Muratura portante in laterizio - Dipartimento di Tecnologie dell ...
Muratura portante in laterizio - Dipartimento di Tecnologie dell ...
Muratura portante in laterizio - Dipartimento di Tecnologie dell ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Università degli Stu<strong>di</strong> <strong>di</strong> Firenze – Facoltà <strong>di</strong> Architettura<br />
Tecnologia <strong>dell</strong>’Architettura<br />
prof.ssa Paola Gallo e prof. Carlo Cosimo Buccolieri<br />
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>:<br />
regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. prof. Adolfo F. L. Baratta<br />
Università degli Stu<strong>di</strong> <strong>di</strong> Firenze<br />
Firenze, 05 marzo 2012
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Struttura l<strong>in</strong>eare e struttura puntiforme<br />
La struttura <strong>in</strong> elevazione, ovvero l’<strong>in</strong>sieme degli elementi costruttivi che assicurano<br />
la stabilità <strong>dell</strong>e costruzioni me<strong>di</strong>ante la loro capacità <strong>di</strong> resistere ai carichi e alle<br />
azioni esterne e <strong>di</strong> trasmetterle alle fondazioni, consente <strong>di</strong> classificare la struttura <strong>in</strong><br />
l<strong>in</strong>eare o puntiforme: la comb<strong>in</strong>azione tra le due è detta struttura mista.<br />
Cordolo<br />
Trave <strong>di</strong> bordo<br />
Or<strong>di</strong>tura del solaio<br />
Muro <strong>portante</strong><br />
Muro <strong>di</strong> controvento<br />
Trave pr<strong>in</strong>cipale<br />
Pilastro<br />
02<br />
Struttura l<strong>in</strong>eare<br />
AA.VV. L’atlante <strong>dell</strong>e murature, UTET, Tor<strong>in</strong>o 1998<br />
Struttura puntiforme
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
V<strong>in</strong>coli <strong>di</strong> una struttura l<strong>in</strong>eare<br />
I criteri progettuali generali per e<strong>di</strong>fici <strong>in</strong> muratura sono i<br />
seguenti:<br />
a. le piante <strong>dell</strong>e costruzioni debbono essere quanto più<br />
possibile compatte e simmetriche rispetto a due assi<br />
ortogonali;<br />
b. le murature, al lordo <strong>dell</strong>e aperture, devono avere cont<strong>in</strong>uità<br />
<strong>in</strong> elevazione f<strong>in</strong>o alla fondazione, evitando murature <strong>in</strong> falso;<br />
c. le strutture costituenti orizzontamenti e coperture, non<br />
devono essere sp<strong>in</strong>genti;<br />
d. i solai devono assolvere, oltre alla funzione <strong>portante</strong> dei<br />
carichi verticali, anche quella <strong>di</strong> ripartizione <strong>dell</strong>e azioni<br />
orizzontali tra le pareti strutturali, pertanto devono essere ben<br />
collegati ai muri e garantire un adeguato comportamento a <strong>di</strong>aframma;<br />
e. le strutture <strong>di</strong> fondazione devono essere realizzate <strong>in</strong> calcestruzzo armato, senza<br />
<strong>in</strong>terruzioni <strong>in</strong> corrispondenza <strong>di</strong> aperture nelle pareti soprastanti. Qualora sia<br />
presente un piano <strong>in</strong>terrato-sem<strong>in</strong>terrato, i setti <strong>in</strong> calcestruzzo armato possono<br />
essere considerate quale struttura <strong>di</strong> fondazione dei sovrastanti piani <strong>in</strong> muratura<br />
<strong>portante</strong>.<br />
03
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
V<strong>in</strong>coli <strong>di</strong> una struttura l<strong>in</strong>eare<br />
In zona sismica 4 sono ammesse murature realizzate con blocchi a giunto verticale ad<br />
<strong>in</strong>castro, blocchi rettificati, blocchi con giunti orizzontali <strong>di</strong> malta <strong>in</strong>terrotti.<br />
Lo spessore m<strong>in</strong>imo <strong>dell</strong>e murature resistenti al<br />
sisma deve essere <strong>di</strong> almeno 24 cm (20 cm <strong>in</strong> siti<br />
ricadenti <strong>in</strong> zona 4).<br />
La snellezza massima <strong>dell</strong>e murature (rapporto<br />
tra spessore <strong>dell</strong>a muratura e lunghezza libera <strong>di</strong><br />
<strong>in</strong>flessione) è pari a 15.<br />
Nel caso <strong>di</strong> costruzioni “semplici”, ciascun muro<br />
costituente parte del sistema resistente deve<br />
essere <strong>in</strong>tersecato da altri muri ad esso<br />
perpen<strong>di</strong>colari ad <strong>in</strong>terasse non superiore a 7,0<br />
m (9,0 m nel caso <strong>di</strong> muratura armata).<br />
In corrispondenza <strong>di</strong> <strong>in</strong>croci tra murature<br />
portanti perimetrali sono prescritte, su entrambi i<br />
lati, zone <strong>di</strong> parete muraria <strong>di</strong> lunghezza non<br />
<strong>in</strong>feriore a 1,0 m, compreso lo spessore del muro<br />
trasversale: per la muratura armata è possibile<br />
derogare a tale requisito.<br />
Classificazione sismica del territorio<br />
nazionale [O.P.C.M. n. 3274/03]<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
04
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Faccia a vista: tessitura muraria<br />
Texture <strong>di</strong> facciate <strong>in</strong><br />
<strong>laterizio</strong>.<br />
05
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Il mattone<br />
La tecnica <strong>dell</strong>a muratura, dal lat<strong>in</strong>o muris, è<br />
caratterizzata dalla <strong>di</strong>sposizione ord<strong>in</strong>ata <strong>di</strong><br />
elementi <strong>di</strong> <strong>di</strong>mensioni più o meno piccole e<br />
per lo più uniforme: le misure proposte<br />
dall’UNI sono un valido riferimento<br />
<strong>di</strong>mensionale per la progettazione <strong>dell</strong>e<br />
murature <strong>in</strong> elementi pieni.<br />
Taglio, foglio<br />
o piatto<br />
Chiave, punta o testa<br />
Lista, fascia o coltello<br />
Mattone UNI 5628/65<br />
Dimensioni 12,0x5,5x25,0 cm<br />
Volume ≤ 5.500 cm 3<br />
Massa volumica 1.600-1.800 kg/m 3<br />
Peso<br />
3,0 kg ca. (da 2,5 a 3,4 kg)<br />
Reazione al fuoco classe 0<br />
Res. compressione > 50,0 N/mm 2<br />
06
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Fares<strong>in</strong> & Fares<strong>in</strong><br />
E<strong>di</strong>ficio residenziale, Stra<strong>dell</strong>a dei Stalli (VI) 1999<br />
07<br />
“Per un’architettura durevole e <strong>di</strong> qualità”, Casabella, Milano, n. 806 (ottobre 2011), p. XVIII
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Classificazione degli elementi per muratura<br />
Con i term<strong>in</strong>i mattoni e blocchi <strong>di</strong> <strong>laterizio</strong> si <strong>in</strong><strong>di</strong>cano elementi per muratura <strong>portante</strong><br />
e non <strong>portante</strong>, <strong>di</strong>st<strong>in</strong>guendo i mattoni dai blocchi <strong>in</strong> base al volume ovvero:<br />
1. mattoni, elementi <strong>di</strong> volume non superiore a 5.500 cm 3 ;<br />
2. blocchi, elementi <strong>di</strong> volume superiore a 5.500 cm 3 .<br />
Nel D.M. 20.11.1987, “Norme tecniche per la progettazione, esecuzione e collaudo<br />
degli e<strong>di</strong>fici <strong>in</strong> muratura e per il loro consolidamento”, gli elementi resistenti, idonei<br />
cioè a realizzare murature portanti, sono quelli che presentano una percentuale <strong>di</strong><br />
foratura φ m<strong>in</strong>ore (45%
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Classificazione degli elementi per muratura<br />
Mentre la vecchia norma classificava gli elementi <strong>in</strong> laterizi per murature per volume<br />
e percentuale <strong>di</strong> foratura, nella recente norma UNI EN 771-1 i mattoni (e i blocchi)<br />
sono classificati <strong>in</strong>:<br />
1. low density (LD), elementi con massa volumica asciutta lorda f<strong>in</strong>o a 1.000 kg/m 3 ;<br />
2. high density (HD), elementi con massa volumica asciutta lorda superiore a 1.000<br />
kg/m 3 .<br />
09
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Office dA<br />
Pa<strong>di</strong>glione Art Center, Tongxian (RC) 2003<br />
10
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Office dA<br />
Pa<strong>di</strong>glione Art Center, Tongxiang (RC) 2003<br />
11
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Slade Architecture<br />
Pixel House, Paju Kyonggido (ROK) 2003<br />
12
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Monk Architecten<br />
Sala musicale, Wijk en Aalbung (NL) 2005<br />
13
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Monk Architecten<br />
Sala musicale, Wijk en Aalbung (NL) 2005<br />
Dettagli <strong>dell</strong>a muratura <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: si<br />
noti il giunto <strong>di</strong> <strong>di</strong>latazione.<br />
Posa <strong>in</strong> opera <strong>di</strong> elementi <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong><br />
su un rivestimento a cappotto.<br />
14
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
C<strong>in</strong>o Zucchi<br />
E<strong>di</strong>ficio residenziale D ex Junghans, Venezia (I) 2002<br />
Pianta piano tipo.<br />
15
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
C<strong>in</strong>o Zucchi<br />
E<strong>di</strong>ficio residenziale D ex Junghans, Venezia (I) 2002<br />
1<br />
2 3 4<br />
5<br />
6<br />
7<br />
Legenda<br />
1. Pavimentazione <strong>in</strong> cotto;<br />
2. Malta <strong>di</strong> allettamento;<br />
3. Massetto alleggerito;<br />
4. Isolante acustico;<br />
5. Trave;<br />
6. Pignatta <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>;<br />
7. Tavellone <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>;<br />
8. Intonaco <strong>in</strong>terno;<br />
9. Mattone pieno <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>;<br />
10. Isolante termico;<br />
8 9 11 13 14<br />
10 12<br />
11. Forato <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>;<br />
12. Intonaco esterno;<br />
13. Cornice <strong>in</strong> pietra d’Istria;<br />
14. Infisso <strong>in</strong> legno.<br />
16
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Il blocco<br />
Il blocco, <strong>di</strong> <strong>di</strong>mensioni maggiori rispetto a quelle del mattone, è caratterizzato da una<br />
grande varietà morfologica: può essere a sezione parallelepipeda chiusa (rettangolare<br />
o quadrata) o aperta (a T, a L, ecc.), con facce piane o sagomate (scanalature o<br />
<strong>in</strong>castro), con elementi speciali per la realizzazione <strong>di</strong> particolari costruttivi (angoli,<br />
architravi, mazzette, ecc.).<br />
Setto <strong>in</strong>terno ≥ 0,8 cm<br />
Setto esterno ≥ 1,0 cm<br />
Foro<br />
Foro <strong>di</strong> presa<br />
Dimensioni variabili<br />
Volume > 5.500 cm 3<br />
Massa volumica 650-1.450 kg/m 3<br />
Peso<br />
variabile (da 1,7 a 12,8 kg)<br />
Reazione al fuoco classe 0<br />
Res. compressione 15,0-50,0 N/mm 2<br />
17<br />
Incavo laterale<br />
Rigatura
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Le tipologie <strong>di</strong> murature e pareti<br />
<strong>Muratura</strong> pluristrato<br />
Murature monostrato<br />
<strong>Muratura</strong> a cassetta<br />
<strong>Muratura</strong> a cassa vuota<br />
18
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Gli <strong>in</strong>croci murari<br />
I blocchi ad <strong>in</strong>castro sono realizzati con una dentatura <strong>di</strong> precisione nei giunti <strong>di</strong> testa<br />
che consente un <strong>in</strong>castro un <strong>in</strong>castro fra gli elementi e allo stesso tempo elim<strong>in</strong>a i<br />
giunti <strong>di</strong> malta verticali. Così come per le murature <strong>in</strong> piccoli elementi, anche le<br />
murature <strong>in</strong> blocchi devono prestare una particolare attenzione agli <strong>in</strong>croci murari.<br />
19<br />
A fori verticali<br />
A fori orizzontali
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Il <strong>laterizio</strong> alleggerito <strong>in</strong> pasta<br />
Il <strong>laterizio</strong> alleggerito <strong>in</strong> pasta o alveolato o porizzato è<br />
un’<strong>in</strong>novazione degli anni Sessanta-Settanta: la novità è<br />
favorita dalla crisi energetica <strong>di</strong> quegli anni, che permette <strong>di</strong><br />
ottenere degli alveoli, fra loro non comunicanti, <strong>di</strong>ffusi<br />
uniformemente nella massa <strong>di</strong> argilla. La <strong>di</strong>mensione dei<br />
grani, che <strong>in</strong> fase <strong>di</strong> cottura vengono combusti lasciando<br />
vuota la sede occupata, non deve essere superiore a 2,5 mm.<br />
La densità del <strong>laterizio</strong> è<br />
me<strong>di</strong>amente <strong>di</strong> 1.600,0-1.800,0<br />
kg/m 3 : con l’alleggerimento tale<br />
valore scende a 450,0-800,0 kg/m 3 .<br />
Gli ad<strong>di</strong>tivi maggiormente<br />
utilizzati per la creazione <strong>di</strong> tali<br />
alveoli sono la segatura, il<br />
polistirolo espanso, il fango <strong>di</strong><br />
cartiera e le fibre <strong>di</strong> carta oltre agli<br />
scarti <strong>di</strong> carbone.<br />
Dimensioni variabili<br />
Volume > 5.500 cm 3<br />
Massa volumica 450-800 kg/m 3<br />
Peso<br />
variabile (da 6,6 a 13,5 kg)<br />
Reazione al fuoco classe 0<br />
Res. compressione 15,0-30,0 N/mm 2<br />
20
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Giancarlo De Carlo<br />
E<strong>di</strong>ficio residenziale, Venezia (I) 1994<br />
I colori tipici <strong>dell</strong>e case<br />
<strong>dell</strong>’isola <strong>di</strong> Burano.<br />
21
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Giancarlo De Carlo<br />
E<strong>di</strong>ficio residenziale, Venezia (I) 1994<br />
22
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Giancarlo De Carlo<br />
E<strong>di</strong>ficio residenziale, Venezia (I) 1994<br />
23
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Peter Ebner e Franziska Ullmann<br />
Residenza, Bergheim (A) 2002<br />
24
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Peter Ebner e Franziska Ullmann<br />
Residenza, Bergheim (A) 2002<br />
25
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
La muratura cava<br />
La muratura cava rappresenta una<br />
variante <strong>dell</strong>a doppia parete: la <strong>di</strong>fferenza<br />
risiede negli elementi resistenti trasversali<br />
che legano il paramento esterno a quello<br />
<strong>in</strong>terno, <strong>in</strong>crementandone la rigidezza<br />
trasversale. A seconda <strong>dell</strong>e modalità <strong>di</strong><br />
collegamento si possono avere cavità<br />
cont<strong>in</strong>ue o <strong>di</strong>scont<strong>in</strong>ue.<br />
La muratura a <strong>di</strong>aframma costituisce una<br />
variante semplificata <strong>dell</strong>a muratura cava:<br />
sono costituiti da due pareti <strong>di</strong> spessore<br />
contenuto, a <strong>di</strong>stanza significativa,<br />
collegate tra loro da setti murari<br />
trasversali. La stabilità è determ<strong>in</strong>ata dalla<br />
forma: per <strong>di</strong>stribuire <strong>in</strong> maniera<br />
opportuna i carichi sulla struttura verticale<br />
è necessario collegare i due paramenti con<br />
un cordolo cont<strong>in</strong>uo <strong>di</strong> larghezza pari allo<br />
spessore complessivo <strong>dell</strong>a muratura.<br />
<strong>Muratura</strong> cava a cunicoli<br />
<strong>Muratura</strong> cava a labir<strong>in</strong>to<br />
<strong>Muratura</strong> a <strong>di</strong>aframma<br />
26
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Brock Carmichael Associated<br />
Deposito <strong>di</strong> locomotive, Preston (UK) 1986<br />
27
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
La muratura a sacco<br />
Il muro a sacco, conosciuto già negli ultimi secoli prima <strong>di</strong> Cristo e adottato<br />
successivamente con risultati egregi anche dai bizant<strong>in</strong>i, prevede la tripartizione del<br />
muro, costituito da due pareti rif<strong>in</strong>ite con blocchi <strong>di</strong> pietra o mattoni solo all’esterno e<br />
dal riempimento del nucleo <strong>in</strong>terno con una massa non omogenea: tale conglomerato,<br />
costituito da terra, pietre e mattoni frantumati, detriti e altro materiale <strong>in</strong>coerente,<br />
veniva chiamato dai Romani caementa.<br />
Terme <strong>di</strong> Caracalla, Roma<br />
III sec. a.C.<br />
<strong>Muratura</strong> a sacco <strong>di</strong> ultima generazione.<br />
28
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Massimo Carmassi<br />
Residenze San Michele <strong>in</strong> Borgo, Pisa (I) 1998<br />
29
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Massimo Carmassi<br />
Residenze San Michele <strong>in</strong> Borgo, Pisa (I) 1998<br />
Dettagli <strong>dell</strong>a muratura perimetrale.<br />
30
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Massimo Carmassi<br />
Residenze San Michele <strong>in</strong> Borgo, Pisa (I) 1998<br />
Nuova cort<strong>in</strong>a con dettaglio <strong>dell</strong>o stacco<br />
tra la vecchia e la nuova muratura.<br />
31
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Massimo Carmassi<br />
Residenze San Michele <strong>in</strong> Borgo, Pisa (I) 1998<br />
32
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Innovazione nel settore dei laterizi<br />
Prestazioni superiori (energetiche, acustiche)<br />
Maggiore rapi<strong>di</strong>tà e semplicità<br />
Sicurezza<br />
Sostenibilità ambientale<br />
Produzione Esecuzione Uso Post uso<br />
Pr<strong>in</strong>cipali <strong>in</strong><strong>di</strong>catori<br />
33
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Qualità <strong>dell</strong>’architettura<br />
Regola <strong>dell</strong>’arte<br />
Manodopera non qualificata<br />
34
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Bilancio energetico<br />
In materia <strong>di</strong> contenimento dei consumi energetici, <strong>in</strong> Italia il D.Lgs. n. 192 del<br />
19.08.2005 e il successivo D.Lgs. 311 del 29.12.2006 hanno dettato i criteri per<br />
un’e<strong>di</strong>lizia energeticamente consapevole: secondo stu<strong>di</strong> recenti una famiglia italiana<br />
potrebbe comunque risparmiare il 40% <strong>dell</strong>e spese <strong>di</strong> riscaldamento semplicemente<br />
con un uso più razionale <strong>dell</strong>’energia.<br />
Guadagni<br />
energetici<br />
Per<strong>di</strong>te<br />
energetiche<br />
Impianti<br />
Impianti<br />
Apporti gratuiti<br />
Sole, spessore e<br />
massa, capacità<br />
termica<br />
<strong>dell</strong>’<strong>in</strong>volucro, ecc.<br />
Ren<strong>di</strong>mento energetico<br />
Dispersioni<br />
Trasmittanza, ponti<br />
termici, spessori e<br />
conduttività dei<br />
materiali, ecc.<br />
35
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Soluzioni efficienti<br />
160<br />
140<br />
120<br />
100<br />
80<br />
60<br />
40<br />
20<br />
0<br />
A B C D E<br />
A = E<strong>di</strong>ficio costruito prima <strong>dell</strong>’entrata <strong>in</strong> vigore <strong>dell</strong>a L. 10/91;<br />
B = E<strong>di</strong>ficio costruito dopo l’entrata <strong>in</strong> vigore <strong>dell</strong>a L. 10/91;<br />
C = Standard m<strong>in</strong>imo D.Lgs. 311/06;<br />
D = E<strong>di</strong>ficio passivo;<br />
E = E<strong>di</strong>fico a consumo energetico nullo.<br />
Limiti <strong>di</strong> consumo energetico<br />
per riscaldamento<br />
Danimarca<br />
Svizzera<br />
Austria<br />
Germania<br />
Italia<br />
45 kWh/m 2 a<br />
45 kWh/m 2 a<br />
50 kWh/m 2 a<br />
60 kWh/m 2 a<br />
70 kWh/m 2 a<br />
Consumo energetico annuo (kWh/m 2 ) necessario per il solo riscaldamento<br />
36
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Soluzioni efficienti<br />
37
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Soluzioni efficienti<br />
38
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Ponte termico<br />
Il ponte termico è una <strong>di</strong>spersione termica localizzata.<br />
• Discont<strong>in</strong>uità materica<br />
Quando <strong>in</strong> una chiusura è presente un materiale, con<br />
caratteristica <strong>di</strong> cont<strong>in</strong>uità tra esterno ed <strong>in</strong>terno, con<br />
elevata conducibilità termica.<br />
• Discont<strong>in</strong>uità geometrica<br />
Quando <strong>in</strong> una chiusura è presente una <strong>di</strong>scont<strong>in</strong>uità geometrica che altera la normale<br />
trasmissione dei flussi termici tra esterno ed <strong>in</strong>terno. Tale ponte termico si manifesta<br />
<strong>in</strong> corrispondenza degli angoli <strong>dell</strong>e chiusure perimetrali.<br />
39
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Ponte termico<br />
È <strong>in</strong><strong>di</strong>spensabile correggere il ponte termico: questo risulta corretto<br />
quando la trasmittanza termica <strong>dell</strong>a parete fittizia (ovvero dove si<br />
presenta il ponte termico) non supera oltre il 15% la trasmittanza<br />
<strong>dell</strong>a parete corrente.<br />
1. Intonaco <strong>in</strong>terno;<br />
2. Pilastro <strong>in</strong> calcestruzzo armato;<br />
3. Isolante termico;<br />
4. Tavella <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>;<br />
5. Intonaco esterno.<br />
L’evoluzione dei prodotti per murature ha contribuito a ridurre i<br />
ponti termici generati per <strong>di</strong>scont<strong>in</strong>uità materica.<br />
40
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Balconi ed aggetti<br />
L’elim<strong>in</strong>azione del ponte termico <strong>in</strong> prossimità <strong>di</strong> sbalzi o<br />
aggetti avviene con grande <strong>di</strong>fficoltà: per tale ragione<br />
elementi <strong>in</strong> aggetto (balconi o altro) possono essere<br />
<strong>in</strong>tegrati, <strong>in</strong> fase <strong>di</strong> getto, dei raccor<strong>di</strong> speciali che isolano<br />
termicamente ma garantiscono al contempo la cont<strong>in</strong>uità<br />
strutturale.<br />
“Rivestimento” <strong>dell</strong>a<br />
struttura <strong>in</strong> aggetto.<br />
Raccordo isolante<br />
Isolante termico<br />
Architrave<br />
41
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Murature portanti<br />
<strong>Muratura</strong> armata<br />
40,0 cm<br />
E<br />
30,0 cm<br />
E<br />
Spessore complessivo (cm) 43,0<br />
Massa superficiale (kg/m 2 ) 340<br />
Trasmittanza U (W/m 2 K) 0,31<br />
Potere fonoisolante (dB) 52<br />
Spessore complessivo (cm) 40,0<br />
Massa superficiale (kg/m 2 ) 310<br />
Trasmittanza U (W/m 2 K) 0,32<br />
Potere fonoisolante (dB) 51<br />
42
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
43<br />
Extraspessori<br />
Non concorrono ai f<strong>in</strong>i del calcolo <strong>dell</strong>e volumetrie<br />
urbanistiche e <strong>dell</strong>e superfici coperte le pareti esterne con<br />
spessore superiore a 30 cm per un massimo <strong>di</strong> 15-25 cm.<br />
Regione/Prov<strong>in</strong>cia autonoma Norma Data<br />
Regione Lombar<strong>di</strong>a Legge regionale n. 26 20 aprile 1995<br />
Regione Veneto Legge regionale n. 21 30 luglio 1996<br />
Regione Puglia Legge regionale n. 23 13 agosto 1998<br />
Regione Basilicata Legge regionale n. 15 07 marzo 2000<br />
Regione Umbria Legge regionale n. 38 20 <strong>di</strong>cembre 2000<br />
Regione Calabria Legge regionale n. 19 16 aprile 2002<br />
Regione Abruzzo Legge regionale n. 22 11 novembre 2002<br />
Regione Molise Legge regionale n. 36 08 novembre 2002<br />
Prov<strong>in</strong>cia <strong>di</strong> Bolzano Legge prov<strong>in</strong>ciale 19 febbraio 2003<br />
Regione Lazio Legge regionale n. 15 08 novembre 2004<br />
Regione Toscana Legge regionale n. 1 03 gennaio 2005<br />
Regione Sicilia Legge regionale n. 4 22 aprile 2005<br />
L’aumento <strong>dell</strong>o spessore comporta anche un maggiore isolamento acustico <strong>dell</strong>’<strong>in</strong>volucro.
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Extraspessori<br />
D.M. 30 maggio 2008, n. 115, “Attuazione <strong>dell</strong>a Direttiva 206/32/CE relativa<br />
all’efficienza degli usi f<strong>in</strong>ali e i servizi energetici”<br />
art. 11 – E<strong>di</strong>fici <strong>di</strong> nuova costruzione<br />
Lo spessore <strong>dell</strong>e murature esterne, <strong>dell</strong>e tamponature o dei muri portanti, superiori<br />
ai 30 centimetri, il maggior spessore dei solai e tutti i maggiori volumi e superfici<br />
necessari ad ottenere una riduzione m<strong>in</strong>ima del 10 per cento <strong>dell</strong>'<strong>in</strong><strong>di</strong>ce <strong>di</strong> prestazione<br />
energetica previsto dal decreto legislativo 19 agosto 2005, n. 192, e successive<br />
mo<strong>di</strong>ficazioni, certificata con le modalità <strong>di</strong> cui al medesimo decreto legislativo, non<br />
sono considerati nei computi per la determ<strong>in</strong>azioni dei volumi, <strong>dell</strong>e superfici e nei<br />
rapporti <strong>di</strong> copertura, con riferimento alla sola parte eccedente i 30 centimetri e f<strong>in</strong>o<br />
ad un massimo <strong>di</strong> ulteriori 25.<br />
È permesso derogare a quanto previsto dalle normative nazionali, regionali o dai<br />
regolamenti e<strong>di</strong>lizi comunali, <strong>in</strong> merito alle <strong>di</strong>stanze m<strong>in</strong>ime tra e<strong>di</strong>fici e alle <strong>di</strong>stanze<br />
m<strong>in</strong>ime <strong>di</strong> protezione del nastro stradale.<br />
La deroga può essere esercitata nella misura massima da entrambi gli e<strong>di</strong>fici<br />
conf<strong>in</strong>anti.<br />
44
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Inerzia termica<br />
Attitud<strong>in</strong>e <strong>di</strong> un materiale <strong>di</strong> assorbire e<br />
accumulare calore che successivamente viene<br />
riceduto all’ambiente.<br />
A<br />
<strong>Muratura</strong> ad alta <strong>in</strong>erzia termica<br />
Mantiene il più possibile costante e vic<strong>in</strong>a ai<br />
valori <strong>di</strong> comfort la temperatura <strong>in</strong>terna, anche<br />
quando sono sensibili le variazioni <strong>dell</strong>a<br />
temperatura esterna.<br />
B<br />
Quando l'impianto <strong>di</strong> riscaldamento è acceso la<br />
parete accumula calore (A) mentre quando<br />
l'impianto <strong>di</strong> riscaldamento è spento la parete<br />
restituisce calore (B).<br />
45
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Inerzia termica<br />
La resistenza termica <strong>di</strong> una<br />
parete non <strong>di</strong>pende dalla<br />
successione dei componenti<br />
mentre la quantità <strong>di</strong> calore<br />
accumulato <strong>in</strong> ognuno <strong>di</strong> loro è<br />
funzione del loro ord<strong>in</strong>e.<br />
Particolare importanza assume,<br />
a parità <strong>di</strong> spessore, la<br />
posizione <strong>dell</strong>’isolante termico.<br />
M = muratura<br />
tm = temperatura me<strong>di</strong>a del<br />
volano termico<br />
i = ambiente <strong>in</strong>terno<br />
e = ambiente esterno<br />
46
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Involucri massivi-comfort ambientale<br />
Il prof. Giuseppe Margani del <strong>Dipartimento</strong> <strong>di</strong> Architettura ed Urbanistica<br />
<strong>dell</strong>’Università degli Stu<strong>di</strong> <strong>di</strong> Catania, <strong>in</strong> un recente articolo dal titolo “Murature<br />
massive e comfort sostenibile <strong>in</strong> clima me<strong>di</strong>terraneo” ha <strong>di</strong>chiarato che:<br />
1. la capacità <strong>di</strong> accumulo <strong>dell</strong>e pareti consente <strong>di</strong> stabilizzare il valore <strong>dell</strong>a<br />
temperatura <strong>in</strong>terna, svolgendo qu<strong>in</strong><strong>di</strong> un’utile azione termoregolatrice o <strong>di</strong><br />
“volano” termico;<br />
2. <strong>in</strong> clima me<strong>di</strong>terraneo, le soluzioni<br />
d’<strong>in</strong>volucro più performanti sono<br />
quelle monostrato <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>;<br />
3. gli <strong>in</strong>volucri massivi monostrato <strong>in</strong><br />
<strong>laterizio</strong> presentano, rispetto a<br />
quelli leggeri, migliori prestazioni<br />
anche <strong>in</strong> term<strong>in</strong>i <strong>di</strong> durabilità e<br />
risultano qu<strong>in</strong><strong>di</strong> particolarmente<br />
adatti alla realizzazione <strong>di</strong> e<strong>di</strong>fici<br />
con una vita utile <strong>di</strong> almeno 100<br />
anni.<br />
47
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Sfasamento ed attenuazione<br />
Lo sfasamento def<strong>in</strong>isce il tempo che l’onda termica impiega per passare lato esterno<br />
al lato <strong>in</strong>terno <strong>di</strong> una parete d’ambito esterno <strong>di</strong> una costruzione.<br />
Per le pareti esterne <strong>di</strong> fabbricati dest<strong>in</strong>ati a residenza sono da raccomandare i<br />
seguenti valori:<br />
1. Pareti esposte a est, nord-est e nord-ovest 8 ore;<br />
2. Pareti esposte a sud e sud-est 8-10 ore;<br />
3. Parei esposte a ovest e sud-ovest 10-12 ore.<br />
48
Sfasamento ∆tf [h]<br />
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Sfasamento ed attenuazione<br />
Calcestruzzo<br />
Laterizio semipieno<br />
Laterizio alleggerito<br />
Sughero<br />
Lana <strong>di</strong> roccia<br />
Polistirene<br />
Spessore s [m]<br />
49
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Urs Burkard e Adrian Meyer<br />
Residenze, Baden (CH) 1999-2000<br />
Dettaglio <strong>dell</strong>’apparecchiatura muraria<br />
50
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Urs Burkard e Adrian Meyer<br />
Residenze, Baden (CH) 1999-2000<br />
Sezione terra-tetto.<br />
51
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Urs Burkard e Adrian Meyer<br />
Residenze, Baden (CH) 1999-2000<br />
52
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Condensa<br />
Migrazione del vapore acqueo attraverso le strutture e<strong>di</strong>lizie causato dalle <strong>di</strong>fferenze<br />
<strong>di</strong> pressione tra gli ambienti <strong>in</strong>terni ed esterni.<br />
53
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Condensa<br />
La struttura forma condensa.<br />
La struttura non orma condensa.<br />
Parete a cappotto<br />
Parete monostrato<br />
54
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio stratificato<br />
Polistirene caricato<br />
con grafite<br />
Laterizio<br />
Trasmittanza del blocco <strong>di</strong> spessore 30,0 cm ........... U = 0,33 W/m² K;<br />
Isolamento acustico <strong>di</strong> facciata .................................. Oltre 40 dB;<br />
Resistenza al fuoco ...................................................... REI = 180.<br />
Notevole <strong>in</strong>erzia termica che attenua gli effetti <strong>dell</strong>e escursioni termiche estive ed<br />
<strong>in</strong>vernali e riduzione dei ponti termici grazie alla presenza dei pezzi speciali. Velocità<br />
<strong>di</strong> posa.<br />
55
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio a isolamento <strong>di</strong>ffuso<br />
Isolante termico <strong>di</strong>ffuso ed <strong>in</strong>tegrato<br />
Lana <strong>di</strong> roccia<br />
56
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio a isolamento <strong>di</strong>ffuso<br />
Spessore elemento:<br />
Spessore giunto:<br />
Spessore <strong>in</strong>tonaco:<br />
Trasmittanza:<br />
Sfasamento:<br />
35,0 mm<br />
Malta: 1,0 cm<br />
Collante: 1,0 mm<br />
1,5 cm per lato<br />
Malta: 0,30 W/m²K (0,31 W/m²K)<br />
Malta termica: 0,27 W/m²K (0,28 W/m²K)<br />
Rettificato: 0,23 W/m²K (0,26 W/m²K)<br />
19 ore<br />
57
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio a isolamento <strong>di</strong>ffuso<br />
Spessore elemento:<br />
Spessore giunto:<br />
Spessore <strong>in</strong>tonaco:<br />
Trasmittanza:<br />
Sfasamento:<br />
40,0 mm<br />
Malta: 1,0 cm<br />
Collante: 1,0 mm<br />
1,5 cm per lato<br />
Malta: 0,26 W/m²K (0,28 W/m²K)<br />
Malta termica: 0,24 W/m²K (0,26 W/m²K)<br />
Rettificato: 0,22 W/m²K (0,25 W/m²K)<br />
22 ore<br />
58
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio a isolamento <strong>di</strong>ffuso<br />
Elemento speciale<br />
Possibile ponte termico del pilastro<br />
Tamponamento<br />
1. Intonaco civile per esterni (1,5 cm);<br />
2. Blocco <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong> alleggerito <strong>in</strong> pasta e isolante termico <strong>di</strong>ffuso (35 cm);<br />
3. Intonaco civile per esterni (1,5 cm).<br />
59
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio a isolamento <strong>di</strong>ffuso<br />
Elementi per pareti <strong>in</strong>terne <strong>di</strong> <strong>di</strong>visione e separazione,<br />
contropareti e rivestimenti strutture <strong>in</strong> calcestruzzo armato<br />
o metallo (pezzi speciali).<br />
60
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio rettificato<br />
Rapi<strong>di</strong>tà e semplicità <strong>di</strong> esecuzione.<br />
61
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio rettificato<br />
Elim<strong>in</strong>azione ponte termico<br />
62
mattone<br />
pieno<br />
mattone<br />
forato<br />
blocco<br />
blocco a<br />
<strong>in</strong>castro<br />
blocco<br />
rettificato<br />
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio rettificato<br />
100<br />
90<br />
80<br />
70<br />
60<br />
50<br />
40<br />
30<br />
20<br />
10<br />
0<br />
Il consumo <strong>di</strong> malta nelle murature è <strong>in</strong> costante riduzione (litri/m 2 impiegati nella<br />
realizzazione <strong>di</strong> murature <strong>di</strong> 38,0 cm <strong>di</strong> spessore).<br />
63
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio rettificato<br />
Spessore elemento: 35,0 mm<br />
Spessore giunto:<br />
1,0 mm<br />
Spessore <strong>in</strong>tonaco: 1,5 cm per lato<br />
Trasmittanza:<br />
Sfasamento:<br />
0,27 W/m²K<br />
22 ore<br />
64
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio rettificato<br />
65
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Gran<strong>di</strong> formati<br />
66
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Gran<strong>di</strong> formati<br />
67
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Tectone<br />
Centro <strong>di</strong> formazione, Nivillers (F) 1999<br />
3<br />
1 2<br />
Legenda<br />
1. Tavellone <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>;<br />
2. Imbotte <strong>in</strong> legno;<br />
3. Infisso <strong>in</strong> legno.<br />
2<br />
1<br />
68<br />
3
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio armato<br />
<strong>Muratura</strong> armata.<br />
69
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio armato<br />
Le murature ad armatura concentrata sono <strong>in</strong> genere del tipo <strong>in</strong>telaiato ovvero con le<br />
armature verticali poste all’estremità dei setti murari, <strong>in</strong> corrispondenza degli <strong>in</strong>nesti e<br />
degli <strong>in</strong>croci e dei bor<strong>di</strong> liberi, e quelle orizzontali a livello dei cordoli <strong>di</strong> piano.<br />
Armatura verticale<br />
> 4,0 cm (2Ø16)<br />
Una variante alle<br />
armature <strong>in</strong>telaiate<br />
sono le armature<br />
concentrate posizionate<br />
all’esterno del muro <strong>in</strong><br />
appositi alloggiamenti:<br />
la tipologia muraria ha<br />
comunque criteri<br />
costruttivi analoghi a<br />
quelli <strong>dell</strong>e pareti<br />
nervate.<br />
Orizzontamento<br />
Sovrapposizione<br />
armatura > 60,0 cm<br />
Armatura <strong>di</strong> ripresa<br />
<strong>Muratura</strong> ad armatura concentrata.<br />
70
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio armato<br />
La tipologia <strong>di</strong> muratura armata <strong>di</strong>ffusa più frequente, soprattutto nel caso <strong>di</strong><br />
elementi pieni <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>, è quella che prevede un getto cont<strong>in</strong>uo <strong>di</strong> conglomerato<br />
cementizio all’<strong>in</strong>terno del muro. In particolare, la tipologia più <strong>di</strong>ffusa <strong>in</strong> Italia è<br />
quella che prevede la <strong>di</strong>sposizione <strong>dell</strong>e armature <strong>in</strong> se<strong>di</strong> <strong>dell</strong>a muratura formanti fori<br />
verticali cont<strong>in</strong>ui.<br />
Armatura verticale<br />
> 4,0 cm (2Ø16)<br />
Malta <strong>di</strong> riempimento<br />
Armatura orizzontale<br />
> Ø5 mm ogni due corsi <strong>di</strong> blocchi<br />
Malta<br />
Blocco <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong> ad H<br />
<strong>Muratura</strong> ad armatura <strong>di</strong>ffusa<br />
71
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio armato<br />
72
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio armato<br />
73
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio armato<br />
Schema tipo <strong>di</strong> un pannello armato.<br />
Elemento pieno sagomato per<br />
l’alloggiamento <strong>dell</strong>’armatura.<br />
74
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Nihon Sekkei<br />
Scuola, Tokyo (J) 2010<br />
A Tokyo è stata realizzata una scuola pubblica con struttura <strong>in</strong><br />
muratura armata: l’e<strong>di</strong>ficio è <strong>in</strong> grado <strong>di</strong> resistere a<br />
sollecitazioni sismiche particolarmente <strong>in</strong>tense.<br />
75
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Laterizio prefabbricato<br />
76
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Marlies Rohmer<br />
Residenze per giovani, Zootermeer (NL) 2004<br />
Prospetto pr<strong>in</strong>cipale.<br />
Pianta piano tipo.<br />
77
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Marlies Rohmer<br />
Residenze per giovani, Zootermeer (NL) 2004<br />
Pannello prefabbricato<br />
78
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Elementi speciali <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong><br />
Alloggiamento ferri<br />
Inserimento avvolgibile<br />
79
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Inform<strong>in</strong>g architecture<br />
Gramazio e Kohler<br />
ETH Zurigo<br />
L’<strong>in</strong>formazione tecnica passa <strong>di</strong>rettamente dal progetto<br />
alla produzione f<strong>in</strong>o alla posa.<br />
80
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Inform<strong>in</strong>g architecture<br />
81
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Bearth & Deplazes<br />
Cant<strong>in</strong>a Gantenbe<strong>in</strong>, Flaesch (CH) 2006<br />
82
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Bearth & Deplazes<br />
Cant<strong>in</strong>a Gantenbe<strong>in</strong>, Flaesch (CH) 2006<br />
83
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Vicente Serrablo<br />
Flex Brick, Politecnico <strong>di</strong> Barcellona<br />
84
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Vicente Serrablo<br />
Flex Brick, Politecnico <strong>di</strong> Barcellona<br />
85
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Vicente Serrablo<br />
Flex Brick, Politecnico <strong>di</strong> Barcellona<br />
86
<strong>Muratura</strong> <strong>portante</strong> <strong>in</strong> <strong>laterizio</strong>: regola <strong>dell</strong>’arte e <strong>in</strong>novazione<br />
arch. Adolfo F. L. Baratta<br />
Grazie<br />
Contatti<br />
arch. Adolfo Baratta<br />
Università degli Stu<strong>di</strong> <strong>di</strong> Firenze<br />
Via San Niccolò, n. 93 - 50125 Firenze<br />
tel. +39.055.2055515<br />
e.mail adolfo.baratta@unifi.it