etzu arvuriare<br />

in lu ‘ider, fintz’a lu provocare!<br />

837


Sa paristòria<br />

de Niobe<br />

Càntigu XXIV<br />

109 Fattesin gai; e cando untu e lâdu<br />

istesit da-e cuddas Dardaneu,<br />

cun sa tùniga ‘estidu chena neu<br />

e in sas mantas galu imboligadu,<br />

de l’agontzare si lêsit Peleu<br />

in s’iscala ‘e su carru coidadu.<br />

E, cumprida onzi cosa, abboghinende<br />

nêsit pustis, a Pàtroclo invochende:<br />

110 –O fizu de Menétziu, frade caru,<br />

non t’inchietes s’ischeras in s’Ade<br />

chi torrende a Priàmu pro piedade<br />

li so su fizu! Unu riscattu raru<br />

m’at dadu sa troiana majestade<br />

e parte as aer tue in su tumbàru 24 ,<br />

coment’est giustu ch’apas, dulche prenda!–<br />

E che torresit detzisu a sa tenda!<br />

111 Si che setzesit a su postu sou,<br />

a cara a s’infelitze pilicanu,<br />

e li nêsit: –O re, a fizu tou<br />

acco’ prontu in su carru. Cras manzanu,<br />

prim’ancora chi ‘essat sole nou,<br />

l’as a poder a Èttore troianu<br />

bìdere e gigher, decomente bramas.<br />

Chena como, accurtz’a sas fiamas!–<br />

112 Sêiti in banca, sêi: a manigare<br />

no est birgonza, ma gana obbligada;<br />

ne lu vittesit s’allorighittada<br />

Niobe Tantalea 25 , addaghi umpare<br />

Arcu de Prata e Fritzi-sobrada 26<br />

dóighi fizos a li settesciare<br />

meledesin cun tìrrias divinas<br />

e ses fin màscios e ses sas femìnas!<br />

838


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

113 De si paragonare s’attrivida<br />

aiat fattu Niobe a Latona<br />

e finas nêsit d’esser prus dechìda<br />

sende a bogare fizos pius bona:<br />

dóighi issa nd’aiat, presumida,<br />

solu duos s’olìmpica Matrona!<br />

Gai sos duos, posta marrania,<br />

su nidu li lassesin chena cria!<br />

114 Pro noe dies per terra furriados<br />

nâchi istesin in su samben insoro,<br />

ca lis aiat cherveddos e coro<br />

a sos de Tebe Zeus impedrados!<br />

A sa ‘e deghe ‘enzesin interrados<br />

da’ sos ch’in chelu an sa sea d’oro.<br />

Ma, piantos sos fizos a berrina,<br />

deuna non restesit sa reina!<br />

115 Inter sos iscameddos forsis oe<br />

de su Sìpilu 27 ch’istat sa Tebana,<br />

ue su lettu onzi Ninfa galana<br />

tenet de oro, accurtzu a s’Acheloe 28<br />

pesende dansas. Cue sa mattana<br />

sighit Niobe de su malu proe<br />

galu a suffrire, mancari ‘oltada<br />

l’apat s’Olimpu in pedra sagomada 29 .<br />

116 Duncas sa chena m’atzetta, o betzittu,<br />

e lassa a cras manzanu su piantu,<br />

chi longu at a esser, ohi cantu,<br />

pro fizu tou in su troianu situ!<br />

Nêsit Pelide; e a sa corte intantu<br />

a isprender da’ unu tamarittu<br />

un’ ‘arveghe bianca che tucchesit<br />

e pressosu isse e tottu l’iscannesit.<br />

839<br />

Sa chena ‘e<br />

s’accunortu


Càntigu XXIV<br />

117 Luego sos cumpagnos Mirmidones<br />

li ‘oghesin su corzu, l’appetzesin<br />

e, a cantos felchida in ischidones,<br />

a sas brajas cun cura l’accostesin.<br />

Addaghi cotta, bi lis presentesin<br />

in concheddos d’ortiju e in ajones<br />

subr’a sa mesa, ch’aiat frunidu<br />

àtere 30 ‘e pane e binu saboridu.<br />

118 A s’arrustu piedosu ‘e s’accunortu<br />

gai illonghesin in s’ora sas manos<br />

sos inimigos gregos e dardanos<br />

che si mai s’aeren fattu tortu!<br />

E a Priàmu unu ‘e sos soberanos<br />

finas parzesit s’eroe chi mortu<br />

l’aiat su fizu, miréndelu in cara,<br />

pro sa bellesa e s’imponèntzia rara!<br />

119 E cun ojos d’ammiru non tzessesit<br />

galu Pelide su notte ‘e fissare<br />

sa cara dignitosa e fiera umpare<br />

de su babbu ‘e s’eroe chi ‘occhesit!<br />

Pustis, cumpridu appenas de chenare,<br />

intendéndesi réndidu, li nêsit<br />

su re dardanu, peséndesi reu:<br />

–Permitti chi faedde, erèntzia ‘e Zeu!<br />

120 Da-e su die chi ruttu est su fizu<br />

pro manos tuas, non m’est resessidu<br />

pius de tancar’oju, ne disizu<br />

mancu d’assazar’abba ap’avvertidu.<br />

Da’ tando m’est su prantu marturizu<br />

e in su lotzu ‘e sa lolla frundidu<br />

finas a oe mi nde so istadu,<br />

ca si mi ch’est su sole barigadu!<br />

840


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

121 Gràscias a tie inoghe, o divinu,<br />

torradu so a sêre a una mesa<br />

e s’asciuttore ‘e sa ‘ula rappresa<br />

finas alleviadu m’at su ‘inu!<br />

Como unu lettu ti pedo e difesa<br />

siat su sonnu ‘e su cansidu sinu!–<br />

Gai su ‘etzu; e Pelide a sos suos<br />

de nde lis approntare nêsit duos.<br />

122 In sa lolla de los fagher drommire<br />

lis cumandesit e cuddos, pressosos,<br />

mantas e cocces a nde lis battire<br />

istesin lestros e corzos lanosos<br />

e, poi agontzos, che coidadosos,<br />

a teda in manu de lis ilgiarire<br />

fintz’a sos corcadorzos su caminu.<br />

M’a s’iscuja aggiunghesit su Divinu:<br />

123 –Cheret chi su reposu inoghe fora<br />

chirches nottesta, o betzu sapiente,<br />

giaghi zente ch’accudit a donz’ora<br />

a custa tenda mia e prudente,<br />

pro su chi bramas tue a cor’ardente,<br />

no est chi t’ ‘idan àteros ancora!<br />

Si li conteran su fattu a s’Atreu<br />

dias aer istrobbu, a parrer meu!<br />

124 Ma nâmi como e cun pretzisione:<br />

pro cantas dies pensas d’onorare<br />

a fizu tou mannu in Ilione?<br />

Faedda, pro chi potta rispettare<br />

sas giustas alabàntzias e frenare<br />

finas a tando s’ira mirmidone!–<br />

E su mere in risposta ‘e sos de Troe:<br />

–Pensu est su tou dignu d’un’eroe!<br />

841


Ermes<br />

nd’ischidat<br />

a Prìamu<br />

Càntigu XXIV<br />

125 Sende, decomente ischis, inserrados<br />

intro ‘e ‘idda, cheret chi chirchemos<br />

in sos buscos d’affacca e nde carremos<br />

pro su dissipu sos truncos segados.<br />

Giustu mi paret chi lu pianghemos<br />

noe dies parentes e soldados<br />

e chi a sa ‘e deghe sas fiaras<br />

d’issu nos lassen sas relìchias caras!<br />

126 Sa die appoi permìttinos, forte,<br />

paris digna ‘e pesàreli una losa<br />

e chi si torret, addaghi sa sorte<br />

cheret gai, a sa gherra orrorosa,<br />

a s’assurdu triunfu de sa Morte,<br />

cando s’accherat galu Eos donosa!–<br />

E Pê-velotze: –Su ch’as dimandadu<br />

as aer puru, o betzu disdicciadu!–<br />

127 Nênde gai, sa destra li porresit<br />

che a lu sintzerare in su prenettu<br />

e da’ s’istranzu si che dispidesit.<br />

Pensende a milli cosas, in su lettu<br />

tando Priàmu si ch’isterrijesit<br />

e, fattu sou, Ideu chen’ ‘isettu.<br />

E cun sa frua, in sa tenda, Peleu<br />

si che corchesit déchida ‘e Briseu.<br />

128 Como drommian in chelu sos Deos<br />

e sos gherreris in terra, gosende<br />

de sa pàsida notte e sonniende<br />

avréschidas de paghe e de recreos.<br />

Sol’Ermes fit ischìdu 31 , meledende<br />

de vittire in s’ora ‘e sos Acheos<br />

sos custòdios, pro chi recuidu<br />

Prìamu esserat, decomente ‘ennìdu.<br />

842


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

129 In cabitana ‘e si l’appresentare<br />

valutesit degai s’Eterrenu<br />

e de li narrer: –Betzu, in logu anzenu<br />

duncas trattenes chena valutare<br />

su ch’ancora ti podet capitare,<br />

si l’ischeran sos d’Argo chi sulenu<br />

ses lómpidu a pedire da’ Pelide!<br />

Ello non lu connosches a s’Atride?<br />

130 Beru chi as retzidu bonu trattu<br />

da-e Achille; beru chi torradu<br />

su corpus t’at d’Ettòrre disdicciadu,<br />

ma t’ammenta chi àteru riscattu<br />

dian poder pretender pro su fattu<br />

d’aer in manu a tie! Coidadu<br />

duncas ti lea de ti nde pesare<br />

e a Ideu galu ‘e nd’ischidare.–<br />

131 Timinde re Priàmu àter’antua<br />

fattesit gai e Mercùriu santu<br />

sos caddos e sos mulos pro sa fua<br />

de lis giungher pensesit peristantu.<br />

E si tucchesin pustis a s’accua<br />

ambos Dardanos, cun ojos d’ispantu<br />

su campu attraessende ‘e s’inimigu<br />

chena los bider nemos, manc’azigu!<br />

132 Ma cando a sa bùlia currente<br />

desin de su Scamandru sos betzittos,<br />

si dispidesit Erme onnipotente<br />

a sos divinos recuende abìtos.<br />

E fit su chelu cun dulches risittos<br />

Eos indeorende lutzighente<br />

addaghi cun su mortu campione<br />

lompesin cuddos sutt’a Ilione.<br />

843<br />

Sa recuida


Càntigu XXIV<br />

133 Niune, ‘e cantos fin isperiende<br />

a cor’alluttu da’ sa turre ‘e Scea,<br />

s’abbizesit però chi fin torrende!<br />

Cassandra ebbia, déchida che dea,<br />

da’ sa chima ‘e sa rocca pergamea<br />

a sos betzos bidesit avantzende<br />

e in s’iscala ‘e su carru d’Ideu<br />

su corpus de su frade dardaneu.<br />

134 A man’in pilos urulesit tando:<br />

–Millu a Ettòrre, accollu, curride,<br />

o téucros gherreris! Accudide<br />

bois puru, o femìnas, che a cando<br />

curriazis a l’ ‘ider da’ s’Atride<br />

torrende ‘ittoriosu! Raccumando<br />

che frade ‘e lu piànghere, che fizu,<br />

già fit su ‘antu ‘e tottu, s’affortizu!–<br />

135 Nêsit Cassandra; e una persone<br />

non restesit in bidda, una ebbia,<br />

s’est, ch’abbertas sas giannas, a porfia<br />

a s’abboju ‘e su mortu campione<br />

ch’ ‘essesin tott’umpare, a una ria!<br />

Ma istesit subr’a su d’Ilione<br />

prim’Andròmaca cara a si ‘ettare<br />

cun Écuba a ticchìrrios fatt’a pare.<br />

136 Sos pilos, in lu ‘ider cari-frittu,<br />

ambas a punzos prenos s’istratzesin<br />

e carignendesilu che pupittu<br />

de chentu, milli ‘asos lu faschesin.<br />

E, tott’in tundu, soltos in s’attittu,<br />

dardanos e dardanas lu pranghesin<br />

cor’isasciados, foras de sa gianna.<br />

Cando nêsit Priàmu a boghe manna:<br />

844


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

137 –Dade passu a sos mulos, furriade...<br />

e a cando l’ap’aer agontzadu<br />

in domo mia su prantu arribbade!<br />

Su sole, ajozi, si ch’est già pigadu!–<br />

A sa ‘oghe ‘e su Mere, abbandadu<br />

s’est donzunu e a intro sa tzittade<br />

s’avviésini tottu in pultescione<br />

fatt’a su mortu eroe d’Ilione.<br />

138 Lómpidos a sa règgia ‘e Dardaneu,<br />

in unu lettu de rara fattura<br />

l’agontzesin cun manos de ternura,<br />

ponìndeli a corona pro su teu<br />

attittadores de valente impreu.<br />

Unu cuncordu degai ‘e tristura<br />

fintz’a chelu pighesit lastimosu<br />

cun su prantu ‘e sas féminas tirriosu.<br />

139 Tucchesit tando Andròmaca a si sêre<br />

in cabitana e, a boghe ‘ia,<br />

lênde in manos sa conca de su mere,<br />

succuttende a l’isterrer custa ria:<br />

–Pobiddu de su coro, ànima mia,<br />

acco’ chi l’as cumpridu su dovere!<br />

Cantu gióvanu sola m’as lassadu<br />

e orfanu su fizu! Cale fadu!<br />

140 Ne de sa gioventura at a gosare<br />

su fruttu de s’amore nostru caru,<br />

giaghi prima nde l’an a irroccare<br />

a Ìlion bentosa, o lizu raru!<br />

Própriu goi, emmo! Ca s’amparu<br />

fis tue ‘e nois tottu chena pare,<br />

tue de sas femìnas sa difesa,<br />

de sas tènneras fruas fortilesa!<br />

845<br />

Su piantu de<br />

Andròmaca


Càntigu XXIV<br />

141 Gai a sas naves luego inimigas<br />

nos an a gigher, presas a cadenas,<br />

pro tattare ‘e fulanu sas zibbigas<br />

o pro servire padronas anzenas!<br />

E tue... tue de pius m’appenas,<br />

criaduredda mia, ‘e sas fadigas<br />

e de su tragu ‘e su destinu reu<br />

ch’ordinzadu nos at s’Olimpu intreu!<br />

142 Cun mama tua su segnore nou<br />

t’at a lassare fintz’a benner mannu,<br />

che cautivu teraccu a ispannu<br />

obblighéndeti a su cumandu sou?<br />

O pensende calcunu a babbu tou,<br />

pro l’aer mortu in s’iliàcu affannu<br />

frade, fizu o babbu, ‘e t’attappare<br />

felosu a su muru at a pensare?<br />

143 Ahi morte crudele e orrorosa!<br />

Ca non fit cori-modde Tronu ‘e gherra...<br />

e medas nd’at cun manu poderosa<br />

de Danaos lassadu a bucca a terra!<br />

E s’ ‘ettamos che bena bundansciosa<br />

làgrimas de margura e perra-perra<br />

nos intendimos su coro, o fiore,<br />

est ca fis ómine ‘e giudu e valore!<br />

144 Ma prus a mie lassas affliggida,<br />

sole ‘e sos ojos mios, prella rara,<br />

ca istrintu in s’ora ‘e sa dispidida<br />

non m’as sa manu e, miréndemi in cara,<br />

un’ùltima peràula porrida<br />

chi mi resterat, che relìchia cara,<br />

in coro pro ammentu ‘e tant’omìne<br />

in custu prangher meu chena fine!–<br />

846


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

145 Gai sa Dolorosa; e a su teu<br />

li torraian, pranghende a succuttu,<br />

sas dolidoras lastimosu muttu.<br />

Tand’Écuba a urùlos: –Fizu meu,<br />

s’isteddu pius lùghidu ‘e s’ereu,<br />

su pius istimadu, ite corruttu<br />

sa morte tua! Ite dolu ‘e nie!<br />

S’eroe mannu nos lu torrat chie?<br />

146 Caru fis a sos Deos sende ‘iu<br />

e galu in sa morte t’an pensadu,<br />

ca sos fizos ch’Achille m’at furadu<br />

in annos d’arrebentu e disaffiu<br />

isciaos los bendesit a Imbrìu,<br />

a Samo, a Lemno. A tie leadu,<br />

est beru, t’at sa vida Mirmidone,<br />

ma ses cun mama tua in Ilione!<br />

147 E pro cantu a s’in tundu de sa losa<br />

t’apat Pelide de Patròclo sou<br />

trisinadu cun atza tirriosa,<br />

ca mortu bi l’as tue (alenu nou<br />

però non li torresit a cumprou!),<br />

accoti inoghe, e friscu che rosa,<br />

sienda ‘e mama tua chena patta,<br />

che si t’aeret mortu Arcu ‘e Prata!–<br />

148 Nêsit; e, fattu sou, sos lamentos<br />

a chelu che pighesin de sa zente.<br />

Pustis Elèna cun boghe dolente:<br />

–Ettore mannu, ite bonos ammentos<br />

chi mi lassas in coro! Si valente<br />

fis tue che niune, ‘e sentimentos<br />

sanos e giustos mastru ses bistadu<br />

pro nois tottu! Su mezus connadu!<br />

847<br />

Su piantu<br />

de Écuba<br />

Su piantu<br />

de Elèna


Sas<br />

onoràntzias<br />

Càntigu XXIV<br />

149 Emmo, su pius caru, su prus bonu<br />

de cantos m’an in Tròia che muzere<br />

de Paris atzettada (Zeus mere<br />

m’aeret cun su lampu e cun su tronu<br />

mezus morta sa die chi padronu<br />

giambei, e sun vint’annos 32 , cosa ‘e crêre!).<br />

E puru da-e ‘ucca mai ‘essidu<br />

l’est tùnciu de cundenna o belenidu!<br />

150 Antzis, si contra a boltas mi ‘essiat<br />

in domo una connada, unu connadu<br />

o mama tua o chiesisiat<br />

(Prìamu no, chi sempre m’at trattadu<br />

che babbu ‘onu) chie si poniat<br />

fis tue ebbia, o frade disdicciadu,<br />

a rentenner sas iras pro su mesu<br />

cun fagher dulche, sàbiu, sempr’intesu!<br />

151 E si trista t’offero custa ria<br />

e che tottu ti prango in Ilione<br />

a cor’alluttu, un’àtera rejone<br />

mi coberit sos ojos de ‘iddia:<br />

mortu tue, e chie affriscione,<br />

addaghi pro sa mala neghe mia<br />

m’odian tottu, at aer de a mie<br />

si prus non tenzo amigos? Chie? Chie?–<br />

152 Si cagliesit Elèna galana<br />

e, altos, sos urùlos de su dolu<br />

si pesesin in sa ‘idda dardana.<br />

A sos ómines tando, in disconsolu,<br />

nêsit su Re da-e sa conca cana:<br />

–Tuccade a su padente e s’oriolu<br />

bos leade sa linna ‘e nde segare<br />

pro su dissipu e de nde la carrare.<br />

848


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

153 Offesas non timedas da’ s’Atride,<br />

ca promissu, prim’ ‘e mi dispidire,<br />

m’at chi rentesu si nde fit Pelide<br />

da’ onzi chertu, finas a bessire<br />

doighi ‘oltas Eos, pro cumprire<br />

teos e sepultura a Priamide.<br />

Adducas bazi, chena timorìa,<br />

ca de peráula est su de Fitia!–<br />

154 A su cumandu, in medas pro s’impreu<br />

sos mulos e sos boes attacchesin<br />

e, leados sos trastes, s’avviesin<br />

a sos buscos d’accurtzu a un’ ‘oleu.<br />

Pro noe dies sos carros arreu<br />

truncos, chimuza e sidas nde ‘attesin<br />

cumprinde a serentina solamente<br />

su remiarzu pr’Èttore valente!<br />

155 A s’accherada ‘e s’àter’Aurora<br />

su corpus de su mortu in pultescione<br />

nd’accumpanzesin, pranghéndelu ancora;<br />

e, poi agontzu in chima a su muntone,<br />

a coro in bula, sa dissipadora<br />

teda ch’ ‘ettesin de su fogarone,<br />

chi, fruscu, istesit pagu a si pesare<br />

e a Tronu de gherra a lu fascare.<br />

156 Duresin die e notte sas fiaras<br />

e d’Ilione su dolu ‘errinosu.<br />

Pustis cando cun sas pupias giaras<br />

Eos torresit, cun binu olorosu<br />

nde ‘occhesin su fogu e sas caras<br />

relìchias cun oju affriscionosu<br />

da’ mesu a sa chijina nde chirriesin<br />

e in un’oru las ammuntonesin.<br />

849


Càntigu XXIV<br />

157 Fascadas posca in velos de purpùra<br />

in una càscia de las assentare<br />

pensesin d’oro e de che l’interrare<br />

in unu fossu sestadu a misura<br />

tra làstimas e prantu. Galu cura<br />

cun pedras ladas de lu saccarrare<br />

si lêsin issos, pro su monumentu<br />

ponìndelas d’Ettòrre a fundamentu.<br />

158 Sa losa tando nde pesesin rea<br />

digna ‘e s’eroe ‘e Troe pius mannu,<br />

mentras, isperiende a s’ala achea,<br />

timinde primm’ ‘e s’ora calchi dannu,<br />

s’istaiat s’iscolca dardanea.<br />

Pustis cumprida, pensende a s’affannu<br />

de s’incras cun sos d’Argo, a domo sua<br />

recuesit Priàmu, ‘e Zeus frua.<br />

159 E in Tròia a s’ ‘ustu ‘e s’accunortu<br />

su Re los cumbidesit sos Dardanos.<br />

E a sa mesa illonghesin sas manos...<br />

ma fit ebbia pr’ondrare su mortu,<br />

giagh’in coro e in ojos fittianos<br />

pintos gighian dolu e discunfortu.<br />

Gai pr’Ettòrre, ‘e caddos agasone,<br />

cumpresit sos unores Ilione.<br />

850


Su riscattu de su corpus de Èttore<br />

NOTAS DE SU CÀNTIGU VINTIBATTORÉSIMU<br />

1 sa pramma ‘e sa prus bella [...]: Si riferit a su famosu giudìsciu de<br />

Paris, cun su cale su gióvanu prìntzipe troianu preferesit a Venus.<br />

2 pro sa d’Isparta ermosa prenetta [...]: Pro Elèna, muzere de<br />

Menelau, re d’Isparta.<br />

3 séida l’agattesit [...]: Pagu primma (s’abbaidet s’ottava n. 15)<br />

Omero aiat nâdu chi Tétide s’istaiat die e notte accant’a su fizu.<br />

4 da-e noe dies [...]: Èttore est mortu da-e dóighi dies; noe sun sas<br />

dies già coladas da-e su dissipu de Pàtroclo.<br />

5 àteru da-e me at aer bantu [...]: Zeus pensat a cando Achille at a<br />

render a Prìamu su corpus d’Ettòrre cun fagher piedosu e umanu.<br />

6 bruttu [...]: Su de non s’innettiare sa persone pro dies e dies fit<br />

signale de affriscione e d’affettu pro su mortu.<br />

7 de malu cramu [...]: De mal’augùriu. Su ticchìrriu de s’istria, pro<br />

narrer, nâchi est signale de malaura.<br />

8 in tottu fin noe [...]: Noe nde li fin restados, giaghi nd’amos bidu<br />

àteros ruende in s’ilìacu chertu.<br />

9 Mestore [...] Tróilu [...]: Fizos valorosos de Príamu, chi su Re<br />

mentovat inoghe ebbia.<br />

10 pro su cramu [...]: Pro s’invocascione a Pelide.<br />

11 Tronante Ideu [...]: Giove, abitadore de s’Ida e mere soberanu de<br />

su tronu.<br />

12 su ‘isu [...]: Sa ‘ijone de su signale aisettadu da-e Giove.<br />

13 Percnòn [...]: In gregu cheret narrer “Sa niedda”.<br />

14 sa ‘értiga ‘e pôres sobrados [...]: Su “caduceo”, su fuste ammajadore<br />

de su deus Mercùriu (o Ermes).<br />

15 Polittore [...]: Lùmene appizadu da-e su deus Mercúriu (o<br />

Ermes), imbasciadore divinu. Nâchi fit su babbu.<br />

16 Bonignu [...]: Appellativu de su deus Ermes.<br />

17 Alcimo [...]: O Alcimedonte, unu de sos chimbe cumandantes<br />

Mirmidones sutt’Achille.<br />

18 s’isposu de Latona [...]: Zeus, pro prima muzere, apesit a Latona;<br />

pustis si cojuesit cun Giunone (o Era), chi li fit galu sorre.<br />

19 Macareu [...]: Fizu de su deus Eolo, fundadore e re de Lesbo.<br />

20 Ponto [...]: O Ellesponto; est a narrer, sos “Dardanelli” de oe.<br />

21 Frigeu [...]: O Frìgia, regione de s’Àsia Minore, a oriente<br />

deTròia.<br />

851


Càntigu XXIV<br />

22 s’imbattu [...]: Bentu de mare.<br />

23 sos ch’in accussentu [...]: Sos chi preferiat pius de sos àteros; si<br />

trattat de Automedonte e Alcimedonte (o Alcimo).<br />

24 in su tumbàru [...]: In su tùmbaru; est a narrer, in sa losa.<br />

25 Niobe Tantalea [...]: Fiza de Tàntalu e muzere de Anfione, re de<br />

Tebe.Teniat dóighi fizos, ses màscios e ses féminas, bellos che sole.<br />

Pro s’esser bantada d’esser mezus de sa dea Latona, chi nd’aiat duos<br />

ebbia, Apollo e Diana, s’ ‘idesit settesciados in una die sola tottu sos<br />

fizos. Su maridu da’ su disisperu si ‘occhesit e issa da-e su dolore si<br />

mudesit in pedra cun fromma umana.<br />

26 Arcu de Prata [...] Fritzi-sobrada [...]: Febo (o Apollo), deus de<br />

s’arcu, e Diana (o Afrodite), dea de sa catza.<br />

27 Sìpilu [...]: Muntagnas, malas a traessare, de su Tmolo, in sa<br />

Lìdia.<br />

28 Acheloe [...]: Riareddu chi falat da-e sas montagnas de su Sìpilu<br />

a s’ala ‘e Smirne; de non cunfúndere cun s’àteru Acheloe, su riu pius<br />

mannu de sa Grècia, chi brotat da-e su Pindo e faghet de làccana<br />

inter s’Eòlia e s’Acarnània<br />

29 pedra sagomada [...]: Niobe, comente amos nâdu in sa nota n.<br />

25, est bistada ‘oltada in pedra in fromma de persone umana e paret<br />

de cumprèndere chi su dolu mannu sou sigat galu in cussu istadu.<br />

30 àtere [...]: Automedonte.<br />

31 ischìdu [...]: Ischidadu.<br />

32 e sun vint’annos. [...]: Degh’annos bi fin chérfidos pro ammanizare<br />

sa gherra deTròia e àteros deghe pro l’ ‘attire a cumprimentu.<br />

852


DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

Su caddu de Tròia


A<br />

Abante (a) Gherreri troianu,<br />

fizu de Euridamante, frade de<br />

Polide, mortu da-e Diomede;<br />

(b) babbu de Pretu.<br />

Abantes Antigóriu pópulu de<br />

s’Eubea, alleadu de sos Gregos,<br />

cumandadu da-e Elefenore.<br />

Abarbarea Ninfa Nàiade,<br />

mama de Esepu e de Pédasu,<br />

chi apesit da-e Bucolione.<br />

Abidu Tzittade de s’Ellesponto.<br />

Abios Populassiones fantàstigas<br />

de sa Scìzia, regione de<br />

s’Àsia Centrale. Su nòmene<br />

cheret nàrrere “chena violèntzia”.<br />

Ablero Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Antìlocu.<br />

Acàia Sa Grècia ‘e tando.<br />

Da-e tale nòmene derìvana<br />

“Acheos, Acheas”, est a narrer<br />

sos Gregos de sos tempos de<br />

Omero.<br />

Acamante (a) Cumandante<br />

de sos Tracianos, fizu de Eussoro,<br />

mortu da-e Aiace Telamone;<br />

(b) fizu de Antènore<br />

troianu, mortu da-e Merione.<br />

Acessamenu Re de sa Tràcia,<br />

babbu de Peribea.<br />

Acheos Sos Gregos de sos<br />

tempos de Omero.<br />

Acheloe (a) Su riu pius<br />

mannu de sa Grècia, chi brotat<br />

da-e su Pindo e faghet de làc-<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

855<br />

cana inter s’Eòlia e s’Acarnàia;<br />

(b) riareddu chi falat da-e sas<br />

montagnas de su Sìpilu a s’ala<br />

de Smirne.<br />

Acheronte Riu de s’Ade;<br />

cheret nàrrere “riu de sos<br />

affannos”.<br />

Achille S’eroe printzipale de<br />

s’Ilìade, fizu de Peleu e de<br />

Tétide (o Teti), ninfa marina.<br />

Acrìsiu Babbu de Danae.<br />

Actoro O Attore (>).<br />

Adamante Fizu de Asìu ‘e<br />

Dimante, soldadu troianu<br />

mortu da-e Merione.<br />

Ade (a) Su rennu de sos<br />

Mortos, giamadu puru Avernu,<br />

Orcu, Érebu, Tàrtaru; (b)<br />

Plutone, deus de s’Ade.<br />

Admeto Re de sa Tessàglia,<br />

isposu de Alcesti e babbu de<br />

Eumelu.<br />

Adrestu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Afareu Soldadu gregu, fizu<br />

de Calètore, mortu da-e Enea.<br />

Afrodite O Venus o Vènere.<br />

Fiza de Giove e de Dione; dea<br />

de s’amore e de sa bellesa.<br />

Agacleu Babbu de Epigeu<br />

mirmìdone.<br />

Agamede Fiza de Aùgia, su<br />

re de sos Epeos, cojuada cun<br />

Mùlio.<br />

Agamènnone Fizu de Atreu,<br />

re de Micene, cumandante<br />

soberanu de s’esércitu gregu.<br />

Est galu giamadu “prim’Atride


o prim’Atreu”, pro lu distìnghere<br />

da-e su frade pius minore<br />

Menelau lumenadu “segundu<br />

Atride o segundu Atreu”.<br />

Agapènore Cumandante de<br />

s’esércitu de s’Arcàdia sutt’a<br />

Agamènnone; fizu de Anceu.<br />

Agàstene Babbu de Polissenu,<br />

epeu de s’Élide.<br />

Agàstrofe Peonide Fizu de<br />

Peone; gherreri troianu, mortu<br />

da-e Diomede.<br />

Agàtone Fizu de Prìamu.<br />

Agave Una de sas Neréides.<br />

Agelao Framonide Agelao,<br />

fizu de Framone, soldadu<br />

troianu, mortu da-e Diomede.<br />

Agelau Soldadu gregu, mortu<br />

da-e Èttore.<br />

Agènore (a) Eroe troianu,<br />

fizu de Antènore e de Teano,<br />

babbu de Écheclu; (b) fenìciu,<br />

babbu de Europa.<br />

Aglàia Muzere de Càropo,<br />

mama de Nireu, de Sime.<br />

Agriu Fizu de Porteu e frade<br />

de Melante e de Eneu.<br />

Aiace Sos Aiaces fin duos:<br />

Aiace Telamone (>) e Aiace<br />

Oileu (>).<br />

Alacmena O Alcmena.<br />

Mama d’ Èrcole (o Èracle), chi<br />

apesit da-e Giove. Fit cojuada<br />

cun Anfitrione.<br />

Alàstore (a) Cumandante<br />

de s’esércitu de Pilo sutt’a<br />

Nèstore; (b) soldadu de sa<br />

Lìcia, mortu da-e Ulisse; (c)<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

856<br />

babbu de unu Troe troianu,<br />

mortu da-e Achille.<br />

Alcàtoe Fizu de Esiete e<br />

maridu e Ippodàmia, sa fiza de<br />

Anchise; lu ‘occhesit Diomede.<br />

Alcesti Muzere de su re de sa<br />

Tessàglia Admeto e mama de<br />

Eumelu.<br />

Alcimedonte O Alcimo.<br />

Fizu de Laerce, unu de sos<br />

chimbe cumandantes mirmìdones<br />

sutt’a Achille.<br />

Alcimo O Alcimedonte (>).<br />

Alcione Appellativu de Cleopatra,<br />

gai lumenada pro ammentu<br />

de sos tristos pibios<br />

d’amore de sa mama Marpessa<br />

Evenina, innamorada de su<br />

forte Ide, addaghi Febo la<br />

teniat presonera, séndesi gal’isse<br />

inganidu de sa giòvana.<br />

Alcmena O Alacmena (>).<br />

Alèctore Babbu de Cloneu<br />

beota.<br />

Alegènore Babbu de<br />

Prómacu beota.<br />

Alessandru Àteru nòmene<br />

de Pàride (>) o Paris.<br />

Aletto Una de sas tres Fùrias<br />

o Erinnes (>).<br />

Alettrione Babbu de Léito,<br />

de sa Beòtzia.<br />

Alfeu Su riu pius mannu de<br />

su Peloponnesu e deus de cussas<br />

abbas.<br />

Alia Una de sas Neréides.<br />

Alibe Tzittade de su Ponto,<br />

pàtria de sos Alizones.


Alìsiu Palinza de s’Élide non<br />

mezus pretzisada.<br />

Alìu Gherreri lìciu, mortu<br />

da-e Ulisse.<br />

Alizones Pópulu ch’istaiat<br />

accurtzu a su Ponto, alleadu<br />

de sos Troianos, cumandadu<br />

da-e Odìu e da-e Epìstrofu.<br />

Almaone Fizu de Tèstore,<br />

mortu da-e Sarpèdone.<br />

Aloeu Maridu de Ifimedea,<br />

babbu de sos Zigantes Oto e<br />

Efialte. Pro segunda muzere<br />

apesit a Eribea.<br />

Alte Re de sos Lelegeos,<br />

pópulu de s’Àsia Minore, e<br />

babbu de Laote, una de sas<br />

muzeres de Prìamu.<br />

Altea Mama de Meleagru e<br />

de Tideu, muzere de Euneu, re<br />

de Calidone.<br />

Amarincu Prìntzipe de sos<br />

Epeos, babbu de Diore.<br />

Amasonas Féminas gherreras<br />

de s’Amatzònia, mutiladas<br />

de una titta pro poder mezus<br />

impittare s’arcu.<br />

Amàtia Una de sas Neréides.<br />

Amatzònia Regione nordorientale<br />

de s’Àsia Minore.<br />

Ambròsia S’alimentu de sos<br />

deos soberanos.<br />

Amìdone Localidade de sa<br />

Macedònia.<br />

Amìntore Fizu de Ormenu,<br />

babbu de Fenice.<br />

Amisodaru Babbu de sos<br />

gherreris lìcios Atìnniu e<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

857<br />

Màride, allevadu da-e sa<br />

Chimera.<br />

Amopaone Fizu de Polièmone,<br />

gherreri troianu, mortu<br />

da-e Téucro.<br />

Anceu (a) Valente gherradore<br />

a punzos de Pleurone, in<br />

s’Etòlia; (b) babbu de Agapènore,<br />

de s’Arcàdia.<br />

Anchìalu Soldadu gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Anchise Prìntzipe troianu,<br />

fizu de Capi, babbu de Enea e<br />

de Ippodàmia.<br />

Andrèmone Maridu de Gorge,<br />

babbu de Toante d’Etòlia.<br />

Andròmaca Fiza de Etìone,<br />

muzere de Èttore troianu e<br />

mama de Astianatte.<br />

Anficlu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Megete.<br />

Anfidamante Fit de<br />

Scàndia, portu de s’ìsula de<br />

Citera. Regalesit un’elmu de<br />

valore a Molo, su babbu de<br />

Merione (Càntigu X- Ott. 45).<br />

Anfìmacu (a) Fizu de Citeato,<br />

unu de sos battor cabos de<br />

sos Epeos de s’Élide; (b) fizu<br />

de Nomione, frade de Naste,<br />

cumandante de sos Càrios,<br />

mortu da-e Achille.<br />

Anfìnome Una de sas<br />

Neréides.<br />

Anfione (a) Cumandante de<br />

sos Epeos; (b) Re de Tebe e<br />

maridu de Nìobe, fiza de<br />

Tàntalu.


Anfìtoe Una de sas Neréides.<br />

Anfitrione Re de sos Tebanos,<br />

maridu de Alacmena (o<br />

Alcmena), sa mama de Èrcole<br />

(o Èracle).<br />

Anfiu (a) Fizu de Mèrope,<br />

frade de Adrastu, mortu da-e<br />

Diomede; (b) fizu de Sélagu,<br />

cumandante troianu, mortu<br />

da-e Aiace Telamone.<br />

Anfóteru Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Anigru Àteru nòmene de su<br />

riu Minieu, in s’Élide.<br />

Antea (a) Tzittade de sa<br />

Messènia, in podere de Agamènnone;<br />

(b) Fiza de Giòbate,<br />

re de sa Lìcia, isposa de<br />

Pretu.<br />

Antemione Babbu de<br />

Simoésiu, troianu.<br />

Antènore Prìntzipe troianu,<br />

maridu de Teano, connadu de<br />

Prìamu. Babbu de Acamante,<br />

Agènore, Archélocu, Coone,<br />

Demoleonte, Elicaone, Ifidamante,<br />

Laodamante, Laodoco,<br />

Pedeu, Polibo.<br />

Anticlea Muzere de Laerte,<br />

re d’Ìtaca, e mama de Ulisse.<br />

Antìfate Soldadu troianu,<br />

mortu da-e Leonte.<br />

Antifo (a) Fizu de Prìamu,<br />

mortu da-e Agamènnone; (b)<br />

Cumandante, cun Fidippu e<br />

Eurìpilo, de s’esércitu lómpidu<br />

a Tròia da-e Caso, Cos,<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

858<br />

Nìsiro e Calino in aggiudu a<br />

sos Gregos.<br />

Antìfone Fizu de Prìamu.<br />

Antifu Fizu de Talemene,<br />

cumandante de sos Meones<br />

umpare a su frade Mestle.<br />

Antìlocu Fizu de su re de<br />

Pilo Nèstore. Unu de sos giòvanos<br />

eroes pius bellos e valorosos<br />

accudidos a Troia. Morzesit<br />

gherrende contr’a Memnone,<br />

pro difender su babbu.<br />

Sos restos suos mortales ‘istesin<br />

collocados in su matessi<br />

sepulcru de Achille. Su fattu<br />

no est contadu in s’Ilìade.<br />

Antìmacu Majorale troianu,<br />

babbu de Ippòloco, Pisandru e<br />

Ippómacu.<br />

Apisaone (a) Fizu de Faùsia,<br />

soldadu troianu, mortu da-e<br />

Eurìpilu; (b) fizu de Ippasu,<br />

troianu mortu da-e Licomede.<br />

Apiséide Una de sas Neréides.<br />

Apollo O Febo. Fizu de<br />

Giove e de Latona, frade de<br />

Diana. Deus de sa mùsica, de sa<br />

poesia, de sas artes majarzas.<br />

Saettadore soberanu, est galu<br />

lumenadu “Arcu ‘e Prata”.<br />

Arcàdia Regione centrale de<br />

su Peloponnesu.<br />

Arcesilau Cumandante de<br />

sos Beotes, mortu da-e Èttore.<br />

Archélocu Fizu de Antènore<br />

troianu, mortu da-e Aiace<br />

Telamone.


Archetolemu Fizu de Ifito,<br />

segundu iscuderi de Èttore,<br />

mortu da-e Téucro.<br />

Areilocu Babbu de Protènore<br />

beota.<br />

Arelicu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Arene Bidda de s’Élide<br />

guvernada da-e Nèstore.<br />

Are(s) O Marte. Fizu de<br />

Giove e de Era, deus de sa<br />

gherra. Galu lumenadu “Tronu<br />

‘e Gherra”.<br />

Aretaone Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Téucro.<br />

Areto Fizu, forsi burdu, de<br />

Prìamu, mortu da-e Automedonte.<br />

Argeu Babbu de Polimelu,<br />

lìciu.<br />

Argo (a) Sa ‘idda printzipale<br />

de s’Argólide e, in sensu<br />

pius largu, finas tottu su Peloponnesu<br />

o sa Grècia’e tando;<br />

“sos d’Argo” sun sos Gregos o<br />

Acheos o Danaos de sa gherra<br />

‘e Tròia; (b) mostre orrorosu<br />

cun chent’ojos, mortu da-e<br />

Mercùriu (o Ermes) pro liberare<br />

a Io (o Ino).<br />

Argólide Regione orientale<br />

de su Peloponnesu.<br />

Arianna Fiza de Minos (o<br />

Minosse), re de Creta, mama<br />

de Loante, re de Lemno, chi<br />

apesit da-e Baccu.<br />

Arione Caddu divinu, fizu<br />

de Posidone e de una de sas<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

859<br />

Erinnes, impittadu da-e Adrastu<br />

in sa gherra contr’a Tebe.<br />

Arisba, -e: Tzittade de sa<br />

Tròade.<br />

Arisbante Babbu de Leócritu,<br />

gregu.<br />

Arito’ O Aritoe. Prìntzipe de<br />

sa Beòtzia, babbu de<br />

Menesteu, s’eroe mortu da-e<br />

Paris. Lu ‘occhesit Licurgo,<br />

prìntzipe de s’Arcàdia.<br />

Aritoe (a) Iscuderi de<br />

Rigmu, tracianu, mortu da-e<br />

Achille; (b) O Arito’ (>).<br />

Armonide S’artesanu troianu<br />

chi approntesit sas naves<br />

cun sas cales Paris si furesit a<br />

Elèna; babbu de Fèreclo.<br />

Arne Tzittade de sa Beòtzia.<br />

Arpalione Fizu de su re de<br />

sa Paflagònia Pilemene, mortu<br />

da-e Merione.<br />

Arpias Deas de sas istròscias<br />

furiosas. Podarge fit una de<br />

issas.<br />

Arsino Prìntzipe de Tènedo,<br />

babbu de Ecàmede.<br />

Artémide O Diana. Fiza de<br />

Giove e de Latona, sorre de<br />

Apollo; dea de sa catza.<br />

Ascàlafu Fizu de Astìoche e<br />

de Marte, frade de Ialmenu, re<br />

de Orcumenu in Beòtzia,<br />

mortu da-e Deìfobo.<br />

Ascània Regione e bidda de<br />

s’Àsia Minore.<br />

Ascàniu Fizu de Ippotione,<br />

frade de Mori, unu de sos


cumandantes de s’esércitu de<br />

sa Frìgia.<br />

Asclépiu O Esculàpiu. Deus<br />

de sa meighina, fizu de Apollo<br />

e de Corónide; istesit allevadu<br />

da-e Chirone, da-e su cale<br />

imparesit s’arte méiga.<br />

Aseu Soldadu gregu, mortu<br />

da-e Èttore.<br />

Asiu (a) Padros attraessados<br />

da-e su riu Caistru; (b)<br />

fizu de Irtacu, de sa ‘idda de<br />

Arisba, mortu da-e Idomeneu<br />

cretesu; (c) fizu de Dimante,<br />

frade de Écuba e babbu de<br />

Adamante troianu; (d) Babbu<br />

de Fenope.<br />

Asopo Riu accurtzu a Tebe.<br />

Assàracu Fizu de Troe, frade<br />

de Ilo e de Ganimede; bisaju<br />

mannu (babbu de su donnumannu)<br />

de Enea.<br />

Assìu Riu de sa Macedònia e<br />

deus de cussas abbas; babbu<br />

de Pelegonu, chi apesit da-e<br />

Peribea.<br />

Assucconu Personificassione<br />

de sa timòria ‘addinosa ch’ispinghet<br />

s’ómine a fuire addaenanti<br />

a sos perìgulos.<br />

Astèrope O Asteropeu (>).<br />

Asteropeu O Astèrope, cumandante<br />

de sos gherreris de<br />

sa Lìcia, fizu de Pelegonu.<br />

Astìalu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Polìpete.<br />

Astianatte O Scamàndriu.<br />

Fizu minoreddu de Èttore e de<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

860<br />

Andròmaca. In limbazu gregu,<br />

su nòmene cheret nàrrere<br />

“segnore de sa ‘idda”.<br />

Astìnoe (a) Cumandante<br />

troianu, mortu da-e Diomede;<br />

(b) Gherreri troianu, fizu de<br />

Protaone.<br />

Astìoche Muzere de Ificlo e<br />

mama de Protesilau tessaleu.<br />

Astiochea Mama de Telepolemu,<br />

chi apesit da-e Èrcole.<br />

Astìpilu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Achille in su riu<br />

Xantu.<br />

Atalanta Gherrera de Calidone,<br />

chi apesit in prémiu dae<br />

Meleagru sa conca de unu<br />

sirvone ispropositadu ch’issa<br />

ferizesit pro prima e ch’istesit<br />

cajone de sa gherra tra sos<br />

Etoleos e sos Curetes (Càntigu<br />

IX, Ott. nn. 101-104).<br />

Ate Fiza de Giove e personificassione<br />

de sas forzas de su<br />

male.<br />

Atena O Minerva o Pallade.<br />

Fiza de Giove, dea de sa sabidoria<br />

e de sa gherra. Amparadora<br />

de sos Gregos e de Ulisse<br />

in manera particulare. Fit<br />

ondrada in tottue, ma prus de<br />

tottu in Atene, da’ ue l’est derivadu<br />

s’appellativu.<br />

Atene Tzittade printzipale<br />

de s’Àttica, fundada da-e<br />

Eretteu.<br />

Atimniu Babbu de Midone,<br />

troianu.


Atìnniu Fizu de Amisodaru,<br />

frade de Màride, gherreri lìciu,<br />

mortu da-e Antìlocu ‘e Pilo.<br />

Atlante Unu de sos Titanos,<br />

fizu de Giapeto e de Climene.<br />

Séndesi ‘oltadu contr’a Zeus<br />

istesit settesciadu e cundennadu<br />

a rèzere subra palas sas<br />

culunnas chi sustenen sa<br />

bòveda’e su Chelu. Teniat sette<br />

fizas, sas Plèiades (in sardu “su<br />

budrone”).<br />

Ato O Monte Santu, in sa<br />

punta de su promontóriu de<br />

Acte, in sa penìsula de sa<br />

Calcìdia.<br />

Atreu Fizu de Pèlope e de<br />

Ippodàmia, babbu de<br />

Agamènnone e de Menelau.<br />

Atrides Sos duos fizos de<br />

Atreu: Agamènnone e Menelau.<br />

Attea Una de sas Neréides.<br />

Àttica Regione de sa Grècia,<br />

cun Atene capitale.<br />

Attonou Gherreri gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Attore O Actoro. Babbu<br />

putativu de sos Moliones<br />

Euritu e Citeato (o Cteato).<br />

Aùgia Re de sos Epeos, fentomadu<br />

pro sas ricchesas de<br />

bestiàmene russu e minudu<br />

chi teniat. Una de sas fadigas<br />

de Èrcole est bistada própriu<br />

sa ‘e dèvere innettiare sas istallas<br />

suas in unu die ebbia! Fit<br />

su sogru de Mùlio.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

861<br />

Aulide Portu de sa Beòtzia,<br />

da’ ue tucchesin tott’umpare<br />

sas naves gregas pro sa gherra<br />

de Tròia.<br />

Aurora O Eos (>).<br />

Autófonu Babbu de Polifonte,<br />

tebanu.<br />

Autólicu Fizu de Ermea e<br />

donnumannu de Ulisse. Fit<br />

unu de sos ladros pius famosos<br />

de s’antigòria grega.<br />

Automedonte Fizu de Diorete,<br />

cumpanzu e iscuderi de<br />

Achille.<br />

Autonoe Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Avernu O Ade (>).<br />

Axilu Fizu de Teutranu,<br />

prìntzipe de sa Tràcia, mortu<br />

da-e Diomede.<br />

B<br />

Baccu O Diónisu.<br />

Balìu Caddu divinu, ispantosu,<br />

chi su deus Posidone<br />

regalesit a Peleu, su babbu de<br />

Achille, sa die ‘e sas nuntas cun<br />

Teti (o Tétide).<br />

Bàticlu Fizu de Càlcone,<br />

ómine riccu meda; gherreri<br />

gregu, mortu da-e Glàuco.<br />

Batiea Palinza accurtzu a<br />

Tròia, ue be-i fit sa losa de<br />

Mirina.<br />

Bèllero Ómine de Corinto,<br />

mortu da-e Bellerofonte<br />

(Càntigu VI, Ott. n. 31).


Bellerofonte Si narait Ipponoe<br />

e apesit tale nómene<br />

poi de aer mortu a Bèllero<br />

corìntziu. Fizu de Glàuco (o,<br />

segundu àteros, de unu deus)<br />

e babbu de Isandru, Laodàmia<br />

e Ippolocu.<br />

Beotes Abitadores de sa<br />

Beòtzia, alleados de sos<br />

Gregos.<br />

Beòtzia Regione de sa<br />

Grècia centrale,a nord de s’Àttica,<br />

finas a sas Termópiles.<br />

Tebe fit sa ‘idda printzipale,<br />

fundada da-e Cadmo.<br />

Bia O Biante (>).<br />

Biante O Bia. (a) Unu de sos<br />

cumandantes de Pilo sutt’a<br />

Nèstore; (b) troianu, babbu de<br />

Laógonu e Dàrdanu.<br />

Biènore Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Agamènnone.<br />

Bòrea Bentu chi sulat da-e<br />

Nord. Fit galu giamada “fiza<br />

de s’Etra (>).<br />

Boro (a) Babbu de Faistu,<br />

troianu; (b) Maridu de Polidora,<br />

sa fiza de Peleu, e babbu<br />

de Boro (chi Polidora apesit<br />

invece da-e su riu Spérchiu).<br />

Briareu O Egeone.Unu de<br />

sos tres Zigantes cun chimbanta<br />

concas e chentu manos,<br />

fizos de Uranu e de Gea.<br />

Briséide Fiza de Briseu,<br />

isclava preferida de Achille,<br />

muzere de Minete, re de<br />

Lirnesso.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

862<br />

Briseu Re de Pédasu e de<br />

Lirnesso, babbu de Briséide.<br />

Bucolione (a) Fizu de su re<br />

de Tròia Laomedonte; su nòmene<br />

cheret nàrrere “pastore”.<br />

Babbu de Pédasu, chi apesit<br />

da’ sa ninfa Abarbarea; (b)<br />

nóbile ateniesu, babbu de Sfelo;<br />

fit galu giamadu “Bùcolo”.<br />

Bùcolo O Bucolione (b)<br />

(>).<br />

Bùdiu Tzittade de sa<br />

Fitiótide.<br />

Bupràsiu Regione e bidda<br />

de s’Élide.<br />

Burtzighinados Cun sos<br />

“burtzighinos”, est a narrer<br />

cun una ispèssia de gambales<br />

altos finas a benuju, de corzu,<br />

chi sos Gregos de tando solian<br />

giugher in gherra, simizantes a<br />

sos burtzighinos sardos.<br />

C<br />

Cabeso Tzittade non mezus<br />

pretzisada, forsis de sa Tròade<br />

o de s’Àsia Minore.<br />

Cadmeos Àteru nòmene de<br />

sos Tebanos, gai lumenados<br />

da-e Cadmo, su fundadore de<br />

Tebe, in Beòtzia.<br />

Cadmo Su fundadore de<br />

Tebe in Beòtzia.<br />

Caistru Riu chi brotat da-e<br />

su monte Timolo, in sa Lìdia, e<br />

chi attraessat sos padros de<br />

Asiu.


Calcante Fizu de Tèstore<br />

(b), indovinu gregu.<br />

Calcodonte Babbu de<br />

Elefenore Abante, de s’Eubea.<br />

Calcone Babbu de Bàticlu,<br />

gregu.<br />

Calésiu Iscuderi de Axilu,<br />

troianu.<br />

Calètore (a) Babbu de<br />

Afareu, gregu; (b) fizu de<br />

Clìziu, troianu mortu da-e<br />

Aiace Telamone.<br />

Calidone Tzittade de s’Eòlia.<br />

Callianassa Una de sas<br />

Neréides.<br />

Callianira Una de sas Neréides.<br />

Callicolonu Palinza situada<br />

tra sa ‘idda de Tròia e su riu<br />

Simoente.<br />

Callìope Musa de sa Poesia,<br />

sempre invocada da-e sos poetas<br />

a su comintzu de un’òpera<br />

noa.<br />

Camiro Bidda de s’ìsula de<br />

Rodi.<br />

Cane O Cane d’Orione o<br />

Istella de Sìrio (>).<br />

Capaneu Prìntzipe d’Argo,<br />

babbu de Stènelo.<br />

Capi Fizu de Assàracu e<br />

babbu de Anchise; donnumannu<br />

de Enea.<br />

Cardamile Tzittade de sa<br />

Messènia, in podere de Agamènnone.<br />

Caresu Riu de sa Tròade chi<br />

naschet da-e su monte ‘e s’Ida.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

863<br />

Cària Regione de s’Asia.<br />

Càrios Pópulu de sa Cària,<br />

alleadu de sos Troianos, ghiadu<br />

da-e Naste e da-e Anfìmacu,<br />

fizos de Nomione.<br />

Càrite Muzere de Vulcanu<br />

(o Efesto). In s’ODISSEA sa<br />

muzere de Vulcanu fit Venus<br />

(o Afrodite).<br />

Càrites Fizas de Giove e de<br />

Eurìnome, antzillas de Venus e<br />

deas de sa bellesa grasciosa.<br />

Pasitea fit una de issas.<br />

Càrope Fizu de Ippasu (a),<br />

frade de Socu, gherreri troianu<br />

mortu da-e Ulisse.<br />

Càropo Maridu de Aglàia,<br />

babbu de Nireu de Sime.<br />

Carru Appellativu de s’Ùssula<br />

Mazore.<br />

Cassandra Fiza de Prìamu,<br />

dodada de poderes proféticos.<br />

Castianira Fiza de unu<br />

prìntzipe de sa Tràcia, mama<br />

de Gorgitone, chi apesit da-e<br />

re Prìamu.<br />

Càstore Fizu de Giove e de<br />

Leda, frade de Elèna; cun su<br />

frade Polluce fin giamados<br />

“Dióscuros” (>).<br />

Càucones Populassione de<br />

sa Bitìnia, alleados de sos<br />

Troianos.<br />

Cebrione Fizu burdu de<br />

Prìamu, iscuderi de Èttore,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Cefìsiu O Copóide (>).<br />

Celadonte Riu de s’Élide.


Ceneu Prìntzipe cumandante<br />

de sos Làpites, antigóriu<br />

pópulu de sa Tessàglia.<br />

Centàuros Mostros da-e sa<br />

fromma umana da-e su pettus<br />

in subra e de caddu pro sa<br />

restante parte; istaian in sa<br />

Tessàglia. Èrcole los settesciesit<br />

tottu. Su pius famosu fit<br />

Chirone.<br />

Ceranu Cumpagnu e iscuderi<br />

de Merione, mortu da-e<br />

Èttore. Fit de Licto.<br />

Cérberu Cane cun tres concas,<br />

postu a custódiu de sas<br />

giannas de s’Ade.<br />

Cèrere O Dèmetra. Fiza de<br />

Cronos e de Rea, dea ‘ardiadora<br />

de sos laores. Fit rappresentada<br />

cun una falche in manu e<br />

cun sa conca coronada de ispigas.<br />

Mama de Pro-sérpina (o<br />

Persèfone).<br />

Ceto Muzere de Forco,<br />

mama de sa Medusa (o Gòrgone).<br />

Chersidamante Fizu de<br />

Prìamu, mortu da-e Ulisse.<br />

Chertu Una de sas personificassiones<br />

de s’Abbolottu, de<br />

sa dìsputa tra persones.<br />

Chimera Mostre fantasiosu<br />

chi buttaiat fogu. Aiat sa conca<br />

de leone, su corpus de craba e-i<br />

sa coa de dragu.<br />

Chirone Unu de sos<br />

Centàuros, fizu de Crono e de<br />

Filira, méigu famosu.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

864<br />

Cicones Pópulu de sa Tràcia,<br />

alleadu de sos Troianos, cumandadu<br />

da-e Eufemu.<br />

Cilìcia Regione nord-orientale<br />

de s’Àsia Minore.<br />

Cilla Tzittade de sa Tròade,<br />

sacra a su deus Apollo, posta a<br />

pês de s’Ida.<br />

Cillene Tzittade e monte de<br />

s’Élide, sacra a Ermes (Mercùriu).<br />

Cilleneu De Cillene. Unu de<br />

sos appellativos de Ermes<br />

(Mercùriu), nàschidu in su<br />

monte ‘e Cillene.<br />

Cimòdoce Una de sas Neréides.<br />

Cimòtoe Una de sas Neréides.<br />

Cinira Re de Cipro, satzerdote<br />

de Afrodite (o Diana) a<br />

Pafo e caru a su deus de s’arcu<br />

Apollo.<br />

Ciprigna Appellativu de sa<br />

dea Vènere (o Venus o Afrodite),<br />

derivadu da-e Cipro,<br />

ìsula ue sa dea fit pretziada in<br />

manera particulare.<br />

Cipro Ìsula de su Mare<br />

Mediterràneu orientale.<br />

Ciranu Gherreri lìciu, mortu<br />

da-e Ulisse.<br />

Cisseu Prìntzipe tracianu,<br />

babbu de Teanu, sa muzere de<br />

Antènore troianu.<br />

Citeato O Cteato. Fizu putativu<br />

de Attore (o Actoro) e<br />

de Molione, frade de Euritu,


connottos -ambosduos- cun<br />

s’istivinzu de “Moliones”.<br />

Citera Ìsula accurtz’a Creta<br />

e capitale de sa matessi; sa<br />

“Cérigo” de oe. Fit sacra a sa<br />

dea Afrodite (o Vènere), nâda<br />

pro custu motivu “Citerea”.<br />

Cleóbulu Soldadu troianu,<br />

mortu da-e Aiace Oileu.<br />

Cleopatra Fiza de Marpessa<br />

e de Ide, muzere de Meleagru,<br />

giamada galu “Alcione” (>).<br />

Climene (a) Antzilla de<br />

Elèna; (b) una de sas Neréides;<br />

(c) mama de Atlante titanu,<br />

chi apesit da-e Giapeto.<br />

Clitennestra Muzere infidele<br />

de Agamènnone, re de<br />

Micene.<br />

Clito (a) Fizu de Pisènore,<br />

amigu e iscuderi de Polidamante,<br />

mortu da-e Téucro;<br />

(b) babbu de Dòlope, gregu.<br />

Clitomede Fizu de Enope,<br />

gregu valente in s’arte de giogare<br />

a punzos.<br />

Clìziu Majorale de Tròia,<br />

frade de Prìamu.<br />

Cloneu O Clóniu. Fizu de<br />

Alèctore, cumandante de sos<br />

Beotes, mortu da-e Agènore.<br />

Clóniu O Cloneu (>).<br />

Cnosso Tzittade de s’ìsula<br />

de Creta, famosa pro su<br />

Labirintu fraigadu da-e Dédalu<br />

pro contu de su re Minosse.<br />

Coo Ìsula in su golfu Ceràmicu,<br />

tra Cnidu e Alicarnassu.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

865<br />

Coone Su fizu pius mannu<br />

de Antènore troianu, mortu<br />

da-e Agamènnone umpare a<br />

su frade Ifidamante.<br />

Copàide O Cefìsiu. Lagu de<br />

sa Beòtzia.<br />

Cópriu Fizu de Pèlope e<br />

babbu de Perifete (b). Sende<br />

fuidu da-e s’Élide, pro b’aer<br />

mortu a Ifito, istesit perdonadu<br />

da-e Euristeu, re de Micene,<br />

e nomenadu imbasciadore<br />

sou. Fit Cópriu chi annuntziaiat<br />

a Èrcole sas fadigas chi<br />

l’imponiat Euristeu.<br />

Corono Babbu de Leonte<br />

tessaleu.<br />

Crànae Ìsula non mezus<br />

pretzisada a ue approdesin<br />

Pàride e Elèna fuinde da’<br />

Isparta.<br />

Creonte Babbu de Licomede,<br />

gregu.<br />

Creta Sa pius manna de sas<br />

ìsulas gregas, a sud de sas<br />

Cìclades.<br />

Cretone Fizu de Dìocle ‘e<br />

Fere, mortu da-e Enea.<br />

Crisa Tzittade de sa Tròade,<br />

sacra a su deus Apollo, posta a<br />

pês de s’Ida.<br />

Crise Re de Crisa, in sa<br />

Tròade, satzerdote de su deus<br />

Apollo e babbu de Criséide.<br />

Criséide Fiza de Crise e<br />

isclava de Agamènnone.<br />

Crismo Soldadu troianu,<br />

mortu da-e Megete.


Crisòtema Fiza de Agamènnone<br />

e de Clitennestra.<br />

Crìtia Una de sas Neréides.<br />

Cromi Cumandante de sos<br />

Mìsios umpare a Ennomo.<br />

Crómiu O Cromìu. Cumandante<br />

de s’esércitu de Pilo<br />

sutt’a Nèstore e, forsis, fizu<br />

sou.<br />

Cromìu (a) Fizu de Prìamu,<br />

mortu da-e Diomede; (b) soldadu<br />

troianu, mortu da-e<br />

Téucro.<br />

Cronide Fizu de Crono (o<br />

Cronos), ossiat Zeus (o<br />

Giove).<br />

Crono, -os O Saturnu. Fizu<br />

de Uranu e de Gea, maridu de<br />

Rea e babbu de maicantos<br />

deos e deas. Zeus fit unu de<br />

sos fizos.<br />

Cteato O Citeato (>).<br />

Curetes Sos primos abitadores<br />

de s’Etòlia, chi aiat pro capitale<br />

sa tzittade de Pleurone.<br />

D<br />

Damàstore Babbu de Telepolemu<br />

(b), lìciu.<br />

Dàmasu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Polìpete.<br />

Danae Fiza de Acrìsiu. Zeus<br />

s’aunesit a issa bolténdesi in<br />

proja d’oro.<br />

Danaos Àteru nomene de<br />

sos cumbattentes gregos in sa<br />

gherra de Tròia.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

866<br />

Dardaneos O Dàrdanos.<br />

Àteru nòmene de sos Troianos,<br />

de sa rébula ‘e Dàrdanu,<br />

primu re de Tròia.<br />

Dardània Tzittade de s’Àsia<br />

Minore, posta a pês de s’Ida,<br />

fundada da-e Dàrdanu.<br />

Dàrdanos O Dardaneos (>).<br />

Dàrdanu (a) Fizu de Zeus e<br />

de Elettra, primu re e fundadore<br />

de s’ereu troianu; (b) fizu<br />

de Biante, troianu, mortu da-e<br />

Achille. Frade de Laógonu.<br />

Darete Riccu troianu, satzerdote<br />

de Vulcanu (o Efesto),<br />

babbu de Ideu e de Fegeu.<br />

Dédalu Su geniale costruttore<br />

de su famosu Labirintu<br />

de Cnosso.<br />

Deicoonte Fizu de Pérgasu,<br />

cumpagnu de Enea, mortu dae<br />

Agamènnone.<br />

Deidamìa Mama de Neottólemu<br />

(o Pirru), ch’apesit da’<br />

Achille.<br />

Deìfobo Fizu de Prìamu,<br />

valorosu gherreri troianu.<br />

Deiocu Soldadu gregu,<br />

mortu da-e Paris.<br />

Deìpilo Amigu de Stènelo,<br />

gregu.<br />

Deìpiro O Dipiro. Gherreri<br />

de sa Tràcia, mortu da-e<br />

Élenu.<br />

Delfi Tzittade de sa Fócide,<br />

giamada innanti Pito (>),<br />

famosa pro su témpiu de<br />

Apollo.


Delo Sa pius minore de sas<br />

ìsulas Cìclades, famosa pro bi<br />

esser nàschidos Apollo e<br />

Diana.<br />

Dèmetra O Cèrere (>).<br />

Democoonte Fizu burdu de<br />

re Prìamu, mortu da-e Ulisse.<br />

Demoleonte: Soldadu troianu,<br />

fizu d’Antènore, mortu<br />

da-e Achille.<br />

Demucu Soldadu troianu,<br />

fizu de Filètore, mortu da-e<br />

Achille.<br />

Dètore Soldadu troianu,<br />

mortu da-e Téucro.<br />

Deucalione (a) Fizu de Minosse<br />

e babbu d’Idomeneu; (b)<br />

troianu mortu da-e Achille.<br />

Dexamene Una de sas Neréides.<br />

Déxiu Babbu de Ifìnoe,<br />

gregu.<br />

Dia O Issionea. Muzere de<br />

Issione e mama de Piritoe.<br />

Diana O Artémide (>).<br />

Dimante Prìntzipe de sa<br />

Frìgia, babbu de Écuba.<br />

Dinamene Una de sas<br />

Neréides.<br />

Dìocle Re de Fere, babbu de<br />

Cretone e de Orsìlocu.<br />

Diomede Fizu de Tideu, re<br />

d’Argo, valorosu gherreri<br />

gregu.<br />

Diomedea Fiza de Forbante<br />

de Lesbo, isclava de Achille.<br />

Dione Fiza de Océanu e de<br />

Tétide o, segundu àteros, de<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

867<br />

Uranu e de Gea. Fit sa mama<br />

de Vènere, ch’apesit da-e<br />

Giove.<br />

Diónisu O Baccu. Fizu de<br />

Giove e de Semele, deus de sa<br />

‘ide e de su ‘inu. Si cojuesit<br />

cun Arianna, sa fiza de Minosse,<br />

cando Teseu l’abbandonesit<br />

in s’ìsula de Nesso. Babbu<br />

de Toante, re de Lemno.<br />

Diopite Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Ulisse.<br />

Diore Unu de sos battor<br />

cabos de sos Epeos de s’Élide,<br />

fizu de Amarincu, mortu da-e<br />

Pìroe.<br />

Diorete Babbu de Automedonte.<br />

Dióscuros Càstore e Polluce,<br />

fizos de Giove e de Leda,<br />

frades de Elèna. Su nòmene<br />

derivat da-e “Diós” = Giove e<br />

“kuroi” = rampollo.<br />

Dipiro O Deìpiro (>).<br />

Discòrdia O Eris. Fiza de sa<br />

Notte. Una de sas tantas personificassiones<br />

de sas passiones<br />

e de sos sentimentos de<br />

sos ómines in gherra. In occasione<br />

de sas nuntas de Tétide<br />

(o Teti) cun Peleu, pro si vindicare<br />

pro no esser bistada<br />

cumbidada a su coju, ch’imbolesit<br />

in mes’a sa zente in<br />

festa una mela d’oro, cun s’iscritta<br />

“A sa pius bella”. Nde<br />

naschesit una disputa tra deas<br />

cun cumplicassiones chi cajo-


nesin, appoi ‘e su giudìsciu ‘e<br />

Paris, sa gherra de Tròia.<br />

Disènore Cumandante de sa<br />

Lìcia.<br />

Diu Fizu de Prìamu.<br />

Dodona Localidade de<br />

s’Epiru, famosa pro su “chercu”<br />

cunsagradu a Zeus.<br />

Dodoneu Appellativu de<br />

Zeus, onoradu in manera particulare<br />

in sa ‘idda de Dodona,<br />

in s’Epiru, ue be-i fit su famosu<br />

“chercu de Dodona”.<br />

Dòlope (a) Gherreri gregu,<br />

fizu de Clito, mortu da-e Èttore;<br />

(b) fizu de Lampu, troianu,<br />

mortu da-e Menelau.<br />

Dolopes Pópulu de sa<br />

Fitiótide, su rennu de Peleu e<br />

de Achille.<br />

Dolopione Troianu, babbu<br />

de Ipsènore (b)<br />

Dóriclu: Fizu burdu de<br />

Prìamu, mortu da-e Aiace<br />

Telamone.<br />

Dóride Una de sas Neréides.<br />

Segundu àteros, fit sa muzere<br />

de Nereu e mama de sas chimbanta<br />

Neréides.<br />

Doto Una de sas Neréides.<br />

Dràciu Cumandante de sos<br />

Epeos.<br />

Dreso Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Eurìalu.<br />

Driante (a) Antigóriu prìntzipe<br />

e cumandante de su<br />

pópulu de sos Làpites, sos chi<br />

si distinghesin in sa gherra<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

868<br />

contr’a sos Centàuros; (b)<br />

prìntzipe de sa Tràcia, babbu<br />

de Licurgo.<br />

Drìope Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Achille.<br />

Dulìchiu Isuledda accurtzu<br />

a Ìtaca.<br />

Eacide Achille, gai lumenadu<br />

da-e Éacu, babbu de Peleu.<br />

Éacu Fizu de Giove e de<br />

Egina, babbu de Peleu e, pertantu,<br />

donnumannu de<br />

Achille, cabu de sa rébula de<br />

sos Eàcides.<br />

Ebe Fiza de Giove e de<br />

Giunone (o Era), dea de s’eterna<br />

gioventude. Serviat su “nèttare”<br />

a sos deos de s’Olimpu. Si<br />

cojuesit cun Èrcole.<br />

Ecàmede Fiza de Arsino,<br />

prìntzipe de Tènedo; fatta<br />

isclava da-e Achille, istesit dae<br />

custu regalada a Nèstore.<br />

Echecleu Maridu de Polimela.<br />

Écheclu (a) Soldadu troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo; (b) fizu<br />

de Agènore, gherreri troianu,<br />

mortu da-e Achille.<br />

Echemmone Fizu de Prìamu,<br />

mortu da-e Diomede.<br />

Echèpolo Taliseu: Eroe<br />

troianu, fizu de Talìsiu, mortu<br />

da-e Antìlocu.<br />

Echépolu Tirannu de Sicio-<br />

E


ne, fizu de un’Anchise non<br />

mezus pretzisadu.<br />

Echìnades Ìsulas de fronte a<br />

s’Élide.<br />

Échiu (a) Soldadu gregu,<br />

mortu da-e Polite; (b) soldadu<br />

troianu, mortu da-e Pàtroclo;<br />

(c) Babbu de Mecisteu, gregu.<br />

Écuba Fiza de Dimante frìgiu,<br />

muzere de Prìamu, re de<br />

Tròia.<br />

Edipo Re de Tebe, babbu de<br />

Etèocle e de Polinice.<br />

Efesto O Vulcanu. Fizu de<br />

Giove e de Giunone, deus de<br />

su fogu; teniat sos frailes suos<br />

sutt’a su vulcanu Mongibella<br />

(Etna). Fit toppu e maridu de<br />

sa dea Càrite. In s’ODISSEA sa<br />

muzere fit invece Vènere.<br />

Efete Prìntzipe de Efira.<br />

Efialte Zigante, fizu de Ifimedea<br />

e de Aloeu, frade de<br />

Oto.<br />

Efira Segundu sos antigos<br />

istudiosos de s’Ilìade, diat<br />

dever esser sa tzittade de Corinto.<br />

Efireos o Efiros Populassiones<br />

de sa Tessàglia.<br />

Ega Tzittade de s’Acàia,<br />

cunsacrada a su deus Posidone.<br />

Ege Nòmene de diversas<br />

tzittades gregas, tottu collocadas<br />

accurtzu a su mare.<br />

Egeone O Briareu. Unu de<br />

sos tres Zigantes cun chim-<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

869<br />

banta concas e chentu manos,<br />

fizos de Uranu e de Gea.<br />

Egeu Antigu re d’Atene,<br />

babbu de Teseu (b).<br />

Egialea Fiza de Adrasto,<br />

antigu re d’Argo, e mama de<br />

Diomede.<br />

Égida S’iscudu de Giove, chi<br />

aiat in su mesu istoriada sa<br />

conca de sa terrìbile Gòrgone<br />

(o Medusa), chi ‘oltaiat in<br />

pedra chie l’aeret mirada.<br />

Egina Mama de Éacu, chi<br />

apesit da-e Giove.<br />

Egistu Fizu de Tieste, amante<br />

de Clitennestra e mortore<br />

de Agamènnone. Lu ‘occhesit<br />

Oreste.<br />

Eione Re de sa Tràcia, babbu<br />

de Reso.<br />

Eioneu Gherreri gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Élasu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Élato -u Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Agamènnone.<br />

Elea S’Élide settentrionale,<br />

regione de su Peloponnesu.<br />

Sos abitantes suos fin giamados<br />

Epeos.<br />

Elefenore Fizu de<br />

Calcodonte, cumandante de<br />

sos Abantes de s’Eubea, mortu<br />

da-e Agènore.<br />

Elèna Fiza de Giove e de<br />

Leda o, segundu àteros, de<br />

Tìndaru e de Leda, muzere de<br />

Menelau, re d’Isparta. Pàride


troianu la furesit a su maridu,<br />

cajonende degai sa gherra de<br />

Tròia.<br />

Élenu (a) Unu de sos tantos<br />

fizos de Prìamu; fit un’indovinu;<br />

(b) Fizu de Enopo, gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Eleona Tzittade de sa<br />

Beòtzia.<br />

Elettra Mama de Iride, chi<br />

apesit da-e Taumante.<br />

Elicaone Fizu de Antènore e<br />

bénneru de Prìamu, séndesi<br />

cojuadu cun sa fiza Laodice.<br />

Elice Tzittade de s’Acàia, ue<br />

fit meda onoradu su deus<br />

Posidone (o Nettunu).<br />

Élide Regione in sa costa<br />

occidentale de su Peloponnesu.<br />

Elisu Logu de ogni delìscia,<br />

in s’estremu occidente, abitadu<br />

da’ ómines chi, pro ‘more ‘e<br />

s’Olimpu, vittian sa morte<br />

pr’èssere destinados a mezus<br />

vida. Radamantu fit su re de<br />

tale logu.<br />

Ellade Totta sa Grècia ‘e<br />

tando.<br />

Ellesponto: O Ponto. Sos<br />

“Dardanelli” de oe.<br />

Emàzia Antigu nòmene de<br />

sa Macedònia e galu de una<br />

parte de custa.<br />

Emone (a) Babbu de Meone,<br />

tebanu; (b) unu de sos cumandantes<br />

de s’esércitu de<br />

Pilo sutt’a Nèstore.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

870<br />

Enea Fizu d’Anchise e de sa<br />

dea Vènere, prìntzipe dardanu.<br />

Eneu (a) Re de Calidone e<br />

de sos Etoleos; (b) babbu de<br />

Tideu e de Meleagru, maridu<br />

de Altea. Fit fizu de Porteu e<br />

frade de Agrìu e de Melante.<br />

Enìalu Appellativu de su<br />

deus Marte (o Ares), mere<br />

soberanu de sa gherra, derivadu<br />

da-e Eniò, dea de sa gherra<br />

orrorosa.<br />

Eniò Dea de sa gherra felosa<br />

e orrorosa.<br />

Eniopeu O Enopeu (>).<br />

Éniu Gherreri troianu, mortu<br />

da-e Achille in su riu Xantu.<br />

Ennomo (a) Cumandante<br />

de sos Mìsios, alleados de sos<br />

Troianos, indovinu, mortu dae<br />

Achille; (b) troianu mortu<br />

da-e Ulisse.<br />

Enomanu Gherreri troianu<br />

mortu da-e Idomeneu.<br />

Enomau Gherreri gregu<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Enope (a) Gregu, babbu de<br />

Clitomede; (b) tzittade de sa<br />

Lacònia a làccana cun sa Messènia,<br />

in podere de Agamènnone;<br />

c) troianu, babbu de<br />

Tèstore.<br />

Enopeu O Eniopeu. Fizu de<br />

Tebeu, iscuderi de Èttore,<br />

mortu da-e Diomede.<br />

Enopo (a) Babbu de Satnìu,<br />

troianu; (b) babbu de Élenu,<br />

gregu, mortu da-e Èttore.


Enos Tzittade de sa Tràcia,<br />

alleada de sos Troianos.<br />

Eòlia Fit sa regione de su<br />

deus de sos bentos Éolu.<br />

Éolu (a) Fizu de Ippota e<br />

deus soberanu de sos bentos;<br />

(b) babbu de Macareu.<br />

Eos O Aurora. Fiza de Iperione<br />

e de Eurifessa, isposa de<br />

Titone.<br />

Epalte Gherreri lìciu, mortu<br />

da-e Pàtroclo.<br />

Epea Tzittade de sa Lacònia,<br />

in podere de Agamènnone.<br />

Epeos Abitadores de s’Élide<br />

settentrionale o Elea, alleados<br />

de sos Gregos.<br />

Epeu Chertadore a punzos<br />

gregu, fizu de Pànope. Su matessi<br />

nòmene aiat s’eroe gregu<br />

chi costruesit su famosu “caddu<br />

de Tròia” (s’abbaidet s’ottava<br />

n. 69 de su Càntigu VIII<br />

de s’ODISSEA mia). Non s’ischit<br />

s’est sa matessi persone.<br />

Epicleu Cumpanzu de<br />

Sarpèdone, mortu da-e Aiace<br />

Telamone.<br />

Epigeu Fizu de Agacleu mirmìdone,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Epistore Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Epìstrofu (a) Cumandante<br />

focesu, fizu de Ifito e frade de<br />

Schédiu (b); (b)-cumandante<br />

de sos Alizones.<br />

Epitu Babbu de Perifante,<br />

troianu.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

871<br />

Era O Giunone. Sorre e muzere<br />

de Zeus, reina de sos Deos.<br />

Èracle O Èrcole (>).<br />

Èrcole O Èracle. Fizu de Giove<br />

e de Alacmena, s’eroe pius<br />

forte e tzelebradu de s’antighidade.<br />

In s’Olimpu si cojuesit<br />

cun Ebe. Babbu de Telepolemu,<br />

ch’apesit da-e Astìocle.<br />

Erebu Su situ prus tuvucu<br />

de s’Inferru, ue istaiat su deus<br />

Ade (>).<br />

Eretteu Su fundadore de<br />

Atene.<br />

Eribea Segunda muzere de<br />

Aloeu e bìdriga de sos Zigantes<br />

Oto e Efialte.<br />

Erilau Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Erimante (a) Gherreri<br />

troianu, mortu da-e<br />

Idomeneu; (b) gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Erinnes O Fùrias. Deas infernales<br />

de sa vinditta e de sas<br />

maleisciones, chi persighian<br />

mascamente chie s’esserat<br />

manciadu de delittos graes<br />

contr’a sos parentes. Fini tres:<br />

Aletto, Tisìfone, Megera. Pro<br />

pilos gighian serpentes.<br />

Eriopide Muzere de Oileu,<br />

re de sa Lócride.<br />

Eris O Discòrdia (>).<br />

Erittóniu Fizu de Dàrdanu,<br />

re de sos Troianos, mentovadu<br />

pro sas ricchesas, babbu de<br />

Troe (o Troo).


Ermes O Ermete o Mercùriu.<br />

Fizu de Giove e de Màia,<br />

imbasciadore de sos deos. Fit<br />

puru giamadu Cilleneu, sende<br />

nàschidu in su monte ‘e Cillene.<br />

Aiat galu s’ingàrrigu de<br />

accumpanzare sas ànimas de<br />

sos Mortos a s’Ade.<br />

Ermete O Ermes (>) o Mercùriu.<br />

Ermione (a) Fiza de Menelau<br />

e de Elèna; (b) tzittade sutt’a<br />

sa podestade de Diomede ‘e<br />

Tideu.<br />

Ermo Riu de sa Lìdia.<br />

Esculàpiu O Asclépiu (>).<br />

Esepu (a) Riu de sa Mìsia,<br />

chi brotat da-e s’Ida e attraessat<br />

sa Lìdia; (b) fizu de Bucolione<br />

e de sa ninfa Abarbarea,<br />

frade de Pédasu, mortu da-e<br />

Eurìalu.<br />

Esiete Babbu de Alcàtoe,<br />

troianu.<br />

Esima Tzittade de sa Tràcia.<br />

Esìnniu Gherreri gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Esione Fiza de Laomedonte<br />

chi Èrcole liberesit da’ unu<br />

mostre marinu.<br />

Esone Babbu de Giasone.<br />

Ésperu Sa prima e pius<br />

lùghida istella chi s’accherat in<br />

chelu poi iscurigadu.<br />

Essadeu Prìntzipe e cumandante<br />

de sos Làpites, antigóriu<br />

pópulu de sa Tessàglia.<br />

Eta Puddedra curridora de<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

872<br />

Agamènnone. Su nòmene,<br />

tales comente Etone (unu de<br />

sos caddos d’Èttore), cheret<br />

nàrrere “mùrtinu ardente”.<br />

Etàporo Riu de sa Tròade,<br />

chi brotat da-e s’Ida.<br />

Etèocle Fizu de su re de Tebe<br />

Edipo, frade de Polinice.<br />

Etìone (a) O Ezione. Re de<br />

Tebe Ipoplàcia, babbu de Andròmaca,<br />

sa muzere de Èttore;<br />

(b) fizu de Giasone; fit de Imbro,<br />

ìsula accurtzu a sas costeras<br />

de sa Tròade; riscattesit dae<br />

Euneu a Licaone, fizu de<br />

Prìamu; (c) babbu de Pode,<br />

troianu.<br />

Etìopes Populu antigóriu,<br />

chi istaiat in terras medas attesu,<br />

in sas costeras de s’Océanu.<br />

Etiòpia Regione de s’Àfrica.<br />

Etoleos Sos Eleos chi su re<br />

Étolu giuttesit in s’Etòlia;<br />

alleados de sos Gregos.<br />

Etòlia Regione occidentale<br />

de sa Grècia.<br />

Etone Unu de sos battor<br />

caddos ispantosos de Èttore;<br />

su nòmene cheret nàrrere<br />

“mùrtinu ardente”.<br />

Etra Sa parte pius alta de su<br />

Chelu. Su ‘entu ‘e Borea beniat<br />

giamadu “fizu de s’Etra”, ca si<br />

crêiat chi falerat da-e sa parte<br />

alta de su Chelu.<br />

Etra Pittiea Fiza de Pitteu e<br />

antzilla de Elèna in Tròia.<br />

Èttore Fizu de Prìamu e de


Écuba, isposu de Andròmaca.<br />

S’eroe pius valorosu de s’esércitu<br />

troianu, mortu da-e<br />

Achille.<br />

Eubea Ìsula accurtzu a sa<br />

costa orientale de sa Grècia.<br />

Euchènore Fizu de s’indovinu<br />

corìntziu Polido, mortu<br />

da-e Paris.<br />

Eudoro Cumandante mirmìdone,<br />

fizu de Ermes e de<br />

Polimela.<br />

Eufemu Fizu de Trezenu,<br />

cabu de sos Cìcones, alleados<br />

de sos troianos.<br />

Euforbo Fizu de Pantoe e de<br />

Fróntide, frade de Polidamante<br />

e de Iperènore; ferizesit<br />

a Pàtroclo, prima de ruer<br />

mortu pro manos de Menelau.<br />

Eufrósine Una de sas Neréides.<br />

Eumede Imbasciadore<br />

troianu, babbu de Dolone.<br />

Eumelu Fizu de Admeto e<br />

de Alcesti, cumandante tessaleu.<br />

Euneu Fizu de Giasone e de<br />

Issìpile, prìntzipe de Lemno.<br />

Eurìalu Fizu de Mecisteu,<br />

cumandante gregu sutt’a Diomede.<br />

Eurìbate (a) Imbasciadore<br />

de Agamènnone; (b) itacesu,<br />

cumpanzu de Ulisse.<br />

Euridamante Prìntzipe<br />

troianu, babbu de Abante e de<br />

Polide.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

873<br />

Eurifessa Mama de Eos (o<br />

Aurora), chi apesit da-e Iperione.<br />

Eurimedonte (a) Fizu de<br />

Tolemeu, iscuderi de Agamènnone;<br />

(b) servidore de su<br />

re de Pilo Nèstore.<br />

Eurìnome Fiza de Océanu,<br />

divinidade marina.<br />

Eurìpilo Fizu de Evèmone,<br />

prìntzipe cumandante de sos<br />

Tessaleos.<br />

Euristeu Re de Tirinto e de<br />

Micene; istesit isse a impònnere<br />

a Èrcole sas dóighi “fadigas”<br />

mentovadas.<br />

Euritalione Campione de<br />

sos Arcades, mortu da-e<br />

Nèstore in sa gherra contr’a<br />

sos de Pilo.<br />

Euritu (a) Unu de sos duos<br />

Moliones, fizu de Attore (o<br />

Actoro) e frade de Citeato (o<br />

Cteato); (b) O Eurito. Babbu<br />

de Ifito.<br />

Éuro Bentu chi sulat da-e<br />

sud-est.<br />

Europa Fiza de Agènore<br />

fenìciu, furada da-e Zeus ‘oltadu<br />

in trau. Mama de<br />

Radamantu e de Minosse.<br />

Eussoro Babbu de Acamante<br />

tracianu.<br />

Evèmone Babbu de Eurìpilo<br />

tessaleu.<br />

Evenina Fiza de Eveno:<br />

Marpessa (>).<br />

Eveno Babbu de Marpessa.


Evippu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Ezione O Etìone (>).<br />

Faistu Fizu de Boro, troianu<br />

mortu da-e Idomeneu.<br />

Falce Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Antìlocu.<br />

Fama Non fit própriu una<br />

divinidade, ma sa personificassione<br />

litterale de sas boghiadas,<br />

bonas e malas, chi si<br />

‘ògana in sa terra.<br />

Fau de Zeus Pianta maestosa,<br />

situada in s’altura de Scea,<br />

cunsacrada a Zeus soberanu.<br />

Faùsia Babbu de Apisaone,<br />

troianu.<br />

Febo O Apollo (>).<br />

Fegeu Fizu de Darete, troianu,<br />

frade de Ideu, mortu da-e<br />

Diomede.<br />

Fèia Tzittade de s’Élide.<br />

Fenice Fizu de Amìntore<br />

Ormenide, mastru de Achille.<br />

Fenìcia Regione in sas costeras<br />

de su Mare Mediterràneu,<br />

posta tra sa Sìria e-i sa Palestina.<br />

Fenope Fizu de Asìu, babbu<br />

de Xantu (c), de Toone e de<br />

Forci. Fit de Abidu.<br />

Fera, -e Tzittade de sa<br />

Messènia, in su Peloponnesu,<br />

accurtzu a su riu Nedone, in<br />

podere de Agamènnone.<br />

F<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

874<br />

Fèreclo Fizu de Armonide,<br />

troianu mortu da-e Merione.<br />

Ferusa Una de sas Neréides.<br />

Fida Cumandante de sos<br />

Atenieses Iónicos.<br />

Fidippu Cun Antifu ed Eurìpilo<br />

cumandaiat s’esércitu<br />

lómpidu a Tròia da-e Scàrpanto,<br />

Caso, Coo, Nisiro e Calinopro<br />

aggiuare a sos d’Argo.<br />

Fìlace O Filàcia. Tzittade de<br />

sa Tessàglia.<br />

Filàcia O Fìlace (>).<br />

Fìlacu Babbu de Ificlo o Ificle,<br />

tessaleu; mortu da-e Léito.<br />

Filante Babbu de Polimela.<br />

Filètore Babbu de Demucu,<br />

troianu.<br />

Fileu Babbu de Megete (o<br />

Mege).<br />

Filòttete Cumandante tessaleu,<br />

alleadu de sos Gregos.<br />

Fitia O Ftìa. Capitale de sa<br />

Fitiótide, in Tessàglia.<br />

Fitios Pópulu forsis de sa<br />

Tessalea, alledau de sos Gregos.<br />

Los cumandaiat Podarce.<br />

Fitiótide O Ftiótide. Regione<br />

de sa Tessàglia meridionale,<br />

su rennu de Peleu e de Achille.<br />

Flegeos Pópulu de sa Tessàglia,<br />

alleadu de sos Gregos.<br />

Focesos Pópulu de sa Grècia.<br />

Forbante (a) Troianu riccu<br />

meda, babbu de Ilioneu; (b)<br />

babbu de Diomedea de Lesbo,<br />

una de sas isclavas de Achille.<br />

Forci Fizu de Fenope,


cumandante de s’esércitu frìgiu,<br />

alleadu de sos Troianos,<br />

frade de Toone e de Xantu (c).<br />

Forco Babbu de sa Gòrgone<br />

(o Medusa), maridu de Ceto.<br />

Fràmone Babbu de Agelao<br />

troianu.<br />

Frìgia Regione de s’Àsia<br />

Minore, a oriente de Tròia.<br />

Frìgios Abitantes de sa Frìgia,<br />

alleados de sos Troianos.<br />

Fróntide Muzere de Panto(e)<br />

troianu, mama de Polidamante,<br />

de Iperènore e de<br />

Euforbo.<br />

Ftìa O Fitia (>).<br />

Ftiótide O Fitiótide (>).<br />

Fua Personificassione de<br />

s’apprettu e de sa timória ch’ispinghen<br />

s’ómine a fuire.<br />

Fùrias O Erinnes (>).<br />

G<br />

Galatea Una de sas Neréides.<br />

Ganimede Fizu meda bellu<br />

de su re Troe, frade de Ilo e de<br />

Assàracu; Zeus lu furesit a su<br />

babbu pro servire bustu e<br />

chena a sos Deos soberanos de<br />

s’Olimpu.<br />

Gàrgaru Sa chima pius alta<br />

de su Monte ‘e s’Ida.<br />

Gea O Terra. Muzere de<br />

Uranu, mama de Saturnu e de<br />

sos Zigantes.<br />

Gereneu Appellativu de<br />

Nèstore, re de Pilo, derivadu<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

875<br />

da-e su fattu d’esser bistadu<br />

allevadu a Gerenìa.<br />

Gerenia Tzittade de sa<br />

Messènia.<br />

Giapeto Unu de sos Titanos,<br />

babbu de Atlante.<br />

Giàrdanu Riu de su Peloponnesu.<br />

Giasone Prìntzipe de sa Tessàglia,<br />

fizu de Esone, maridu<br />

de Issìpile e babbu de Euneu.<br />

Gigea Paule de sa Lìdia a pês<br />

de su monte Timolo (o<br />

Tmolo).<br />

Giòbate Re de sa Lìcia, babbu<br />

de Antea e sogru de Pretu.<br />

Giove O Zeus. Fizu de<br />

Crono(s) e de Rea, isposu<br />

prima de Latona e poi de Era<br />

(o Giunone); su deus soberanu<br />

de s’Olimpu gregu e segnore<br />

de su lampu e de su tronu,<br />

babbu e maicantos deos e<br />

deas.<br />

Girgitone Tzittade de sa<br />

Tessàglia (o Tessalea).<br />

Girtiu Babbu de Irtiu, de sa<br />

Mìsia.<br />

Giunone O Era (>).<br />

Glàuce Una de sas Neréides.<br />

Glàuco (a) Fizu de Ippólocu,<br />

prìntzipe de sos Lìcios;<br />

(b) fizu de Sìsifu e babbu de<br />

Bellerofonte.<br />

Gorge Muzere de Andrèmone,<br />

mama de Toante etoleu.<br />

Gorgitone Fizu burdu de


Prìamu e de Castianira, mortu<br />

da-e Téucro.<br />

Gòrgone O Medusa. Una de<br />

sas fizas de Forco e de Ceto.<br />

Mostre orrorosu chi aiat su<br />

podere de giambare in pedra<br />

chie l’aeret mirada in cara. Pro<br />

pilos gighiat pìberas bias.<br />

Granicu Riu de sa Tròade,<br />

chi brotat da-e s’Ida.<br />

Guneu Cumandante gregu,<br />

de Cifo.<br />

Iades Istellas giamadas “carradoras<br />

d’abba”, prîte, a s’accherada,<br />

cominzat s’istajone<br />

de sas abbas. Dian aer allattadu<br />

a Zeus, chi, reconnoschente,<br />

las diat aer collocadas in<br />

mesu a sas àteras costellassiones<br />

de su Chelu.<br />

Ialisu Bidda de s’ìsula de<br />

Rodi.<br />

Ialmenu Fizu de Astìoche e<br />

de Marte, frade de Ascàlafu, re<br />

de Orcumenu, in sa Beòtzia.<br />

Iàmenu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Leonte.<br />

Ianira Una de sas Neréides.<br />

Iaolco Tzittade de sa Tessàglia.<br />

Iasu Unu de sos cumandantes<br />

de s’esércitu de Atene, fizu<br />

de Sfelo, mortu da-e Enea.<br />

Icareu Parte de su Mare<br />

I<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

876<br />

Egeu accurtzu a sas costas de<br />

s’Àsia Minore. Su nòmene<br />

derivat da-e s’ìsula Icària (sa<br />

Nicària de oe).<br />

Icetaone Majorale troianu,<br />

frade de Prìamu, babbu de<br />

Melanippu.<br />

Ida Cadena de montagnas<br />

de sa Tròade, cunsacradas a<br />

Giove.<br />

Ide (a) Ómine forte meda,<br />

fizu de Posidone, maridu de<br />

Marpessa Evenina e babbu de<br />

Cleopatra; (b) si trattat forsis<br />

de sa tzittade de Sardi, in sa<br />

Lìdia.<br />

Ideu (a) Imbasciadore de su<br />

re Prìamu; (b) fizu de Darete<br />

troianu e frade de Fegeu.<br />

Ideu Tronante Appellativu<br />

de Giove, abitadore de s’Ida e<br />

mere soberanu de su tronu.<br />

Idomeneu Re de sos Cretesos,<br />

fizu de Deucalione e<br />

nebode de Minosse.<br />

Iera Una de sas Neréides.<br />

Ifeu Gherreri troianu, mortu<br />

da-e Pàtroclo.<br />

Ifi Isclava chi Pàtroclo apesit<br />

in regalu da-e Achille, su<br />

die chi conchistesin sa tzittade<br />

de Schiro cumbattende contr’a<br />

Enieu.<br />

Ifianassa O Ifigènia (>).<br />

Ificlo,-e Fizu de Fìlacu, maridu<br />

de Astìoche, babbu de<br />

Podarce e de Protesilau tessaleos;<br />

fit famosu in sa cursa a pe’.


Ifidamante Fizu de Antènore<br />

troianu, mortu da-e<br />

Agamènnone, umpare a su<br />

frade pius mannu Coone.<br />

Ifigènia O Ifianassa. Fiza de<br />

Agamènnone e de Clitennestra.<br />

Ifimedea Isposa de Aloeu e<br />

mama de sos Zigantes Oto e<br />

Efialte.<br />

Ifìnoe Fizu de Déxiu, gregu,<br />

mortu da-e Glàuco.<br />

Ifitide Archetolemo, fizu de<br />

Ifito.<br />

Ifitione Gherreri de sa<br />

Meònia, fizu de Otrinte,<br />

mortu da-e Achille.<br />

Ifito (a) Babbu de Schédiu<br />

(b) e de Epìstrofu, focesu; (b)<br />

babbu de Archetolemo, troianu;<br />

(c) fizu de Eurito, mortu<br />

dae Èrcole (Càntigu XI, nota<br />

n. 37).<br />

Ila Tzittade de sa Beòtzia,<br />

accurtzu a su lagu Copàide.<br />

Ìlio, Ìlion, Ilione O Tròia.<br />

Tzittade de sa Tròade a pês de<br />

su monte’e s’Ida, posta in<br />

mesu a sos rios Scamandru e<br />

Simoente. Su nòmene de Tròia<br />

li derivat da’ unu de sos res<br />

suos antigòrios, Troe; su de<br />

Ìlio, Ìlion, Ilione, invece, da-e<br />

su re Ilo, fizu de Troe. Sas<br />

muràglias suas istesin fraigadas<br />

da-e sos deos Apollo e<br />

Nettunu, sende re Laomedonte.<br />

Sos Gregos de re Agamènnone<br />

la derruesin poi ‘e<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

877<br />

degh’annos de gherra, cun<br />

s’ingannu de su famosu “caddu”,<br />

in s’annu 1184 innante ‘e<br />

Cristos.<br />

Ilioneu Fizu de Forbante,<br />

troianu, mortu da-e Peneleu.<br />

Ilitia Mastra ‘e partu chi<br />

aggiuesit a Polimela a s’illierare<br />

de Eudoro.<br />

Illo Riu de sa Lìdia.<br />

Ilo Fizu de Troe, frade de<br />

Assàracu e Ganimede, babbu<br />

de Laomedonte. Fundesit a Ilio.<br />

Imbrasu Babbu de Piroo,<br />

tracianu.<br />

Imbriu Fizu de Mèntore,<br />

bénnaru de Prìamu, pro aer<br />

cojuadu a Medesicasta, mortu<br />

da-e Téucro. Fit de Pedeu, in<br />

sa Tròade.<br />

Imbro Isuledda de su Mare<br />

Egeu de fronte a sa Tròade.<br />

Iónicos Pópulu de s’Àttica<br />

ateniese.<br />

Ipeirone Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Diomede.<br />

Iperea Sa funtana de Iperea<br />

fit in sa Tessàglia, regione settentrionale<br />

de sa Grècia.<br />

Iperènore Fizu de Pantoe e<br />

de Fróntide, frade de Euforbo<br />

e de Polidamante, soldadu<br />

troianu mortu da-e Menelau.<br />

Iperione Appellativu de su<br />

deus Sole, babbu de Eos (o<br />

Aurora), chi apesit da-e<br />

Eurifessa. Su nòmene cheret<br />

nàrrere “chi movet in altu”.


Iperocu (a) Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Ulisse; (b)<br />

babbu de Itimone, de Elea.<br />

Ipoplàcia O Tebe Ipoplàcia,<br />

in sa Mìsia. Su nòmene li derivat<br />

da-e esser collocada in sos<br />

fiancos de su monte Placo.<br />

Ippasu (a) Babbu de Socu e<br />

de Càrope, mortos da-e Ulisse;<br />

(b) babbu de Ipsènore.<br />

Ippocoonte Prìntzipe tracianu,<br />

fradile de Reso.<br />

Ippodamante Gherreri<br />

troianu, mortu da-e Achille.<br />

Ippodàmia (a) Fiza de<br />

Anchise, sorre de Enea, muzere<br />

de Alcàtoe, mama de Polìpete<br />

tessaleu; (b) muzere de Pèlope,<br />

mama de Atreu e de Tieste; (c)<br />

muzere de Piritoe, prìntzipe de<br />

sos Làpites, mama de Polìpete.<br />

Ippódamu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Ulisse.<br />

Ippòloco Fizu de Antìmacu,<br />

frade de Pisandru, eroe troianu,<br />

mortu da-e Agamènnone.<br />

Ippolocu Fizu de Bellerofonte,<br />

babbu de Glàuco. Fit<br />

frade de Isandru e de Laodàmia.<br />

Ippómacu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Leonte.<br />

Ippomolgos Antigóriu pópulu<br />

de sa Scìzia; su nòmene<br />

cheret nàrrere “mulghidores<br />

de ebbas”.<br />

Ipponou Gherreri gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

878<br />

Ippotione Babbu de Ascàniu<br />

e de Mori; cumandante<br />

frìgiu, mortu da-e Merione<br />

cretesu.<br />

Ippoto O Ippotoe (a) (>).<br />

Ippotoe (a) O Ippoto. Fizu<br />

de Leto Teutamideu, frade de<br />

Pileu, cumandante de sos<br />

Pelàsgios; (b) unu de sos tantos<br />

fizos de Prìamu.<br />

Ipsènore (a) Fizu de Ippasu<br />

(b), gregu mortu da-e Deìfobo;<br />

(b) fizu de Dolopione,<br />

troianu mortu da-e Eurìpilo.<br />

Ire Tzittade de sa Messènia<br />

in podere de Agamènnone.<br />

Iri O Iris o Ìride (>).<br />

Ìride O Iri o Iris. Fiza de<br />

Taumante e de Elettra, dea de<br />

s’arcu ‘e sole, imbasciadora de<br />

sos deos de s’Olimpu.<br />

Iris O Iri o Ìride (>).<br />

Irtacide Fizu de Irtacu: Asìu<br />

(b).<br />

Irtacu Babbu de Asìu (b); fit<br />

de Arisba, in sa Tròade.<br />

Irtiu Unu de sos cumandantes<br />

de sa Mìsia, fizu de<br />

Girtiu, mortu da-e Aiace<br />

Telamone.<br />

Isandru Fizu de Bellerofonte,<br />

mortu da-e Marte in sa<br />

gherra contr’a sos Solimeos.<br />

Fit frade d’Ippolocu e de Laodàmia.<br />

Iso Fizu burdu de re Prìamu,<br />

mortu da-e Agamènnone.<br />

Isparta Capitale de sa Lacò-


nia, regione sud orientale de<br />

su Peloponnesu, rennu de<br />

Menelau.<br />

Issione Maridu de Dia (o<br />

Issionea) e babbu de Piritoe.<br />

Issionea O Dia (>).<br />

Issìpile Fiza de Toante, reina<br />

de Lemno, muzere de Giasone<br />

e mama de Euneu.<br />

Ìtaca Ìsula de su Mare<br />

Ióniu, rennu de Ulisse.<br />

Itèmene Troianu, babbu de<br />

Stenelau.<br />

Itimone Fizu de Iperocu<br />

(b), mortu da-e Nèstore. Fit<br />

de s’Élide.<br />

Lacònia Regione de su<br />

Peloponnesu. Sa capitale fit<br />

Isparta.<br />

Laerce Prìntzipe mirmìdone,<br />

babbu de Alcimedonte.<br />

Laerte Babbu de Ulisse e<br />

maridu de Anticlea, re de Ìtaca.<br />

Lampu (a) Majorale troianu,<br />

frade de Prìamu e babbu<br />

de Dòlope; (b) caddu ispantosu<br />

de Èttore.<br />

Laodamante Fizu de<br />

Antènore troianu, mortu da-e<br />

Aiace Telamone.<br />

Laodàmia Fiza de Bellerofonte<br />

e mama de Sarpèdone,<br />

chi apesit da-e Giove. Sorre de<br />

Isandru e de Ippolocu.<br />

L<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

879<br />

Laódice Fiza de Agamènnone<br />

e de Clitennestra.<br />

Laodice Una de sas fizas de<br />

re Prìamu, cojuada cun<br />

Elicaone, su fizu de Antènore.<br />

Laodoco (a) Fizu de Antènore,<br />

gherreri troianu; (b)<br />

gherreri gregu, cumpanzu de<br />

Antìlocu, forsis de Pilo.<br />

Laógonu (a) Fizu de Biante<br />

troianu e frade de Dàrdanu,<br />

mortu da-e Achille; (b) fizu de<br />

Onètore, gherreri troianu,<br />

mortu da-e Merione.<br />

Laomedonte Fizu de Ilo e<br />

babbu de Prìamu e de Titone,<br />

re de Tròia.<br />

Laote Una de sas muzeres<br />

de Prìamu, re de Tròia; fiza de<br />

su re de sos Lelegeos Alte e<br />

mama de Licaone.<br />

Làpites Pópulu de sa Tessàglia<br />

(o Tessalea).<br />

Làris(s)a Tzittade de sa<br />

Tessàglia.<br />

Latona Fiza de Ceo e de<br />

Febe, isposa de Giove prima<br />

de Era (o Giunone), mama de<br />

Apollo e de Diana.<br />

Lecto Montagnas de sa<br />

Tròade.<br />

Leda Mama de sos Dióscuros<br />

Càstore e Polluce, chi apesit<br />

da-e Giove, de Clitennestra<br />

e de Elèna, sa muzere de<br />

Menelau. Muzere de Tìndaru<br />

ispartanu.<br />

Léitu Fizu de Alettrione,


cumandante de s’esércitu de<br />

sa Beòtzia.<br />

Lelegeos Pópulu de s’Àsia<br />

Minore, alleadu de sos<br />

Troianos.<br />

Lemno Ìsula vulcànica de su<br />

Mare Egeu, situada accurtz’a<br />

sas costas de sa Tròade. Sos<br />

abitantes suos si naraian<br />

Sìntzios o Sintos.<br />

Leócritu Soldadu gregu,<br />

fizu de Arisbante, mortu da’<br />

Enea.<br />

Leonte, -eu Fizu de Corono,<br />

prìntzipe de Girgitone, cumandante<br />

de s’esércitu tessaleu<br />

umpare a Polìpete.<br />

Lesbo Ìsula de su Mare Egeu,<br />

pustis giamada Mitilene o<br />

Metellino, e capitale de s’ìsula.<br />

Lestrìgones Pópulu fantasiosu,<br />

ferotze, cumandadu dae<br />

Lamo. Ulisse contr’a issos,<br />

recuende da-e Tròia, bi perdesit<br />

ùndighi de sas dóighi naves<br />

chi aiat (Càntigu X, ott. n. 17<br />

de s’ODISSEA mia).<br />

Leto Teutamideu Babbu de<br />

Ippotoe (a) e de Pileu pelàsgios.<br />

Léuco Cumpanzu de Ulisse,<br />

mortu da-e Antifo.<br />

Licaone (a) Fizu de Prìamu<br />

e de Laote, mortu da-e Achille;<br />

(b) re de sa Lìcia, babbu de<br />

Pàndaru.<br />

Lìcia Regione in sas costas<br />

meridionales de s’Àsia Minore.<br />

Lìcios Abitantes de sa Lìcia e<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

880<br />

printzipales alleados de sos<br />

Troianos.<br />

Licofonte Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Téucro.<br />

Licofrone Fizu de Màstore,<br />

iscuderi de Aiace Telamone,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Licomede Fizu de Creonte,<br />

gregu.<br />

Licone Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Peneleu.<br />

Licto Una de sas tzittades<br />

pius antigas de s’ìsula de Creta.<br />

Licurgo (a) Fizu de su prìntzipe<br />

de sa Tràcia Driante; (b)<br />

prìntzipe de s’Arcàdia, chi ‘occhesit<br />

a Arito’ (o Aritoe) beota.<br />

Limnòria Una de sas Neréides.<br />

Lindo(s) Bidda de s’ìsula de<br />

Rodi. In sa ‘idda de Lindos,<br />

pro chie non l’ischeret, so<br />

nàschidu deo, in su 1938.<br />

Linu Nòmene de unu cantu<br />

lamentosu, in ammentu de<br />

unu giovaneddu disdicciadu,<br />

Linu, mortu, segundu una<br />

paristòria de su tempus, da-e<br />

Apollo o, segundu un’àtera,<br />

divoradu da-e sos canes (Càntigu<br />

XVIII - Ott. n. 109).<br />

Lirnesso Tzittade de sa<br />

Mìsia, pàtria de su re Minete,<br />

maridu de Briséide.<br />

Lisandru Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Aiace Telamone.<br />

Locresos Populassiones gregas<br />

de sa parte meridionale de


sa Tessàglia, non lontanas da-e<br />

sas Termópiles, alleadas de<br />

Agamènnone, cumandadas<br />

da-e Aiace Oileu. Àteros<br />

populos de sa Grècia tenian su<br />

matessi nòmene.<br />

Lutziferru Si trattat de s’isteddu<br />

de Vènere (o Venus),<br />

s’ùltima a isvanessire in su<br />

lugore de s’avréschida.<br />

M<br />

Macaone Fizu de Esculàpiu<br />

(o Asclépiu), méigu de s’esércitu<br />

gregu, frade de Podalìriu.<br />

Fit de Tricca, in sa Tessàglia.<br />

Macareu Fizu de su re Eolo,<br />

fundadore e re de Lesbo.<br />

Màride Fizu de Amisodaru,<br />

frade de Atìnniu, gherreri lìciu,<br />

mortu da-e Trasimede ‘e Pilo.<br />

Marpessa Fiza de Eveno,<br />

mama de Cleopatra.<br />

Marte O Ares (>).<br />

Màstore Babbu de Licofrone,<br />

gregu.<br />

Mecisteu (a) Soldadu gregu,<br />

fizu de Echiu, mortu da-e<br />

Polidamante; (b) fizu de Tàlaos,<br />

prìntzipe de sos d’Argo,<br />

babbu de Eurìalu.<br />

Medesicasta Fiza burda de<br />

re Prìamu, muzere de Imbriu.<br />

Medonte (a) Fizu burdu de<br />

Rena e d’Oileu e frade de Aiace,<br />

mortu da-e Enea; (b) unu<br />

cumandante troianu.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

881<br />

Medusa O Gòrgone (>).<br />

Mega Babbu de Périmu.<br />

Mege O Megete. Fizu de Fileu,<br />

cumandante de s’esércitu<br />

de Dulìchiu e de sas Echìnades,<br />

alleadu de re Agamènnone.<br />

Megera Una de sas tres<br />

Erinnes o Fùrias (>).<br />

Megete O Mege (>).<br />

Melanippu (a) Fizu de<br />

Icetaone, de Percote, gherreri<br />

troianu, mortu da-e Antìlocu;<br />

(b) gherreri troianu, mortu<br />

da-e Pàtroclo; (c) gherreri<br />

troianu, mortu da-e Téucro;<br />

(d) cumandante gregu.<br />

Melante Fizu de Porteu,<br />

frade de Agriu e de Euneu.<br />

Melàntziu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Eurìpilo.<br />

Meleagru Fizu de Eneu e de<br />

Altea, maridu de Cleopatra,<br />

prìntzipe de Calidone.<br />

Melite(ra) Una de sas<br />

Neréides.<br />

Mémalu Babbu de Pisandru<br />

mirmìdone.<br />

Menelau Fizu de Atreu e<br />

frade de Agamènnone, maridu<br />

de Elèna, re de Isparta. Est<br />

galu giamadu “segund’Atreu o<br />

segundu Atride”.<br />

Menesteu (a) Fizu de Peteu,<br />

prìntzipe e cumandante de sos<br />

Atenieses; (b) fizu de Arito’ (o<br />

Aritoe), mortu da-e Paris.<br />

Menestiu Fizu de su riu<br />

Spérchiu e de Polidora, s’i-


spantosa fiza de Peleu. Fit però<br />

créttidu fizu de Boro. Fit unu<br />

de sos chimbe cumandantes<br />

de sos Mirmìdones.<br />

Menétziu Fizu de Attore (o<br />

Actoro) e babbu de Pàtroclo.<br />

Fit de Opunte, in sa Lócride.<br />

Mènone Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Leonte.<br />

Mente Cumandante de sos<br />

Cìcones.<br />

Mèntore Troianu, babbu de<br />

Imbriu.<br />

Mèone Fizu de Emone,<br />

tebanu; istesit mandadu da-e<br />

Etèocle a bocchire a Tideu.<br />

Meones Sos abitantes de sa<br />

Meònia, alleados de sos Troianos,<br />

cumandados da-e Mestle<br />

e Antifu, fizos de Talemene.<br />

Meònia Regione de s’Àsia<br />

Minore, giamada pustis Lìdia.<br />

Mera Una de sas Neréides.<br />

Merione Fizu de Molo, de<br />

Creta, valorosu iscuderi de<br />

Idomeneu.<br />

Mérmeru Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Antìlocu.<br />

Mèrope Indovinu e re de<br />

Percote, babbu de Adrastu e de<br />

Anfìu (a).<br />

Messènia Regione a sudovest<br />

de su Peloponnesu.<br />

Mestle Fizu de Talemene,<br />

cun Anfiu cumandaiat sos<br />

Peones.<br />

Mèstore Valorosu fizu de<br />

Prìamu, mortu da-e Èttore.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

882<br />

Micene Sa tzittade pius<br />

importante de su Peloponnesu,<br />

capitale de su rennu de<br />

Agamènnone.<br />

Midone (a) Fizu de Atimniu,<br />

iscuderi de Pilemene, mortu<br />

da-e Antìlocu; (b) gherreri<br />

troianu, mortu da-e Achille in<br />

su riu Xantu.<br />

Mìgdone Re de sa Frìgia,<br />

aggiuadu da-e Prìamu in sa<br />

gherra contr’a sas Amasonas.<br />

Minerva O Atena (>).<br />

Minete Re de Lirnesso,<br />

maridu de Briséide, s’isclava<br />

preferida da-e Achille.<br />

Minieu Riu de s’Élide, giamadu<br />

pustis Anigru.<br />

Minos O Minosse (>).<br />

Minosse O Minos. Fizu de<br />

Giove e de Europa, re de<br />

Creta, babbu de Deucalione e<br />

de Arianna.<br />

Mirina Fémina, forsis un’eroina,<br />

chi sos Deos sepultesin<br />

in sa palinza de Batiea.<br />

Mirmìdones Pópulu de sa<br />

Fitiótide, in Tessàglia, originàriu<br />

de s’ìsula de Egina, rennu<br />

de Achille. Sa paràula cheret<br />

nàrrere “frommigas mannas”,<br />

da-e “myrmex”, frommiga.<br />

Mìsia Regione de s’Àsia<br />

Minore.<br />

Mìsios Pópulu tracianu, chi<br />

si fit trasferidu in sa Mìsia, alleadu<br />

de sos Troianos, cumandados<br />

da-e Ennomo e Cromi.


Mnesu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Achille in su riu<br />

Xantu.<br />

Molione (a) Iscuderi de<br />

Timbreu troianu, mortu da-e<br />

Ulisse; (b) mama de Euritu e<br />

Citeato, da’ issa giamados “sos<br />

duos Moliones”.<br />

Moliones Fin duos, fizos de<br />

Actoro (o Attore) e de Molione:<br />

Euritu e Citeato (o Cteato).<br />

Molo Babbu de Merione,<br />

cretesu.<br />

Mongibella Si trattat de su<br />

vulcanu ‘e s’Etna, ue si crêiat<br />

chi Vulcanu (o Efesto) aeret<br />

sos frailes suos soberanos.<br />

Monte Santu O Ato (>).<br />

Mori Fizu de Ippotione,<br />

frade de Ascàniu, de sa Frìgia,<br />

mortu da-e Merione cretesu.<br />

Morte Fiza de sa Notte e de<br />

su Sonnu. Fit rappresentada<br />

cun sa cara iscarenada e a falche<br />

in manu.<br />

Mùlio, -ìu (a) Bénneru de<br />

Aùgia, mortu da-e Nèstore, in<br />

sa gherra tra sos de Pilo e sos<br />

Epeos; (b) gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo; (c) gherreri<br />

troianu, mortu da-e<br />

Achille.<br />

Musa Su d’invocare sa Musa<br />

de sa poesia, Callìope, prim’ e<br />

comintzare un’òpera poética,<br />

fit in s’antighidade un’usàntzia<br />

doverosa pro donzi poeta.<br />

Sas Musas, fizas de Giove e de<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

883<br />

Mnemósine, fini noe: Callìope<br />

(poesia épica), Clio (istòria),<br />

Euterpe (mùsica), Polìnnia<br />

(innos), Talia (cummèdia),<br />

Melpòmene (tragèdia), Erato<br />

(lìrica amorosa), Tersìcore<br />

(ballu e cantu), Urània (astronomia).<br />

Omero faeddat d’una<br />

Musa ebbia, mai ‘e noe.<br />

N<br />

Nàiades Ninfas (>) de sas<br />

abbas de sa Terra.<br />

Naste Fizu de Nomione;<br />

cun su frade Anfìmacu fit su<br />

cumandante de sos Càrios.<br />

Neleu Fizu de Nettunu e de<br />

Tiro, babbu de Nèstore e re de<br />

Pilo.<br />

Nelide Fizu de Neleu:<br />

Nèstore, re de Pilo.<br />

Nemerte Una de sas<br />

Neréides.<br />

Neottólemu O Pirru. Fizu<br />

de Achille e de Deidamia.<br />

Neréides Ninfas marinas,<br />

fizas de su deus marinu Nereu.<br />

Fini chimbanta; Tétide (o<br />

Teti), sa mama de Achille, fit<br />

una de issas.<br />

Nereu Deus marinu, babbu<br />

de sas Neréides.<br />

Nèstore O Gereneu o Nelide.<br />

Re de Pilo. Su pius betzu e<br />

sapiente de sos eroes gregos.<br />

Teniat sette fizos màscios, ma<br />

in s’Ilìade si nde mentovan


duos ebbia: Antìlocu e Trasimede.<br />

Nèttare S’ite ‘iere de sos<br />

Deos soberanos.<br />

Nettunu O Poseidone o<br />

Posidone (>).<br />

Ninfas Divinidades minores,<br />

benéficas. Fizas de Giove, aian<br />

lùmenes diversos: Nàiades,<br />

ninfas de sas abbas e de sa<br />

terra; Drìades, de sos buscos e<br />

de sos mattedos; Orèades, de<br />

sos montes; Anadrìades, de sas<br />

àrvures; e àteras ancora. In<br />

gregu sa paràula “nymphe”,<br />

cheret nàrrere “giòvana galana<br />

in edade de poder suddisfàghere<br />

un’ómine”.<br />

Nìobe Fiza de Tàntalu e muzere<br />

de su re de Tebe Anfione.<br />

Nireu Cumandante de s’esércitu<br />

de Sime, alleadu de sos<br />

Gregos. Su gherreri pius galanu<br />

recuidu a Tròia, foras de<br />

Achille; fizu de Aglàia e de<br />

Càropo.<br />

Nisa Localidade non mezus<br />

connotta de sa Tràcia.<br />

Nìsea Una de sas Neréides.<br />

Noèmone (a) Gherreri de sa<br />

Lìcia, mortu da-e Ulisse; (b)<br />

gherreri de sos de Pilo sutt’a<br />

Nèstore.<br />

Nomione Babbu de Neste e<br />

de Anfìmacu (b), cumandante<br />

de s’esércitu de sa Cària.<br />

Noto Bentu chi sulat da-e<br />

Sud.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

884<br />

O<br />

Océanu Maridu de Teti (b).<br />

Riu chena làccanas ch’inghiriaiat<br />

sa Terra e-i sos mares;<br />

babbu antigòriu de tottu sos<br />

deos.<br />

Ochésiu Babbu de Perifante,<br />

de s’Etòlia.<br />

Odisseu Nòmene gregu de<br />

Ulisse (>), re d’Ìtaca. Su nòmene<br />

cheret nàrrere “odiadu”.<br />

Omero cumponzesit un’àteru<br />

immortale Poema, s’ODIS-<br />

SEA, ue nos contat sa recuida<br />

avventurosa de Odisseu a Ìtaca<br />

da-e sa gherra de Tròia, ‘iazu<br />

duradu degh’annos.<br />

Odiu (a) Cumandante de sos<br />

Alizones, mortu da-e Agamènnone;<br />

(b) bandidore gregu.<br />

Ofeleste (a) Gherreri de sa<br />

Peònia, mortu da-e Achille in<br />

su riu Xantu; (b) gherreri<br />

troianu, mortu da-e Téucro.<br />

Oféltiu (a) Gherreri gregu,<br />

mortu da-e Èttore; (b) gherreri<br />

troianu, mortu da-e Eurìalu.<br />

Oileu (a) Re de sa Lócride,<br />

babbu de Aiace, maridu de<br />

Eriopide; (b) gherreri troianu,<br />

mortu da-e Agamènnone.<br />

Olènie Roccas de s’Élide settentrionale,<br />

a làccana ‘e s’Acàia.<br />

Olimpu Monte de sa Tessàglia<br />

(o Tessalea), cunsideradu<br />

sa dimora de Zeus e de sos<br />

Deos soberanos.


Omero S’immortale poeta<br />

gregu, autore de s’ILÌADE e de<br />

s’ODISSEA.<br />

Onètore Satzerdote de Zeus<br />

Ideu, babbu de Laógonu troianu.<br />

Opite Soldadu gregu, mortu<br />

da-e Èttore.<br />

Opunte Tzittade de sa<br />

Lócride, pàtria de Pàtroclo.<br />

Oras Deas de s’órdine, de sa<br />

natura e de sas istajones.<br />

Segundu Omero fin antzillas<br />

de Zeus, sas chi abberian e tancaian<br />

sas giannas de su Chelu.<br />

Orcu O Ade (>).<br />

Orcumenu Tzittade de sa<br />

Beòtzia, famosa pro sas ricchesas<br />

suas.<br />

Orésbiu Soldadu gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Oreste (a) S’ùnicu fizu<br />

màsciu de Agamènnone e de<br />

Clitennestra, frade de Ifigènia,<br />

Laódice e Crisòtema. Vindichesit<br />

sa morte de su babbu,<br />

bocchinde chena piedade siat<br />

sa mama che s’amante sou<br />

Egistu; (b) gherreri troianu,<br />

mortu da-e Leonte; (c) gherreri<br />

gregu, mortu da-e Èttore.<br />

Orione Zigante catziadore<br />

de sa Beòtzia, mortu da-e<br />

Diana e, pustis, boltadu in<br />

costellassione da-e Zeus.<br />

Orìtia Una de sas Neréides.<br />

Ormenide Amìntore (>),<br />

fizu de Ormenu.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

885<br />

Ormenu (a) Babbu de<br />

Amìntore; (b) soldadu troianu,<br />

mortu da-e Polìpete; (c) soldadu<br />

troianu, mortu da-e Téucro.<br />

Oro Soldadu gregu, mortu<br />

da-e Èttore.<br />

Orsìlocu (a) Fizu de Dìocle<br />

‘e Fere, frade de Cretone, gregu<br />

mortu da-e Enea; (b) gherreri<br />

troianu, mortu da-e Téucro.<br />

Orteu Gherreri troianu.<br />

Oto (a) Zigante, fizu de<br />

Ifimedea e de Aloeu, frade de<br />

Efialte; (b) eroe epeu, de sa<br />

‘idda de Cillene, mortu da-e<br />

Polidamante. Fit meda amigu<br />

de Megete.<br />

Otreu Re de sa Frìgia, aggiuadu<br />

da-e Prìamu in sa<br />

gherra contr’a sas Amasonas.<br />

Otrinte Babbu de Ifitione.<br />

Otrioneu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Idomeneu. Fit de<br />

Cabeso.<br />

P<br />

Paflagones Pópulu de s’Àsia<br />

Minore, alleadu de sos<br />

Troianos, cumandadu da-e<br />

Pilemene.<br />

Paflagònia Regione de s’Àsia<br />

Minore.<br />

Pàllade Appellativu de<br />

Atena (>).<br />

Palmi Gherreri troianu.<br />

Pammone Fizu de Prìamu.<br />

Panacheos Àteru nòmene


de sos Acheos (>); su lumen,<br />

antzis, cheret própriu nàrrere<br />

“tottu sos Acheos”.<br />

Pàndaru Fizu de Licaone, re<br />

de sa Lìcia, saettadore valente,<br />

mortu da-e Diomede.<br />

Pandione Soldadu gregu,<br />

cumpanzu de Téucro.<br />

Pàndoco Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Aiace Telamone.<br />

Panope (a) Babbu de su<br />

chertadore a punzos gregu<br />

Epeu; (b) una de sas Neréides;<br />

(c) tzittade de sa Fócide, a làccana<br />

cun sa Beòtzia.<br />

Pantide Fizu de Pantoe:<br />

Polidamante o Iperènore o<br />

Euforbo.<br />

Panto(e) Majorale troianu,<br />

maridu de Fróntide, babbu de<br />

Polidamante, de Iperènore e<br />

de Euforbo.<br />

Parca(s) Personificassione<br />

de su destinu de sa morte. Fini<br />

tres: Cloto, Lachesi e Atropo.<br />

Pàride O Paris o Alessandru.<br />

Fizu de Prìamu e de<br />

Écuba, valente saettadore.<br />

Furéndesi a Elèna, muzere de<br />

Menelau, re d’Isparta, provochesit<br />

sa gherra de Tròia. Cun<br />

s’aggiudu de su deus Apollo<br />

‘occhesit a Achille (su fattu<br />

no est però contadu in<br />

s’Ilìade).<br />

Paris O Pàride (>) o Alessandru.<br />

Pasitea Una de sas Càrites.<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

886<br />

Era la promittesit in isposa a<br />

su Sonnu.<br />

Pàtroclo Fizu de su re de sa<br />

Lócride, Menétziu; s’amigu<br />

pius caru de Achille, mortu<br />

da-e Èttore.<br />

Pê-velotze Appellativu de<br />

Achille, velotze in gherra che<br />

niune.<br />

Pédasu (a) Bidda de su<br />

Peloponnesu, in podere de<br />

Agamènnone; (b) tzittade de<br />

sa Mìsia; (c) fizu de Bucolione<br />

e de sa ninfa Abarbarea, frade<br />

de Esepu, mortu da-e Eurìalu;<br />

(d) caddu mortale de Achille.<br />

Pedeu Fizu de Antènore,<br />

troianu, mortu da-e Megete.<br />

Pêibianca Appellativu de sa<br />

dea marina Tétide (o Teti), sa<br />

mama de Achille e isposa de<br />

Peleu, derivadu da-e sa biancura<br />

de sas undas ispumosas<br />

de su mare.<br />

Pelagone Gherreri lìciu,<br />

cumpanzu de Sarpèdone.<br />

Pelagonte Cumandante de<br />

s’esércitu ‘e Pilo, sutt’a<br />

Nèstore.<br />

Pelàsgios Antigóriu pópulu<br />

de s’Àsia Minore e de sa<br />

Grècia, alleados de sos<br />

Troianos, cumandadu da-e<br />

Ippotoe e Pileu, fizos de Leto<br />

Teutamideu.<br />

Pelegonu Fizu de su riu<br />

Assiu e de Peribea; babbu<br />

d’Asteropeu.


Peleu Fizu de Éacu, re de sos<br />

Mirmìdones, maridu de<br />

Tétide (o Teti) e babbu de<br />

Achille.<br />

Pelide Fizu de Peleu: Achille<br />

(>).<br />

Peliu Monte de sa Tessàglia<br />

(o Tessalea).<br />

Pèlope (a) Fizu de Tàntalu e<br />

maridu de Ippodàmia; babbu<br />

de Atreu e de Tieste; donnumannu<br />

de sos Atrides, Agamènnone<br />

e Menelau. Da’ isse<br />

lêsit nòmene su Peloponnesu;<br />

(b) babbu de Cópriu.<br />

Peneleu Cumandante, umpare<br />

a Léito, de s’esércitu de<br />

sos Beotes.<br />

Peone Su méigu de sos deos<br />

soberanos.<br />

Peones Pópulu de sa<br />

Macedònia, alleadu de sos<br />

Troianos, cumandadu da-e<br />

Pìreme.<br />

Peònia Regione de sa Macedònia<br />

settentrionale.<br />

Percote Tzittade de sa<br />

Tròade.<br />

Pérgamu, -o Sa rocca de<br />

Tròia.<br />

Pérgasu Babbu de Deicoonte,<br />

troianu.<br />

Peribea Fiza de Acessamenu,<br />

re de sa Tràcia, e mama<br />

de Pelegonu, chi apesit da-e su<br />

deus de su riu Assiu.<br />

Perifante (a) Fizu de<br />

Ochésiu, etoleu, mortu da-e<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

887<br />

Marte; (b) bandidore troianu,<br />

fizu de Epitu e servidore de<br />

Anchise.<br />

Perifete (a) Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Téucro; (b)<br />

fizu de Cópriu, de Micene,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Perimede Babbu de Schédiu<br />

(a), focesu.<br />

Périmu Fizu de Mega, gherreri<br />

troianu, mortu da-e<br />

Pàtroclo.<br />

Perocu Soldadu troianu,<br />

mortu da-e Ulisse.<br />

Persèfone O Prosérpina (>).<br />

Pês de ‘entu Appellativu de<br />

Ìride (o Iris o Iri), imbasciadora<br />

de sos deos soberanos.<br />

Peso Tzittade de sa Mìsia, in<br />

sa Propóntide.<br />

Peteu Prìntzipe de Atene,<br />

babbu de Menesteu.<br />

Pidite Gherreri troianu, de<br />

Percote, mortu da-e Ulisse.<br />

Pièria Regione de sa<br />

Tessàglia, a nord de s’Olimpu.<br />

Pigmeos Segundu sas paristòrias,<br />

fin ómines bàscios<br />

meda (35 centìmetros ebbia!)<br />

chi istaian in una terra<br />

impretzisada inter s’Àfrica e<br />

s’Àsia occidentale.<br />

Pilarte (a) Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Aiace Telamone;<br />

(b) gherreri troianu, mortu<br />

da-e Pàtroclo.<br />

Pilemene Cumandante de<br />

s’esércitu de sa Paflagònia.


Pileu Fizu de Leto Teutamideu,<br />

frade de Ippotoe, cumandante<br />

de sos Pelàsgios.<br />

Pilo Tzittade in sas costeras<br />

occidentales de su Peloponnesu,<br />

rennu de Nèstore.<br />

Pilone Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Polìpete.<br />

Pindo Montagnas de sa<br />

Grècia centru-occidentale.<br />

Pìrasu (a) Localidade, non<br />

mezus connotta, da’ ue partesin<br />

naves e gherreris pro<br />

aggiuare a sos d’Argo in sa<br />

gherra de Tròia; (b) gherreri<br />

troianu, mortu da-e Aiace<br />

Telamone.<br />

Pìreme Cumandante de sos<br />

Peones de sa Macedònia,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Pireu Babbu de Rigmu tracianu,<br />

mortu da-e Achille.<br />

Piri Soldadu troianu (o<br />

lìciu), mortu da-e Pàtroclo.<br />

Pirito’ Cumandante de sos<br />

Làpites in sa gherra contr’a sos<br />

Centàuros.<br />

Piritoe Fizu de Issione e de<br />

Dia, prìntzipe de sos Làpites,<br />

isposu de Ippodàmia, babbu<br />

de Polìpete. Non diat dever<br />

èssere sa matessi persone de<br />

Pirito’, pro cantu de sa zente ‘e<br />

sos Làpites.<br />

Piroo Fizu de Imbrasu,<br />

cumandante de sos Tracianos,<br />

mortu da-e Toante etoleu.<br />

Pirru O Neottólemu (>).<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

888<br />

Pisandru (a) Fizu de Antìmacu,<br />

troianu, frade de Ippòloco,<br />

mortu da-e Agamènnone;<br />

(b) gherreri troianu,<br />

mortu da-e Menelau; (c) fizu<br />

de Mémalu, unu de sos chimbe<br />

cumandantes mirmìdones,<br />

tertzu pro dignidade pustis de<br />

Achille e de Pàtroclo.<br />

Pisènore Babbu de Clito,<br />

troianu.<br />

Pito Antigóriu nòmene de<br />

Delfi, in sa Fócide, famosa pro<br />

su témpiu de Apollo (o Febo).<br />

Pitteu Re de Trezene, in<br />

s’Argólide, babbu de Etra, una<br />

de sas antzillas de Elèna.<br />

Placo Montagna buscosa de<br />

sa Mìsia.<br />

Plèiades Sos sette isteddos<br />

de sa costellassione de su Trau<br />

In sardu “su budrone”. Fin<br />

fizas de Atlante, unu de sos<br />

Titanos.<br />

Pléuro O Pleurone (>).<br />

Pleurone O Pléuro. Bidda<br />

de s’Etòlia, pàtria de sos<br />

Curetes.<br />

Plutone O Ade (>).<br />

Podalìriu Fizu de Esculàpiu,<br />

frade de Macaone, gherreri<br />

gregu e méigu finas isse.<br />

Podarce Fizu de Ificlo e frade<br />

de Protesilau, gregu tessaleu,<br />

cumandante de su Fitios.<br />

Podarge (a) Una de sas<br />

Arpias, mama de sos caddos<br />

de Achille, Xantu e Baliu, chi


apesit aunéndesi a Zéfiru; (b)<br />

caddu de Menelau.<br />

Podargu (a) caddu ispantosu<br />

de Èttore; su nòmene cheret<br />

narrer “pe’-albinu”; (b)<br />

puddedru curridore de Agamènnone.<br />

Pode Fizu de Etìone, amigu<br />

e connadu de Èttore, mortu<br />

da-e Menelau.<br />

Polibo Fizu de Antènore,<br />

troianu.<br />

Polidamante Fizu de Pantoe<br />

e de Fróntide, frade de Iperènore<br />

e de Euforbo, cumandante<br />

troianu e indovinu.<br />

Polide Troianu, fizu de<br />

Euridamante e frade de<br />

Abante, mortu da-e Diomede.<br />

Polido Indovinu corìntziu,<br />

babbu de Euchènore gregu.<br />

Polidora Fiza de Peleu,<br />

mama de Menestiu, chi apesit<br />

da-e su deus de su riu Spérchiu.<br />

Polidoro (a) Su fizu pius gióvanu<br />

de su re troianu Prìamu,<br />

mortu da-e Achille; (b) nòmene<br />

de un’atleta bissu da-e<br />

Nèstore ‘e Pilo a Bupràsiu.<br />

Polièmone Babbu de Amopaone,<br />

troianu.<br />

Polifemo Prìntzipe de sos<br />

Làpites, chi si distinghesit in sa<br />

gherra contr’a sos Centàuros.<br />

Su Ciclope de s’Odissea cun<br />

tale nòmene non benit mai<br />

mentovadu in s’Ilìade.<br />

Polifete Gherreri troianu.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

889<br />

Polifonte Fizu de Autófonu,<br />

tebanu imbiadu da-e Etèocle a<br />

bocchire a Tideu.<br />

Polimela Fiza de Filante e<br />

mama de Eudoro, unu de sos<br />

chimbe cabos mirmìdones;<br />

muzere de Echecleu, galana e<br />

valente ballerina.<br />

Polimelu Gherreri lìciu, fizu<br />

de Argeu, mortu da-e Pàtroclo.<br />

Polinice Fizu de su re de<br />

Tebe Edipo, frade de Etèocle.<br />

Polìpete Fizu de Piritoe e de<br />

Ippodàmia, valorosu cumandante<br />

tessaleu.<br />

Polissenu Unu de sos battor<br />

cabos de sos Epeos de s’Élide,<br />

fizu de Agàstene.<br />

Polite Fizu de Prìamu e de<br />

Écuba, famosu pro sa valentia<br />

in sas garas de cursa.<br />

Polìttore Nòmene appizadu<br />

da-e Ermes in cara a Prìamu,<br />

sende su re de Tròia tucchende<br />

da-e Achille pro riscattare su<br />

corpus de Èttore; de Polìttore<br />

si nesit fizu su deus.<br />

Polluce Fizu de Zeus e de<br />

Leda, frade de Càstore e de<br />

Elèna; isse e Càstore fin giamados<br />

“Dióscuros” (>).<br />

Ponto O Ellesponto (>).<br />

Porteu Prìntzipe de Pleurone<br />

e de Calidone, babbu de<br />

Agriu, de Eneu e de Melante.<br />

Bisaju de Diomede.<br />

Poseidone O Posidone (>) o<br />

Nettunu.


Posidone Fizu de Crono(s)<br />

e de Rea, frade de Giove e de<br />

Plutone; segnore e padronu de<br />

su mare, ‘eniat rappresentadu<br />

cun unu triuttu in manu cun<br />

su cale pisulaiat terra e mare.<br />

Pramno Localidade accurtzu<br />

a Smirne, in Àsia Minore.<br />

Pregadorìas Fizas de Giove<br />

e sorres de Ate.<br />

Pretu Fizu de Abante e re de<br />

Argo, maridu de Antea.<br />

Priamide Fizu de Prìamu:<br />

Èttore o Paris o calch’àteru fizu.<br />

Prìamu Fizu de Laomedonte<br />

e ùltimu re de Tròia;<br />

maridu de Écuba, babbu de<br />

Èttore, Paris, Deìfobo, Cassandra<br />

e de maicantos àteros<br />

eroes troianos.<br />

Prim’Atreu, prim’Atride<br />

Appellativu de Agamènnone,<br />

primu fizu de Atreu.<br />

Prìtanu Gherreri lìciu, mortu<br />

da-e Ulisse.<br />

Prómacu Fizu de Alegènore;<br />

gherreri de sa Beòtzia, mortu<br />

da-e Acamante.<br />

Prono Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Pàtroclo.<br />

Prosérpina O Persèfone.<br />

Fiza de Giove e de Dèmetra (o<br />

Cèrere), muzere de su deus<br />

Ade e segnora de sas Umbras<br />

de sos mortos.<br />

Protaone Babbu de Astìnoe,<br />

troianu.<br />

Protènore Fizu de Areilocu,<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

890<br />

cumandante de sos Beotes.<br />

Protesilau Fizu de Ificlo e de<br />

Astìoche, cumandante de sos<br />

Tessaleos; frade de Podarce.<br />

Maridu de Laodàmia. Istesit su<br />

primu gregu a ruer mortu in<br />

sa gherra de Tròia; Èttore<br />

infattis, li lêsit sa vida pustis<br />

pagu de aer postu pes in Tròia.<br />

Proto (a) Fizu de Tentredone,<br />

cumandante gregu; (b)<br />

una de sas Neréides.<br />

Protone Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Téucro.<br />

R<br />

Radamantu Fizu de Giove e<br />

de Europa, frade de Minosse.<br />

Fit su re de s’Elisu.<br />

Rea Muzere de Crono(s).<br />

Reso Fizu de Eione, re de sa<br />

Tràcia, mortu in sonnu da-e<br />

Diomede.<br />

Resu Riu de sa Tròade, chi<br />

naschet da-e s’Ida.<br />

Reteu Unu de sos duos promontòrios<br />

de su golfu troianu,<br />

ue fin allogadas sas naves<br />

acheas.<br />

Rigmu Gherreri tracianu,<br />

fizu de Pireu, mortu da-e<br />

Achille.<br />

Ródiu Riu de sa Tròade, chi<br />

naschet da-e s’Ida.


Salamina Ìsula accurtzu a<br />

s’Àttica, pàtria de Aiace<br />

Telamone.<br />

Samo Ìsula de s’Egeu de<br />

fronte a sa Lìdia.<br />

Sangàriu Riu de sa Frìgia.<br />

Sarpèdone Fizu de Giove e<br />

de Laodàmia, prìntzipe de sos<br />

Lìcios.<br />

Satnioente Riu de sa Tròade.<br />

Sàtniu Gherreri troianu,<br />

fizu de Enopo e de una Ninfa<br />

non mezus pretzisada, mortu<br />

da-e Aiace Oileu.<br />

Saturnu O Crono o Cronos<br />

(>).<br />

Scamàndriu (a) Fizu de<br />

Strófiu, gherreri troianu mortu<br />

da-e Menelau; (b) àteru nòmene<br />

de Astianatte (>), su fizu de<br />

Èttore e de Andròmaca, derivadu<br />

da-e su riu Scamandru.<br />

Scamandru O Xantu (>).<br />

Riu chi naschet da-e su monte<br />

‘e s’Ida, attraessat su paris sutt’a<br />

Tròia e s’aunit a su Simoente.<br />

Scàndia Portu de s’ìsula de<br />

Citera (oe Cérigo).<br />

Scea Una de sas giannas de<br />

Tròia. Fit posta a manu manca<br />

de chie abbaidaiat a Tròia,<br />

ossiat a occidente, versus su<br />

paris ue si gherraiat.<br />

Schédiu (a) Fizu de Perimede<br />

focesu, mortu da-e Èttore;<br />

(b) fizu de Ifito, frade de<br />

S<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

891<br />

Epìstrofu, cumandante focesu<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Sciro Isula posta a nord-est<br />

de s’Eubea.<br />

Sélagu Babbu de Anfiu (b),<br />

troianu.<br />

Sellente (a) Trainu de sa<br />

Tròade, chi si ‘ettat in su riu<br />

Ródiu, affacca a sa ‘idda de<br />

Arisba; (b) riu de s’Élide, chi<br />

passat accurtz’a Efira.<br />

Sèllios Satzerdotes de Giove<br />

chi resessian a connòschere sa<br />

volontade de su deus da-e sa<br />

movitia de sos rattos e de sas<br />

fozas de su chercu de Dodona.<br />

Semele Mama de Diónisu<br />

(o Baccu), su deus de sa ‘ide,<br />

chi apesit da-e Giove.<br />

Sfelo Bucolide: Nóbile ateniesu,<br />

fizu de Bucolione (o<br />

Bùcolo), babbu de Iasu.<br />

Sicione Tzittade de su<br />

Peloponnesu in podere de<br />

Agamènnone.<br />

Sidone Tzittade de sa<br />

Fenìcia.<br />

Sidoneos Abitantes de<br />

Sidone, in Fenìcia.<br />

Sigeu Unu de sos duos promontòrios<br />

troianos, sutt’a ue<br />

fin allogadas sas naves acheas.<br />

Simoente, -u Riu de sa<br />

Tròade, chi brotat da-e su<br />

monte ‘e s’Ida e chi, accurtz’a<br />

Tròia, s’aunit a s’àteru riu de<br />

sa ‘idda dardana, su Scamandru<br />

(o Xantu).


Simoésiu Fizu de Antemione,<br />

gherreri troianu, mortu<br />

da-e Aiace Telamone.<br />

Sìntzios Antigòrios abitantes<br />

de s’ìsula de Lemno.<br />

Sìpilu Monte de sa cadena<br />

de su Timolo, in sa Lìdia.<br />

Sìrio S’isteddu pius lumenosu<br />

de sa costellassione de su Cane<br />

Mazore, giamadu puru “Su<br />

cane de Orione”, catziadore<br />

famosu ‘oltadu in istella paris<br />

cun su cane sou. S’accherada ‘e<br />

Sìrio annuntziat s’istiu, carradore<br />

de caldu e de maladias.<br />

Sìsifo, -u Fizu de Eolo,<br />

prìntzipe de sos Corìntzios.<br />

Sminteu Appellativu de su<br />

deus Apollo. Su lumene cheret<br />

nàrrere “destruidore de sórighes<br />

de campagna”.<br />

Smirne Tzittade de s’Àsia<br />

Minore e portu de su Mare<br />

Egeu.<br />

Socu Fizu de Ippasu (a),<br />

frade de Càrope, gherreri<br />

troianu mortu da-e Ulisse.<br />

Sole O Iperione (>).<br />

Solimeos Antigòrios abitantes<br />

de sa Lìcia.<br />

Sonnu Fizu de sa Notte e<br />

frade de sa Morte. Segundu<br />

sos antigos, sos sonnos fin de<br />

duas calidades: verdaderos e<br />

tramposos.<br />

Spérchiu Riu de sa Fitiótide.<br />

Spi(s)o Una de sas Neréides.<br />

Stenelau Soldadu troianu,<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

892<br />

fizu d’Itèmene, mortu da-e<br />

Pàtroclo.<br />

Stènelo Prìntzipe d’Argo,<br />

fizu de Capaneu, cumpagnu<br />

fidele de Diomede.<br />

Stèntore Bandidore gregu.<br />

Stìchiu Cumandante de sos<br />

Ateniesos sutt’a Menesteu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Stige Riu de s’Ade. Su lùmene<br />

cheret narrer “riu orrorosu”.<br />

Strófiu Troianu, babbu de<br />

Scamàndriu (a).<br />

T<br />

Tàlaos Antigu prìntzipe<br />

d’Argo, babbu de Mecisteu (b)<br />

e donnumannu de Eurìalu<br />

gregu.<br />

Talemene Babbu de Mestle e<br />

Antifu, de sa Meònia.<br />

Talentos Monedas de oro<br />

de su pesu de vinti grammos<br />

donzuna, de valore impretzisadu.<br />

Talia (a) Una de sas Neréides;<br />

(b) una de sas noe Musas,<br />

amparadora de sa cummèdia.<br />

Talìsiu Babbu de Echèpolo,<br />

troianu.<br />

Talpiu Unu de sos battor<br />

cumandantes de sos Epeos de<br />

s’Élide e fizu de Euritu.<br />

Taltìbiu O Taltibiu. Imbasciadore<br />

de Agamènnone e<br />

unu de sos capitanos de s’esércitu<br />

gregu.


Tarne Tzittade de sa Meònia.<br />

Tàrtaru Sa presone de sos<br />

Titanos, collocada in s’intragna<br />

pius tuvucca de s’Ade.<br />

Taumante Babbu de Iride,<br />

chi apesit da-e Elettra.<br />

Teanu Satzerdotessa de sa<br />

dea Atena (o Minerva), fiza de<br />

Cisseu e muzere de Antènore<br />

troianu.<br />

Tebe (a) Tzittade de sa Mìsia,<br />

galu lumenada Tebe Ipoplàcia<br />

(>), rennu de Etìone, su babbu<br />

de Andròmaca; (b) tzittade de<br />

sa Beòtzia, ue regnesit Edipo;<br />

(c) o Tebea (>).<br />

Tebea O Tebe (c), tzittade de<br />

s’Egittu.<br />

Tebeu Babbu de Enopeu (o<br />

Eniopeu), troianu.<br />

Telamone Babbu de Aiace<br />

de Salamina e de Téucro.<br />

Telémacu Su gióvanu fizu de<br />

Ulisse e de Penèlope, de Ìtaca.<br />

Telepolemu (a) Fizu de<br />

Èrcole e de Astiochea, mortu<br />

da-e Sarpèdone; (b) fizu de<br />

Damàstore, lìciu, mortu da-e<br />

Pàtroclo.<br />

Temi O Témide. Fiza de<br />

Uranu e de Gea; da’ issa e da-e<br />

Giove naschésini sas Oras e sas<br />

Parcas; fit sa dea de s’órdine,<br />

de sa leze e de sa giustìscia.<br />

Témide O Temi (>).<br />

Tènedo Isuledda de su Mare<br />

Egeu, posta de fronte a sa<br />

Tròade.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

893<br />

Tentredone Babbu de Proto,<br />

gregu.<br />

Terra O Gea (>).<br />

Terrore Personificassione de<br />

s’affogu ‘addinosu chi an sos<br />

ómines in gherra, addaghi s’<br />

‘iden pérdidos; fit créttidu fizu<br />

de Ares, su deus de sa gherra.<br />

Tersìlocu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Achille in su riu<br />

Xantu.<br />

Tersite Su pius ascamile, feu<br />

e aunzadore de sos gherreris<br />

gregos recuidos a Troia.<br />

Teseu (a) Antigóriu prìntzipe<br />

e cumandante de su pópulu<br />

de sos Làpites, sos chi si<br />

distinghesin in sa gherra contr’a<br />

sos Centàuros; (b) fizu de<br />

s’antigu re de Atene Egeu.<br />

Bocchesit su Mino-tàuru.<br />

Tespròtzia Regione de<br />

s’Epiru.<br />

Tessàglia O Tessalea. Regione<br />

de sa Grècia orientale,<br />

accherada a su Mare Egeu,<br />

dominada da-e sas montagnas<br />

de s’Olimpu a nord e de su<br />

Pindo a ovest.<br />

Tessalea O Tessàglia (>).<br />

Tessaleos Pópulu de sa<br />

Tessàglia, alleados de sos<br />

Gregos.<br />

Tèstore (a) Fizu de Enope,<br />

troianu; (b) babbu de s’indovinu<br />

Calcante.<br />

Teti (a) O Tétide (>); b)muzere<br />

de Océanu.


Tétide O Teti. Fiza de su<br />

deus marinu Nereu, muzere<br />

de Peleu, mama de Achille.<br />

Galu issa dea marina.<br />

Téucro Fizu de Telamone e<br />

frade de Aiace.<br />

Téucros Àteru nòmene de<br />

sos Troianos.<br />

Teutrante Gherreri gregu,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Teutranu Babbu de Axilu,<br />

nàschidu in Arisba.<br />

Tìchiu S’artesanu chi contzesit<br />

s’ispantosu iscudu de<br />

Aiace Telamone.<br />

Tideu Fizu de Eneu, re de<br />

Argo, babbu de Diomede.<br />

Tidide Fizu de Tideu:<br />

Diomede.<br />

Tieste Fizu de Pèlope e de<br />

Ippodàmia, frade de Atreu,<br />

babbu de Egistu, su miseràbile<br />

mortore de re Agamèn-none.<br />

Timbra Tzittade de sa Tròade,<br />

a nord de Tròia, accurtz’a<br />

su riu Tìmbriu.<br />

Timbreu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Diomede.<br />

Tìmbriu Riu de sa Tròade.<br />

Timete Majorale de Tròia,<br />

amigu de Prìamu.<br />

Timolo O Tmolo. Montagnas<br />

de sa Lìdia a sud de Sardi.<br />

Tisìfone Una de sas tres<br />

Erinnes o Fùrias (>).<br />

Titanos Fizos zigantes de<br />

Uranu e de Gea. Séndesi ‘oltados<br />

contr’a sos Deos pro con-<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

894<br />

chistare s’Olimpu, istesin domados<br />

da-e su lampu de Giove<br />

e impresonados in su Tàrtaru.<br />

Titanu Monte de sa Tessàglia.<br />

Titone Fizu de Laomedonte,<br />

frade de Prìamu, maridu de<br />

Eos (o Aurora).<br />

Tmolo O Timolo (>).<br />

Toa Una de sas Neréides.<br />

Toante (a) Fizu de Andrèmone<br />

e de Gorge, re e cumandante<br />

de sos Etólicos; (b) re de<br />

Lemno, fizu de Baccu e de<br />

Arianna, babbu de Issìpile, sa<br />

mama de Euneu; (c) gherreri<br />

troianu, mortu da-e Menelau.<br />

Tolemeu Babbu de Eurimedonte,<br />

s’iscuderi de Agamènnone.<br />

Toone (a) Troianu, fizu de<br />

Fenope, mortu da-e Diomede,<br />

frade de Xantu e de Forci; (b)<br />

gherreri troianu, mortu da-e<br />

Ulisse; (c) gherreri troianu,<br />

mortu da-e Antìlocu.<br />

Toote Soldadu gregu, iscuderi<br />

e bandidore de Menesteu.<br />

Tràcia Regione situada a<br />

nord de su Mare Egeu, finas a<br />

su Danùbiu e a su Mare<br />

Nieddu.<br />

Tracianos Abitantes de sa<br />

Tràcia, alleados de sos<br />

Troianos.<br />

Trasimede Unu de sos sette<br />

fizos màscios de su re de Pilo<br />

Nèstore.


Trasimele Iscuderi de<br />

Sarpèdone, lìciu, mortu da-e<br />

Pàtroclo.<br />

Tàsiu Gherreri troianu,<br />

mortu da-e Achille in su riu<br />

Xantu.<br />

Trecu Gherreri de s’Etòlia,<br />

mortu da-e Èttore.<br />

Trezenu Babbu de Eufemu,<br />

de sos Cìcones.<br />

Tricca Tzittade de sa<br />

Tessàglia, pàtria de Macaone.<br />

Trio Tzittade situada in s’ala<br />

settentrionale de su rennu de<br />

Nèstore, a làccana cun s’Élide.<br />

Tritone Riu de s’Àttica chi si<br />

‘ettat in su lagu Copàide.<br />

Tritonea Appellativu de<br />

Minerva (o Atena), derivadu<br />

da-e su riu Tritone, a Issa cunsacradu.<br />

Tròade Sa regione de Tròia.<br />

Troe O Troo. Fizu de<br />

Erittóniu, nebode de<br />

Dàrdanu, babbu de Ilo, de<br />

Assàracu e de Ganimede; fundadore<br />

de Tròia.<br />

Tròia O Ìlio, Ìlion, Ilione<br />

(>).<br />

Troianos Sos abitantes de<br />

Tròia e galu cantos cumbattesin<br />

pro la difèndere.<br />

Tróilu Valorosu fizu de<br />

Prìamu, mortu prima de Èttore.<br />

Tronante Appellativu de<br />

Giove, mere soberanu de su<br />

lampu e de su tronu.<br />

DITZIONÀRIU OMÉRICU<br />

895<br />

Tronu ‘e gherra: Appellativu<br />

de Marte, deus de sa gherra,<br />

e galu de eroes lumenosos<br />

comente Achille, Èttore e àteros.<br />

Troo O Troe (>).<br />

U<br />

Ucalegonte Majorale troianu,<br />

amigu de Prìamu.<br />

Ulisse Fizu de Laerte e de<br />

Anticlea, maridu de Penèlope<br />

e babbu de Telémacu, re de<br />

Ìtaca, eroe gregu abbistu e<br />

valorosu che pagos. Omero<br />

cumponzesit un’àteru immortale<br />

poema dedicadu a Ulisse,<br />

s’ODISSEA.<br />

Uranu Maridu de Gea,<br />

babbu de Saturnu, de sos<br />

Zigantes e donnumannu de<br />

Giove, Nettunu, Plutone, de<br />

Temi e de àteros deos.<br />

V<br />

Vènere O Venus o Afrodite<br />

(>).<br />

Venus O Vènere o Afrodite<br />

(>).<br />

Vulcanu O Efesto (>).<br />

X<br />

Xantu (a) O Scamandru<br />

(>); su nòmene cheret nàrrere<br />

“da-e sas abbas grogas”; (b)


iu de s’Àsia Minore, chi<br />

naschet da-e su Tàuro, a làccana<br />

cun sa Lìcia; (c) fizu de<br />

Fenope, frade de Toone e de<br />

Forci, troianu, mortu da-e<br />

Diomede; (d) caddu de Èttore;<br />

su nòmene cheret narrer<br />

“baju”; (e) caddu de Achille.<br />

Z<br />

Zéfiru Bentu chi sulat da-e<br />

occidente, carradore ‘e tempus<br />

bonu.<br />

Zelea o Zèlia Tzittade de sa<br />

Tròade, posta a pês de su<br />

monte ‘e s’Ida.<br />

Zeu, Zeus O Giove (>).<br />

ANTONINU RUBATTU<br />

896


INDICU<br />

A mama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . p. 3<br />

Sa chistione omérica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5<br />

CÀNTIGU PRIMU<br />

Sa briga de Achille cun Agamènnone . . . . . . . . . . . . . . 9<br />

CÀNTIGU SEGUNDU<br />

Su sonnu de Agamènnone e sos Catàlogos . . . . . . . . . . . 43<br />

CÀNTIGU TERTZU<br />

Su duellu tra Pàride e Menelau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87<br />

CÀNTIGU CUARTU<br />

Su traighimentu de sos Troianos . . . . . . . . . . . . . . . . . 115<br />

CÀNTIGU CUINTU<br />

Sas impresas de Diomede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145<br />

CÀNTIGU SESTU<br />

Diomede e Glàuco - Èttore e Andròmaca . . . . . . . . . . 189<br />

CÀNTIGU SÉTTIMU<br />

Su duellu tra Èttore e Aiace Telamone . . . . . . . . . . . . . 219<br />

CÀNTIGU OTTAVU<br />

Sa battàglia accurtzu a sas naves . . . . . . . . . . . . . . . . . 249<br />

CÀNTIGU NONU<br />

S’imbasciada de sos Acheos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281<br />

CÀNTIGU DÉCIMU<br />

Diomede e Ulisse isploradores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319<br />

CÀNTIGU UNDIGHÉSIMU<br />

Sas impresas de Agamènnone . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349<br />

CÀNTIGU DOIGHÉSIMU<br />

Sa battàglia accurtz’a su muru de sos Acheos . . . . . . . 395


ANTONINU RUBATTU<br />

CÀNTIGU TREIGHÉSIMU<br />

Battàglia manna in su portu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419<br />

CÀNTIGU BATTORDIGHÉSIMU<br />

S’amorosu ‘ordinzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 461<br />

CÀNTIGU BINDIGHÉSIMU<br />

Sa disfatta de sos Acheos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491<br />

CÀNTIGU SEIGHÉSIMU<br />

Valentias e morte de Pàtroclo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 531<br />

CÀNTIGU DEGHESSETTÉSIMU<br />

Sas impresas de Menelao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 577<br />

CÀNTIGU DEGHEOTTÉSIMU<br />

Sas armas noas de Achille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 617<br />

CÀNTIGU DEGHENNOÉSIMU<br />

S’ira asseliada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 651<br />

CÀNTIGU VINTÉSIMU<br />

Sas valentias de Achille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671<br />

CÀNTIGU VINTUNÉSIMU<br />

Bisestru mannu in su Scamandru . . . . . . . . . . . . . . . . 699<br />

CÀNTIGU VINTIDUÉSIMU<br />

Sa morte de Èttore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 731<br />

CÀNTIGU VINTITREÉSIMU<br />

Sas onorántzias pro Pàtroclo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 761<br />

CÀNTIGU VINTIBATTORÉSIMU<br />

Su riscattu de su corpus de Èttore . . . . . . . . . . . . . . . . 809<br />

Ditzionàriu oméricu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 853


Finito di stampare nel mese di novembre 2005<br />

GRAFICHE GHIANI Srl<br />

S.S. 131 km 17,450 - Z.I. Monastir (Cagliari)

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!