Arumunet Albania Nr 25 - TV-Radio Makedonia

14 15
Vazhdon pjesa e dytë.
Bie një Perandori,
ngrihet një.
Viti1860, në Bukureshtin e Vllahisë, pesë intelektualë
rumunë me në krye Ioan Kuza, themellojnë Komitetin
Maqedono-Rumun dhe u drejtohen me thirrje të gjithë
arumunëve[vllehëve] të Epirit, Thesalisë, Maqedonisë dhe Shqipërisë
për rizgjim kombëtar dhe për t’i kërkuar Perandorisë Osmane të
drejtën që fëmijët e tyre të mësojnë nëpër shkolla gjuhën e NËNËS,
që nëpër kisha shërbesa fetare të bëhet në gjuhën rumune. Si rezultat
i përpjekjeve të këtij Komiteti, në vitin 1864, në fshatin Tërnovo, afër
qytetit të Manastitit[Bitolas], mësuesi Atanas hapi të parën shkollë
fillore në gjuhën rumune. Kjo nismë pati një ndikim shumë të madh për
të gjithë aumunët e Gadishullit Ballkanik dhe shumë shpejt shkëndia
e saj u këthye në flakë dhe në të gjitha vendet, ku vllehët ishin në
shumicë, u hapën këto shkolla dhe kisha.
Në vitin 1880, ky Komitet u shndrua në shoqatën kulturore
Maqedono-rumune dhe si rezultat i angazhimit të antarëve të kësaj
shoqate u hap në Manastir, në vitin 1881 një shkollë e nivelit të mesëm,
e cila do t’i pajiste nxënësit aromunë me njohuri më të gjëra dhe më të
thella si në lëndët e shkencave humanitare, ashtu dhe në ato të shkencave
ekzakte, të domosdoshme për t’u ballafaquar me nevojat e shoqërisë ku
ata jetonin. Shumë shpejt ky sukses i arsimimit të studentëve aromunë u
përhap dhe në qytetë të tjera të Perandorisë Osmane dhe në vitin 1887,
në fillim në Janinë, u hap Liceu-Gjimnazi rumun, më pas, në vitin 1889
hapet dhe në Selanik Liceu dhe Shkolla Tregëtare, në Grebena, kurse
në vitin 1901 në qytetin e Beratit hapet po Liceu rumun dhe në vitin
1925, në qytetin e Korçës hapet dhe këtu Liceu rumun etj.
Të gjitha këto suksese si të arsimimit ashtu dhe të edukimit fetar
të aromunëve, Ne i gëzonim DE FAKTO nga Perandoria Osmane,
por më 9/23 Maj të vitir 1905, Sulltan Hamiti i dytë, ndaj të cilit, çdo
arumun kur viziton Stambolin duhet të vendosë një lule në varrin e tij,
firmosi IRADENË{DEKRETIN},e cila i shpallte Aromunët-Vllehët e
Gadishullit Ballkanik si një popullsi më vete, që nuk identifkohen as
me shqiptarët apo grekët, as me bullgarët apo serbët po si një popullsi
që ka gjuhën e saj, gjuhë me origjinë latine.
Viti 1914. Fillon Lufta e parë Botërore, luftë e panevojshme që
shkaktoi shumë humbje njerzore, rrënim të ekonomisë dhe shkatërrim të
kulturës europiane. Në vitni 1916, ushtria bullgare pushton Maqedoninë
me dy qytet e saj kryesore, Manastirin dhe Selanikun dhe ajo i mbylli
të gjitha shkollat dhe kishat rumune. Shumë profesorë mbetën pa punë
dhe u shpërndanë nëpër qytete të tjera. Edhe fundi i Luftës së dytë
Botërre ishte akoma më i rëndë për të gjithë arumunët e Gadishullit
Ballkanik. Në vitin 1944 u mbyllën e Gjimnazet dhe Shkolla Tregëtare
e Selanikut dhe e Janinës.
Po cila është historia dhe kontributi patriotik i arumunëve të
Shqipërisë që nga viti 1860 dhe deri më sot
Në Shqipëri banojnë tre grupe arumunësh: 1. Fërshërotët; që
përfshinin zonën e Frashërit dhe të Pleasës, të Shipckës dhe Grabovës,
duke futur këtu dhe Vllehët shtegëtarë, 2. Voskopojarët, të cilët
themeluan Mekën e Gadishullit Ballkanik dhe 3. Myzeqarët, të cilët
banojnë në fushat e Myzeqesë së vogël dhe të madhe, po siç shprehet
hulumtuesi dhe studjuesi korçar Ilo Mitkë Qafzezi të tri grupet janë
miell të një thesi-FERSHËROTË.
Harallamb Ballamaçi, i biri i piktorit Anastas, në vitin 1879
dërgohet nga i ati në Rumani për të mësuar gjuhën letrare rumune
dhe për t’u profilizuar në fushën e arsimit
dhe të fesë. Pas një kursi nëntë mujor në
manastirin “ KURTEA DE ARGES [ i njohur
në Ballkan nga Legjenda e Mjeshtrit Manole],
në shtator të; vitit 1880, Apostol Margariti,
kryeinspektori i të gjitha shkollave rumune
në Gadishulin Ballkanik, e cakton si mësues e
prift në qytetin e Prilepit, Maqedoni.
Në verën e vitit 1881, Papallambru
Ballamaçi, kthehet në Korçë, por tashmë si
intelektual më i pjekur, si atdhetar i mbrujtur
me idealet kombatare arumune, si pjestar
aktiv i lëvizjes ballkanike për rizgjimin e
:ndërgjegjes kombëtare. Në shtator të këtij
viti, ai shkon në fshatin Pleasa Lart, që në
atë kohë kishte 400 shtëpi dhe banohei
tërësisht nga arumunët fërshërotë dhe të
mbledhur në kishë. Ai u drejtohet baballarëve
dhe vëllezërve të tij të një gjaku me fjalët e
mëposhtme:”Të mos ju vijë zor se do heqim
nga shkolla dhe kisha gjuhën greke dhe në
vend të saj do vemë gjuhën rumune, sepse çdo
njeri duhet të mësojë dhe të falet në gjuhën e
NËNËS, në gjuhën amtare”.
Në qytet, në Korçë, në Lagjen e Barçit, në
këmbë të dy kodrave të profetit Ilia dhe të Shën
Thanasit banonte një grup i madh arumunësh,
të cilët duke jetuar në miqësi, harmoni dhe
paqe me korçarët ortodoksë dhe muslimanë,
dëshëronin që fëmijët e tyre të mos humbisnin
gjuhën e nënës, prandaj i kërkuan Papallambru
Ballamaçit të hapte dhe për ta shkollën fillore
rumune. Kështu në vitin 1883, Ai, në shtëpinë
e tij, në katin e dytë, hapi shkollën, ku krahas
nxënësve arumunë u regjistruan dhe një
grup nxënësish korçarë, prindërit e të cilëve
ose të afërmit e tyre jetonin dhe punonin në
Rumani. Në ditën e hapjes së shkollës mësuesi
Papallambru Ballamaçi u drejtohet të gjithë
pjesmarrësve me fjalët e mëposhtme:”Për ne
Arumunët, që banojme në Turqinë Ballkanike
nuk ekziston një masë kompakte që të
aspirojmë për një ideal politiko-teritorial, por
neve nuk na mbetet gjë tjetër veçse të rruajmë
gjuhën tonë amtare dhe individualitetin tonë
etnik, ndërsa per shqiptarët, të cilët kanë
historinë e tyre të vetën si dhe kufitë e tyre
gjeografikë të rregullt, është mëkat i madh të
mos u ringjallet sentimenti kombëtar i këtij
populli.” Me një kurajo civile, që ai kishte
për gjëra të drejta[duke autosugjestionuar
vehten], vendosi, i pari në Shqipëri, gjuhën
shqipe në shkollë duke jua shënuar nxënësve
në rradhonj alfabetin shqip, deri sa më vone
solli libra shqipe të shtypura në Rumani nga
Naim Frashëri dhe Jani Vreto.
Papallambru Ballamaçi është i pari
personalitet në Shqipëri, i cili hapi shkolla
dhe predikoi në kisha në një gjuhë, që binte
ndesh me politikën e qeverive turke dhe greke
në Shipëri.
Për patriotin e madh shqiptaroarumun
PLLB, lufta dhe përpjekjet
për ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhës
amtare dhe të identitetit kulturor ishin
të pandara nga lufta dhe përpjekjet
për shkrimin dhe mësimin e gjuhës
shqipe, për rringjalljen e sentimentit
kombëtar shqiptar. Kështu në Mars
të vitit1887 në vatrën e shtëpisë të
PLLB u mblodhën patriotët më të mirë
korçarë si Alo bej Dishnica, Jovan
Cicko Kosturi, Orhan Pojani, Pandeli
Sotiri, drejtor i ardhshëm i shkollës së
parë shqipe dhe i dërguari nga shoqëria
“Drita” e Bukureshtit Eftim Marko,
kryetari i kësaj shoqate, i cili kishte
arrdhur në Korçë me paratë e milionerit
Anastas Lakçe Avramidhi për të hapur
shkollën e parë shqipe në Shqipëri.
Tetë Mars i viti 1887. Ditë e shënuar
për popullin shqiptar. Për të parën herë
në historinë e popullit tonë fëmijët
shqiptarë do mësonin të shkruanin dhe
lexoninnë gjuhën e prindërve të vet
në gjuhën shqipe. Prindërit të gëzuar
mbanin për dore fëmijët e tyre, por më
të gëzuar ishin nxënësit, fytyrat e të
cilëve shkëlqenin kur hynë në klasë.
Por shumë shpejt propoganda e keqe i
trembi disa prindër dhe ata i tërhoqën
fëmijët nga shkolla. Atëhere PLLB,
që shkolla shqipe e sapo çelur, të mos
mbyllej, morri 25 nga 50 nxënësit e tij
dhe i shpuri në shkollën shqipe, për
aq kohë sa u doli frika prindërve dhe
vetëm atëhere i tërhoqi ata. Kësisoj
poeti dhe patrioti i madh shqiptar,
Naim Frashëri i kushtoi një poezi
kësaj luleje:
Lumja ti moj Korça lule
Që i le pas shoqet e tua
Si trimi në ballë u sule
Ta paçim për jetë hua.
Nga viti 1893 Papallambru
Ballamaçin e gjejmë duke jetuar dhe
punuar sa në Bukuresht aq edhe në
Stamboll. Nga konsullata rumune,
në Stamboll, ai shkonte dhe trokiste
në derën e Naim beut dhe kur hynte
brenda nga rasa e priftit{pelerina}
binin në dysheme abetaret dhe librat e
Naimit dhe të Çajupit, të Jani Vretos
dhe të Vaso Pashës etj, libra të shtypura
në një nga dhomat që patrioti i madh
Vasil Tërpo, kollona e shoqërisë [
Drita” në Bukuresht e kishte dhuruar
për të vendosur shtypshkronjën
GUTEMBERG
Në vitin 1896 arumunët e
Korçës themelojnë shoqatën”
DESHTEPTARJA”{ ZGJIMI},
Presidentët të saj zgjodhën PLLB, i
cili menjëherë filloi të mblidhte para
që të siguronte një truall për kishë,
por ndërhyri Mitropolia, e cila i pagoj
dyfishin pronarit të truallit. Atëhere
PLLB në vitin 1905 niset për në
Rumani dhe aty nga familja Stathi
bleu truallin për të ndërtuar kishën në
një sipërfaqe prej 763,65 m. Në vitin
1902, disa familje ortodokse korçare u
bënin presion dhe nuk i lejonin gratë
arumune të lanin rrobat në Çezmat e
Reja, atëhere PLLB u detyrua të hapë
çezmë afër shtëpisë së tij, por në vitin
1915 disa të rinj korçarë e prishën
këtë datë dhe në vend të saj shënuan
vitin 1915 dhe me gjithë atë ajo njifet
si Çezma e PLLB dhe rruga mban po
emrin PLLB. Më pas PLLB ndërtoi
në oborrin e shtëpisë së tij kazanin e
rakisë dhe në vitin 1906 po në oborrin
e shtëpisë ndërtoi dhe furrën e bukës,
furrë e cila funksionon edhe sot e kësaj
dite.
Në fillim të vitit 1906 Mitropolia
e Korçës bën Kataramenon, i mallkon
të gjithë arumunët e Korçës dhe jep
urdhër që ata të mos pranohen në të
gjitha kishat e qytetit. Për këtë kyesia
e shoqatës i dërgon lajm PLLB në
Bukuresht, që të këthehet sa më shpejt
në Shqipëri dhe të marrë vendimin e
duhur. Kështu në Mars të vitit 1906, ai
këthehet në Korçë dhe hap në shtëpinë
e tij, në katin e dytë, përballë shkallëve
Kishën rumune. Hapja e kishës rumune
në Korçë, krahas asaj në fshatin Pleasë
Lart, dëshmon edhe një herë për
kurajon e lartë civile dhe përgjegjësinë
e madhe morale të tij për të rruajtur e
zhvilluar dhe për ta çuar akoma më
përpara identitetin tonë arsimor, fetar
dhe kulturor. Shkollën nga ndërtesa e
shtëpisë së tij e transferoi në ndërtesën
me truallin që ishte blerë për kishë dhe
aty funksionoi për pesë vjet. Po këtë
vit PLLB bleu nga Evangjelistët një
truall prej 10000 m për të varosurr të
vdekurit tanë, dhe vetëm në vitin 1935
ne u lejuam të varrosim të vdekurit
tanë, në varrezat e SHËN MËRISË, së
bashku me të gjithë të vdekurit e tjerë
ortodoksë korçarë.
Por andrallat[shqetësimet] e PLLB
nuk kanë të sosur. Mitropolia e Korçës
hedh në gjyq PLLB duke pretenduar
se trualli i varrezave të arumunëve
është pronë e kishës të profetit Ilia.
Në gjyqin që u zhvilua në Manastir, në
vitin 1908, si gjithmon ai doli i fituar.
Në vitin 1911 bleu nga familja korçare
Stathi me origjinë nga fshati Çiflig
ndërtesën me sipërfaqe 393,65 me
kusht, që po ta pëdornim për shkollë,
pronari ishte gati ta shiste. Ndërtesa
kishte 6-të dhoma, një zyrë dhe në
oborr një dhomë të madhe, tetë metro
të gjatë dhe katër metra të gjërë, e cila
ka shërbyer si kopësht për fëmijët. Në
fillim të muajit Mars të vitit 1914, PLLB
dërgon djalin e tij Nikuca me pikturën
e Skëndërbeut, vepër e të atit të tij, për
tja dhuruar Princ Vidit, pikturë, e cila
edhe sot ndodhet në Muzeumin Gjergj
Kastrioti Skëndërbeu, pikturë, të cilën
unë e kam parë gjatë vizitës në këtë
muzeum. Në ditët e para të muajt Mars
në Korçë vjen KNK[KOMISIONI
NDËRKOMBËTAR I KUFIVE},
I CILI NË TAKIM ME NJË NGA
FIGURAT KYESORE TË QYTETIT
e pyet Papallambro Ballamaçi “Korca
është qytet grek apo shqiptar” dhe
PLLB u përgjigjet se” Korça jo vetëm
nuk është qytet grek, po këtu të gjithë
janë shqiptarë.”
Ushtria greke ka pushtuar Korçën.
Forcat ekstremiste greke dominojnë
mbi politikanët demokrat dhe
progresistë të Greqisë dhe ata kryejnë
raprezalje dhe krime ndaj shqiptarëve
dhe arumunëve. Pesë gjashtë burra
korçarë marrin nga shtëpitë e tyre
PLLB dhe të vëllanë e tij, Sotir, i
shpien në kodrat e Profetit Ilia dhe aty,
në mënyrën më çnjerzore i masakrojnë
ata dhe më pas vrasin dhe dy patriotët
e tjerë Vasil Talabaku dhe Vasil Face,
kurse fondatorin kryesor Kuliça
Çekani, themeluesin e Shoqatës
Rumune për Ndihmë dhe Kulturë”
FËRSHËROTU” në Amerikë, pasi
nuk e arestuan ja dogjën shtëpinë por
ai mundi të largohet nga vendi i tij.
Më 28 Nëntor të vitit 2012,
populli shqiptar festoi 100 vjetorin e
Pavarësisë. Një nga pionerët me në
zë të Rillindjes Kombëtare, njeriu,
i cili sakrifikoi gjithëçka, energjitë,
pasurinë dhe jetën për këtë ditë, figura
dhe vepra e tij në këtë Vit Jubillar, u la
në haresë. Sa keq!
Korçë më 22 Mars 2013.
Nikolla Pipa
Bibliografi: Arshiva
Papallambru Ballamaçi