00_Selides titlouBATcor_Mise en page 1
00_Selides titlouBATcor_Mise en page 1
00_Selides titlouBATcor_Mise en page 1
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ÛËÌ·historia 1<br />
AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA<br />
EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ<br />
Πρακτικά Συνεδρίου, Αίγιο, 6-9 Ιουλίου 2<strong>00</strong>6<br />
Eπιμέλεια Λ. Δρούλια, Α. Δ. Ριζάκης<br />
L’ACAIA E L’ITALIA MERIDIONALE<br />
CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL’ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI<br />
Atti del Convegno, Eghio, 6-9 Luglio 2<strong>00</strong>6<br />
A cura di L. Droulia, A. D. Rizakis<br />
ÛËÌ·EK¢OTIKH Αθήνα
AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA<br />
EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ<br />
L’ACAIA E L’ITALIA MERIDIONALE<br />
CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL’ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI
Επιμέλεια κειμένων, διόρθωση δοκιμίων: Claudia E. Λεπενιώτη<br />
© 2011: ÛËÌ·ΕΚΔΟΤΙΚΗ<br />
ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ÂΉfiÛÂȘÛËÌ· ›Ó· 25 106 80 Aı‹Ó·<br />
| ÙËÏ. 210 36 11 5<strong>00</strong> | fax 210 36 11 509 | e-mail: editions@sima.com.gr | www.sima.com.gr |<br />
ISBN 978-960-99349-3-0<br />
ISSN 2241-049Χ
ÛËÌ·historia 1<br />
AXAΪA KAI NOTIOΣ ITAΛIA<br />
EΠIKOINΩNIA, ANTAΛΛAΓEΣ KAI ΣXEΣEIΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ<br />
Πρακτικά Συνεδρίου, Αίγιο, 6-9 Ιουλίου 2<strong>00</strong>6<br />
Eπιμέλεια Λ. Δρούλια, Α. Δ. Ριζάκης<br />
L’ACAIA E L’ITALIA MERIDIONALE<br />
CONTATTI, SCAMBI E RELAZIONI DALL’ANTICHITÀ AI NOSTRI GIORNI<br />
Atti del Convegno, Eghio, 6-9 Luglio 2<strong>00</strong>6<br />
A cura di L. Droulia, A. D. Rizakis<br />
ÛËÌ·EK¢OTIKH Αθήνα
Ο ανώνυμος της Λούκκα, η Αδριατική, πρώτο ήμισυ του 16ου αι. (AL 13) (Γιώργος ΤΟΛΙΑΣ, Οι Ελληνικοί ναυτικοί χάρτες. Πορτολάνοι<br />
15ος -17ος αιώνας, Συμβολή στη μεσογειακή χαρτογραφία των νεοτέρων χρόνων, ΚΝΕ/EΙΕ, Αθήνα 1999, σ. 124-125, εικ. 29.
ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ<br />
Το Ελληνο-ιταλικό Συνέδριο με θέμα: «Aχαΐα και Nότιος Iταλία: επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από<br />
την αρχαιότητα, ως σήμερα» διοργανώθηκε από τις 6 έως τις 9 Iουλίου 2<strong>00</strong>6 από την Eταιρεία Eπιστήμης<br />
και Πολιτισμού Aιγιαλείας (ET.E.Π.A) σε συνεργασία με την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή της<br />
Αθήνας, στον χώρο του Πολιτιστικού Κέντρου του Αιγίου, υπό την Αιγίδα του οικείου Δήμου. Ο ανά<br />
χείρας τόμος αποτελεί τα Πρακτικά του Συνεδρίου αυτού του οποίου ο κύριος στόχος ήταν η διερεύνηση<br />
της μακραίωνης ιστορίας της περιοχής, στενά συνυφασμένης με το φαινόμενο της μαρτυρημένης<br />
μετακίνησης και εγκατάστασης πληθυσμών και στις δύο πλευρές του Iονίου πελάγους, από τον 8ο αιώνα<br />
π.Χ. Η επιτυχία του εγχειρήματος οφείλεται πρωτίστως στις εξαιρετικές ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν<br />
κατά την διάρκεια των εργασιών από μελετητές της Αρχαιότητας, του Μεσαίωνα και των<br />
Νεότερων Χρόνων και προσέφεραν μια διαχρονική και διεπιστημονική προσέγγιση των σχέσεων και<br />
επαφών των δύο περιοχών.<br />
Θα πρέπει να προστεθεί εδώ ότι οι εργασίες του Ελληνο-ιταλικού Συνεδρίου συνδιοργανώθηκαν με τις<br />
εκδηλώσεις αδελφοποίησης της πόλης του Αιγίου με την ιταλική πόλη Capaccio της Κάτω Ιταλίας<br />
(αρχαία Ποσειδωνία) και ενισχύθηκαν οικονομικά από τον Δήμο Αιγίου με την πρωτοβουλία του τότε<br />
Δημάρχου κ. Γ. Περπή και τη σύμφωνη γνώμη του Δημοτικού Συμβουλίου, τους οποίους ευχαριστούμε<br />
θερμά από τη θέση αυτή.<br />
Η υλοποίηση της έκδοσης των Πρακτικών του Συνεδρίου θα ήταν αδύνατη χωρίς την άριστη συνεργασία<br />
μας, πρώτα απ’όλα με τους συνέδρους, τις εκδόσεις σήμα, την κυρία Claudia Λεπενιώτη που<br />
ανέλαβε την επιμέλεια των κειμένων, την κυρία AlexandraPelπου πρόθυμα φρόντισε την αρτιότητα των<br />
αγγλικών περιλήψεων, την κυρία Ιόλη Βιγγοπούλου, ιστορικό, ερευνήτρια του Ινστιτούτου Νεοελληνικών<br />
Ερευνών/ΕΙΕ, που είχε αναλάβει την προετοιμασία του Συνεδρίου, την επικοινωνία με τους<br />
συνέδρους και την επιτόπου παρουσία της, διευκολύνοντας πάντα πρόθυμα και με προσήνεια την καλή<br />
λειτουργία της συνάντησης και τέλος τους φίλους και τις φίλες του Αιγίου που συνέβαλαν ουσιαστικά<br />
στην όλη οργάνωση του Συνεδρίου και των εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιό τους.<br />
Εκφράζουμε προς όλους τις θερμές ευχαριστίες μας και την ευγνωμοσύνη μας.<br />
Ας μας επιτραπεί να παραθέσουμε εδώ λίγες γραμμές που γράφτηκαν από τους Ir<strong>en</strong>e Campolo και<br />
Francesco Antonio Cuteri, στον πρόλογο της εργασίας τους, που πιστεύουμε ότι απηχούν τις εντυπώσεις<br />
και τη θερμή ατμόσφαιρα που αποκόμισαν όλοι οι σύνεδροι από το Αίγιο, την ελληνο-ιταλική<br />
συνεργασία και την επίσκεψη στο πλαίσιο του Συνεδρίου στα Καλάβρυτα.<br />
«Μας συγκίνησε ιδιαίτερα η διαμονή μας στο Αίγιο, τον Ιούλιο του 2<strong>00</strong>6, με την ευκαιρία του συνεδρίου<br />
με τον τίτλο «Aχαΐα και Nότιος Iταλία: επικοινωνία, ανταλλαγές και σχέσεις από την αρχαιότητα, ως<br />
σήμερα». Εκτιμήσαμε όλοι την εξαιρετική φιλοξενία των διοργανωτών και τις εορταστικές εκδηλώσεις της<br />
πόλης, τις συναντήσεις, τις επισκέψεις σε Μουσεία και αρχαιολογικούς ή ιστορικούς χώρους. Το Συνέδριο<br />
συνέβαλε στην εμβάθυνση των γνώσεων και στην ενίσχυση των επιστημονικών, πολιτιστικών και φιλικών<br />
δεσμών που από πολύ παλιά συνδέουν την Ελλάδα και την Κάτω Ιταλία.<br />
Αλλά, ενώ δεν έλειπαν οι ευκαιρίες χαράς και ικανοποίησης … σε μια ιδιαίτερη περίσταση η καρδιά μας<br />
γέμισε από θλίψη. … Η εκδρομή στα Καλάβρυτα μας μετέφερε πίσω στο χρόνο σε μια λυπημένη σελίδα<br />
ιστορίας. … τα συγκινητικά λόγια του δημάρχου, η δραματικότητα της αφήγησής του καθώς και οι εικόνες,<br />
τα έγγραφα και τα αντικείμενα στο Μουσείο του Ολοκαυτώματος ξύπνησαν μέσα στον καθένα από εμάς<br />
τη δραματική μνήμη μιας ιστορίας μίσους. … Στους κάτοικους των Καλαβρύτων … αφιερώνουμε αυτό<br />
το μικρό έργο.»<br />
Λουκία Δρούλια, Αθανάσιος Ριζάκης<br />
Αθήνα, Ιούλιος 2011
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ<br />
INDICE
Προλογικό σημείωμα ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................<br />
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................<br />
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ<br />
Αθανάσιος Δ. ΡΙΖΑΚΗΣ Ταξιδεύοντας στην Εσπερία: ανάμεσα στην ουτοπία, τον μύθο και την πραγματικότητα ........................<br />
Mario LOMBARDO [Οι Αχαϊκές αποικίες στην Ιταλία. Πηγές και ιστοριογραφικά προβλήματα] .............................................................<br />
Ευάγγελος ΧΡΥΣΟΣ Το Ιόνιο Πέλαγος, γέφυρα Ανατολής και Δύσης ................................................................................................................................................<br />
AΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΑΝΤΑΛΛΑΓΕΣ ΚΑΙ ΣΧΕΣΕΙΣ<br />
Μιχ. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ Oι αχαϊκές μητροπόλεις των αποικιών της Μεγάλης Ελλάδας ...............................................................................................................<br />
Gregorio AVERSA Kroton e la madrepatria: elem<strong>en</strong>ti di conformità o diverg<strong>en</strong>ze? ..............................................................................................................<br />
Maria Teresa IANNELLI Caulonia: dalla fondazione al tramonto della città antica .................................................................................................................................<br />
Marina CIPRIANI Poseidonia: città e territorio dalla fondazione alla metà del V sec. a.C. ...........................................................................................<br />
Ir<strong>en</strong>e CAMPOLO Lòia ce pràmata: ti m<strong>en</strong>i acomì an ta palèa chrònia stin merìa greca tis Calavrìa. "Wörter und<br />
Francesco Antonio CUTERI Sach<strong>en</strong>", angionimi e vasi: testimonianze archeologiche e lessicali nell'area greco-calabra .....................................<br />
Aναστασία ΓΚΑΔΟΛΟΥ Εξάπλωση των Αχαϊκών εργαστηρίων κεραμεικής στην Αχαΐα και τη Νότιο Ιταλία στη διάρκεια<br />
της Ύστερης Γεωμετρικής και Πρώιμης Αρχαϊκής περιόδου ......................................................................................................................<br />
Eρωφίλη-Ίρις KΟΛΙΑ H λατρεία του Mίθρα στο Aίγιο ......................................................................................................................................................................................................<br />
ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ: ΓΙΑ ΕΝΑ ΔΥΤΙΚΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ<br />
Θεώνη KΟΛΛΥΡΟΠΟΎΛΟΥ H λαμπρή υμνογραφική παράδοση της Kάτω Iταλίας και της Σικελίας:<br />
Προκόπιος Kρυπτοφέρρης, ένας ελάχιστα γνωστός υμνογράφος .......................................................................................................<br />
Άννα Ι. ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ Η μετοικία των κατοίκων της Πάτρας στο Ρήγιο της Καλαβρίας (τέλη 6ου-αρχές 9ου αιώνα).<br />
Αφέντρα Γ. ΜΟΥΤΖΑΛΗ Η αναίρεση μιας μαρτυρίας; ................................................................................................................................................................................................................<br />
Angeliki TZAVARA Quandam bonam terram que dicitur Posticza:<br />
Vostitsa latina, seconda metà del XIV-inizio del XV secolo .................................................................................................................<br />
Μ. ΝΤΟΥΡΟΥ-ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Οι Ανδεγαυοί της Σικελίας και το πριγκιπάτο της Αχαΐας ..........................................................................................................................<br />
Αγαμέμνων ΤΣΕΛΙΚΑΣ Τα Έλληνο-ιταλικά χειρόγραφα της βυζαντινής εποχής ...................................................................................................................................<br />
4
Prologo ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 1<br />
INDICE .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 4<br />
RELAZIONI INTRODUTTIVE<br />
[In viaggio nell’Hesperia: fra utopia, mito e realtà] ............................................................................................................................................................................................. 10-21<br />
Le fondazioni achee in Italia meridionale. Fonti e problemi storici ................................................................................................................................................ 22-47<br />
[Lo Ionio, ponte tra Ori<strong>en</strong>te ed Occid<strong>en</strong>te] ...................................................................................................................................................................................................................... 48-57<br />
ANTICHITÀ: COMUNICAZIONE, SCAMBI E RELAZIONI<br />
[Le madrepatrie delle colonie acaiche della Magna Grecia] ...................................................................................................................................................................... 58-89<br />
[O Κρότων και η μητρόπολη: στοιχεία ομοιότητας ή διαφοροποίησεις;] ............................................................................................................................ 90-105<br />
[Καυλωνία: από την ίδρυση έως την δύση της αρχαίας πόλης] ...................................................................................................................................................... 106-123<br />
[Ποσειδωνία: πόλη και περιφέρεια από την ίδρυση έως τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.] .................................................................................. 124-155<br />
[Lòia ce pràmata: ti m<strong>en</strong>i acomì an ta palèa chrònia stin merìa greca tis Calavrìa. "Wörter und Sach<strong>en</strong>", αγγειωνύμια<br />
και αγγεία: αρχαιολογικές και γλωσσικές μαρτυρίες στην περιοχή της ελληνικής Καλαβρίας] .................................................................. 156-193<br />
[L’espansione delle officine ceramiche in Acaia e in Italia meridionale in età tardo geometrica e alto arcaica] .................... 194-207<br />
[Il culto di Mitra ad Aigion] .......................................................................................................................................................................................................................................................... 208-223<br />
MEDIOEVO: UNA BISANZIO D’OCCIDENTE<br />
[La spl<strong>en</strong>dida tradizione innografica dell’Italia meridionale e della Sicilia:<br />
Procopios Cryptoferris, un innografo poco conosciuto] ............................................................................................................................................................................ 224-237<br />
[L’imigrazione degli abitanti di Patrasso a Reggio di Calabria (fino VI-inizi IX secolo).<br />
La revisione di una testimonianza ?] ............................................................................................................................................................................................................................... 238-271<br />
[Quandam bonam terram que dicitur Posticza:<br />
η λατινική Βοστίτσα, τέλη 14ου-αρχές 15ου αιώνα] ................................................................................................................................................................................... 272-297<br />
[Gli Angioini di Sicilia ed il Principato di Acaia] ................................................................................................................................................................................................ 298-305<br />
[I manoscritti greco-italici dell’epoca bizantina] ................................................................................................................................................................................................. 306-323<br />
5
ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ: ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΙΔΕΕΣ<br />
Eλένη ΣΑΡΑΝΤΗ Η Αχαΐα και ο Βυζαντινός Μοριάς με το βλέμμα ενός Ιταλού ανθρωπιστή: τέχνη, γράμματα, πολιτική<br />
εξουσία και σκηνές της ζωής από το ημερολόγιο του Κυριακού του Αγκωνίτη .................................................<br />
Biagio SALVEMINI Spazi, mercati e mercanti ‘interstiziali’ nel Mediterraneo c<strong>en</strong>trale: tre studi di caso sul Mezzogiorno<br />
d’Italia in età moderna ................................................................................................................................................................................................................................<br />
Κωνσταντίνος ΠΑΝΙΤΣΑΣ Ιταλοί εμπορευόμενοι και εξόριστοι στο χώρο της Αχαΐας (16ος-20ος αιώνας) ..............................................................<br />
Μαργαρίτα ΚΑΡΑΦΩΤΙΑ Ιννοκέντιος Ρωμανιώλης, ο Ιταλός δήμαρχος του Αιγίου. Ένας προάγγελος της ελληνοϊταλικής<br />
αδελφοποίησης στο Αίγιο ....................................................................................................................................................................................................................<br />
Νίκος ΜΟΣΧΟΝΑΣ Στη δίνη του Γάλλο-τουρκικού πολέμου.<br />
Καταθέσεις ναυτιλλομένων, Αύγουστος-Οκτώβριος 1798 ............................................................................................................................<br />
Dom<strong>en</strong>ica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ Η γλώσσα και ο πολιτισμός των Ελληνόφωνων της Νότιας Ιταλίας ανάμεσα στο χθες και το σήμερα<br />
Emanuele GRECO ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ .............................................................................................................................................................................................................................................<br />
6
ETÀ MODERNA: MERCI, UOMINI ED IDEE<br />
[L’Acaia e la Morea bizantina vista da un umanista italiano:<br />
arti, lettere, potere politico e sc<strong>en</strong>e di vita dal diario di Ciriaco d’Ancona] ................................................................................................................... 324-343<br />
[Χώροι, αγορές και «μεταπράτες» έμποροι στην κεντρική Μεσόγειο:<br />
τρία αντιπροσωπευτικά παραδείγματα από τη Νότιο Ιταλία στη σύγχρονη εποχή] .....................,,,,,,............................................................... 344-397<br />
[Commercianti italiani ed esiliati nel territorio dell’Acaia (XVI-XX secolo)] .................................................................................................................... 398-411<br />
[Innoc<strong>en</strong>zo Romagnoli, il sindaco italiano di Eghio.<br />
Un precursore del gemellaggio italo-greco ad Eghio] .................................................................................................................................................................................. 412-417<br />
[Nel vortice della Guerra franco-turca.<br />
Testimonianze di marinai, Agosto-Ottobre 1798] ............................................................................................................................................................................................. 418-429<br />
[La lingua e la cultura dei grecofoni dell’Italia meridionale tra passato e pres<strong>en</strong>te] .......................................................................................... 430-437<br />
CONCLUSIONI ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 438-441<br />
7
Dom<strong>en</strong>ica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ*<br />
430<br />
LA LINGUA E LA CULTURA<br />
DEI GRECOFONI DELL’ITALIA MERIDIONALE<br />
TRA PASSATO E PRESENTE<br />
THE IDIOMS AND THE CULTURAL IDENTITY OF THE GRAECOPHONE POPULATION OF<br />
SOUTHERN ITALY BETWEEN PAST AND PRESENT<br />
The following paper pres<strong>en</strong>ts the graecophone minorities living in Southern Italy according to their<br />
geographical distribution and discusses the preval<strong>en</strong>t theories for their origin by introducing us to the<br />
most important linguists and philologists who have studied their idioms the main characteristics of<br />
which are provided. As a vivid illustration of their tradition throughout time, serves finally a selection<br />
of folk poetry.<br />
* Η Dom<strong>en</strong>ica Minniti-Γκώνια είναι επίκουρη καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και Visiting<br />
professor στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας. Ως πρόεδρος του συλλόγου Jalò tu Vùa εκπροσώπησε<br />
επανειλημμένα την ελληνόφωνη κοινότητα της Καλαβρίας στο Συμβούλιο της Ευρώπης.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ<br />
431<br />
Η ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ<br />
ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΙΤΑΛΙΑΣ<br />
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΟ ΧΘΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ<br />
Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική<br />
(Ο. Ελύτης, Άξιον Εστί)<br />
Η παρουσία της Ελληνικής γλώσσας στη Νότια Ιταλία από την πρώτη κιόλας<br />
«ανακάλυψή» της τον ΙΗ´ αι., προσέλκυσε το ενδιαφέρον ερευνητών από όλη την<br />
Ευρώπη, με πρωτοπόρους τους Γερμανούς K. Witte και A. F. Pott, και με προεξέχοντα<br />
τον γλωσσολόγο και ρωμαϊστή G. Rohlfs, οι οποίοι, όπως ήταν άλλωστε το<br />
πνεύμα των καιρών τους, υπήρξαν ενθουσιώδεις ταξιδευτές και μελετητές του<br />
ιταλικού Νότου. Το ενδιαφέρον για το αξιοθαύμαστο αυτό φαινόμενο της διατήρησης<br />
της Ελληνικής γλώσσας σε ιταλόφωνο και απομακρυσμένο από την<br />
ελλαδική κοιτίδα της περιβάλλον, σήμερα – που το εκεί ελληνικό στοιχείο έχει<br />
σχεδόν εξαφανιστεί – επικεντρώνεται κυρίως στον τομέα των ελληνοϊταλικών<br />
πολιτιστικών σχέσεων και πολύ λιγότερο στην επιστημονική διερεύνηση της<br />
γλώσσας και του πολιτισμού. Το κατά τα άλλα θετικό γεγονός της ανάδειξης της<br />
«ελληνικότητας» του νότιου τμήματος της Ιταλίας, ακολούθησε ένα πνεύμα<br />
μαζικού ενθουσιασμού, το οποίο ευθύνεται για παρερμηνείες και λανθασμένες<br />
διαδόσεις τόσο στο θέμα της γλώσσας όσο και του πολιτισμικού χαρακτήρα των<br />
εκεί «ελληνόφωνων». Στη σύντομη ανακοίνωσή μας θα επιχειρήσουμε να συνοψίσουμε<br />
το θέμα που περικλείεται στην ονομασία «ελληνόφωνοι της Κάτω<br />
Ιταλίας», αποσαφηνίζοντας κάποιες παρερμηνείες και ανατρέποντας ενίοτε<br />
ισχυρισμούς με τους οποίους η παραπάνω ονομασία έχει φορτιστεί. Θεωρούμε<br />
απαραίτητο λοιπόν να αρχίσουμε ακριβώς με τη γεωγραφική και ιστορική<br />
τοποθέτηση του θέματος. Παράλληλα, θα προβούμε σε κάποιες παρατηρήσεις<br />
σχετικά με γλωσσικούς «μύθους» που συχνά πυκνά διαβάζονται σε λευκώματα<br />
και φυλλάδια ευρείας κυκλοφορίας. Πρόθεσή μας δεν είναι φυσικά να στηλιτεύσουμε<br />
το ενδιαφέρον που φιλόδοξοι ερευνητές και συγγραφείς επιδεικνύουν
Dom<strong>en</strong>ica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ<br />
ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΗ<br />
ΑΝΑΔΙΦΗΣΗ<br />
432<br />
καλοπροαίρετα, αλλά να συμβάλουμε στην καλύτερη γνωριμία με ένα θέμα που<br />
στο ξεκίνημά του αξιώθηκε τη μελέτη και τις φροντίδες πολλών σημαντικών<br />
επιστημόνων.<br />
Ξεκινώντας από ανατολικά και κατευθυνόμενοι προς νότια και δυτικά, πρώτος<br />
σταθμός μας στην ελληνόφωνη Νότια Ιταλία είναι η Απουλία (ονομασία που<br />
προέρχεται από το Puglia, γη των Apuli, οι οποίοι κατοικούσαν εδώ πριν από τους<br />
Ρωμαίους, και όχι από την Πούλια, τον αστερισμό). Οι εκεί ελληνόφωνοι είναι<br />
εγκαταστημένοι στην Terra d’Otranto – ονομαζόμενη και Grecìa sal<strong>en</strong>tina, από το<br />
ιστορικό τοπωνύμιο Sal<strong>en</strong>to –, η οποία διοικητικά υπάγεται στην επαρχία του<br />
Lecce. Πρόκειται συγκεκριμένα για τις εννέα κοινότητες 1 Calimera, Martignano,<br />
Zollino, Martano, Castrignano dei Greci, Melpignano, Corigliano, Soleto και<br />
Sternatia.<br />
Περίπου 5<strong>00</strong> χλμ. πιο νότια, πάντα από την πλευρά του Ιονίου, θα συναντήσουμε<br />
τον δεύτερο ελληνόφωνο θύλακα, αποτελούμενο από τις εξής κοινότητες 2 , που<br />
φέρουν έκδηλη την ελληνική προέλευσή τους: Vùa (Bova στα ιταλικά), με ετυμολογία<br />
από το αρχαιοελληνικό βούς «βόδι», ή Chora Fùndaca, δηλαδή Χάνδακας,<br />
καθότι επίνειο του Vùa, απ’ όπου η ονομασία Bova Marina Condofuri, από Κοντοχώρι,<br />
λέξη που εξελίχτηκε πρώτα σε condochori και στη συνέχεια σε condofuri (η<br />
κατ’ άλλους ετυμολογία από το λατινικό Condo Fures είναι εντελώς αβάσιμη)·<br />
στον δήμο Condofuri ανήκει το χωριό Gallicianò και ο οικισμός Amiddalìa<br />
(Αm<strong>en</strong>dolea) «η γη των αμυγδαλιών» στον δήμο Richudi (Rochudi), του οποίου<br />
η ονομασία εξηγείται με το ελληνιστικό ριχώδης «απότομος», ανήκει το Chorio<br />
tu Richudìu˙ δικό του Chorìo, τέλος, έχει και το Vunì (< μσν. βουνίον, «μικρό<br />
βουνό»), το «οχυρό των Ελλήνων» για τους Ρωμαίους (Roccaforte del Greco). Οι<br />
παραπάνω κοινότητες βρίσκονται στη νοτιοανατολική πλαγιά του όρους<br />
Aspromonte και αποτελούν την ιστορική Bovesìa, που διοικητικά ανήκει στην<br />
επαρχία του Ρηγίου της Καλαβρίας (Reggio Calabria).<br />
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μας αναφέρει ο Rohlfs, το 1949 οι ελληνόφωνοι<br />
της Καλαβρίας, ανέρχονταν σε 22<strong>00</strong> φυσικούς ομιλητές. Ο αριθμός αυτός<br />
ωστόσο, δεν απορρέει από μία επίσημη καταμέτρηση, η οποία μέχρι σήμερα δεν<br />
έχει πραγματοποιηθεί. Για τους δε ελληνόφωνους της Απουλίας, ανεπίσημες<br />
πάλι εκτιμήσεις κάνουν λόγο για 9<strong>00</strong>0 άτομα, που σήμερα όμως πρέπει να είναι<br />
πολύ λιγότεροι.<br />
1. Αποτελούν αντίστοιχους δήμους.<br />
2. Βλ. προηγούμενη σημείωση.
Η ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ<br />
ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΟΦΩΝΩΝ<br />
ΤΗΣ ΝΟΤΙΑΣ ΙΤΑΛΙΑΣ<br />
433<br />
Τις δύο ελληνόφωνες περιοχές διαχωρίζει κατ’ αρχήν η μορφολογία του εδάφους:<br />
πεδινή και άγονη η Grecìa sal<strong>en</strong>tina, ορεινή και δυσπρόσιτη η Bovesìa, με συχνό<br />
το φαινόμενο των φυσικών καταστροφών. Από ιστορική-πολιτική και οικονομική<br />
άποψη, παρά τη σημερινή σχετικά μεγαλύτερη ευμάρεια της οποίας χαίρει το<br />
Sal<strong>en</strong>to, στις δύο περιοχές επικρατούσαν κατά το παρελθόν οι ίδιες περίπου<br />
συνθήκες. Υπήρξαν, ως γνωστό, σπουδαία κέντρα εμπορίου και πολιτισμού κατά<br />
την αρχαιότητα, αλλά ήδη από τα βυζαντινά χρόνια άρχισαν να παρακμάζουν.<br />
Στη μεταβυζαντινή εποχή, με τη μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους στη<br />
Βόρεια Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη, η Bovesia και το Sal<strong>en</strong>to έγιναν δευτερεύουσας<br />
σημασίας φέουδα αλλεπάλληλων φεουδαρχών της Νότιας Ιταλίας, ενώ<br />
οι σημαντικότερες και αρχαιοπρεπείς πόλεις τους, η Bova, η Am<strong>en</strong>dolea, το<br />
Otranto και το Soleto, έχασαν τη στρατηγική και τη θρησκευτική τους σημασία<br />
και έπαψαν να συμβάλλουν στην εξέλιξη των σημαντικών ιστορικών και πολιτικών<br />
γεγονότων. Η γεωγραφική και η ιστορική ιδιαιτερότητα των δύο περιοχών<br />
αποτυπώνονταν ανάγλυφα στον τρόπο διαβίωσης των κατοίκων τους. Έτσι, στο<br />
παρελθόν οι μεν κάτοικοι του Sal<strong>en</strong>to ήταν ως επί το πλείστον αγρότες, οι δε<br />
κάτοικοι της Bovesia ασχολούνταν κυρίως με την εκτροφή αιγοπροβάτων, με την<br />
εξαίρεση φυσικά των κατοίκων του Vua και της Am<strong>en</strong>dolea, αφού οι δύο πόλεις<br />
– ειδικά η πρώτη – αποτελούσαν σημαίνοντα διοικητικά και θρησκευτικά<br />
κέντρα 3 .<br />
Σύμφωνα με κάποιους ιστορικούς (οι απόψεις ωστόσο διίστανται), περίοδο<br />
πολιτιστικής ανάτασης αποτέλεσε η διακυβέρνηση της Καλαβρίας και της Απουλίας<br />
από τους Βυζαντινούς, η οποία σε αυτά τα μέρη διήρκεσε ως τον ΙΑ´ αιώνα.<br />
Αναπόσπαστο μέρος της πρέπει να θεωρηθεί η δραστηριότητα των μοναχών του<br />
τάγματος του Αγίου Βασιλείου. Τα βασιλιανά μοναστήρια λειτουργούσαν ως<br />
κέντρα κοινωνικής οργάνωσης, αλλά και ως θύλακες για την καλλιέργεια και<br />
διάδοση της γνώσης και της τέχνης. Στα περίφημα scriptoria (Σπουδαστήρια) της<br />
Καλαβρίας, υπό την καθοδήγηση του Νείλου και του Ηλία του Καλαβρού, ανθίζουν<br />
οι σχολές «καλλιγραφίας», όπως αυτή του Rossano και του Reggio, οι οποίες<br />
δημιούργησαν σπουδαία παράδοση στη βυζαντινή τέχνη. Εξάλλου, στα<br />
μοναστήρια, καλλιεργήθηκε και άνθισε το κίνημα του νοτιοϊταλικού Ουμανισμού,<br />
εφάμιλλο της βορειοϊταλικής Αναγέννησης, το οποίο είχε ως εξέχοντα εκπρόσωπό<br />
του τον ποιητή και λόγιο Γεώργιο Καλλιπολίτη (Giorgio di Callipoli).<br />
Σήμερα οι ελληνόφωνοι είναι καθολικοί το θρήσκευμα, δεδομένου ότι η<br />
ορθοδοξία έχει εκλείψει τελείως ήδη από τον 16ο αι., με κάποιες ίσως χρονικές<br />
διαφοροποιήσεις από μητρόπολη σε μητρόπολη.<br />
3. Το Vùa συγκαταλεγόταν στις ένδεκα βυζαντινές διοικήσεις (ιταλ. diocesi) της Καλαβρίας.
ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ<br />
ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ<br />
ΤΩΝ ΔΥΟ ΙΔΙΩΜΑΤΩΝ<br />
ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ<br />
434<br />
Όπως σημειώσαμε στην αρχή της παρούσας ανακοίνωσης, η «ανακάλυψη» των<br />
ελληνοϊταλικών ιδιωμάτων – το grico της Απουλίας και το grecanico της Καλαβρίας<br />
– έγινε το 1821, όταν διαπιστώθηκε από μελετητές η επιβίωση ελληνικών<br />
γλωσσικών και πολιτισμικών στοιχείων. Ακολούθησε έντονη επιστημονική<br />
συζήτηση για την προέλευσή τους, η οποία συνοψίζεται σε δύο βασικές θεωρίες,<br />
τη «ρωμαϊκή» και την «αρχαϊκή», και οι οποίες διατυπώθηκαν από τον Ιταλό<br />
γλωσσολόγο Giuseppe Morosi και τον Gerhard Rohlfs αντίστοιχα.<br />
Σύμφωνα με την νεωτεριστική θεωρία, η οποία υποστηρίχτηκε από διαλεκτολόγους,<br />
βυζαντινολόγους και άλλους μελετητές των Μέσων Χρόνων (όπως οι<br />
B. Spano και G. Spadaro), τα ελληνοϊταλικά ιδιώματα εισήχθηκαν από «Ρωμιούς»<br />
στην Ιταλική Χερσόνησο κατά τις μεταναστεύσεις πληθυσμού που<br />
ακολούθησαν τα γεγονότα της Ανατολής (αβαρική, σλαβική και αραβική κατάκτηση,<br />
αγώνες των Εικονομάχων) και οι οποίες έφθασαν στην ακμή τους κατά<br />
τον Ι´/ΙΑ´ αι. Από την άλλη, η άποψη που εκφράστηκε κυρίως από τον G. Rohlfs<br />
και βρήκε σύμφωνους γλωσσολόγους όπως τον Σ. Καρατζά, υποστηρίζει ότι τα<br />
ιδιώματα αυτά αποτελούσαν επιβιώσεις της αρχαιοελληνικής διαλέκτου (στη<br />
δωρική ποικιλία της), που ομιλούνταν στη Νότια Ιταλία ήδη από την εποχή του<br />
αποικισμού της Μεγάλης Ελλάδας (Η´ αι. π.Χ.). Σύμφωνα με τους παραπάνω<br />
επιστήμονες, η διάλεκτος αυτή, συμβιώνοντας παράλληλα με το λατινικό στοιχείο,<br />
κατέστη δυνατό να διατηρηθεί ως τη σύγχρονη εποχή χάρη στην ανατροφοδότησή<br />
της από μετέπειτα μεταναστευτικούς πληθυσμούς. Για τη δε περιοχή<br />
της Απουλίας, την οποία μόνο το Ιόνιο Πέλαγος χωρίζει από τις ελλαδικές ακτές,<br />
φαίνεται ότι στην επιβίωση της Ελληνικής γλώσσας συνετέλεσε και η γεωγραφική<br />
γειτνίαση. Στην Καλαβρία, απεναντίας, η διατήρηση οφείλεται κυρίως στον<br />
παράγοντα της απομόνωσης, λόγω των ιδιαίτερων γεωγραφικών και ιστορικών<br />
χαρακτηριστικών της περιοχής.<br />
Η αρχαϊκή θεωρία, ειδικότερα, στηρίζει τις θέσεις της σε συγκεκριμένα στοιχεία<br />
που είναι κοινά τόσο στο ιδίωμα της Καλαβρίας όσο και της Απουλίας. Πρόκειται<br />
για χαρακτηριστικά αρχαιοελληνικής – και ακριβέστερα δωρικής – προέλευσης,<br />
τα οποία διαφοροποιούν τα νοτιοϊταλικά ιδιώματα από άλλες νεοελληνικές<br />
διαλέκτους και συνίστανται κυρίως σε:<br />
α) διατήρηση του δωρικού -α (π.χ. nasida αντί νησίδα),<br />
β) «παχιά» προφορά των διπλών συμφώνων (όπως στις λέξεις <strong>en</strong>néa «εννέα»,<br />
thámme «ίσως»),<br />
γ) επιβίωση του απαρεμφάτου (thelo cami αντί θέλω να κάμω) και<br />
δ) σχηματισμό του (αρχαιοελληνικού τύπου) υπερσυντέλικου με περιφραστικό<br />
τρόπο (λ.χ. immon cámonda αντί είχα κάνει).<br />
Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι, πλήθος λεξιλογικών κατά κύριο λόγο ενδείξεων,<br />
φέρνουν τα νοτιοϊταλικά ιδιώματα αρκετά κοντά σε ορισμένες διαλέκτους<br />
της Νέας Ελληνικής, συνηγορώντας μάλλον υπέρ της άποψης των «ρωμαϊστών».
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ<br />
Α. Παραδοσιακό δημοτικό τραγούδι<br />
Β. Η δοξασία της anaráda<br />
Γ. Σύγχρονο ποίημα<br />
435<br />
Ο χώρος που έχουμε στη διάθεσή μας δεν επιτρέπει να κάνουμε παρά μόνο απλές<br />
νύξεις στην πλούσια γλωσσική και πολιτισμική παράδοση των ελληνόφωνων.<br />
Πράγματι, ορισμένα ήθη και έθιμα είχαν ήδη συγκριθεί με αντίστοιχά τους στον<br />
ελλαδικό χώρο από τον κορυφαίο λαογράφο Νικόλαο Πολίτη. Χαρακτηριστική η<br />
δοξασία της anaráda, δηλαδή της κακιάς νεράιδας, η οποία είχε κατσικίσια πόδια<br />
και κατοικούσε στις όχθες των ποταμών. Όλα δείχνουν, όμως, ότι οι παραδόσεις<br />
αυτές ανήκουν όλο και περισσότερο στο παρελθόν, όπως και η γλώσσα άλλωστε,<br />
από την οποία χρησιμοποιούνται μόνο αποσπασματικές λέξεις και εκφράσεις,<br />
ανεπαρκείς πλέον για τις ανάγκες της επικοινωνίας στο σύγχρονο περιβάλλον.<br />
Αυτά τα ιδιώματα αποτελούσαν ανέκαθεν ένα ιδιάζον κράμα ελληνικής και<br />
ιταλικής γλώσσας, αλλά παρουσίαζαν σημαντική φθορά ήδη από το 18<strong>00</strong> και<br />
ήταν φυσιολογικό να εκλείψουν σχεδόν ολοκληρωτικά με τη διαμόρφωση πιο<br />
σύγχρονων κοινωνικών και οικονομικών δομών (μετανάστευση από την ενδοχώρα<br />
προς την παραλιακή περιοχή και τη Βόρεια Ιταλία, υποχρεωτική σχολική<br />
φοίτηση, ανάπτυξη τριτογενούς τομέα) από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αι.<br />
ως τις μέρες μας.<br />
Παραθέτουμε τρία κείμενα, τα οποία απεικονίζουν εύγλωττα όσα εκθέσαμε<br />
μέχρι εδώ, με εξαιρετικά, είναι αλήθεια, συνοπτικό τρόπο.<br />
Ilo, ilo, gwìka sìrma,<br />
Ya ton àyo Sarvaturi,<br />
Ya ton kòzmo, to f<strong>en</strong>gàri<br />
Ya «mmas addu kriatùri<br />
Ti δ<strong>en</strong> éχome na fài<br />
Fere χliàδa ce pòi pài 4 .<br />
I anaráδe íssa yinéče me ta póδya «še múla. Tin iméra estékai kliméne, ti vvradía evyénnai<br />
na fáu tu χχristyanú. Yá·fto sto Riχúdi ti vvraδía eklígai tim bórta stin Agriḍḍéa će ste pPláke,<br />
će ótu ećíne δ<strong>en</strong> esónnai mbéi sto payísi. I anaráδe epígai ankaváḍḍu sti rramíδa še savúći 5 .<br />
Áše nítta<br />
úllo tremulái<br />
kúnnete o foréa<br />
ti spingi te ppórte.<br />
4. Ιδού η μετάφραση στη νέα ελληνική: «Ήλιε, ήλιε, βγες γρήγορα, για τον άγιο τον Σωτήρα, για τον<br />
κόσμο, το φεγγάρι, για μας τ’ άλλα πλάσματα, που δεν έχουμε να φάμε, φέρε ζεστασιά κι ύστερα<br />
φύγε».<br />
5. Από τα Testi neogreci di Calabria, Taibbi, CARACAUSI 1959, σ. 3<strong>00</strong>-301.
Dom<strong>en</strong>ica MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ<br />
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ<br />
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ<br />
436<br />
Kané platéggwi<br />
kané p<strong>en</strong>séggwi<br />
kané ćumáte.<br />
Áše nítta<br />
úllo tremulái<br />
to neró tu Vasarró<br />
pái giréggwonda to réma.<br />
Áše nítta<br />
kané siddí<br />
pái ya to chorío<br />
na giréssi<br />
tikandí na fái.<br />
Áše nítta<br />
kúnnete i pígula<br />
pu me ti ffoní mávri<br />
kánni na šattí to xorío.<br />
Kané pistéggwi<br />
kané kléi<br />
kané šáddzete.<br />
Áše nítta<br />
úllo e’ sskotíδi<br />
će to xorío ’<strong>en</strong> avlépi.<br />
Áše nítta! 6<br />
Σήμερα, και στις δύο ελληνόφωνες περιοχές φαίνεται να υπάρχουν αντικειμενικές<br />
δυσκολίες στην προστασία αυτών των τοπικών ιδιωμάτων, ενώ το ενδιαφέρον<br />
εστιάζεται πλέον στη γνωριμία με τη σύγχρονη Ελλάδα και στην εκμάθηση<br />
της Νέας Ελληνικής. Πράγματι, οι τοπικές αρχές της Απουλίας και της<br />
Καλαβρίας, επωφελούμενες του άρθρου 6 του ιταλικού Συντάγματος αλλά και<br />
του νέου νόμου (1999) για τις γλωσσικές μειονότητες, οργανώνονται για την<br />
προβλεπόμενη εισαγωγή της διδασκαλίας της γλώσσας αυτής στα σχολεία, ίσως<br />
με τον απώτερο στόχο να ενταθούν οι πολιτιστικές ανταλλαγές με την Ελλάδα,<br />
κυρίως όμως για να δοθεί ώθηση στο τουριστικό ενδιαφέρον προς την άλλοτε<br />
Μεγάλη Ελλάδα. Με τους ίδιους στόχους λειτουργούν και τα νεοϊδρυθέντα<br />
Νομαρχιακά Ινστιτούτα Ελληνόφωνων Σπουδών στο Martano της Απουλίας και<br />
το Bova Marina της Καλαβρίας.<br />
6. Το κείμενο αυτό του ελληνόφωνου ποιητή Filippo Condemi από το Gallicianò αναδημοσιεύεται<br />
από το υπό έκδοση βιβλίο μας Nuovi testi in dialetto greco-calabro. Και η μετάφραση: Τη νύχτα | όλα<br />
τρέμουν | σαν ακούγεται ο βοριάς | που χτυπά την πόρτα. | Άλλος μιλά | άλλος σκέφτεται | άλλος<br />
κοιμάται. | Τη νύχτα | όλα τρέμουν | και τα νερά του Βασαρού | πάνε γυρεύοντας τη θάλασσα. |<br />
Τη νύχτα | ένα σκυλί | αλητεύει στο χωριό | για να βρει να φάει. | Τη νύχτα μια κουκουβάγια | με<br />
τη μαύρη φωνή της | κάνει τον κόσμο | να σκιαχτεί. | Τη νύχτα | άλλος πιστεύει | άλλος κλαίει |<br />
άλλος φοβάται. | Αλλά τη νύχτα | όλα είναι σκοτεινά | το χωριό δεν βλέπει, | τη νύχτα!
ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ<br />
G.A. CRUPI, La glossa di Bova, Jonica, Roma 1980<br />
A. FORMICA, P. MONTELEONE, La minoranza di lingua greca in Calabria: percorsi, segni e disegni d’insularità, Quaderni IRSSAE Calabria, Catanzaro<br />
1997<br />
Il Veltro 27 (1983): Le relazioni tra l’Italia e la Grecia, 1-2 g<strong>en</strong>naio-aprile καθώς και 2-3 maggio-agosto, Roma. Και τα δύο τεύχη του<br />
περιοδικού είναι αφιερωμένα στις σχέσεις μεταξύ Ιταλίας και Ελλάδας, με κείμενα φιλολόγων, ιστορικών και<br />
γλωσσολόγων όπως οι G. Pugliese Carratelli, Λ. Πολίτης, A. Greco, P. Canart, M. Μανούσακας, A. Τσοπανάκης,<br />
κ.ά.<br />
Α. ΚΑΡΑΝΑΣΤΑΣΗΣ, Ιστορικόν Λεξικόν των ελληνικών ιδιωμάτων της Κάτω Ιταλίας, Ακαδημία Αθηνών 1984-1993, 5 τόμοι<br />
D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, Poesia e oralità nei grecofoni della Calabria, Università L’Ori<strong>en</strong>tale, Napoli 1983<br />
D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, «Το ελληνοϊταλικό ιδίωμα της Καλαβρίας και οι θεωρίες για την προέλευσή του», Παρουσία του Συλλόγου<br />
Διδακτικού Προσωπικού Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, Η´ (1992), σ. 17-25<br />
D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, Proposta per un’indagine sociolinguistica nella grecofonia calabrese, Università La Sapi<strong>en</strong>za. Tesi di specializzazione,<br />
Roma 1990<br />
D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, «Ιταλοελληνική διγλωσσία. Το ελληνοκαλαβρικό ιδίωμα από μία νέα οπτική γωνία», στο A. RALLI, B.D. JOSEPH,<br />
M. JANSE (επιμ.), Proceedings of the First Confer<strong>en</strong>ce of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory (University of Patras,<br />
October 12-15, 2<strong>00</strong>0), Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα 2<strong>00</strong>1, σ. 216-231<br />
D. MINNITI-ΓΚΩΝΙΑ, (εισαγωγή, γλωσσολογική επιμέλεια, μετάφραση), Nuovi testi in dialetto greco-calabro, (υπό έκδ.). Πρόκειται για<br />
συλλογή κειμένων και μαρτυριών Ελληνόφωνων δημιουργών και ομιλητών από τις κοινότητες της Καλαβρίας,<br />
κυρίως από το Gallicianò, το Chorio tu Richudìu και το Bova. Τα κείμενα συνιστούν αποτέλεσμα προσωπικής<br />
έρευνας στην περιοχή και χρονολογούνται από την τελευταία εικοσαετία<br />
Ν. ΠΟΛΙΤΗΣ, Παροιμίες τ. Α´-Δ´, Βιβλιοθήκη Μαρασλή, Αθήναι 1899-1902<br />
G. ROSSI TAIBBI, G. CARACAUSI, Testi neogreci di Calabria, Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoell<strong>en</strong>ici, Palermo 1959<br />
G. ROHLFS, Historische Grammatik der unteritali<strong>en</strong>isch<strong>en</strong> Gräzität, Verlag der Bayerisch<strong>en</strong> Akademie der Wiss<strong>en</strong>schaft<strong>en</strong>, Münch<strong>en</strong> 1950<br />
G. ROHLFS, Calabria e Sal<strong>en</strong>to. Saggi di storia linguistica, Studi e ricerche, Rav<strong>en</strong>na 1980<br />
Α.Γ. ΤΣΟΠΑΝΑΚΗΣ, «I dialetti greci dell’Italia meridionale», περ. Il Veltro 27 (1983), σ. 109-120<br />
437
Change language