«Cicerone e l'epicureismo» di Luciano Albanese

De natura deorum, infatti, scopriamo che Cicerone non ha nessuna remora ad adoperare, oltre alle
fonti, anche gli argomenti degli epicurei e farli propri quando ciò sia necessario e appaia compatibile
con il suo scetticismo di marca accademica.
Prendiamo in considerazione, a titolo esemplificativo, i seguenti passi, e confrontiamoli l’uno con
l’altro.
Etiamne hoc adfirmare potes, Luculle, esse aliquam vim, cum prudentia et consilio
scilicet, quae finxerit, vel, ut tuo verbo utar, quae fabricata sit hominem? Qualis ista
fabrica est, ubi adhibita, quando, cur, quomodo? (Luc. XXVII 87).
Ne aedificatum quidem hunc mundum divino consilio existimo (Luc. XL 126)
‘Si domus pulchra sit, intellegamus eam dominis’ inquit [Crisippus] ‘aedificatam esse
non muribus; sic igitur mundum deorum domum existimare debemus’. Ita prorsus
existimarem, si illum aedificatum, non quem ad modum docebo a natura
conformatum putarem. […] Naturae ista sunt Balbe, naturae non artificiose
ambulantis ut ait Zeno, quod quidam quale sit iam videbimus, sed omnia cientis et
agitantis motibus et mutationibus suis. Itaque illa mihi placebat oratio de
convenientia consensuque naturae, quam quasi cognatione continuatam conspirare
dicebas, illud non probabam, quod negabas id accidere potuisse nisi ea uno divino
spiritu contineretur. Illa vero coharet et permanet naturae viribus non deorum, estque
in ea iste quasi consensus, quam συμπάθειαν Greci vocant; sed ea quo sua sponte
maior est eo minus divina ratione fieri existimanda est (De nat. deor. III 10, 26 sgg.).
Questi tre passi, nei quali si nota una piena corrispondenza fra il Cicerone degli Academici e il
Cotta del De natura deorum, richiamano visibilmente alcuni passaggi dell’intervento di Velleio (cfr.
De nat. deor., I, 8, 19):
Quibus enim oculis animi intueri potuit vester Plato fabricam illam tanti operis, qua