Ð¢Ð ÐÐÐ¢ÐÐ ÐÐÐ ÐÐÐ ÐÐÐ¢ÐÐÐÐÐÐÐ¬ÐÐÐ (ÐºÑÑÑÐ»ÑÑÑ)

6 2 9 1 1 3 1 

АЛА 

А44 

Алиев Б., Жунюбе*ков П. 

ТРАКТОРЛАР МЕН 

АВТОМОБИЛЬДЕР 

(курылысы) 

Алматы 2005

0 •// 09. kjrfq 

#g o 3 I# ' 

K.cq ( f . йгРга и с т т ш м . 

94)02.12 OPv*®1***!0! 4\.| 

629.113 568768 

A44 Алиев Б. 

Тракторлар мен автомобильдер 


2005 2400.00 

1£0.Од. klf«r)-4pf. 4 с£ 

1 6 .CH.I0 КЯ"

т 

АЛИЕВ Б., ЖУН1СБЕКОВ П. 



(куры лысы) 

Крпикртан Республикасыныц 

Бшш жопе гылым министрлт 

“Агроинженерия ” мамандыгы бой ыниш 

бШм берепйн жогары оку орындары Студенттерте 

арналтн окулык; pemtude пайдалануга рук/cam oepdi 

Алматы 

“ НЛЗ-9” Ж Ш С, 2005

Б Б К 39.34+39-33 я 73 

А 44 

А 44 

Алиев Б., Жушсбеков П. 

Тракторлар мен автомобильдер (щрылысы). 

Агроинженерлш мамандык, алушы студенттерге 

арналган.— Алматы: “НАЗ-9” ЖШС 2005.—360 бет. 

ISBN 9965-749-36-1 

Бул окулык жогары оку орындарына арналган 

окулыктар мен оку-эд1стемелж одебиетп эз1рлеу, мемлекеттйс 

тшге аудару, басып шыгару жене сатып алу 

бой ын ша республикалш ^дорирсш н жен^мпазы болып 

табылады. ------ ‘О & ф '~TZ> £ -------- 

Окулыкта тракторлардын, автомобильдердщ жэне 

олардыц двигательдершщ турлер1, курылысы, жумыс 

npHHimrrrepi туралы егжей-тегжейл! тусшнс бершеда. Ш тата 

келпригген мол1меттер осы мамандыккд арналган мемлекегпк 

стандарттар мен оку жосиарында каралган 

моселслерд1 толык камтиды. Корсетигген мал1меттер 

Kaiipii машиналарда колданыльт журген, п ш м мен 

течниканын жетЧслктерше суйене отырып жасалган 

механизмдер мен крндыргылар болып табылады. 

Сондыктанда бул окулык инжснерл1к мамандык 

алушы студенттер гана ем£&--дбмяауылшаруашылык 

саиасында 

ннжшерлерге де колдану 

уш!н усыншй 1ы.атынд„ ы ПМУ-Д»Н 

Академик С.Бейсембаев| 

32010110000 

атындагы гыпым* 

00(05)-05 

>К 39.34+39-33 я 73 

ISBN 9965-749-36-1 

К1ТАПХАНАСЫ1 

)“НАЗ-9” ЖШС, 2005

AJIFbl C 0 3 

Ж алпы трактор мен автомобиль тарихы ежелден 

басталады . Онын; ж алпы м агы н асы “ Т ар ту ” ж опе 

“б зд ш н ен ж уредГ деген м аш а дан туындаган. Я т и , 

адам баласы ез жумысы н жёщ лдетумен катар ош м - 

д ш п н артты ру yuiin кептеген гадешстердвд нотижесшде 

трактор мен автомобиль жасалган. K,a3ipri танда 

автомобиль к о л т п а з б1рде-б!р тасымалдау жумыстары 

аткарылмайды иемеее гракторсыз б 1рде-б!р ауыр жумыс 

к'тслмейдь Сопдыктанда олардын халы к шаруашылыгыида 

алатын орны ерекше. 

Тракторлар халык шаруашылыгында сап алуан rypjii 

жумыстарды аткарады. Осыкан байланысты олардыц 

да сап алуан турлер! болады . С олай бола турса да 

олардын жумысын, куры лысып орта к 6ip жуйеге келripyre 

болады. Сол сиякты халы к ш аруаш ы лыгы нда 

автомобильдерд] торт турл1 жагдайга пайдаланады. Олар 

ауыр жуктерд1 тасымалдау, контеген ж олауш ыларды 

тасымалдау, кетак орны на пайдалану ж эн е спорттьтк 

макса ггарда колдапу. Осындай халы к шаруашыльн ында 

пайдаланудьщ oprypjiijiiri дс автомобиль турлерппц де 

ортурл! болуын гудырады. Дегснменде олардын, аздаган 

олеш ел1ктсрш е карам астан, уксасты ктары да толып 

жаты р. С онды ктанда бул о кулы кты ц алды на койкан 

максаты — сол a втомобильдердiн, уксас касиеттер! мен 

ерскш елж терш е к е щ >1 аудару болып табылады. 

Бгддщ республнкада Ko6inece бурынгы одак кенпде 

ш ьпарм лган тракторлар мен автомобильдер кои 

таралган. Сондыцтанда солардын, курылысыпа кеб i ре к 

токталуга тура келедь Ырак, олардыц баска да турлершде 

кеедесстш ерекшелйсгерге коцит бнлшедь Онын 

устше, автомобильдердщ колданылуыиа байланысты, 

ортурлшп окулыкты курделенд1редк Дегенмснде ueri iri 

t)ip автомобильдщ Tuicri 6ip механизмшщ жумысына, 

курылысыпа срскше талдау жасалу аркылы баскаларыи 

да тусшу опша киындык ксл1 чрмейд1 деи автор 

сенедк 

3

I. ТРАКТОР М ЕН А В ТО М О БИ Л ЬД ЕРД Щ 

TYPJIEPI М Е Н Ж Л Л П Ы ^У Р Ы Л Ы С Ы 

1.1. ТРАКТОРЛАРДЬЩ TYPJIEPI 

У Ауыл шаруашылыгында колданылатын тракторлар 

ор турл1 корсетк1штер1 бойынша б1рнеше турге 

белшед1. Осы принциппен б ел ш т, 6ip топка жататын 

тракторлар турлерш щ касиеттер1 дс б1рдей 

болады. 

Тракторлар еы, алдымен аткдратын жумыс турше 

карай ушке болшедк а) жалпы жумыска арналган 

тракторлар; б) универсалды-катараралык трактор; в) 

арнаулы трактор. 

Жалпы жумыска арналган тракторлар ауыл шаруашылыгындагы 

непзп жумыстарды аткарады. E ip a K 

олармен ос1мд1ктщ катараралыгынд агы жумыстарды 

журпзуге болмайды. Ce6c6i, олардын табандары жалпак 

жоне ара кашыктыктары туракты болады. Ал 

универсалды-катараралык тракторлармен ауыл шаруашылыгындагы 

непзп жумыстармен коса ес1мд1ктщ 

катар аралыгындагы жумыстарды да аткаруга болады. 

Сондыктан оларды “универсалды” деп атайды. 

Бул тракторлардьщ журпзпш мушелершщ (денгелектер, 

шынжыр табандар) табаны еам дж кдтараралыгына 

сиятындай ж щ ш кс e T in жасалынып жэне 

трактордын келденен багытымен елшенгендеп ею 

журпш MYшeлepiнiн ара кашыктыгын езгертуге болады. 

Осыларды косы мша олардьщ жолдык санылауы 

(жер 6eTi мен трактордын ен темен орналаскан 

белшнщ ара кашыктыгы) ес1мд1ктерд1 закымдамайтын 

шамада болуга тшс. Арнаулы тракторлар ауыл 

шаруашылыгындагы H e ri3 ri 6ip жумысты гана аткара 

алады. Буган бау-бакшадагы немесе ЖYзiм ecipyдеп, 

макта есгрудеи жумыстарды гана «стейтш тракторлар 

жатады. 

4

Тракторларды тарту кушше карай б1рнеше топка 

боледь бул топ олардын класы болып табылады. 0p6ip 

класка б1рнеше маркалы тракторлар юредь 6ipaK олардьщ 

калыпты тарту куштер! сол класта керсетшген 

шамадагыдай болады. Ол кластар мынандай: 6, 9, 14, 

20, 30, 40, 50, 60 кН. Тракторлардьщ класын ютелетш 

жумыстьщ ауырлыгына байланысты тандап алады. 

Жогарыда аталган керсеткштерш ен баска тракторлар 

курылысына карай да 6ipHeme топка бол1- 

недь Ж урпзпш мушелержщ турше карай денгелеки 

жопе шынжыр табанды тракторлар болады. Ал тулгасыньщ 

курылысына карай рамалы, жартылай рамалы 

жоне рамасыз тракторлар деп белшедь К,урылысына 

карай топталган тракторлардыц аттары олардын, 

H e r i 3 r i касиеттерш корсететшд1ктен оларга 

косымша T yciH iK берудщ кажен жок- 

Тракторлардьщ осы турш е байланысты н еп зп 

маркасы шыгарылады да, оларга TMicTi озгертулер 

енпзу аркылы модификациялары жасалынады. Модификацияланган 

тракторлардьщ Heri3ri техникалык 

корсетюштершщ базалык маркасыньщ корсетюштерш 

ен онш алы кты айырмаш ылыгы болмайды. 

Теменде соларга кыскаша TyciHiK берищщ. 

1.2. ТРАКТОРЛАР МОДИФИКАЦИЯСЫ 

Класы 6 кН тракторлардьщ непзп базалык маркасыньщ 

6opi Т-25А Владимировск трактор заводынан 

1973 жылдан 6epi шыгарылады. Бул универсалды-катараралык 

трактор жэне жемю ecipyre, шоп 

жинауга, мал фермалары мен транспорт жумыстарын 

аткаруга арналган (двигател1 ауамен салкындатылады). 

Металдан жасалган кабинамен гидрофикациялан 

ган T ip e rin i ьлгекпен, диф ф ерен ц иалды 

6ipiKTipeTiH механизммен жабдыкталган. Осыган 

косымша реверст! (жылдамдык багытын езгертюш) 

механизм койылган. Жумыс TypiHe карай трактор- 

5

дьщ eid доцгалагы арасындагы ара кашыктыгын, 

жолдык санылауын жоне базасын озгертетш кондыргы 

бар. 

Осы кластагы трактордын мынандай модификациялары 

шыгарылды жэне олардыи базалы к 

моделшен темендегщей айырмашылктары бар. Маркасы 

Т-16 М ездишен журетш щассил] Т-16ММЧ 

шай плантациясы жумыстарына арналган, кун кагар 

тент кана орнатылган; Т-25АЗ — кабинасынын каркасы 

ете 6epiK eTin жасалган; Т-25А1 — жогары 

клинерсп (ауырлык нуктес! ете томен орналаскан); 

Т-25М Г — тауда журетш шасеиш жэне онын тулгасын 

автоматты гурде келденен багытта устап туратын 

кондыргысы бар. Осы корсетш ен озгерктен баска 

механизмдер! базалык модельд1к1мен б1рдей. 

Класы 9 кН тракторларынын Heri3ri базалык 

модеш Т-40М, Липецк трактор заводынан 1973 жылдан 

6epi шыгарылып келеда. К,атар аралыгы енделетШ 

есшд!ктерд1 ecipy мен жинау жумыстарына, мал фермаларында 

жоне траспортта пайдалануга арналган 

трактор. Двигателе ауамен салкындатылады жоне 

коптеген болшектер1 Т-25А тракторынын двигателшик1мен 

б1рдей. Трактордын рулше гидравликалык 

кушейтк1ш койылган жоне гидрофикацияланган 

T ipK ey шгепмен жабдыкталган. Бульдозермен, шуцкыр 

казгышпен жэне эртурш тиепштермен жумыс 

ютей алады. 

Бул трактордын мынандай модификациялары 

шыгарылады: Т-40М - алдьщгы оське де жетекип 

денгелек орнатылгандыктан денгелек схемасы 4x4, 

онын ет1мдинп арттырылган; Т-40 AM - теменп 

клинерст!, келбеул! беткейлердеп жумысты аткаруга 

арналган; Т-28х4 Ташкенттщ трактор заводы шыгарган 

макта ecipy жумыстарын орындайды. 

14 кН класты тракторлардьщ ек1 турл1 базалык 

модел1 бар. BipiHmici — МТЗ-80, 1974 жылдан 6epi 

Минск трактор заводынан шыгады. Бул трактор 

6

бурын шыгарылган МТЗ-50 тракторыньщ ете жак,- 

сарты лган м одель К еп теген эксплуатациялы к, 

KepceTiciiiiTepi жвншен МТЗ-80 тракторы шетелдердщ 

ец тандаулы тракторларымен сойкес келедь Оныц 

6ip Q3i 20 турл1 машинамен жумыс ютей алатындыгынын, 

03i-aK, трактордьщ артыкшылыгын долелдещц. 

МТЗ-80 тракторы универсалды-катаралык жэне 

ауыл шаруашылыгында кездесетш жумыстардыц барлыгын 

да аткара алады десе де болады. Оньщ мына 

темендегщей модификациясы шыгарылады. МТЗ-82 

—ет1мдшп жогары, децгелек схемасы 4x4, алдыцгы 

оське козгалыс автоматты турде бершед!, е й доцгалак 

аралыгында жогары уйкелкл!, взднш ен 6ipiK- 

TiplneTiH дифференциал койылган; МТЗ-82Н теменгч 

клинерсп; МТЗ-82К келбеулт 20° беткейдеп жумыс - 

тар ушш; МТЗ-82Р Kypiiu ocipy жумыстары ymiH; 

МТЗ-82Х макта ocipy жумыстары ymiH пайдаланылады. 

Бул кластыц екшип базалык модел1 ЮМЗ-6Л. 

Оны Днепропетровск каласындагы оцтустж механикалык 

завод шыгарады жэне универсалды-катараралык 

жумыстарга арналган. Бул трактор МТЗ-80 тракторы 

орындайтын жумыстардыц кепш ш пне жарай 

беред1, тек двигатель куаты 45 квт кана болгандыктан 

ош м дш п одан темендеу болып келедь 

Класы 20 кН тракторыньщ Т-70С маркасы шыгарылады. 

Муны Кишинев трактор заводы непзшен 

кант кызылшасы плантациясыныц жумыстарын аткаруга 

арнап 1975 жылдан бастап шыгарып келедь 

Бул бурынгы куаты аз Т-54С, Т-38М тракторларыныц 

орнына колданылады жэне оларга Караганда 

ош мдш п 27% артык. Осы кластагы тракторлардьщ 

екеу! де шынжыр табанымен жабдыкталган. 

Осы трактордьщ ДТ-75М моделш Павлодардыц 

трактор заводы шыгарады. Оган куаты 66 квт болатын 

А-41 двигател1 койылган. Соныц есебшен бул 

модификацияныц ош мдш п ДТ-75-ке Караганда 11% 

7

артык,- Келешекте осы модельщ жаксартып, двигатель 

куаты 90 квт ДТ-75МН модели шыгарылмак- 

30 кН класындагы трактордьщ Heri3riciHe Т-150 К 

доцгелект! тракторы жатады. Оган трубокомпрессоры 

бар двигатель койылып, онын, куаты 120 квт 

дейгн жетюзшен. Жалпы агрегаттарыньщ орналасуы 

баска тракторларга Караганда езгеше. Ойткеш, оган 

ортасынан топсамен жалгастырылган жартылай рамалар 

колданылгандыктан, оньщ курылысына едоу1р 

озгешел1Ктер снген. Осыган косымша трансмиссиясында 

жылдамдык, берийсш тракторды токтатпай-ак 

алмастыратын берш с корабы бар. 

Т-150К тракторынын мынандай модификациялары 

жасалады; Т-150К М , двигатель куаты 150 квт. 

жетаазшпен; Т-157 —орман шаруашылыгы уцын карагай 

таситын T y p i; Т-158 OHaipicreri жалпы жумыска 

арналган. 

Харьков трактор заводы ны н тагы 6ip Heri3ri 

OHiMiHe Т-150 маркалы шынжыр табанды трактор 

жатады. Онын да коптеген озгешелйсгер1 бар. Непзп 

озгешелжтерже op6ip шынжыр табанга двигатель 

куатын жеке-жеке жетюзетшд!ин жаткызуга болады. 

Ол |& ш ек! агынды берш с корабы орнатылган. 

Осындай озгешелжтщ нотижесгнде тракторды буратын 

механизм мулде карапайым е т т жасалган, ягни 

тракторды буру ушш берш с корабындагы 6ip 6uiiKTi 

токтатса болганы. 

Класты 40 кН тракторынын непзп базалык. модели 

жалпы жумыска арналган Т-4А маркасы. Оны Алтай 

тракгор заводы (Рубцовск каласы) шыгарады. Айтарлыктай 

ерекшел^п жок,. Т-4АП-1 модификациясы 

OHflipicTeri жумыстарга арналган; ТТ-4 орман шаруашылыгында 

карагай тасу, ал ВТМ-4 карагайды жыгу, 

тасу жумыстарын орындайды; TMJI-110 (TMJ1-4) 

мелиоротивтж меншнсп кысымы 2 н/см2 шамасына 

дейщ азайтылган. 

Класы 50 кН тракторларындагы непзп базалык 

8

модельдер ауыл шаруашылыгына, ап модификациялары 

ещцрюке арналган. Heri3ri базалык, моделше 

Ленинградтагы Киров атындагы трактор заводы шыгаратын, 

жалпы жумыска арналган, оцделетшдер 

ауданы улкен шаруашылыктар упйн колданылатын 

доцгелеюп тракторлардыц К-700А жене К-701 маркал 

ары жатады. 

К-700 А маркасында 8 цилиндрл1, трубокомпрессорлы, 

куаты 150 квт. двигатель орнатылган, ал 

К-701 маркасына 12 цилиндрлЦ куаты 220 квт трубокомпрессоры 

жок двигатель койылган. Олардын 

да курылысына баска кластагы тракторларга караганда 

коптеген техникалык жацалыктар енпзшген. 

Heri3riciHe ж щ щ келе жатып жылдамдыкты алмастыратын 

корап пен езд тн ен 6 ip iK T ip u ie T iH децгелек 

аралык дифференциалды жаткызуга болады. К-702 

модификациясы енд1р1степ жалпы ж умыска, ал 

К-703 орман шаруашылыгына арналган. Бул класс 

бойы нш а двигатель куаты 370 квт жетк1з1лген, 

К-710 маркасы келешекте шыгарылмак- 

1.з. т р а к т о р д ы н , ж а л п ы к у р ы л ы с ы х / 

Ауыл шаруашылыгына арналган тракторлар мынандай 

H e ri3 ri бел1ктерден куралады: двигатель, 

трансмиссия, журпзпш бел1к, баскару механизмдер1 

жоне косалкы жабдыктар. Олардыц оркайсысы эр 

турл! кызмет аткаруга арналган (1.1- жэне 1.2-суреттер). 

Двигатель непзп куат кез1 болып табылады. Ол 

жанган отыннан алынган жылу энергиясын тракторге 

журпзуге керегач механикалык энергияга айналдырады. 

Энергияны 6ip турден екшпп турге айналдыратын 

двигатель кондыргыларыныц Шрнеше 

турлер1 бар. Олардыц 6ipi электр куатын, eKiHmici 

судыц немесе желдщ агындык энергиясын жоне т.б. 

9

энергиями механикалык энергияга айналдырады. 

Bipaic. солардын, ш ш д е п ец к,олайлы Typi жылу 

двигательдер!. Оларды жанган отыннын жылулык, 

энергиясын механикалык энергияга айналдыратындыктан 

жылу двигательдер! деп атайды. 

Жылу двигательдер1 1 ш т е н жэне сырттан жанатын 

д в и г а т е л ь д е р болып е к й 'е бшинедь Сол екеушщ 

кэп таралган rypi п п т е н жанатын двигательдер. 

Ce6e6i, олардын баскаларына Караганда кептеген артыкшылыктары 

бар. 1штсн жанатын ^ в и г а т е л ь д е р д щ 

©3i жумыс принциптерше карай ею турге белшед1 

Олар: дизельщ жэне карбюраторлы двигательдер. Ауыл 

шаруашылыгы тракторларында тек дизeльдi двигательдер 

колданылады. 

Двигательден алынган механикалык куатты трактордын 

жур1с болш не жетюзетш механизмдерд! 

трансмиссия деп атайды. Ол непзшен мынандай 

мшдеттер аткарады. Двигательден алынган айналдыру 

момент! жYpic денгелектерш айналдыруга керекп 

моменттен б1рнеше есе аз болгандыктан, трансмиссияньщ 

кемег1мен двигательдщ айналдыру моментш 

журпзпш денгелекке б 1 р н ё ш е есе арттырып жетюзедь 

Жумыс к е з ш д ё тракторга тусетш куш аткаратын 

жумыс турже байланысты азайып немесе к в б е й ш 

отырады. Сол куш азайганда трактордын ж у р 1С жылдамдыгын 

арттыру немесе керюжше болганда жылдамдыкты 

азайту кызметш де трансмиссия аткарады. 

Ол уийн жылдамдыкты езгертваш арнаулы корап 

колданылады. Осыларга косымша, трансмиссия двигательден 

алынган куатты алдымен трактордын 

узындык багыты бойынша, содан кейхн жур1с денгелектерше 

колденен багытта бурып беру кызметщ 

аткарады. 

К,урылыстарына карай трансмиссия да бфнеше 

турге болшед1. Олардьщ непзплер1 механикалык, 

гидромеханикалЫк, электромеханикалык жэне т.б. 

Тракторларда кебшесе механикалык трансмиссия, тек 

Ю

кейб|реулершде гана гидромеханикалык немесе электромеханикалык, 

трансмиссиялар колданылады. Сол 

ce6eriTi теменде механикалык трансмиссиялар туралы 

аныктамалар бертедк 

Жургс б е л т тракторды жер бет1мен козгалту 

кызметш аткарады. Ол журпзпш муше мен тулгадан 

ту рады. Трактор тулгасына рама, жартылай рама 

немесе жогарыда айтылган механизмдердщ кораптары 

жатады. Сондыктан да тракторларды тулгасынын 

турше карай рамалы жэне рамасыз тракторлар деп 

беледь Трактордын барлык механизмдер1 осы тулга 

аркылы бектледк 

Ж урпзпш мушелер курылысына карай денгелект1 

жэне шынжыр табанды болын eKi турге бвлшедь 

Денгелект1 журпзпш мушелер уипн кебшесе пневматикалык 

шиналар колданылады. Олар ею-екщен 

6ip оське бектлед1 де журпзпш бел1кт1 курайды. 

Двигательден куат алуына байланысты жетектеупп 

жэне жетектелупи доцгелекгер болады. Жетектеуш! 

денгелектер трансмиссия аркылы двигательмен жалгасады. 

Сондыктан да олар жумыс кезшде двигательден 

айналыс алады да, жермен uiiHicin, трактордын 

тарту кушш тугызады. Осы жетектеупп денгелектердщ 

санына байланысты тракторлар еллмдипп 

1,1-сурет. Денгелекп трактордын жалпы курылысы: 

1-баск.ару денгелектер!; 2-алдынгы бедцеме; 3-двигатель; 4-LniHicy муфтасы; 

5-басты 6epijiic; 6-сонгы берш с; 7-т1ркеме; 8-к,озгалтк.ыш децгелек; 

9-дифференциал; 10-бершс к,орабы. 

11

1.2-сурет. Шынжыр табанды трактордын 

жалпы курылысы: 

1-багыттагыш децгелск; 2-двигатель; З-iniHicy муфтием; 4-карда иды 

6epi)iic; 5-жулдыэша; 6-планетарлык механизм; 7,Х-т1ркеме; 9-сонгы 

6cpiiiic; Ю-басты 6epinic: 11-6epinic корабы: 12-шынжыр сабан. 

калыпты нсмесе жогары деп б о тй еди 0 т1 м д щ т 

калыпты тракторларда жетектеуип донгелектерже де 

двигательдсн куат беригсе, онда етчмдшш жогары 

трактор болып табылады. 

Тракторлардьщ алдьщгы ociHe бек1т1пген децгелектер 

когнлшк жагдайда, багыттаушы денгелектер 

кызметш аткарады. Солардын трактор тулгасына 

карагандагы орналасу жагдайын озгерту аркылы 

трактордьщ журк: багытын озгертедь 

Шынжыр табанды журпзгхш мушелер жетектеуип 

донгелекпен (жулдызшамен) winicin туратын шынжырдан 

куралады. Жетектеуип денгелек айналган 

кезде оз1мен 6 ip re шынжырды да айналдырады. Ал 

шынжырлар, TipeK децгелектер1 аркылы жерге т и т 

тургандыктан, омы мен ишиске келед1 де, трактордын 

тарту кушш тугызады. 

Баскару механизм дер1 тракторды н жогарыда 

корсетшген бол1ктер1нщ жумыстарын баскаруга арналган. 

Олар кобшесе ишЙ1 туткалар немесе гидравл 

и калы к механизмдерден куралады. 

12

К,осалк,ы жумысшы бел^ктерге трактордын TipKey 

немесе аспалы саймандары, тракторшынын жумыс 

орны (кабинасы) жоне тагы сол сияктылар жатады. 

Олар Ke6iHece Heri3ri белжтердщ кызметш жаксарту 

ушш жоне баска косалкы кызметтерд1 аткаруга арналган. 

1.4. МОТОБЛОКТАР МЕН ШАРЫН ТРАКТОРЛАР 

Е/пм1здщ ауыл шаруашылыгы нарыктык экономикага 

KemyiHe байланысты бурынгы ipi шаруашылыктардын 

орнына KiuiiripiM шаруашылыктар пайда 

болды. Ал ол шаруашылыктарда ес]мдж ощпру мен 

мал куту жумыстарын механикаландыруга арнаулы 

шагын куралдар кажет болды. Сол ушш кеш нп жылдары 

ел1м!здщ ауыл шаруашылыгында сол жумыстарды 

механикаландыруга колданылатын шагын машиналар 

пайда бола бастады. 

Жумыс келем1 шактаулы шаруашылыктарда колданы 

латы н эн ерги ялы к куралдарды аткараты н 

жумыстарына жэне турлерше карай eKi топка белуге 

болады. Оларды мотоблоктар жоне шагын тракторлар 

деп атайды. Мотоблоктар дегешмгз арнаулы двигатель 

крндыргысымен жабдыкталган 6ip ocbTi машиналар. 

Енд! осы двигатель энергия кезш жасап 

беред! де оган ортурл1 жумыска арналган куралдар 

1ске косылады. Ол ушш сол двигательмен жалгастыра 

алатын ортурл1 икемипктер колданылады. 

Шагын тракторлар деп тарту купи 2- кН-нан аспайтын 

eKi осыч кшп тракторларды атаймыз. Олардын 

баска жогарыда айтылган тракторлардан айырмашылыгына, 

тек барлык механизмдер1 мен тораптары 

KiuiiripiM етш жасалгандыгы гана жатады. Бул 

тракторлар да келем1 аз гана шаруашылыктардагы 

барлык жумыстарды механикаландыра алады. Ол 

уцпн оларга арнаулы т1ркемел1 немесе аспалы eTin 

13

жаеалган бгрнеше ауыл нгаруашылык машиналары 

болады. 

ШздШ; ел1мпдщ ауыл шаруашылыгында осындай 

мотоблоктар мок шагын тракторлардын коб1рек таралган 

r/pjiepi олар бурынгы Кецсс уюмётд кезшдеп, 

KCiiinii ГМД елдерптде жасалынып ш ыккан турлерь 

$1 i/u теменде солардьщ ерекш елттерш е жопе тех 

никалык, cnriai чамаларына кыскаша токталамыз. 

1.4.1. Мотоблоктар 

М ТЗ-0,5 мо1Х»блогы М пнскннн фактор гаводыпма 

шыгарылады жэне ол мотоблоктардьщ ауыр турше 

< салмагы 100 кг артык ) жатады. Онын жуммешм 

жылдам н-пы кед молшерде о н ер е алатындыгына 

байланысты онымен кептеген ауыл ш аруаш ылмк 

кумыстарын агкаруга болады Куат iuiy 6uiiri аркылы 

а ш к усактаг ыштар снякты ту рак, ты машиналарцы 

icKe к,оеуга болады. Жол журепн сацылауынын 

KBHTiri (300 мм) тасымалдау жумыстарын, оимдгктердщ 

катара рал ьиы н о нд суд i агкаруга муммн;нк 

перед!. Берш с траисмиссиясындагы ре вереи ivri мехами 

(м барлык берш ете трактордын алдына немесе 

артына жалгастырылган машиналармсн жумыс ici’eyie 

жагдай жасайды. 

Мотоблок двигательден, Lntiicy муфтасинап. ttepi- 

Jiic корабынап, басты беринстен, oipiKTtpiri тастайтын 

кондыргысы бар диффереициалдап, сонгы берЬпстен, 

куат ал у бишчнен жоне баекару жуйесшен куралган. 

Мотоблокка торт такчылы, карбюрагорды, ауамеп 

. алкыпдат1»1латын 6ip нилипдрлг УД-15 маркалы двигатель 

м'лдаш.икшы. Ол гпши-шатунды жэне rat чарату 

механшмдершеи, майлайтыи, корекгеидгретш, 

садкыпдататыи, тугандыратын жпие оталдыратын 

жуйелермеп жабдыкталган. Олардын, курылысы мен 

жумыс icrey жоллары кзддми осы еиякты двигатель 

4

дерден айырмашылыгы жок, жэне техникалык сипаттамалары 

1.1-кестеде керсетшген. 

Трансмиссиясында uiiHicy муфтасы бар. Ол коп 

дискалы, туракты косылып туратын, май imiHfle 

жумыс ютейдь Оны ажырату колмен аткдрылады. 

Бершс корабы туракты косылып туратын шестернялармен 

жабдыкталган. Ол алга карай торт, артка к,арай 

eKi берш еп кдмтамасыз етедь Оньщ устше айналдыру 

багытын Kepi езгертетш реверси механизм колданылган. 

Басты берш с конусты шестернялардан 

турады. Онын жетеюш шестернясы берипс корабынын 

екйшн бшшмен 6ipre жасалган. Жетектелуцп 

шестерня дифференциалдын корабына беютшген. 

Дифференциал бурылыс кезшде ер децгелекке oprypni 

жылдамдык бередь Мотоблоктыц децгелектершщ 

ыгысуы кебейш, тыгыла бастаган кезде дифференциалды 

6ipiicripin тастайтын кондыргы колмен баскарылады. 

Сощы бершгс ею цилиндрл1 шестернялардан 

к,уралган. Соцгысына жетекш1 денгелек бекшледь 

Куат алу бшш двигательдщ калыпты айналысы 

кезшде минутьша 1000 айн алые жасайды. 

Мотоблок ПЛ-1 аспалы плугымен, КР-70 культиваторымен, 

ОК-2 туптегпппен, БН-90 тырмасымен, 

ПХ-0,5 т1ркемес1мен жене КН-1 шеп шапкышпен 

агрегатталады. Мотоблоктыц техникалык 

керсетюштер! 1.2-кестеде керсетшген. 

МБ-1 мотоблогы. Пермь каласындагы “Моторостроитель" 

ещйрютйс б1рлестйгшде шыгарылады. Ол 

мотоблоктардыц орташа турше (салмагы 100 кг деш 

н) жатады. Оныц ерекш елш децгелектер1 мен 

рульщ алып тастаганнан кей1н жецш машинаныц 

арткы жук белшне сиьш кетедц. Мотоблок двигательден, 

белдпеп берийс механизмшен, редуктордан, децгелектерден 

жене рульдйс механизмнен куралган. 

Мотоблокта ДМ-1 маркалы терт тактылы, карбюраторлы, 

ауамен салкьщцатылатын 6ip цилшедш 

двигатель колданылган. Двигатель курылысы жогар- 

15

"м айтьш гаи м*>тобл

К1ТАПХАНАСЫ 

гательдер сиякты. Heri3ri техникалык, керсетюштер1 

1.1 -кестедс керсетшген. 

Мотоблоктыц трансмиссиясы ш ш су муфтасынан, 

берийс корабынан, басты бершстен жоне куат алу 

биигшен к,уралган. Мундагы mimcy муфтасы да кеп 

дискалы май куйылган ьщыста жумыс кггейдь Bepuiic 

корабы ек! сатылы: 6ipiHiuici ошмдж кутш, баптау 

кезшде колданылатын жумысшы жылдамдыгы да 

eKiHLuici жол журетш жылдамдык. Мотоблоктыц техиикалык 

KopceTKimTepi 1.2-кестеде келачршген. 

М-3 мотоблогы да жогарыда айтылган мотоблоктар 

сиякты THicTi маш иналармен агрегатталады. 

Муныц барлык тораптары озара тецеепршш койылгандыктан 

оны буру немесе баскару кез1нде жецш 

болады. 

«Супер-610» Кутаиси мотоблогы. Бул мотоблок 

Кутаисидщ шагын тракторлар заводында жасалган 

жоне ол орташа мотоблоктар катарына жатады. Муныц 

ерекшелшне баскару туткасыныц журпзушшщ 

бойына карай бшктш езгереп ндтн , оны Tepic айналдырып 

орнатуга болатындыгын, peeepcTi механизмнш, 

аркасында алдына пркелген машинамен де 

жумыс ютей алатындыгын жэне децгелек аралыгы 

310 нан 460 мм-ге дешн еркш озгере алатындыгын 

жаткызуга болады.Бул мотоблоктыц курылысы да 

жогарыдагы сиякты тораптардан куралган. 

Мотоблокка AJIH-330B маркалы терт тактылы, 

карбюраторлы, ауамен салкындатылатын 6ip цилиндрл! 

двигатель орнатылады. Оныц да техникалык 

керсетк1штер1 1.1-кестеде келт1ршген. 

Трансмиссиясы uiirncy муфтасынан, берш с корабынан, 

реверс механизмшен, куат алу биипнен турады. 

LniHicy муфтасы кургак, туракты косылып туратын 

конусты болады. Реверсп механизм 6epLnicTin 

барлык туршде айналыс багытын Kepi багытка езгерте 

алады. Соныц салдарынан мотобШк да_аи1к

червяк редуктор болып жасалган. Онын жетекгелуцп 

шестернясы доцгелсктердщ жартылай ociHe 

орнатылган. Доцгелектер жартылай оське шлица аркылы 

жалгасады да орнын ауыстырып бекггуге 

м ум кщ щ к бередг Бул мотоблоктыц да непзп техникалык 

KepceTKiuLiTepi 1.2-кестеде кел’пршген. 

Мотоблокка арнаулы тапсырыс бойынша косымша 

эмбебап Аркеме, металлдан жасалган жур1с 

доцгелектер1 жэне косымша салмак тудыратын балласт 

бертедь Бул мотоблокта эртурл1 машиналармен 

агрегагталады. 

l .l -кесте. Мотоблоктарда колланылган 

двигател цдердщ техникалык керсетюштер! 

KepceTKiiuiepi У Д -15 ДМ-1 МД-3 АЛН-ЗООВ 

1 2 3 4 5 

Цилиндр саны 1 1 1 1 

Цилиндр диаметрк мм. 72 76 63 80 

Поршень жур1сК мм. 60 70 47 65 

мг 

Жумыс колем смJ 

246 316 146 327 

Кысмм дорежесч 6 6,85 7 

Кдлыпты куаты. 3.68(5) 3,67(5) 2.2 (3,0) 4.8 (6.5 ) 

кВг(а.к.) 

Кдлыпты айналыс 3000 3000 3600 3600 

жииип; анн./мин. 

Меншнсп жанармай 448,8 (330) 545 (400) 422 ( 310) 450(331 ) 

IlIblFblHbl, 

г/кВт.саг.(г/а.к.) 

Карбюратор К-16 - 

Жанармай 6epLriyi Бензин.нас. е зд т н е н 

Ауа тазаргкыш Инерц.суз. - Инерц.суз 

Манлау жунёс! Комбинир. шашыл шашып шашып 

Май тазалануы Центрифуг. 

Май насосы 

Шестернялы 

Май кысымы.МПа 0,15 0.5 

Салкындату Ауамен Ауамен Ауамен Ауамен 

Айналыс ж иш гш е зд т н е н ездигнен еодпнен 

реттеу 

Огалдыру Колмен Колмен Колмен Колмен 

Магнето маркасы М-137А 

Тутандыргыш А-10Н А -11-1 __________ A-IJ__ 

18

1.2-кесте. Мотоблоктардьщ техникалык 

Kopcendiirrepi 

Kepcenriiirrepi МТЗ-0,5 М Б-1,0 М-3 Супер-610 

1 2 3 4 5 

Тарту Kyrni, кН (кгс) 1,0 (100) 1,0(100) 1,0(100) 1,0 

(100) 

Журю жылдамдыгы, км/саг. 

алдьщгы 

бершете: I- 

П- 

Ш- 

IVарткы 

бершете: I- 

П- 

2,15 

3,80 

5,35 

9,60 

2,50 

4,46 

3.6 

9.0 

3.6 

9.0 

3,3 

12,0 

1,4 

3.0 

6.0 

Шекп мелшерлерг, мм. 

Узындыгы 

Еш 

Бииспп 

1800 

850 

1070 

1500 

600 

1150 

1000 

450 

1000 

1400 

565 

710- 

1420 

Мотоблок салмагы, кгс. 135 59 90-97 

Асатын машинаньщ ец улкен 30 

салмагы, кгс. 

Суйрейтш Т1ркеменщ жупмен 650 

6ipre ен улкен салмагы, кгс. 

1з аралыгы, мм. (реттеледц ) 450, 600, 310,570 350 310-460 

700 

Жолдан бшкпп, мм. 300 150 

Децгелек мелшерг, мм.(дюм) 150-330 

(5,9-13) 

101-254 

(4,0-10) (4,0-10) (4,0-10) 

Децгелектеп ауа кысымы, МПа 0,08-0,12 0,12- 

0,15- 

Куат алу бшп: Typi 

айналыс жиийп, 

айн/мин. 

Жалгастыратын орындардьщ 

бийспп, мм.: "иркемеге дешн 

куат алу бшпне дешн 

твуедщ 

1000 

415 

370 

0,15 

твуелдо 

1000 1000 

1,7 

0,17 

твуелда 

790 

19

1.4.2. Шагын тракторлар 

«718» моделью шагын трактор. Бул трактор тарту 

куш! 2,0 кН болатын класса жатады. Муны Кутаисидщ 

шагын тракторлар заводы шыгарады. Шагын 

тракторлар шпнде орташасына жатады. Мунымсн 

ауыл шаруашылыгындагы ос1мд1к кутт-б ап тау 

жумыстарыныц барлыгын ж урпзе алады. Оган 

косымша курылыста да, коммуналды шаруашылык,- 

та да колданылады. 

Шагын трактордын непзп тораптарына двигатель, 

трансмиссия, жур1с б о л т , куат алу 6 u iir i сиякты к,ондыргылар 

жатады. Олардьщ курылысы мен жумысы 

6 i3 re алдыцгы бол1мдерден белгип тракторлардан айырмашылыгы 

жок десе де болады. Сондыктанда 

теменде тек солардын ерекшел1ктерше токталамыз. 

Трактор РД-180 маркалы ею цилиндрл1, торт тактылы 

дизельд1 двигательмен жабдыкталган. Оныц 

непзп сипаттамалары 1.3-кестеде керсетшген. 

Трансмиссиясы w iH ic y муфтасынан, беринс корабынан, 

алдыцгы жоне арткы жетек белдемесшен, eKi 

куаг алу бш пнен турады. Ln in ic y муфтасы 6 ip дискалы, 

кургак. Берт 1C корабы алга карай ею диапазонга 

бел1нген алты берше, артка карай уш 6epL nic жасайды. 

Алдыцгы жэне арткы жетекип белдемелерде жудырыкшалы 

муфталармен 6 ipiK T ipm eT iH дифференциалдар 

орналаскан. Солардыц кемепмен трактор тура 

журген кезшдеп доцгелектердщ тыгылуын болдырмайды. 

К,уат алу 6L niK T epi ею p e ж и м д i : 568 жэне 

836 айналыс/мин жасайды. Олардыц eK eyi де артка 

шыгарылган, 6 ip a K 6 ip e y i жерден 446 мм , ал eK iH iiiici 

516 мм бшкпкте орналаскан. Олар icK e бериис корабы 

аркылы косылатындыктан, одан тоуелд! жумыс 

ютейщ. Осьнан косымша трактор арнаулы тапсырыс 

бойынша алдыцгы куат алу бш пм ен де жабдыкталады. 

Журю б е л т барлыгьша жетекип терт децгелектен 

20

жопе ортасынан сына алатын тугырдан куралган. 

Ортасынан топса аркылы жалгаскан тугырды червяки 

ficpLnici бар рульдж механизм баскарады. Осындай 

курылган журю б о л т тракторды шугыл буру га 

муМюцщк бередь Ец аз бурылу радиусы 1,8 м. 

Осы шагын трактордын баска курылысында айтарлыктай 

озгешел1к жок жоне оньщ непзп техникалык 

KOjpceTKiffliTepi 1.4-кестеде келт1ршдь 

МТ-14С шагын тракторы алдында айтылган «718» 

модсльд! шагын трактордын 6ip Typi болып табылады. 

Ойткеш оньщ коптеген тораптары сол трактормен 

б1рдей жасалган. Атап айтканда двигателе трансмиссисынын 

непзп бол1ктер| жоне сол сиякты. Оньщ 

айырмашылыгы тугыры ортасынан сынатын емес, 

Kepicinuie рамапы етш жасалган. Жетекип 6ip гана 

белдемес1 бар. Екшш) белдемеа баскарушы кызметш 

аткарады. Онын устгне трактор агрегаттарын орналастыру 

да болекше жасалган. Бул трактордын да 

корсетк1штер1 1.4-кестеде келт1ршдь 

Т-08 шагын тракторы. Бул трактор шагын тракторлардын 

жещл Typine жатады жэне тарту кулп 

2,0 кН болады. Муны Харьковтьщ трактор заводы 

шыгарады. Двигател1 ушш ею цилиндрл1 карбюраторлы 

УД-25 маркалы двигатель колданылган. Трансмиссиясы 

6ip дискалы кургак LniHicy муфгасынан, 

шсстернялары туракты Ticrecin туратын берйпс корабынан, 

ек1 сатылы басты берМстен жэне жандык редукторлардан 

куралады. 

Арткы куат алу 6uiiri тоуедщ, берьпicTi кораптан 

алады , ал алды цгы бш1к тэуелс1з, берШ ст1 

двигательдщ ищщ биипнен белд1кт1 берийс аркылы 

алады. Шагын трактордын баска курылысында айтарлыктай 

езгешел1к жок- Аздаган айырмашылыктар 

1.4-кестеде келт1ршген техникалык сипаттамалардан 

байкауга болады. 

АМЖК-8 шагын тракторы. Бул тракторды Гомсельмаш 

заводы шыгарады. Ол кобшесе мал шаруа- 

21

щылыгында колдануга арналган. Онын ycTine алдьщгь! 

Т-08 тракторыныц icrereH жумыстарын да 1стей 

алады. Аталган тракторда УД-25Г двигател1 к,олданылады. 

Жур1С б о л т кэдайи тракторлар сиякты алдынгы 

баскаратын, арткы жетекип донгелектерден 

турады. LriiHicy муфтасы кургак, eKi дискалы. Одан 

бериис бедщк аркылы берщ е корабына жеткщщеда! 

Бершю корабы ал га бес, артка eKi берш с жасайды. 

Баска тораптарында айтарлыктай ерекщелж жок. 

М Т З-220 шагын тракторы . М уны М и н скш щ 

трактор заводы шы га рады. Ол трактордын алдыцгы 

белдемеа баскаратын, ал арткы белдемеа жетекип. 

РД-180 двигател1мен жабдыкталган. LuiHicy муфтасы 

6ip дискйи, кургак, туракты косылып турады. Бериис 

корабы шестернялары туракты TicTecin туратын, eKi 

еселепип бар механикалык редуктор. Сол еселепштщ 

комепмен аз шестярня пайдалана отырып коп бериис 

алынады. Мунда ал га карай он алты, артка карай 

сепз бериис жасайды.К^ат алу б ш п тэуелаз, eKi жылдамдыкты. 

1.3-кесте. Шагын тракторлардагы двигательдердщ 

техникалык керсеткштер1 

KopceTKiurrepi РД-180 УД-25 

Цилиндрлер саны 2 2 

Кдлыпты куаты, кВ т(а.к.) 12 ( 16,3 ) 5,9 (8,0) 

MeHiuiicri жанармай шыгыны, 235(173) 435(320) 

г/кВт (г/а.к) 

Кдлыпты айналмс ж иипп, анн/мин. 3000 3000 

С'алкындату жуйес! ауамен ауамен 

Тутануы о з д т н е н Магнето М -151 

Жанармай беру насоспен насоспен 

Огалдыру Электр CTaprepi Электр стартёр! 

Массасы, кг. 90 

Карбюратор 

K-I6 

Майлау жуйеа' Комбинирленген комбинирленген 

Май тазалау центрифугамен центрифугамен 

Май насосы шестернялы шестернялы 

Май кысымы, МПа 0,15-0,50 

22

1.4-кесте. Шакын тракторлардьщ техннкалык 

KopceTKiunepi 

KepcerKiiuTepi «718» МТ-14С Т-08 дмжк- 

8 

1 2 3 4 5 

Кдш.шты тарту куц», кН 2,0 2,0 2,0 2,0 

Трактор массасы, кг. 820 600 450 450 

h аралыгы, мм. 626-806 1100-1500 700-900 750-900 

Базасы.мм. 1000 1300 1050 1100 

Шекп мелшерлерк мм.: 

Учындыгы 2495 1800 1870 1995 

Еж 786-966 1400-1600 960 1095 

GMtKTiri 995 1500 1200 1240 

Жол журу Gniicriri, мм. 255 500 300 205 

Доцгелек Mojnuepi, дюм.арткы 6-16 4,0-19 5,5-16 5,9-13 

алдыкгы 4,0-10 4,0-10 5,0-10 

Денгелект'еп ауа кысымы. МПа 0,078-0,157 0,11-0,19 0,08-0,14 

Трактор тугыры топсалы рамалы рамалы рамалы 

Жур1с жылдамдыгы, км /caF. 

алга карай берЫсте: I- 1,16 1,14 2,5 2,08-ден 

II- 

16,22-ге 

III- 2,50 2,46 4,7 ДСИ1Н 

IV- 

V- 3,80 3,76 6,3 

VIартка 

карай берйнсте: 1- 5,48 5,43 15,0 

II- 

III- 11,74 11,65 4,7 

4-тен 

17,95 17,69 6,3 12-ге 

дешн 

1.47 1,454 

3,14 3,122 

4;8| 4,764 

Гемератор куаты, Вт 300 300 

Аккумулятор сиымдылыгы, а-саг. 80 50 

Жанармай сиымдылыгы, л. 12 

М инскш щ трактор заводы буцан баска шагын 

тракторлардьщ кептеген турлерш шыгарады. Олар 

М ТЗ-082, М ТЗ-080, М ТЗ-050, М Т З-05К сиякты 

турлерь Олардыц 6ip-6ipiHeH онша кеп айырмашылыктары 

жок.

Накылау сурактары мен тапсырмалар: 

1. Тракторлар кандай кызмет аткарады 

2. Тракторларды тщаратын жумыстарына карай 

кандай турлерге бвлед/' 

3. Тракторларды тарту Kyiui бойынша кандай кластарга 

жйстейдг 

4. Тракторлардын модификациясы не ушщ жасалады 

 

5. Тракторлардын жалпы курылысын айтып берщ!а! 

6. Мотоблоктардын, аткаратын кьимет/' мен 

турлер'щ айтып 6epini3.' 

7. Шагын тракторлардын, мотоблоктардан нендей 

айырмашььтктары бар 

1.5. АВТОМОБИЛЬДЕРДЩ ТУРЛЕР1 

Автомобильдер аткаратын жумыс турлерше карай 

жук машинасы, автобустар, жецш машиналар жоне 

спорттык автомобильдер болып болшедь Осыган байланысты 

олардыц оркайсысы жеке-жеке тур-турге 

болшедь Ce6e6i жук машинасыныц 6ip TypiH женш 

машинаньщ сондай 6ip TypiMCH салыстыруга мулде 

болмайды. Олай болса теменде сондай турлешпрудщ 

магынасы келт1рй!ген. 

Жещл машиналарды двигател шщ жумыс колемiне 

(литражы деп атайды) байланысты Шрнеше турге 

(класка) болед! де соган байланысты онын индексш 

белгшеу маркасына юрпзедь Ол мына томендегщей: 

Турлену! Литражы Индекс! 

Оте же Hi л класс 1,2-ге дешн 11 

Kiiui класс 1,3-1,8 21 

Орташа класс 1,9-3,5 31 

Жогаргы класс керсет1лмейд1 41 

Сонымен жещл машиналарды турлешпрш, ол, 

дын маркасын белплсгенде оньщ индекс! корсеткпедь 

24

Мысалы маркасы ВАЗ — 2106 болса, алдында opinтермен 

шыгаратын заводтыц белгю койылады, сол 

белпден кейш класы индекспен белпленед!, ягни 

класы 21 — Kiiiii класс, ал opi карай моделшщ рст 

HOMepi келдейршед! (6-модель). Осылайша жени! машиналардан, 

маркалары аркылы 6ipa3 маглумат алуга 

болады. 

Жук машиналары толы к салмагына карай (ягни 

озшщ бос ксзждеп салмагы мен таситын жуктщ салмагын 

косып есептегенде) жет1 турл1 класка болед1 

жоне олардьщ индексш 1 ден 7 ге дейш санмен 

белплейд1. Осыган косымша жук машиналары жук 

салатын корабы н ьщ ортурл1 ж ук TypiHe карай, 

о зд тн ен rycipe алатындыгына карай тагы да б1рнеше 

турге белед! де оны да индекстен кей1н санмен белплейдь 

Сондагы жук машиналардын турлену1 мы на 

томендегщей болады: 

Толы к 

салмагы.т. 

Индекс!: 

Бортгы 

платформа 

Y ciiiie 

копдыратын 

тарткыш 

O ’iniriucH 

TYciperin 

1,2-го 

деГпн 

1,3- 

2.0 

2,1- 

8,0 

9,0- 

14,0 

15,0- 

20,0 

21.0- 

40,0 

40,0 

ж огары 

13 23 33 43 53 63 73 

14 24 34 44 54 64 74 

15 25 35 45 55 65 75 

цистерналы 16 26 36 46 56 66 76 

Ф ургон 17 27 37 47 57 67 77 

Арнаулы 19 29 39 49 59 69 79 

Осылайша, жук машиналарыньщ да белплеу маркасынан 

ол туралы 6ipa3 маглумат бшуге болады. 

М унда да алдымен шыгаратын заводтьщ белг1л1 

ор1птермен, ал сонынан индекс! койылады. 

Автобустар жалпы узындыгына карай б1рнеше 

турге болшед1; Оларга да осы узындыгына байланысты 

индекс тагайындайды. Олар: 

25

узындыгы, м: 5-ке 6,0-7,5 8,0-9,5 10,5-16,0 6,5-тен жогары 

дети 

индекс!: 22 32 42 52 62 

Осыларга косы мша, автомобильдер баска да 6ip 

ерекше касиеттерше карай турлену1 мумкш. Бхрак, 

ондай турлецщру автомобиль корсеткштерше онша 

эсер ете коймайды. Ондай автомобильдерд1 кебщесе 

жылжымалы арнаулы курам деп атайды. Мысалы ерт 

сощ црепн, коше тазалайтын, автокрандар т.с.с. 

Мундай арнаулы жылжымалы курамдар жук тасымалдау 

жумысымен емес, арнаулы жумыстардыц 6ip 

TypiH га на аткаруга арналады. 

1.6. АВТОМОБИЛЬДЕРДЩ ЖАЛПЫ КУРЫЛЫСЫ 

Автомобильдер, курылысы жагынан оте курдел1 

машиналар катарына жатады. Ойткеш онын курамына 

б!рнешё механизмдер мен жуйелер Kipeqi жэне 

олардын курылыстары эpтYpлi болады. Дегенменде, 

ондагы непзп механизмдер мен жуйелердщ жумыстары 

белгш 6ip принцип пен зандылыкка багынатындыктан, 

курылыстары да уксас болады. Жук машиналарыныц 

жалпы курылысы 1.3- суретте, ал жецш 

машиналардпа 1.4- суретте керсетшген. 

Автомобиль непзшен уш бэлпстен турады. Олар 

кузов, двигатель жэне шасси. 

Кузов тасылатын жукп орналастыруга арналган. 

Сондыктанда ол таситын жуктщ турше карай эртурл1 

болады. Мысалы жук таситын машиналардыц кузовы 

науа торЬд1 жасалып, журпзуша отыратын кабина 

жасалады. Ал адам таситын жецш машина мен автобустардыц 

кузовына орындыктар койылып, т т с п санитарлык 

жагдайлармен камтамасыз ётетш кондыргылар 

орнатылады. 

Двигатель автомобильдщ журуше жэне баска 

26

жумыстарга арналган кджетй куатты тудыратын болт. 

Онын непзп жумыс принцигй, энергиянын 6ip турш 

(кебшесе жылуды) екшып ту pi не (механикалык, энергияга) 

айналдыру болып табылады. Осы двигательден 

алынган механикалык энергия автомобильдщ 

журпзпш денгелепне бepiлeдi де ол жол бенмен жанасып, 

автомобильщ козгайтын куш тудырады. Сой- 

Tin автомобиль жол безмен журуге мумкшдж алады. 

Сондыктанда двигательдщ баска осындай жумыс аткаратын 

генератордан айырмашылы, двигательден тек 

кана механикалык энергия алынады, ал генераторларда 

энергиянын баска турлер1 де алынуы мумкш. 

Мысалы электр энергиясы, жылу энергиясы т.с.с. 

Шасси деп автомобильдщ жол бепмен журуге арналган 

б1рнеше кондыргыларын 6ipiKTipreH б е л т н 

айтады. Оган трансмиссия, алдьщгы жэне арткы белдемелер 

журетш денгелектер1мен, машина тугыры, 

донгелек аспалары, рульдпс жэне тежепш кондыргылар 

юредь Осы кондыргылардьщ эркайсысы бел гит i 

6ip жумысты аткаратын, 6ipneuie механизмдер мен 

жуйелерден туратын курдел1 кондыргы болып табылады. 

Трансмиссия — двигательден келген куатты машинаньщ 

журетш денгелепне жетюзш беретш кондыргы. 

Ол тек куатты тасымалдап кана коймайды, 

оны машина кажетше карай турленд1рш - езгертш 

бередь Ce6e6i машинага журпзуге кажегп куш кеп 

болган жагдайда, оньщ жылдамдыгын азайтады немесе 

KepiciHuie. Оныц устше машина журю багьггын 

да езгерту1 мумкш. Сондай жагдайда автомобильдщ 

артка карай журуш де камтамасыз етедь Сейтш 

трансмиссия кептеген кызмет аткаратын курдел1 кондыргы. 

Алдыцгы жэне арткы белдемелер — н еп зш ен 

автомобильдщ салмагын денгелектер аркылы жол 

бет1не Tycipy кызметш аткарады. Осыган косымша 

ол белдемелерде Шрнещр TYpлi механизмдер орнала- 

27

1.3-сурет. Жук машинасынмц жалпы курылысы: 

1,9-жур1с децгелектерк 2,8-доцгелек аспалары; З-йцпсу муфтасы; 

4-бериис корабы; 5-карданды бил к: 6-басты (icpuiic; 7 диффсрециал, 10- 

рама: 11-рульд)к механизм; 12-двигатель. 

сады. Мысалы арткы жетекцй белдемеде тра не миссиянын, 

аспаньщ, теж егш т г.с. болшектер орналасады, 

ал алдыцгы баскараты н бедцемеде де баскару 

механизмдер1 сиякты косымша бвлшектер орналасады. 

Олар 1.3 жоне 1,4-суреттерде белгшенген. 

Машина тугыры —аитомобильдщ шасси болйгшщ 

барлык механизмдер1мен коса, двигатель мен кузовты 

да бекпуге арналган кондыргы. Ол Щгзернмн 

курылысына карай ортурл! болады. K eii6ipeyi арнаулы 

рамадан жасалып. кебшесе жук машиналарында 

белек кондыргы кураса, K en 6ipeyi кузовпен 6iprc 

(жещл машиналарда) жасалады. Осы eKi жагдайда 

да б1рдей онын кызмет1 а вт о м о б и л ь д щ барлы к 

белшектерш 6ipiKTipin, бекйгетщ кондыргы болып 

табылады. 

Доцгелек аспалары — алды нгы жоне арткы 

белдемелерд1 машина тугырына 6eKiTiri кана коймайды, 

журю кез1нде автомобильдщ жур1сш жумсарту 

кызметш аткарды. C e6e6i журю доцгелектер1 жол 

б&тхюи бедер!мен жанаскан кезде неше Typjii куштер 

туып, автомобильд1 тербелюке келтред!. Егер ол 

гербел1спн амплит>'дасын азайтып, ж ш щ 6ip калыпка 

келт1рмесе. машинанын жур1с жумсактыгы бузы-

1.4-сурет. Жендл машинаныц жалпы курылысы. 

лады. Сейтш онын жумыс е ш м д ш п н е Kepi ocepiH 

типзедь 

Баскару жуйеЫ —кептеген механизмдерден куралады. 

Олардыц Heri3rici — машинанын журю багытын 

баскаратын рульдж механизм. Сол рульдж механизм 

аркылы автомобильдщ, журюш берьпген траектория 

аркылы багыттап отырады. 

Тежеу жуйес» —автомобильдщ жылдамдыгын азайтып, 

Tinri токтату кызметш аткарады. Сондыктанда 

бул механизм автомобильдщ барлык журю децгелектер1нде 

орналасып, онын; айналуын тежеу аркылы 

ауырлатады да журю жылдамдыгын азайтуга 

мумкйвдк жасайды. 

Автомобильдщ осы айтылган белйсгершщ орналасу 

opтYpлi болуы мумюн. Оньщ Heri3ri ce6e6i, олардьщ 

эксплуатациялык касиеттерш жаксарту болып 


Автомобильдердщ осы белите pi окулыкта уш 

бел4мге белшщ каралады. Сол кезде олардыц орналасу 

ерекшел1ктер1, артык-кемшйнктер1, турлер1, 

29

к,урылыстары, жумыс icTey принциптер1 егжей-тегжешп 

талданады. Кебшесе 6ip механизмнщ непзп 

принцип! толык. тусанщринп, баскаларынын ерекшел1ктер1 

аталып етед1. Ce6e6i ондагы кездесетш механизмдер 

мен кондыргы ларды 6ip окулы кты ц 

квлемше сидыру мумкш емес. 

Бацылау сурактары мен тапсырмалары: 

1. Автомобильдер кандай касиеттерше байланысты 

тур-турге 6mmedi 

2. Автомобильдер к,индий жумыстарды аткаруга 

арналган 

3. Автомобильдердщ кандай т yp.iepi болады 

4. Автомобильдердщ турленущ myciHdipinis! 

5. Жецш машиналар кон дай кврсетк'ш '1 бойынша 

турленедi 

6. Жук машинасыныц маркалануын айтып берщз! 

7. Жук машиналары толык; салмагына карий калай 

турленед! 

8. Жук машиналары аткаратын жумыстарына 

карай кала и турленед1 

9. Автобустарды кандай м а т ер / бойынша туртурге 

бв/iedi 

10. А в том об и. I bdepdin маркаларында кандай белгшер 

болады 

11. Жук машинасыныц жалпы курылысын айтып 

6epini3.r 

12. Жецш машинаныц курылысы калай курылган 

30

II. ДВИГАТЕЛЬ 

2.1. ДВИГАТЕЛЬДЕРДЩ ТУРЛЕР! 

Двигатель деп энергияныц кез-келген 6ip турш 

тек механикалык, энергияга айналдырып беретш кондыргыны 

айтады. Олай болса двигательдер колданатын 

энергия турше карай б1рнеше турге бвлшедь 

Олардыц Heri3ruiepi жылу, электр, жел, су жэне т.с. 

турлерЬ 

Олардын ишндеп ете кеп колданылатын Typi ол 

жылу двигатель Ce6e6i, одан баска двигательдер энергия 

кезше “байланып” турады да, оларды автомобиль 

сиякты козгалатын машиналарга пайдалану 

мумюн болмайды. Мысалы электр двигател1 энергия 

козгне етюзиштер аркылы жалгасады, ал ол отюзрштердай; 

узындыгы шектеул! болгандыктан, ондай 

двигательмен жабдыкталган автомобиль узакка кете 

алмайды. Онын уст1не электр энергиясын жинайтын 

Ka3ipri аккумулятор сиякты кондыргылардын колем! 

оте улкен болып, машинаны пайдалануды колайсыз 

жагдайга келттредь 

Сол сиякты ауа агыны —жедщ, немесе су агынын 

пайдаланатын двигательдер де 6ip орында гана жумыс 

аткара алады. Онын устше олардын жасайтын энергия 

куаттары шектеугй болады. Осы себептерге байланысты 

мундай двигательдер де онша кеп пайдаланылмайды. 

Автомобильдерде пайдаланылатын двигательдердщ 

Heri3rici —ол жылу двигательдер!. Олар да ездерш'щ 

жумыс icTey иринциггаерще карай б1рнеше турге 

болшедь Мундай жылу двигательдер! кобшесе от жагатын 

б ел тн щ орналасуына байланысты ею турге, 

ягни сырттан немесе iiirreH жанатын двигательдер 

болып болшедь 

31

Сырттай жанатын двигательдердiн оттык ошагы 

двигательден белек сыртта орнатылады. Ол жерде 

жанган отынньщ жылуы баска суды кыздырып, одан 

жогары кысымдагы бу алады да двигательдщ ко зга - 

латыи бол!П — поршешн йтерш жумыс icren бередь 

Мундай двигатель алгаш “паровоздарда” колданыл- 

Fan, ал автомобильдерде колдау танкаи жок. Оньщ 

непзп ce6e6i ондай сырттан жанатын двигательдердщ 

молшер! ете улкен болады жоне пайдалы осер коэфф 

и цетз (п.о.к.) ете аз болады. EipaK олардын артыкшылыгына 

— кез-келген отын турш (агаш отын, тас 

KOMip, суйык отын) пайдалана беретсндтн жаткызуга 

болады. 

Автомобильдерде iiuTCH жанатын двигатсльдер 

колданылады. Мундай двигательдерде отын двигатель 

пшнде жанып, жанган газдын температура 

ece6inen кысымы кобейе;п де двигательдщ козгалатын 

белшепн UTepin жумыс аткарады. Осындай двигательдер 

Ko6inece поршенып eTin жасалады. Газ 

кысымы аркылы козгалатын поршеньд1 и терт, онын 

козгалысы баска механизмдер аркылы сырттагы кажетп 

жерше механикалык энергия туршде берьледь 

Осыдан баска нитей жанатын двигательдердщ роторлы 

Typi де болады. Ягни мунда газ кысымы арнаулы 

роторга орналаскан калакшага берглед! де оны 

а й нал малы козгалыска келчзредь B ip a K роторлы двигательдер 

ол1 де жетшд1руд1 кажет ететш дж тен, 

K33ipri тандагы автомобильдерде онша колдау таба 

алган жок- 

Сонымен, кептеген турл! двигатсльдер iunnneri, 

автомобильдерде кои колдау тапкан шгген жанатын 

поршеньщ двигательдер болып табылады. Олай болса 

осы окулыкта сондай двигательдердщ курылыстары 

мен жумыс принциптер! келпршедь ал двигательдердщ 

баска турлер1 туралы арнаулы едебиеттерден 

танысуга болады. Олардьщ TniMi окулыктын сонында 

келт1р!лген. 

32

Бацылау сурацтары мен тапсырмалар: 

1. Двигательдердщ щандай турлер/ болады 

2. Двигатель турлершщ артык,шылык,тары мен 

кемшшктерше талдау жасацыз 

3. Автомобильдерде неге жылу двигательдер 'т к,олданады 

4. 1штен жанатын поршеньд/ двигательдщ нендей 

артык,шылык,тары бар 

2.2. 1ШТЕН ЖАНАТЫН ПОРШЕНЬД1 

ДВИГАТЕЛЬДЕРДЩ ЖУМЫС ПРИНЦИПТЕР1 

Ьштен жанатын поршеньд! двигательдердiн жумыс 

принциптер1 мы на темендегщей ретпсн ж у р етт процсстергс 

непзделген (2.1-сурет). Цилиндр шпнде поршень 

шгер1-кей1нд1 козгалып турады. Соны н к,озгалы 

сы ны ц салдары нан цилиндр ш инде неше турл1 

кубылыс панда болады. Ал цилиндр ycTi цилиндр басымен 

б ектл ген , ал онын сыртпсн катысуы соратын, 

шыгаратын клапандар аркылы журпзшед!. Енд1 

осы порш еньнщ журюш рет-рет1мен карастыралык. 

Поршень жогарыдан томен карай жылжиды, ягни 

поршеньнщ успндеп кещст!к кобейедк Олай болса 

оныц шнндеп газ кысымы азайып, вакуум пайда болады. 

Сол кезде соратын клапан ашылады да сырттан 

ауа немесе арнаулы дайындалган жану коспасы 

к1редк Бул npouecTi copy npoueci деп атаймыз (2.1.а - 

сурет). О ны ц узакты гы порш ень томен тускенге 

дейш созылады. 

Поршеньнщ ендш журкп томеннен жогары карай 

багытталады (2.1.6- сурет). Сол кезде ею б1рдей клапандар 

жабык болгандыктан, цилиндр ицщдеп газ 

кысылады, ягни колем1 азаяды. Муны кысу npoueci 

деп атаймыз. К,ысылган газдыц касиет! бойынш а 

оныц колем! азайып, температурасы котершедк 

Поршень жогары жеткен кезде (2.1в- сурет) кысы- 

-234 33

а) б) в) г) 

2.1.-сурет. luiren жанатын терттактылы двигательдщ 

жумыс схемасы: 

а-copy; 6-к.ысу; в-улгаю ; г-ш ы гару. 

лып турган, кызып туркан жану коспасына электр 

ушкынын 6cpin тутандырады немесе кызып турган 

ауага жанар май шашылады да ол тутанып жанады. 

Сонымен кысу процесшщ сонында жану npoueci icKC 

асады. 

Жанган газ оте улкен жылу бел in шыгарады да ол 

газдыц тсмпературасы кетернгедц ал температура 

котершсе, онын кысымы да артады. Ещц осы кысым 

поршеный томен карай итередь Муны улгаю npoueci 

деп атаймыз. Бул улгаю npou eci де поршень томен 

келгенше созылады (2.1 г-сурет). 

Жанган газ улгайып бпксннен кеш н поршень 

томеннен жогары карай козгалады. Осы кездс шыгаратын 

клапан ашылады да жанган газ сыртка карай 

поршеньмен итерйш шыгарылады. Бул процесп — 

шыгару npoueci деп атаймыз. Енщ ep i карай осы пронестер 

кайталана беред!. 

Сонымен, iuiTen жанатын поршеный двигатсльдердщ 

жумысы поршеннщ журклне байланысты аткарылатын 

сору, кысу, улгаю жоне шыгару процес- 

34

epine байланысты болады екен. Олай болса порш еньнщ 

6ip журЬш 6ip такт деп атасак, мундай двигательдерд1 

терт тактылы двигатель деп атауга боладь|. 

Ce6e6i барлык жумыс терт тактыда аткары лы п 6|гедь 

Ал осы жумыстар поршеньнш, eKi журю ш де аткары - 

латын болса, онда ондай двигательдерд1 eKi такты лы 

иитей жанатын двигатель деп атайды. 

Е й тактылы нитей жанатын двигательдерде клапандар 

б о л м ай д ы (2 .2 -сурет). О л а р д ы н о р н ы н а 

цилиндрдщ орта шеншен шыгаратын ж эне сораты н 

тесктер жасайды. Сол тес1ктерд1 порш ень e 3 i ж ауы п, 

ашып турады. Сонда порш еннщ жарты жур1с1нде 6ip 

процесс орындалады. 

Ею тактылы двигательдердщ жумысы мына ретпен 

аткарылады. Поршень теменнен жогары карай 

козгалганда соратын теактер аркылы ауа немесе ж ану 

ЙЙЙ В 

Щ зкана-п! 

1-блок картер, з * 1,мыс «емасы: двигат«льдщ 

«,8-пррш ень. 

35

коспасы айдап щщзш;ёда^ ягни copy npoueci поршень 

TeciKTi жапканша журедь Поршень соратын жэне 

шыгаратын теактерд1 жапканнан кешн, кысу npoueci 

басталады. Ал сол процестщ сонында, жогарыда айтылган 

ю рт тактылы двигательден сиякты жану мен 

улгаю npoueci кже асады. Ал улгаю поршеньнщ жарты 

жур1сше дешн, ягни шыгару TeciriH поршень ашканша 

гана журеда 0pi карай ашылган тесжтен жанган 

газ оз калдык кысымы аркылы сыртка шыгады. 

Одан opi жогарьщагы кимылдар кайталана бередь 

Ягни, eKi тактылы двигательдщ торт тактылы двигательден 

айырмашылыгы, барлык процесс поршеньнщ 

eKi жур1анде аякталады. 

С о н ы м ен , iiirrett ж анаты н двигательдер ж ум ы с 

принциптерш е карай ею турл1 болады — терт немесе 

ею тактылы двигательдер. Осы ею TypiHiu кеп колдау 

тапкан Typi — ол терт тактылы болып саналады. 

Ce6e6i о н ы н тш мдинк керсетюштер1 ею такты двигательдерге 

Караганда ж аксы болады. Bcipece жанар 

май ш ыгыны ж етн д е терт тактылы двигатель тшмд1 

жумыс аткарады. Ce6e6i ею тактылы двигательдерде 

сору мен ш ыгару npouecTepi 6ip мезгщде ж уретш - 

дж тен, жанган газбен 6ipre сы ртка жану коспасы да 

ш ы гы п кетед1 де ж анар май ы сы рабына окелш со к- 

тырады. 

Жогарыда айтылган жумыс процесшде, цилиндр 

iiniHe сору кез1нде ауа немесе жану коспасы сорылады 

делшген. Осыган байланысты двигательдер тагы 

да eKi турге болшедк Егер copy npoueci кез1нде сырттан 

тек ауа гана сорылып Kipin, кысу процесшщ соцында 

оган жанар май шашып араластырып, кызган 

газдыц температурасы аркылы тутандыратын болсак, 

онда ондай двигательдерд1 дизельд! двигательдер деп 

атайды. Ал егер жану коспасын цилиндр сыртында 

орналаскан, арнаулы аспапта дайындап, сору кез^нде 

цилиндр iuiiHe сол дайындалган жану коспасы толтырылып, 

оны арнаулы электр ушкынымен тутан- 

36

дыратын болсак, онда ондай двигательдерд1 карбюраторлы 

двигательдер деп атайды. Ойткеш ауа мен 

жанар майды осы карбюраторда араластырып, жану 

кос пасы и жасайды. 

Автомобильдерд1 осы дизелый жэне карбюраторлы 

двигательдердщ eKi Typi де колданылады. Оларды 

озара салыстырганда мынандай кемшшктер1 мен 

артыкшылыктары болады. Дизелыц двигательдер жанар 

майды аз жумсайды. Мысалы онда 6ip кВт 

куатка 220-245 г жанар май жумсалса, карбюраторлы 

дви гател ьдерде бул керсетюш 340-350 г жетедК 

Б1рак, б1рдей куат шыгаратын карбюраторлы двигатель, 

дизелый двигательге Караганда колемi кiшipeк 

болады. Ce6e6i дизелын двигательдерд! жану коспасын 

тутандыру ушга цилиндр шиндеп ауаны 16-18 

есе кысады. Ол ушш оныц механизмдер1 6epiripeK 

етщ ш жасалады да, оны ц м елш ерш артты ры п 

жйбередь 

Осыган байланысты, бурынгы шыгарылган автомобильдерде 

дизельд! дви гател ьдерщ ауыр жук машиналарында, 

ал карбюраторлы двигательдерд1 жецш 

машиналарда пайдаланылган. BipaK, жанар май шыгыныныц 

тапшылыгына байланысты кейш п автомобильдерде 

осы ею Typi де кещнен колдау тауып келед1. 

Осы аталган двигательдердщ курылысын толык 

тусшу ущш, алдымен олардыц Heri3ri тусннктерше 

кецш болген жен. 


1. Нитей жанатын поршендi двигательдерд/'ц жумыс 

принцитн тус'шд1рщ1з! 

2. Нитей жанатын nopuieHbdi двигательдердщ к,андай 

mypjiepi болады 

3. Тврт немесе ею тактылы двигательдщ жумыс 

принциптершде к,андай айырмашылык,тар болады 

4. Сору тактысында кдндай процесс журед! 

37

5. К,ысу тактысы не ушш к,ажет 

6. Улгаю тактасында к,андай жумыс icmenedi 

7. Жанган газ кдйсы тактыда сырткд шыгарылады 

8. Карбюраторлы двигательдердщ жумыс процесш 

m y c i H d i p i H b ! 

9. Дизельдi двигательдердщ карбюротарлы двигательден 

айырмашылыгы неде 

2.3. ДВИГАТЕЛЬДЕРДЩ Н ЕП ЗП 

ТУС1Н1КТЕМЕЛЕР1 МЕН АНЬЩТАМАЛАРЫ 

Тракторлар мен автомобильдерде колданылатын 

ш тен жанатын двигательдердщ непзп турлерше карбюраторлы 

немесе дизелый двигательдер жатады. 

Олардын 6ip-6ipineH айырмашылыгы жанатын коспаны 

дайындау тэсЫ нде гана, ал баска механизмдер! 

мен жумысшы жуйелерпще айтарлыктай езгешешк 

ж окты н касы деуге де болады. Олай болса сол 

двигательдердщ жумысын сипаттайтын керсеткштер! 

мен TyciHiKTepi де уксас болады. Ежи теменде соларга 

туаш ктеме бершед1 (2.3-сурет). 

Поршеннщ жогаргы жэне томенп ол1 нуктелер1 

(Ж0Н ж эне т ен ) цилиндр iiu iM e H ж ылжыган 

поршеннщ ец шетю жагдайларын керсетед1, ягни 

порш ень ж у р т к е л т K ep i кайту уш ш токтаган 

нуктелерш оныц ел1 нуктелер1 деп атаймыз. Сонда 

поршеннщ шшп бЙпк осшен ец кеп алыстаган нуктеа 

жогаргы (Ж0Н), ал ец жакын келген нуктес1 томенп 

(ТОН) ел1 HyTeci болады. Бул нуктелерде поршеннщ 

журю жылдамдыгы нольге тецеседд, ягни ол токтайды 

да opi карай Kepi багытта жылжып келеа ель нуктеге 

жетедг Осылайша оныц жумысы осы eici eni нуктенщ 

арасында кайталана бередг 

Поршеннщ журю жолы (S) оныц жогаргы мен 

томенп Цы нуктелер аралыгындагы журген жолыныц 

кашыктыгын керсетедк Ол суретте S эршмен 

38

I 

белпленген. Бул поршеннщ журю жолы двигательдщ 

баска да кептеген корсеткшггерше эсерш типзедЦ ал 

e3i ищщ бМ ктщ И1ншщ узындыгына, ягни ищщ 

бийктщ радиусына (г) тэуелдь Олай болса онын шамасы 

S = 2 г . Сонда поршеннщ журю! ищщ бшЬсгщ 

жарты айналысына тен болады. 

Цилиндр келем1 (V) порш еннщ жогаргы жэне 

томенг! ол1 нуктелершщ аралыгында журш откен 

кездеп босаткан кецютпсгщ колемш корсетедк Олай 

болса оньщ молшер! поршень ауданы мен журюшщ 

кебейтшдюшен аныкталады, ягни Vh = (л 0 2 /4)5, 

Мундагы D- поршень диаметр!. Егер двигатель 

б1рнеше цилиндрден туратын болса, онда оньщ барлык, 

цилиндрлершщ колемшщ косындысын двигательдщ 

литражы деп есептедщ. Сонда: 

V j -V . i = (D 2/ 4 ) S,i , 

li h ц ' ' ’ l ц’ 

i — двигательден цилиндрлер саны. Дигательдщ 

литражы да оньщ непзп керсеткйише жатады. Ce6e6i 

двигательдерд1 осы жумыс колемше байланысты туртурге 

болед1 жэне ол оньщ баска эксплуатациялык, 

корсетюштерше тйселей ocepiH типзедь 

Кысу колем! (Vk ) поршень ЖОН-ге жеткеннен 

к е ш н п оны н ycTinri ж агы нда калган квлемд1 

кереетедк Оны кебшесе жану колемi деп те атайды. 

Себеб! жану коспасы осы кецюпкте алгаш тутанып 

барып жанады. Ал поршень ТОН-де турган кездеп 

онын устщп жагындагы кещ спкп цилиндрдщ толык 

колем! (V.) деп атайды. Сонда цилиндрдщ толы 

к келем1 кысу келеМа мен порш еннщ жур!с 

колемшщ косындысына тец болады, ягни 

у = у + V 

т К п 

Егер бул келемд! двигательдщ цилиндр санына 

кобейтсек, онда двигательдщ толык колемш аламыз. 

Осыларга косымша двигательдщ тагы да 6ip мацызды 

керсетюшше оныц кысу дэрежеа жатады. 

39

2.3-сурет. 1штен жанатын поршеный двигательдщ 

н е п з п кинематикалык. кврсетк1штер1. 

Кысу дэрежесм (е) деп цилиндрдщ толык колемшщ 

(Vr) кысу колемше (Vk) катынасын айтады, ягни 

цилиндр iujiHe сорылган ауа немесе жану коспасыныц 

колем1 неше есеге юцирейтййп, кысылатынды- 

FbiH кврсетедь Олай болса 

£ = VT/V K, немесе е = (VK+ Vh) /V. = 1+ Vh/VK.J 

Двигательдщ осы кысу дэрежеЫ дизелыи немесе 

карбюраторлы дви гател ьдерде ортурл1 болады. Ce6e6i 

кысу дорежес! ескен сайын цилиндр ишндеп кысылган 

ауаныц немесе жану коспасыныц температурасы 

да артады. Ал дизелыи двигательдерде жану коспасы 

о зд т н е н тутанатын болгандыктан мундагы кысу 

дорежеа кеп болады. K,a3ipri дизелыц двигательдерде 

£ = 16—18 шамасында болады. Егер карбюраторлы 

двигательдерде кысу дэрежесш дизелыи двигатель- 

40

д е р д е п сиякты кебейтсек, онда цилиндр ! ш ш д е п ж а н у 

коспасы е з д д а н е н тутанып кетед1 де д в и г а т е л ь д щ 

жумысына к е д е р п к е л т 1 р е д ь Сондыктанда карбюраторлы 

двигательдердеп е= 6—8 м е л ш е р ш д е гана болады. 

М ашиналарда колданылатын 1штен жанатын 

п О 'р ш е н ь д ! д в и гате л ь д е,рд1 ц жумыс ic T e y кезшде 

поршеншц ЖYpiciнe байланысты цилиндр 1цннде 

б1рнеше кубылыс пайда болады. Сол кубылыстардыц 

озгешел1ктер1не карай оларды жумыс npoueci деп 

атайды. 1штсй жанатын двигательдердщ жумыс icT eyi 

y m iH мждегп турде мына темендсп терт процесс 

Шршен к ей м н 6ipi рет1мен журуге тшс. Олар: сору, 

кысу, улгаю жоне шыгару npouecrepi. Бул процестердщ 

орындалуы поршеннщ журю мен газ тарту механизмш£ц 

жумыс сойкесппне байланысты болады. Егер 

осы аталган торт процесс поршеннщ терт журюше 

толык орындалатын болса, онда ондай двигательдерд1 

терт тактылы двигатель, ал поршеннщ ею журюшде 

орындалатын болса, онда ею тактылы двигатель деп 

аталады. Соган Караганда такт деген1м1з поршеннщ 

ЖОН-ден TGH-ге карай немесе KepiciHme жургендеп 

6ip журЮ1 болады екен. 

Двигательдщ жумыс ic r e y кезшдеп осы орындалатын 

процестердщ жиынтыгы оныц жумыс циклы 

деп аталады. Ол терт тактылы двигательдерде 

поршеннщ терт ж у р к п н д е , ал eKi тактылы двигательдерде 

п о р ш е н н щ ею ж у р к ш д е толык аякталады. 

Двигательдщ тагы да 6ip кажет керсетюшше 

оныц жумыс рет1н жаткызуга болады. Двигательдщ 

жумыс peri деп 6ip Typrci процестщ цилиндрлер бойынша 

ауысу ретш атайды. Мысалы двигательдщ 

жумыс peTi 1-3-4-2 болса, онда кез келген 6ip процестщ, 

айталык copy nponeciHin e3i алдымен 1-цилиндрде, 

содан кеййн 3-, одан кешн 4- жэне ец соцында 

2-цилиндрде болатындыгын керсетедь Немесе сол 

сиякты кысу npoueci, ойтпесе улгаю npoueci т.с.с. 

41

Автомобиль двигательдер! кебшесе кеп цилиндрл1 

етш жасалады. C e6e6 i 6ip гана цилиндрден алган куат 

автомобильш журпзуге ж е т к т к а з болады. Олай болса 

двигательдер 6 ip немесе коп цилиндрл! болып, цилиндр 

санына карай б1рнеше турге белшедь Кебшесе 

2,4,6,8 жэне 12 цилиндрл1 двигательдер колданылады. 

Ондай цилиндрлер озара 6ipiKTipuiin, 6ip двигатель 

кYрайды. Сондыктан ол кезде олардыц кептеген 

белшектер1 бгрйспршщ жасалады. Мысалы цилиндрлер 

6ipirin, 6ip корапка орналасады да блокты курайды, 

ал цилиндр бастары да 6ipiKTipLnin 6ip гана белшек 

курайды т.с.с. 

Оныц уст1не, осы коп цилиндрлердщ орналасулары 

да эртурл1 болуы мумюн. Сондыктанда кеп 

цилиндрл! двигательдерд1 цилиндрлердщ орналасуларына 

байланысты цилиндрлер1 катар, V —тор1зд1 немесе 

жулдызша тэр1зд1 орналаскан двигательдер деп 

тур-турге беледк 

Катарлы двигательдерде цилиндрлер 6 ip -6 ip iH e 

жалгасып, 6ip катарга орналасады. Бул кезде оныц 

узындыгы арта бередь Сондыктанда двигательдщ 

узындыгын азайту ушш латын эршшщ V -o p n i сиякты 

етт, ею катарга 6ip-6ipiM eH бурыш жасап орналастырады. 

Кеб1несе ол ею катардыц арасындагы бурыш 

90° болады. TinTi кейб1р жагдайларда цилиндрлерд1 

жулдызша жасап орналастырады. 

Осылардыц iiuiHaeri двигательдерде кеп колдау 

тапкан турлер1 олар цилиндрлер! катар орналаскан 

жэне У-тэр1зд1 орналаскан двигательдер. 


1. Поршеннщ m i нуктеа деп к,андай нуктеш айтады 

 

2. Поршеннщ журк жолы к,алай анык,талады 

3. Цьишндр колем/ деген'ш1з не 

4. Двигательдщ литражы к,андай келемдерден к,уралады 

 

42

5. К,ысу колем '1 цтиндрдщ к,айсы болшнде дрнапас- 

ЩаЖ 

6. Двигательдщ кысу дорежесч дегенш/'з не 

7. Дизельд'1 жоне карбюраторлы двигательдердщ 

к,ысу дорежесмде цандай взгешел’напер бар 

8. /штен жанатын двигательдерде к,андаи процестер 

журед1 жоне олар к,алай атк,арылады 

9. Двигательдщ жумыс циклын айтып берщЫ 

К). Коп цилиндрл1 двигательдщ жумыс pemi деп нен1 

айтады 

2.4. КОП ЦИЛИНДРЛ1 ДВИГАТЕЛЬДЕРДЩ 

ЖУМЫС PETI 

Жогарыда айтылгандай, д в и г а т е л ь д щ жумыс peTi 

деп 6ip аттылы тактыньщ цилиндр шпнде ауысу ретш 

айтады. Мысалы 1-цилиндрде copy npoueci болып 

жатканда, баска цилиндрлерде кандай процесс ж у р ш 

жатканын к е р с е т е д н Сондыктанда д в и г а т е л ь д щ 

жумыс peTi ондагы цилиндрлер саны мен орналасуына 

й к е л е й байланысты болады. Енд1 соларга жекежеке 

талдау жасаймыз. 

Алдымен цилиндрлер! 6 ip катарга орналаскан торт 

цилиндрл1 терт тактылы д в и г а т е л ь д щ жумыс ретш 

карастыралык. Бул кезде двигательдщ жумыс циклы 

поршеннщ терт журю1нде немесе ищщ бш ктщ eici 

айналасында барлык терт цилиндрде орындалып бггуге 

THic. Сонда и щ щ б ш к т щ eKi айналысы 720° болса, 

e p 6 ip цилиндр iu iib m e ri 6 ip тактыга 180°-тан болады, 

ягни o p 6 ip 180°-та цилиндр ш п н д е п процесс е з г е р е д ! . 

Ал баска цилиндлердеп тактылардыц ауысуы осы 

180°-тан кешн баска цилиндрде журуге тик. Сондай 

процестщ баска цилиндрге ауысуы ол двигательдщ 

жумыс ретше байланысты езгередк Мысалы 

карап отырган двигaтeльдiц жумыс peT i айталык 

1342 болса, онда 6 ip iH iu i цилиндрден кешн 

43

3-, одан кешн 4- жене ен сонында 2-цилиндрде атк,арылуга 

тшс. 

Олай болса, осы ретпен салынган, терт тактылы, 

терт цилиндрли катар орналаскан, жумыс peTi 1342 

болатын двигательдщ жумыс peTi 2.1-кестеде керсетшген. 

2.1-кесте. 4 цилиндр.», peri 1342 двигательдщ жу мысы 

И«нд< 

бийк 

амналысы 

Айналу 

бурышы 

Цилиндрлер iieMepi 

1 2 3 4 

Ripiniui 0"-ден 180" Сору кысу шыгару улгаю 

180"-36(>" кысу улгаю Сору шыгару 

Eiciiiiui 360'-540" улгаю шыгару КЫСУ сору 

540*'-720° Ш ыгару С°РУ . улгаю кысу 

Осы кестеге жупнсек, жшй бипктщ алгашкы жарты 

айналасы нда (0° - 180") 1-цилиндрде — сору, 

2 -кысу, З-шыгару, 4- улгаю процестер! журед1 екен. 

Ал аттас тактылардын ауысуы op6ip жарты айналыста 

(180°) болып турады. Мысалы 1-цилиндрдеп кысу 

npoueci жарты айналыстан кеiiiи 3-цилиндрде, одан 

кейш 4-, ен сонында 2-цилиндрде журедк Осылайша 

барлык процесс, шьцц бипктщ ею айналысында (720°) 

барлык цилиндрлерде толык, аткарылып бггед». 

Енд1 осы сиякты жумыс peTi 153624 болатын, 

цилиндрлер1 6 ip катарга о рналаскан двигательдщ 

жумыс релн аныкталык. Бул кезде ninai бипктщ 

eKi ай н ал ы сы н д а (720(|) б ар л ы к алты ц илиндр 

1ипнде жумыс циклы аякталуга THic, ягни o p 6 ip 

720 : 6 = 120°-та аттас тактылар цилиндр немер! бойынша 

двигательдщ жумыс peTi мен алмасады. Сонда 

2.2-кестедеп KepiHicTi аламыз. 

Осы кестеде KepiH in тургандай, аттас тактылар 

двигательдщ жумыс peTi бойынша ep6ip 120°-та алмасып 

турады. Мысалы 1-цилиндрдеп cop y npoueci 

44

2.2-кссте. 6-цилиндрл1, рет! 153624 двигателшщ жумысы 

Hiiuii Айма- Ийлйнлп H0Mcpi 

6ijii« лыс 1 2 3 4 5 6 

айиа- градусы 

JIMCM 

1 Ж Ш 1 Сору кысу улгаю косу Шыгару улгаю 

6()"-12()" Шыгару улгаю 

120^~ улгаю сору 

ISO”___ 

i p l кысу Шыгару 

24»” 

24(7*- сору Шыгару 

300° 

зоо'- Шыгару кысу 

360" 

~ п ~ ЗМ)"- yjiFaio 

Сору 

420" 

42(1^ кысу Сору 

480° 

480'- Сору улгаю 

540" 

540"- Шыгару кысу 

600" 

600"- улгаю кысу 

660" 

660"- кысу Шыгару 

720" 

120"-тан кейш 5-цилиндрде, одан кейш п 120"-та 

3-цилиндрде тагы с.с. 720°-та барлык, цилиндрде сору 

ripoueci журш бггедь 

Цилиндрлер! У-тор13д1 орналаскан двигательдерде, 

олар eKi катарга 6ip.-6ipiMeH бурыш жасап орналасады. 

Сонда машина журклнщ багыгымен Караганда 

он мен сол катардагы цилиндрлер деп аталады. Бул 

двигательдердЩ^ ерекщелгктерше карама-карсы орналаскан 

eKi цилиндрдщ, nopuieHtytepi HiHAi бийктщ 6ip 

мойнына жалгасады. Сойтш олар 6ip-6ipiHe тэуедщ 

жумыс аткарады. Двигательдщ айналу багыты сагат 

> тшне карсы багытталатындыктан, алдымен он катардагы 

поршень козгалыска келед1 де, сонынан аралыктардагы 

орналасу бурышына байланысты сол 

45

кдтардагы порш ень icKe косы лады . Ke6iHece ол 

бурыштыц шамасы 90° болады. Сонда екеушщ езара 

Kemiryi шнда бшк ширек айналысына, ягни 90('-к,а 

тец . О лай б о л са, к а р а м а -к а р с ы о р н а л а с к а н 

цилиндрлерд1 озара 90°-тан кешн 6ipiicripin алсак, онда 

жалпы двигательдщ катар орналаскан двигатель 

сиякты болмак. 

tfiHoi 

б1л1к 

айналысы 

Айнальс 

бурыши 

2.3-кесте. 8-цилиндрл1, У-тэр1зд1, 

peri 15426378 двигателшщ жумысы 

1 

Цшицдрлер HGMepi 

2 3 4 5 6 7 1 8 

90f’-l8C/’ 

РУ 

улгаю кьсу сору 

(У’-ОДР copy улгаю кысу шыгару шыга- 

шьва- улгаю сору кьсу 

кысу Ж 

сору 

шыга- улгаю 

~ т кШ $ 

сору LLLffa- 

кьсу РУ 

улгаю 

36(Р-45(У’ улгаю РУ кысу сору Шыгаг 

4SCI'-54CP кысу сору улгаю РУ шыга- 

540f'-63d’ шыга- 

улгаю кьсу сору РУ 

63(f-72cP РУ улгаю кьсу 

Шыга- 

сору 1 

_ . . . 

ЕУ . 

Енда мысал уш ш 8-цилиндрл1, V- тэр^здк ж умыс 

peii 15426378 болатын двигательдщ KecTeciH жасасак 

2.3-кестедегщей болады. Бул кезде о н катарда 1,3,5.7 

цилиндрлер, ал сол катарда 2,4,6,8 цилиндрлер орналаскан. 

2.3-ксстеде op6ip цилиндр, двигательдщ ж умыс 

peri б о й ы н ш а, 6ip-6ipiH en 90°-ка кеи л гед ^ ягн и 

720 : 8 = 90°. 

BipaK, двигательдщ инерция куш терш щ Tcrwecyi 

жензнде, жумыс ретш щ негурлым тшмд1 Typi алынады. 

KepiciHuie болган ж агдайда, двигатель ж умыс 

кезш де щ рш дея, о р н ы к сы з ж ум ы с icieyi м ум кш . 

Сондыктанда жогарыда айтылган, карама-карсы орналаскан 

цилиндрлердщ кейбареулерше, тактыныц 

ауысуы 90°-тан кейш ем ес, 270°-тан кейш болуы 

мумкш. М ысалы 1- жоне 2- цилиндрлер 6ip мойын- 

46

fa орналасса да, олардыц тактыларынын ауысуы 

270°-тан кейш , ягни келес1 айналыстыц кдрсацында 

болады. С ойтш двигательдщ жогарыдагы peTi сакталып, 

инерция куштершщ озара тендесуш е колайлы 

жагдай жасалынады. 

Егер V — Topi3fli орналаск,ан 6 цилиндрт двигатель 

болса, онда олардын алмасуы 90° жэне 150°-тан 

кей£и болмак,. Ол двигательдщ инерция куш терш щ 

тендесуше TinTi колайсыз жагдайлар тудырады. Сондыктанда 

бул кезде негурлым двигательдщ тшмд1 

жумыс peTi кабылданады. K,a3ipri кезде колданылыи 

журген мундай двигательдердщ негурлым коп тараган 

жумыс peTi 142536. Жогарыда айтылган тэсш мен, 

осы ретте жумыс аткаратын двигательдщ кестесш 

тургызу онша киындык тугызбайды. 


1. Кеп цилиндрм двигательдщ жумыс pemi деп нен/ 

айтамыз 

2. Цилиндрлер 'х6ip к,атарга орналаскан двигательдщ 

жумыс репин к,алай анык,тайды 

3. Цилиндрлер/ V —тэр'1зд\ орналаскан двигательдщ 

жумыс реттде нендей ерекшел/ктер болады 

4. Д вигат ельдердщ жумыс р е т ’т авт омобиль 

жург1зуии' взгерте ала ма 

5. Кез-келген бпр двигательдщ жумыс реттщ кестесш 

салып квр/'щз! 

2.5. ДВИГАТЕЛЬДЕРДЩ ЖАЛПЫ К,¥РЫЛЫСЫ 

Автомобильдер мен тракторларда колданылатын 

двигательдер мынандай белж тер мен жуйелерден 

куралады : кривош иптЬш атунды ж эне газ гарату 

механизмдер^ коректещцретш, майлайтын, суытатын 

жуйелер жэне оталдыратын кондыргы. 

Кривошиггп-шатунды механизм шгер1-кеййзд1 ба- 

47

Fbinatbi тузу сызыкты «.озгалысты айналмалы козгалыска 

турлегодру кызметш агкарады. Бул механизм 

сакиналы поршеньдерден, подшипниктер1 бар шатун 

мен оньщ саусагынан, TipeK подшипниктер1 бар шщц 

бипктен, 6ip блокка 6ipiKTipiiireH цилиндрлер блогынан, 

цилиндрдщ уст1н жауып туратын цилиндрлер 

басынан жоне маховиктен куралган. Цилиндр 1ипнде 

6iTeriiu жэн май сыдыргыш сакиналары бар поршень 

шгерькешщц багытта к,озгалыс жасайды. ал цилиндрдщ 

басында газ тарату механизм! орналаскан. Сол 

аркылы цилиндрдщ поршеньмен шектелген колем! 

сырткы ауамен катынас жасайды. Ол двигательдщ 

жумыс торт1бже байланысты жабылады немесе 

ашылады. 

Поршень саусак аркылы шагунньщ жогары басымен 

козгалмалы eTin жалгасады, ал шатунныц 

теменп басы шщц бипктщ шнт1 мойнына сыргымалы 

подшипник аркылы беютшедь Сондыкган шатун 

саусак жэне шн бойында козгала алады жэне ол 

жумыс кез1нде курдел1 козгалыс жасайды. Оныц жогаргы 

басы поршеньмен 6ipre uirepi-KeftiHfli багытта, 

ал теменп басы шцщ бийкпен 6ipre айналмалы козгалыска 

келедь H inai бш к цилиндрлер блогына TipeK 

подшипниктер! аркылы беюген жэне оныц арткы 

басына фланец аркылы маховик орнатылады. Жумыс 

кезшде ишд! бш к айналмалы козгальгека келед! де, 

озшщ шидер1 аркылы шатунмен жалгаскан nopuienai 

жогары-томен козгайды. Оныц шндерше тусетш куш 

озгерш отырады. C e6e6i, жанган газ кысымы поршень 

аркылы Hinai бийкке бершген кезде куш кобейе;и 

де, оны цилиндрден шыгарган кезде азаяды, 

ягни ninai бипк тусетш кушке байланысты эр турл1 

удеумен козгалады. Yaeyi айнымалы осы козгалысты 

турактандыру ушш маховник колданылады. 

1штен жанатын двигательдердщ жумыс циюй торг 

гактщен турады. Сондыкган да оларды торт тактш 

двигательдер деп атайды. Иоршеыънщ жогарыдан 

48

томенп нуктесшс дейш п немссе керкмнше томенгщен 

жогары нуктеге д ей ш п козгалысы н 6ip такт деп 

есептсйд]. Днигатель/ип жумысы ушш мынандай торт 

такт керек: сору, кысу, кенею жоне шыгару. Сору 

кезшде поршень жогарыдан томен карай козгалады 

да цилиндр шпндеп босаган орынга сырттан ауа сорылып 

к1ред|. Енд! поршень кайта козгалганда сол 

сорылып алынган ауаны цилиндр мшнде кысады да 

оный темиературасын квтереди Сол кезде оган жаиар 

май ш аш ылады да жогары тем ператураны н 

осершен ол тутанып жанады. Жанган кездеп бол if иен 

жылу ком епмен газдыц кысымы артады, сойтш 

поршеныц томен карай итеред!. Муны кенею TaKTici 

деп атайды. Осы такт кезшде двигательден куат алынады. 

Сондыктан бул жумыс TaKTici болып саналады. 

Енд! поршень теменнен жогары жургенде жанып 

болган газды сыртка шыгарады. Бул шыгару 

TaKTici. Осылайша тактшер рет-репмен орындалып 

отырады. 

Двигательдщ жумыс такпсш е байланысты цилиндрд{ 

ашып немесе жауып отыру кы зметш газ 

тарту механизм! аткарады. Газ тарту механизмi клапандардан, 

жудырыкты бипктен жэне козгалткыш 

механизмнен куралады. 

Жудырыкты бийк жумыс кез!нде ивдй бшгк аркылы 

козгалыс алады да айналып турады. Онын бойындагы 

жудырыкш алар, ез1мен жанасып турган 

итергШш шгерд-кешнд! козгалыска келтсред!. Ондай 

козгалы сты козгалткы ш механизм клапандарга 

жетслзедь К,озгалткыш механизм итерпштен, штангадан, 

куйентеден куралады. Куйенте ортасы оське 

бекггшген е й шннен турады. Куйенте шндершщ 6ip 

жагы штангага, eKiHfiii жагы клапанга тарелед!. Жудырыкша 

итерпш аркылы штанганы жогары козгаган 

кезде куйентенщ екшнш басы клапанды томен басып 

оны ашады. Ал жудырыкша итерпштен етш кеткен-

ней кейш клапан cepiimeci барлык механизму алгашк,ы 

калпына кдйтарады. 

Осылайша жумыс иггейтш газ тарагу механизм! 

двигательдщ жумыс такпсше байланысты тиклч клапанды 

ашып-жауып турады. Сору тактка кезшде сору 

клапанын ашады, шыгару TaKTici кезшде шыгару клапанын 

ашады. С ейтш , газ тарту механизм! двигательдщ 

жумыс icTeyiHc керетеп такт1лердщ уакыты 

орындалып туруын камтамасыз етед!. 

Двигательдщ коректещцру жуйесг оны жумыс 

ic’Teyine каж егп ауамен жоне жанармаймен камтамасыз 

ету кьпметш аткарады. Соган байланысты 

оньщ 6ip-6ipiHcn белек жасалган ауа жене жанармай 

жуйелер1 бар. 

Ауа жуйесше ауа тазарткыш пен сору тут1ктер1 

жатады. Ауа тазарткыш двигатель iiuiHe сорылып 

ауаны шаннан мукият тазартады. Тазарган ауа сору 

TyriKTepi бойымен сору клапаны аркылы цилиндр 

iiuiHe юрсдо ГСейбф двигательдерде сору тактса кезщде 

ауаны кысым аркылы айдап юрпзедк Сол уппн арнаулы 

трубокомпрессорлар колданылады. Ондай 

двигателвдёщ! трубокомпрессорлы двигательдер деп 

атайды. Бул кезде де ауа мукият тазартылады. 

Жанар май жуйеа цилиндр шпне жануга K e p eK T i 

отынды улкен кысыммен тозацдатып бередг Цилиндр 

imiHe жанар май сыгу такйсш щ соцында, кысылган 

ауаныц температурасы жанар майды тутандыратындай 

дережеге жеткен кезде бершедь Бул кезде ауаныц 

кысымы жогары болгандыктан (шамамен 3-4 МПА) 

жанар майды да улкен кысыммен (12-17 МПА) 

бередк Улкен кысыммен бершген жанар май шашырайды 

да усак тушрийктерге айналып, ауамен араласады. 

Ауамен араласкан жанар май коспасын жумыс 

коспасы деп атайды. Мундай коспа косылган ауаныц 

температурасы осершен тез тутанады. Сейтш жылу 

белш шыгарады. 

Осы жогарьщагы корсетитген кызмегй аткаратын 

жанар май ж уйеа бактен, [шщара тазарту жене му- 

50

к,ият тазарту сузплершен, к,осалк,ы помпадан, жогары 

к.ысымды насостан, форсункадан жоне оларды 

озара жалгастыратын тутжтерден турды. Олар мына 

ретпен жумыс ютейдь Бактагы жанар май косалкы 

помпаныц комепмен iniiHapa тазарту cy3rici сорылып 

алынады да, кесек заттардан та за рады. Сорылган 

жанар майды ipi жоне майда заттардан мукият тазартады. 

Енд1 ол жогары кысымды насоск,а берше/й. Насос 

оны к,атты кысады да форсункага жетызедь Улкен 

кысымныц комепмен форсунка иней кетершед1 де 

оныц Teciri аркылы жанар май цилиндр iiuiHe шашылады. 

Жогары кысымды насос жанар майды кысумен 

6ipre оны цилндрге мелшерлеп беру кызметш 

аткарады, ягни двигательдщ жумыс жуктемесше 

карай жанар майды кебейтт немесе азайтып бередь 

Двигательдщ майлау жуйеЫ козгалатын белектердщ 

араларындагы уйкелкгп азайту кызметш аткарады. 

Болшектер аралыгындагы уйкелю азайтпаган 

жагдайда олар катты кызады жоне тозып кетедк Сондыктан 

уйкелетш eKi болшек аралыгына майлайтын 

суйык Ж1бершед1. Мундай жагдайда уйкелетш eKi 

болшек 6ip-6ipiMeH жанаспайды да, майлайтын суйык 

аркылы козгалады. Сойтш, уйкелю Kymi азаяды. 

Уйкелетш болшектерд1 майлаудыц уш турл1 тэсий 

бар. Олар уйкелщ ауданына майды жетюзу тэсипне 

байланысты кысыммен майлау, шашып майлау жэне 

6ipiKTipuireH тэсшмен майлау болып тYpлeнeдi. Кысыммен 

майлау тэсш н колданганда, уйкелетш eKi 

болшек аралыгына май кысыммен берЬщщ, ал оган 

KepiciHme шашып майлау кез1нде майды ез ерюмен 

агызып немесе шашып жеткззедь Keft6ip механизмдерде 

майды кысыммен беру мумкш емес, ал шашып 

беру уйкелюта азайтуды камтамасыз етпейдк 

Осындай механизмдерде 6ipiKTipuireH тэсш колданы- 

1лады, ягни кейбгр белшектерд1 кысыммен, калгандарын 

шашып майлайды. Двигательдердщ майлау 

жуйеанде осындай 6ipiKTiplnreH тэсш колданылады. 

51

Осындай двигательдердщ майлау щ й е с ; кысым 

тудыратын насостан, оны тазалайтын жоне суытатын 

кондыргылардан куралады. Май коры картерде сакталады. 

К,ысым тудыратын насос ymiH шестсрнялы 

насостар колданылады. Оньщ б ш п двигательдщ niitfli 

б ш т н е н козгалыс алады. Тазарткыш кондыргылар 

eKi болж тен турады. Онын 6ipi ipi тазарткыш , ал 

eKinmici майда тазарткыш болады. Ipi тазарткыштьщ 

нёгЩщ жумысшы Myuieci сузгщен жасалган. Cy3ri 

теЫктершен откен май езМ ёй шссксн коспаларды 

кадцырып кетеди Ал мукият тазарту ушщ реактив 

центрифугалар колданылады. Оныц тсап н ен кысыммен 

откен май реактивпк куш тудырады да омы 

улкен жылдамдыкпен айналдырады. Осы кезде оныц 

аралыгындагы майда коспалар ортадан тебетш куштщ 

ocepineH онын кабыргасына жабысады, ал та залацган 

май майлау жуйесше бершедк 

Двигатель жумыс ютеген кезде жанар май жангаи 

кезде болщген жылудын барльны жумыска айналмайды, 

тек оньщ 30-40% гана пайдалы жумыска 

жумсалады. Ал жылудын калган б о л т двигатель 

болшектерше бершедь Егер ол жылуды болшектерден 

мерз1мшде алып кетпесе, олар катгы кызады да 

жумыс кабшетш жогалтады. Сол артык, жылуды алып 

кету ушш салкындату ж уйеа колданылады. Сол жуйе 

аркылы болшектердеп жылу алынады да сырткы атмосферага 

бершед1. 

Салкындау ж уйеа курылысына карай сумей жоне 

ауамен салкындату ж уйеа болып еюге белгнедь Олардын 

6ipiHuii турщде болшектердеп жылуды су аркы 

лы, ал екишисшде ауа аркылы сырткы атмоферага 

тасымалдайды. Осыган байланысты олардын курылыстары 

да эр турЗл болады. 

Сумен суытатын жуйеге двигательдщ су койлеп, 

насос, термостат, радиатор, желдетюш жоне оларды 

озара жалгастыратын тупктер жатады. Двигатсльдеи 

белщЩ ш ы ккан аргык жылу жуйедеп суга бершед1.

Радиатор кабыргалары жук,а тупкшелерден жасалган. 

Оган келген су сол тутжшелерге таралады да оларды 

ц кабы ргалары на жылуын беред!. Ал ол тут1кшелердщ 

аралыктарынан желдетюш аркылы сырттан 

ауа сорылады, бул ауа тут1кшелерд1 салкындатады. 

Свйтги, радиаторда салкы ндаган су ещ ц кайты п 

двигательдщ су койлегше келедь Осылайша су двигатель 

болшектершдеп артык жылуды ауага таратып 

Ж1бередк Бугаи косымша бул жуйеге термостат койылады. 

Соныц комепмен двигательдщ температурасын 

туракты мелшерде устап турады. Двигательдщ 

салкын кезшде суды кайтып су койлегше багыттайды 

да тек кызганнан кейш гана радиаторга ж1берсдк 

Ауамен сапкындататын жуйенщ курылысы сумей 

салкындататын жуйеге Караганда карапайым болады, 

ягни желдеткшЕген жэне ауа багыттагыш калкандардан 

гана куралады. Двигательдщ су кейлепнщ 

орнына салкындаткыш кабыргалар жасалады. Осы 

кабыргаларды желдеткшгген келген ауа салкындатады. 

Б[рак бул жуйенщ салкындату кабшет1 онша жогары 

емес, сондыктан кейб1р мар калы тракторларда 

гана колданылады. 

Двигательд1 жумыска косу уинн алдымен оньщ 

б ш п н айналмалы козгалыска келт1ру керек. Ce6e6i, 

цилиндр йшнде жумыс тактшер1 рет-рет!мен icKe асырылуы 

керек, ягни ауа сорылып, кысылуы кажет. Ол 

ушш шцщ 6uiiicri оталдыргыш кондыргыныц комеriMeH 

айнадцырады. Оталдыргыш кондыргылар жумыс 

принциптерше карай ею белшедй Bipinuiicinae 

двигателей оталдыру ушш иитен жанатын карбюраторлы 

косалкы двигатель, ал еюнии туршде туракты 

токпен жумыс 1стейтщ электр дви гател! (старте рлО 

колданылады. Теменде осы механизмдер мен жуйелердщ 

курылысы мен TeTiKTepiH реттеу жолдарына 

TyciHiK бершед1. 

Двигательдердщ жалпы курылысы, олардын турлерше 

карай аздаган езгешел1ктер1 болады. Ондай 

53

езгешелжтер тек оны курайтын механизмдер мен 

жуйелерде кездесош. Жалпы барлык двигательдер/п 

курайтын механизмдер мен жуйелер ортак болады. 

Сондыктан карбюраторлы немесе дизелад двигательдердщ 

куры лы сы н 6ipre карасты ры п, кездесетш 

езгешеликтерге жеке талдау жасалады. 

1штен жанатын поршенцд! двигательдердщ жалпы 

курылысы шщц-шатунды механизмшен, газ тарату 

механизм1нен, коректеадру, суыту, майлау жоне 

оталдыру жуйелершеи куралатындыгы жогарыда айтылды. 

Енд! оларды жеке-жеке карастырамыз. 

№нд|-шатунды механизм поршеннщ шгерькешцщ 

тузу сызыкты козгалысын ишд1 бипктщ айналмалы 

козгалысына озгергу кызметш аткарады. Ол уш+н 

оныц курамында цилиндр, поршень, шатун жоне 

ишд'1 бийк болады. Поршень цилиндр iiubme газ кысымыныц 

осершен eKi еэй нуктесжщ аралыгында тузу 

сызыкты козгалыс жасайды. Ал ондай козгалысты, 

двигательден сыртка шыгарып, opi карай пайдалану 

ушш ете курдел1 механизмдер кажет болады. Сондыктан 

ондай тузу сызыкты козгалысты айналмалы 

козгалыска ауыстырса, оларды opi карай машинаныц 

журетш децгелектерш е деш н тасымалдау оцайга 

гусед1. Сол ушш поршеньге шатун жалгасып, оныц 

eKiniui ушы шцщ бипктщ мойнына прелед1 де оны 

поршеньге осер ететш газ кысымыныц куипмен Hi щи 

бурай козгайды. Сол ce6enTi шцш бипк айналмасы 

козгалыска келедк 

Газ тарату механизм! цилиндр iuiiRaeri ж у peTi н 

процестерд1шщп-шатунды механизммен б1рлесе отырып 

icKe асы рады. П орш ень Ж О Н -нен ТО Н -ге 

журген кезде сору клапынын ашады да, цилиндр imiHe 

ауа немесе жану коспасы KipyiHe мумкщдок жасайды. 

Немесе кысу мен улгаю nponecTepi журген кезде 

клапандардыц барлыгын жабык кушнде устап туралы, 

ал шыгару npoueci кезшде, шыгару клапанын

ашып, жанган газдьщ сыртка шыгып кетуше мумю 

н дк жасайды. Сондыктанда газ тарату механизмшщ 

кимы лы шнд1-шатунды м еханизм ш щ ким ы лы на 

тоуел/ц журедк 

К,оректенд1ру жуйеи цилиндр imiHe жану коспасын 

даярлау кызметш аткарады. Оныц курылысы 

двигательдщ турше карай озгеше жасалады. Карбюраторлы 

двигательдерде жану коспасы сыртта, арнаулы 

кондыргыда жасалып, содан кейш гана цилиндр 

шпне сору процеа кезшде ж1бершед1. Ал дизельд1 двигательдерде 

сору процеса кезшде цилиндр inline жеке 

ауа сорылып алынады да кысу процесшщ соцында 

оган арнаулы жогары кы сы ммен жумыс кггейтш 

куралдар аркылы суйы к жанар майды бурюп юрпзед1 

де ж ану косп асы н ту зед ь О сы ган байланы сты 

двигательдерд1 кейде жану коспасын шггей (дизельдО 

немесе сырттай (карбюраторлы) дайындайтын двигательдер 

деп турлещиреди 

Суыту жуйесм дви гател ьде пайда болган артык 

жылуды одан тыс шыгарып, коршаган ортага таратып 

жiбepy кызметш аткарады. Ce6e6i цилиндр iminae 

жанган газ жылуы тутастан механикалык жумыска 

ауыспай, 6ipa3 белМ двигатель белшектерше бершедо 

де олардыц температураларын едэу1р котерш ж1бередь 

Егер осы жылуды сол белшектерден алып кетпесе, 

онда олар ете кызып, алгашкы механикалык, берйепк 

касиеттергн жогалтады. С ейтш олар к тен шыгуы 

мумюн. Осы жагдайды болдырмас ушш суыту ж уйеа 

сол болшектердеп артык жылуды сыртка алып шыгарады. 

Майлау жуйес1 двигатель белшектершщ аралыгындагы 

уйкелю кухшн азайту кызметш аткарады. 

Двигатель болшектерш каншалыкты дэдщкпен ондеп, 

ете жылтыр жасаганмен оныц беттершде усак бедерлер 

болады. Сол ею белшек 6ip-6ipiMeH жанаса козгалган 

кезде сол бедерлер езара айкасады да кургак 

55

уйкелю куипн тудырады. Ягни мундай кубылыс 

кез1нде болшектердщ уйкелетш беттершен молекуярлык 

LmiHicy KyiuiH жецш, оларды б о л т шыгарады. 

Сонын салдарынан уйкелю купи оте кобейш, уйкелетш 

бечтер тез тозып кетедь Осындай кубылысты 

болдырмас уипн, майлау ж уй еа уйкелетш болшектердщ 

аралыгына суйык май ж!бередь Ешп жанагы 

болшекгщ бедерлёр! суйы кка толып турады да олар 

озара айкаса алмайды. Ецзд белшектер аралыгындагы 

к у р гак уйкелю , ете ж ещ т болаты н су й ы к май 

уйкелюше ауысады. Сойтш opi болшектердеп козгалу 

кедерпан азайтады, opi олардын уйкелетш беттерш 

тозудан сактайды. 

Оталдыру ж уйеа двигателып алгаш icKC косыи 

ж1беру кызметш аткарады. Ойткеш двигательдеп процестер 

алмасып цилиндр iininae улгаю npoueci басталганша 

поршеньш козгау кажет болады. Осы жумыс - 

ты двигателый оталдыру деп атайды. Цилиндр шпнде 

улгаю npoueci жургеннен кейш, онын жасаган механикалык 

энергиясынын 6ip б о л т маховикке (маховик 

деп механикалык энергияны жинайтын куралды 

айтады) бершедд де, поршень баска процестерд1 

жасарда (сору, кысу, шыгару) кайтадан маховиктен 

поршеньге бершед}. Сойтш двигатель opi карай сырттан 

энергия кажет етпестен жумыс ютей бередк Сол 

ce6enTi оталдыру ж уй еа косымша двигательмен жабдыкталады. 

Автомобильдерде Ko6iHece оталдыру жуй 

е а ymiH электр двигателш колданады. Ол куатгы 

аккумуляторда жинакталган электр энергиясынан 

алады. 

Осылайша !штен жанатын карбюраторлы жоне 

дизелый двигательдер ортак механизмдер мен жуйелерден 

куралады. Ал осыларга косымша карбюраторлы 

двигательдер тутандыру жуйсамен жабдыкталады. 

Бул ж уиеанщ кызметш цилиндр шпнде кьюылып, 

кызып турган жану коспасына электр ушкы- 

56

пын беред1 де оны тутандырады. Opi карай жану 

npoueci журедк Бул жуйенщ курылысы ете к у рдел i 

кондыргылар мен куралдардан турады. 

Енд1 томенде осы механизмдер мен жуйелердщ 

курылысына жумыс icTey принциптерше, кемшийктер1 

мен артыкшылыктарына тапдау жасалады. 

Бацылау сурацтары мен типсырмалар: 

1. Тштей жанатын noputendi двигательдердщ жалпы 

щ/рылысын айтып берщзк 

2. Ишд'1-шатунды механизм к,андай кызмет атк,арады 

 

3. Газ тарату механизм/ к,андай к,ызмет атк,арады 

4. К,оректенд1ру жуйес! двигательд1ц к;андай 

процесш камтамасыз emedi 

5. Майлау жуйеа' к,андай мак,сат ушш к,олданылады 

6. Суыту жуйеа неге к,ажет 

7. Тутандыру жуйеа к;андай двигательдерде к,олданылады 

 

8. Оталдыратын жуйе кандай жумыска арналган 

2.6. И1НД1-ШАТУНДЫ МЕХАНИЗМНЩ 

КДРЫЛЫСЫ МЕН ЖУМЫСЫ 

ИшДьшатунды механизмнщ белшектерш козгалатын 

жоне козгалмайтын белшектер деп eKi топка 

жаткьйуга болады. К,озгалмайтын белшектерге цилиндрдг, 

ал козгалатын белшектерге поршень, шатун 

!жоне и р И бипк топтарыньщ белшектер1 жатады. 

Сонымен двигательдердщ шцщ-шатунды механизмдер! 

мынандай белшектер тобынан куралады: цилиндрЯер 

тобы, поршень тобы, шатун тобы жоне шщй 

, бипк тобы. 

Осы керсетшген белшектер тобынын эркайсысы 

белгЫ 6ip кызметт1 аткарады. Цилиндрлер тобы — 

поршеньнщ opi-6epi козгалысы кезшде багытгаушы 

57

I 

2.4-сурет. Цилиндрлер тобынын белшектерг 

I-алдыщ'ы какпак.; 2-аралык. тесем; 3-цилиндр басы; 4,5,9,10-су, 

май ж урепн каналдар; 6,8-сору, шыгару каналдары; 7-жану камерасы; 

I I -клапандар; 12-цилиндр; 13-шпилькалар; 14-картер Keciri; 15-блок; 

16-цилиндр уясы. 

кызмепмен коса, онын ишйде процестер журу тошн 

кажетп колем жасап ту рады. Поршень тобынын болшектер! 

цилиндр мен аралыктагы козгалуга кажетп 

болатын сацылауды негурлым 6epiK 6iTen, цилиндр 

iiuinae журетш процестерге байланысты газ кысымын 

кабылдау кызметгерш аткарады. Шатун тобыныц 

белшектер1 поршень мен ишд1 б ш ки жалгастырып, 

поршеньде пайда болган газ кысымыныц куппн 

ишд! биикке жетк1зед1, ал керек болганда шндо 

бшисгеп Kyurri поршеньге жетюзедь Сейтш, поршеньнщ 

тузу сызыкты козгалысын, шщц бшжгщ айналмалы 

козгалысына ауыстыру кызметш аткарады. 

Ш эдц-бш к тобы шатуннан келген куш тщ ocepi- 

58

ней 03i айналмапы козгалыска келед! де, сырттагы 

трансмиссия аркылы журпзетш доцгелектерд1 айнапдырады. 

Цилиндрлер тобы двигатель турлерш е карай 

эртурл] болшектердеп куралады, витке Hi, жогаргы 

гарауда айтылгандай, двигательде 6ipnem e цилиндр 

болады жоне ертурла орналасуы мумкш. Сонын 6ip 

Typi 2.4-суретте корсетшген. 

Мундагы сепз цилиндрлер 6ipiKripuiin, V — Topiaai 

орналастырылган. 

Цилиндр (12) коитеген двигательдерде болек жасалады. 

Олардыц iuiKi поршень журетш 6eTi ец жогаргы 

класпен онделед!. Оны цилиндр “ айнасы” деп 

атайды. Поршеньмен Yйкeлici аз болуы ушш Ko6iHece 

сур шойыннан куйып жасайды. Мундай цилиндрлердщ 

ею rypi болады. Егер цилиндрдщ сырткы бетше 

тжелей суытатын суйык келш туратын болса, онда 

оны “дымкыл” , ал Kepiciume болса — “ кургак” цилиндр 

деп атайды. Олар ушш арнаулы уя жасалып, 

сонда престеп — тыгыздап орнапастырады. 

Цилиндрлерд1 арнаулы куйылып жасаган блоктагы 

уяларга беютедь Егер цилиндр “дымкыл” болса, 

онда оныц томенп жоне жогаргы беттер1 гана 

уяга жанасады. Ол жерди арнаулы аралык тосемдермен, 

суйык акпайтындай eTin бггейдь Ал “ кургак” 

цилиндрлерд1 он бойында бггеу жасалган уяларга 

престеп орнатады. 

Осы цилиндрлер бекггетш корапты — двигательдердщ 

блогы деп атайды. Оны алюминий коспасынан 

немесе сур шойыннан куйып жасайды. Блокгыц 

(15) астыцгы жагы кецейтши картерщ (14) курайды. 

Ол арнаулы астаумен жабылып, майлау жуйесше 

кажета жагар май корын устап турады. Оныц устше, 

сол картер болйгшде ищщ бш к бекитш арнаулы орындар 

каралган. 

Блоктыц усйцп жагы арнаулы аралык тосем (2) 

койылып, цилиндрлер басымен (3) жабылады. Ци- 

59

2.5-сурет. Miitai шатунды механизмнщ козгалатын 

болшектер тобы: 

l-T ic ri баат; 2.21-TipeK шайбалары; 3,13-шатун мойындары; 4-шатун 

подшипниктср!; 5-сакина; О-поршень саусагы; 7-инпек; 8-шатун; 

9-болт; 10-шатуннын томенп басы; 11 -шатун какдаш; 12,19,29-TipeK 

м ойы нд ары ; 14,26-TipeK подшитгниктерк 15-поршень етеп; 

16- йоршеньтубг. 17,25,28-жак.таулар; 18-маховик; 20-май кайтаргыш 

KeciKiep; 22,2730-TipeK к,ак.нак,тары; 23-май каналы; 24-май Teciri; 

31-шестерня; 32-цапфа; 33-шкив. 

линдрлср басы мен блоктын eid кабат кабыргалары 

болады. Сол ею кабырганыц аралыгы “ су кейлегш” 

курайды, ягни сол eKi аралыкта суыту жуйесшщ 

суйыктыгы толып турады. Осыларга косымша блок 

пен цилиндрлер басына косымша газ тарату механизмдер! 

н in болшектер!, суыту мен майлау жуйелернпц 

болшектер! бектлед1 жэне 6ipneiiie теЫктер 

мен каналдар жалгасып жатады. 

Цилиндрлер басы да алюминий косиасынан куйылып 

жасалады. Коптеген двигательдерде жану камерасыныц 

(7) 6ip белит осы цилиндрлер басында орналасады. 

Сол камерада соратын жэне шыгаратын 

клапандар да койылган. Сол себеип онда соратын 

жэне шыгаратын (6,8) каналдар бар. 

И 1нд1-шатунды механизмнщ козгалатын белшектер 

тобы 2.5-суретте керсетшген. 

60

Оларды мынандай болшектер тобына белуге болады: 

поршень, шатун тобы жоне ишдьбипк тобы. 

Олар 6ip-6ipiMen арнаулы болшектер аркылы жалгасады. 

. 

Поршень тобына поршеннщ 031 (15), сакиналары 

жоне саусагы (6) жатады. Поршень (2.6-сурет) алюминий 

коспасынан куйылып жасалады. 

Онын 03i газ кысымын кабылдау уипн, Ty6i (4) 

жазык eTin жасалган поршень басынан (5 ) жоне 

етегшен (6) куралады. Поршень басында тыгьпда- 

Fbiui сакиналар орналасатын кесжтер (2) жасалган 

жоне томенп май сыдыргыш сакиналар орналасатын 

кесжтерде поршеньнщ он бойынан oTin туратын 

теснстер болады. Осыган косымша, поршень ry6i арнаулы 

6epiKTiK кабы ргал ары мен (1) жабдыкталады. 

Поршень етепнде саусак орнатылатын кальщ 

куйылма (3) жасалган жоне саусакты жылжып кетуден 

сактайтын сакиналар туратын кеак бар. Поршень 

етеп (6) шатун opi-6epi бурылып, булгактаган 

кезде пайда болатын жандык к у и т цилиндр бетше 

6epin турады. Сондыктанда оныц келденен Кимасы 

эллипс Topijfli жасалады. Куш тускеннен кейш ол 

доцгелек калпына келедк Кызган кезде улгайып ци- 

И Й И Р в ^ ч * к'алудан # т» УШ'Ч. поршень 

етегше П-кемесе Т-торвд, кеактер жасалады. Tirrri 

е бф дВ ерДе оньщ етепн1н е й жанын (узындык 

багытпен) кесщ алып тастайды. Цилиндпмен 

SSLSSTvluiH’ он ы н 6е ^ Ж 

eKi TYPre 

втк|збеу 1 з М Й Ё Ш Я сачылаудан газ 

1 к°бшесе шойыннан, кейде боля'гг^НДЫ^ТаНДа олаР 

на туР1нде жасалады С^ньш г ! Жарьи1ган сакилиадр 

бетше, cepinneai куш ш ^Н |Щ

2.6-сурет. Поршень тобыньщ белшектерк 

l-6epiKriK к.абыргалары; 2-сак,ина оныктары; 3-саусак, Teciri; 

4-поршень TySi; 5-поршень басы; 6-поршень етеп; 7,8-тыгыздагыш самшалар: 

9,10,11,12-май сыдыргыш сакиналар; 13-сак.ина орны. 

лып турады. Олардьщ ш ю жогаргы бетшде кесж немесе 

конусты кисык, бет жасалады. Ондай сакиналар 

цилиндрге кипзшгенде аздап ишгенджтен, олардын 

томенп кыры шыгыцкы болып, цилиндр бетше кырымен 

жанасады да жаксы бггеледь 

Май сыдыргыш сакиналар цилиндр белндеп майлау 

жуйеамен шашылып беритетш жагар май кабатын 

сыпырып алып, поршеньнщ ен бойындагы 

jeciKTep аркылы кайтадан картерге ж1беру кызметш 

аткарады. Ойткеш ол жагар май кабаты цилиндр 

iuiiwie калса, жану npoueci кез1нде куйед1 де белшек 

беттерйще куйе тузт, оныц тез тозуына себешш болады. 

Май сыдыргыш сакиналар ею шетшде туратын 

жарык сакиналар (9,12) мен ось багытында (10) жэне 

радиус багытында (11) керш туратын кецшаш саки- 

62

малардан куралады. Сондыктанда олардьщ аралыгьшда 

yueMi май журетш сацылау сакталады да олар ез 

кызметш аткаруга мумютпк жасайды. 

Поршень саусагы (6) (2.5-сурет) iuii куыс тут1к 

тор!ЗД1 болаттан шындап жасалады. Ол ею ушымен 

поршеньдеп кальщ куйылмага (3 ) (2.6.-сурег) тыгыз 

idpin турады да, ортасында шатунный жогаргы 

басы (7) (2.5.-сурет) орналасады. Сонда сол саусак 

аркылы шатун бурылып, булгактаган козгалыс жасай 

алады. Кебшесе саусак тез тозып кетпес ушш, 

оны поршеньге де айналатын eTin орнатады. Сонда 

жумыс кезшде саусак yHeMi 6ip жакты жумыс ютемей, 

бурылып турады да куш тусетш 6eTi унем1 алмасып 

отырацы. Ал поршеньнен саусак жылжып шыгып 

кетпес ушш, оньщ ею ушында т1релетш сертпел1 

сакина (5) поршеньдеп кеакке орналасады. 

Шатун тобыньщ белшектер! непзп шатуннан, 

жогаргы жоне теменп басындагы подшипниктершен 

(iuineKTepiHCH) куралады. Шатунный esi ишнде iiuneri 

|бар жогаргы басынан (7), сол сиякты теменп басынан 

(10,11) жене езегшен (8) куралады. Жогаргы 

басы, iuiiHaeri iLuneriMeH (кебшесе коладан жасалады) 

поршень саусагына Kipin турады да оны поршеньмен 

жалгастырады. Ол унем1 езара козгалып тура- 

|тындыктан, уйкеленн саусак пен 1шпек беттерш майлайтын 

тес1к жасалады. Шатун езеп ею кырлы eTin 

| жасалады. Ойткеш ол жумыс кез1нде ете курдел1 зац- 

|дылыкпен езгерш отыратын куштерге душар болады. 

Keft6ip двигательдерде шатун езегше май журетш теЫк 

жасалып, сол аркылы поршень саусагын майлайды. 

Шатунный теменп басы еюге жарылып (10,11) 

жасалгандыктан, оны игщц бийктщ мойнына кипзуге 

I мумюнд1к туады. Сол сиякты оньщ iiuneri (4) де ею 

жартыдан куралады. Шатунный теменп белш н оньщ 

L какпагы деп атайды жене ол болттар (9) аркылы шщй 

бипк мойнына кишгеннен кейш, шатун басыньщ 

eKiHmi жартысына беютшедь

Шатунныц теменп басындакы жартылай imneKTep 

(4) болатк,а жабыстырылган уйкел1С| аз материалдан 

жасаладьп Ymcejiici аз материал уш ш кобшесе калайы 

немесе коргасын нетш де баббигген, тагы сод сиякты 

калайысы коп молшердеп алюминий коспасынан 

ете жука молшерде (капындыгы 0,1:- 0,6 мм) жасайды. 

Олар жшй бш кпен 6ipre айналып кетпес унии, 

оларга шыгып туратын кеЫк кулакшалар жасалады 

да со л аркылы шатун басындагы ойыкка кipiп 

турады. 

К,о:иалатын болшектер тобындагы ен курдел1сше 

иъьцц 6ijiiKTiH болшектер тобы жатады. Булар ипин 

бийктен, оньщ шпектершен, маховиктен жоне баска 

жуйелердеп механизмдерщ ieke косатын шестерня 

(31) мен шкивтеи (33) куралады. 

Инш бш ктщ непзп кызмет! шатуннан келген 

куигп ига тур1нде жасалган шатун мойны (3,13) аркылы 

кабылдап, TipeK мойындары (29,12,24,19) аркылы 

айналмалы козгалыс жасайды. TipeK мойындары 

мен шатун мойындарымен жактау (25) аркылы жалгасып 

турады. KeH6ip жактауларга TipeK мойындарын 

оргадан Te6eTin куштерден жещлдету ymiH карсы 

жуктер (28, 17) бекп^едк 

Иiндi бииктщ алдыцгы жагынан (32) шестерня 

(31) ^ е к ш л е д ! Ол шестерня газ гарату механй^змш 

icKe косады. Онымсн коса белд1кт1 берйнс уш ш шкив 

(33) бектлед1 де онымен суыту ж у й е а й щ , электр 

генераторларын жоне т.б. осындай косымша куралдарды 

кимылга келтщ^д!. Hittai бипктщ арткы жагына 

(20) арнаулы фланец аркылы маховик (18) 

беютш едь 

Й ш щ бушстщ осы корсет1лген болшеЗктер! 6ipTy rac 

6ipiKTipLnin болатган калыптастыру (штамптау) аркылы 

жасалынады. Сондыктан олар белшектенбейдi. 

H inai бипктщ niiuiHi двигательдеп цилиндр саны мен 

жумыс TopTi6iHe карай заводта 6ip-aK рет жинакталып 

куралады. TipeK мойындарындагы imneKTep, 

64

жогарыда аиты лган, шатун ш ш ектер! тор13Д1 ж асалады. 

О лар арнаулы жарты тесем елер (22,27.30) аркы 

лы цилиндр б ло гы н ы ц картср1не болттарм ен 6 e K i- 

ТШСДЬ 

Ишд| б ш к т щ ей бой ы н да жагар май ж уретш 

куы сгар (23) жасалып, арнаулы ш тш щ тер м ен жа- 

бы лы п койы лган. С о л куыстар аркы лы TipeK жоне 

шатун мойындары кы сы ммен келетш маймен майланы 

п ту рады. B p i сол майлар о рта дан теию ш куш тщ 

осе pi не н тазаланады, ягни майдыц курам ындагы лас 

затгар сол куыстардын керегелерш е жабысып кала- 

ды. Дви гател ьд1 капиталдык жондеу кезшде арнаулы 

бггегшггерд1 ашып, сол куыстарды тазалап отырады. 

Иш д! б ш к тщ мойындарында, поршеньде, цилиндр 

бетш д е ж ум ы с ю теген дж тен уйкел1с к уш тер ш щ 

осерж ен тозы к пайда болады. Сондыктанда o p 6 ip 

двигательде б1рнеше жондеу молшер1 каралган. М ы - 

салы И1НД1 6ijiiKTiH тозган мойындарын арнаулы станокта 

жонып К1лирейтед1 де к елеа жондеу мелш ердеп 

пипектерд1 кояды, ал тозган цилиндр бетш кецейте 

жонып баска улгайтылган жондеу мелш ердеп поршень 

кояды. 

Маховик (18) кинетикалык энергияныц жинаушы 

кызметш аткарады, ягни niiuU бипктщ тез айналган 

кезшде (цилиндрдеп улгаю nponeci кез!нде) езш е 

кинетикалык энергияны жутып алады да керклнше 

бол ганда (кысу, сору,шыгару процесстерО шцщ бш кке 

сол энергияны кайтарып берсдь Сейтш ол двигательдщ 

б1ркслк! жумыс icTeyiH камтамасыз етещ. 

М аховикт» шнд| бм пкпен б ip гана жагдайда 

бекш летш етш жасайды. вйткеш ол eKeyiH арнаулы 

конды ргы да тецдест1ред{| С ей тш ж умы с кезш де 

► урмай, д1ршдемей айналатын болады. М аховиктщ 

сырты на TicTi тож киипп, ол аркылы оталдыру жуйеciH 

in механизмдср! ил-цц 6uiiKTi айналдырады. Сырт- 

5- 2.14

к,ы 6eTi Teric жасалып, оган трансмиссияныц rniHicy 

муфтасы беютшедк 

И1нд1-шатунды механизмнщ болшектерш дурыс 

пайдаланган жагдайда, олар em6ip акаусыз курдел1 

жондеуге дейш калыпты жумыс icreft бередь Муньщ 

непзп кепш! уактылы техникалык кутш жасау кажет. 

Техникалык кут^м журпзу кез1нде ол механизмнщ 

жумысын мукият тексередь Керек болса поршеньдеп, 

цилиндрдеп пайда болган куйелерден тазартады. 

Барлык белшектердщ бекггшуш тексередь 0p6ip жалгаскан 

жэне уйкелгсетш сацылауларды елшейд1 де 

олардьщ M9HiH калыпты санылаулармен салыстырады. 

Бул механизмд1 мынандай жагдайларда гана: 

двигательдщ куаты томендегенде, тут1щй газ шыгарса, 

майлайтын майдыц шыгыны кобейсе, май кысымы 

оте азайып кетсе, жумыс кез1нде дурсшдер пайда болса 

жэне т.б. жагдайда белшектешц. Двигатель куатынын 

томендеуше эсер ететш непзп себеп: поршеньнщ, 

оньщ сакиналарыньщ жэне цилиндрдщ тозуына байланысты 

кысымньщ азаюы. Оны калпына келт1ру 

ушш корсетигген белшектерд1 жацасымен ал маетырады. 

Бул болшектердщ тозуы себепт1 жагар май шыгыны 

да квбейедь Ce6e6i, солардын аралыгындагы 

сацылаулардыц улкекнне байланысты жагар май жану 

камерасына оте;и де жанып кетед1. Сойпп, двигатель 

TyTiH 111Ыга рады. Жагар май шыгыны жумсалган жанар 

майдыц 3-4% мелшершен аспауга тшс. 

Ипцц 6LniKTiH подшипниктер! тозып кегкенде жанар 

май кысымы азайып кетед1 жэне сол ce6em i баска 

механизмдерге жагар май жеткятегещцктен олардыц 

icTen шыгуы мумкш. Бул жагдайда да подтипlepfli 

апмастыру керек. Ол ушш подшипниктердщ 

жондеу ушш колланылагын турш пайдаланады. Поршень 

мен цилиндр гильзасын ауыстырган кезде 

олардыц мелшерлер1 6ip топта болуын кадагалау 

66

кажет жоне поршеньдердщ салмактары да 61рдей болуга 

тшс. 

Ишдьшатунды механизмд1 белшектеген кезде 

ncri3i вте дол жанасатын болшектсрд! шатастырып 

алмау керек. Ол ушш болшектемес бурын оларга белri 

согылады. К,айтадан курастырган кезде бектсни болттарды 

калыпты кушпен гана катайту кажет. Цилиндр 

басын бекггетш болттарды катайта тартудын peTi болады. 

Осы рет сакталмаган жагдайда цилиндр imme 

су немесе май куйылуы мумкш. Ce6e6i, блок пен 

цилиндр басыныц аралыгындагы тосем куысталып 

калады да, оньщ куысынан цилиндрге карай баска 

жуйелерден су мен жагар май oi'in кетедь Цилиндр 

басыньщ болттарын катайту кезшде ортасынан бастап 

шетше карай бекгге тарту керек. 

Бацылау сурактиры мен тапсырмалар: 

1. ШндТ-иштунды механизмнщ кызметш айтыцыз/ 

2. MiHdi-uiamyndbi механизмнщ к,озеалатын ж оне 

к,озгалмайтын болшектер тобына к,андай болшектер 

жатады 

3. К^озгалмайтын болшектер тобыньщ курылысын 

талдап берщп! 

4. К^озгалатын болшектер тобыньщ болшектер/н 

атацыз.{ 

5. Поршень тобына к,андай болшектер Kipedi жоне 

олар кандай кызмет аткарады 

6. Шатун тобына KipemiH бвлшектердщ курылысын 

айтып берщЫ 

7. Hindi бш к тобындагы бвлшектерд'1 атацыз! 

8. Hindi бш к калай куралган жоне кандай кызмет 

аткарады 

9. Маховиктщ кызмет/мен курылысын айтыцыз! 

10. Жумыс кезшде тозган бвлшектерд/ K/aumin алгашкы 

колпына Kenniipedi 

67

2.7. ГАЗ ТАРАТУ МЕХАНИЗМ! 

Газ тарату механизм!, ищщ шатунды механизмнщ 

жумысына сэйкес, цилиндр ишнде журетш процеетерд1 

баскарады. Copy npoueci кезщце цилиндр 

iiuiHe жану к,оспасын (карбюраторлы) немесе ауа 

(дизельдО кхрпзед^ Ол ушш сору клапанын ашады. 

К,ысу, жану, улгаю npouecTepi кезшде цилиндр imiHe, 

сырттан к,атыстырмай, жауып устап турады, ал шыгару 

npoueci кез1нде, шыгару клапанын ашып, жанган 

газды сыртка шыгарып ж1бередк Осы аталган 

2.7-сурет. Газ тарату механизмшщ жумыс схемасы: 

1,2-жетск шеетернялары; З-жшй бипк; 4-болт; 5-клапан; 6-клапан уясы; 

7-cepinne; 8-тарелка; 9-итерг4«н; 10-жудырык.ша; Н-куйснте; 12-ось; 

13-кронштейн; 14-щтанга; 

68

кызметгерд! аткдру уш!н газ тарату механизм! neri3ri 

ею топтан турады. Олар клапандар тобы мен оларга 

козкалыс беретш жетек тобы. Ал осы болшектер тобынын 

орналасуына байланысты газ тарату механизм! 

6ipneiue турге бвлшедк Олар Ko6inece клапандардын 

| орналасуына байланысты, жогаргы жоне жандык газ 

тпрту механизмдер болып болшедь Жандык газ тарату 

механизм! (2.7.а-сурет) кезшде клапандар (5) 

цилиндрдщ жанына жасалган уяда (6) турады, ал клапандары 

(5)(2.7.б-сурег) жогарыда орналаскан газ тарату 

механизм!нде цилиндр басындагы уяда (6) турады. 

Осындай клапандардын орналасу турше байланысты, 

олардыц жетег! де ертурш болады. Жандык 

орналаскан газ тарату механизмдерде (2.7.а-сурет) 

I жетек механизм! и!нд! бшнсгщ шестернясымен (2) 

I унем* TicTecin туратын шестернясы (I ) бар жудырык- 

I ша бийкшеден (10), итерпштен (9) жоне реттепш болт- 

I тан (4) куралады. Ал клапандары жогарыда орналас- 

I кап газ тарту механизмде (2.7.б-сурет) осыларга 

I косымша штанга (14), куйенте (11) арнаулы оське 

I (12) бею тш ед!. 

Осы клапандары жогарыда орналаскан газ тарату 

I механизмшщ жудырыкша бшкшесшщ орналасуына 

I байланысты, жетек механизмдер! де ортурш болады. 

I Жогарьща айтылгандай жудырыкша бишопе томенде 

I орналаспай, тжелей клапандар касында орналасатын 

I T y p i бар (2.8-сурет) 

Бул механизмде жудырыкша бш к (5) тйкелей кла- 

I пандар (7) уетшде турады да оны рычагтар (3) аркы- 

I лы козгалыска келтсреда. Щрак жудырыкша бипкше 

I арнаулы TicTi белд!к (1) немесе шынжырдыц кемеп- 

|мен и!нд! бшктен козгалыс алады. 

Газ тарату механизмшдеп непзп белшектерге кла- 

Fпандар тобы мен жудырыкша бщкшеш жаткызуга 

I болады. Механизмн!ц кандай орналасканына карагмастан, 

олар жумысты мынандай ретпен аткарады. 

69

2.8-сурет. Клапандары устшде орналаскан 

газ тарату механизм!: 

1-белд1к; 2-керпш шкив; 3-рычаг; 4,9,10-шкинтер; 5-таратк.ыш бипк; 

6-реттепш болт, 7-клапан; 8-кронштейн. 

Hinai р щ й аркылы жудырыкша бщдаце айналмалы 

козгалыска кедедь Ш щ ц б ш к ею айналган кезде 

жудырыкша б ш к 6ip-aK per айналады. Ce6e6i цилиндр 

шиндеп жумыс циклы шнш бш к тщ eici айналысында 

толык орындалатындыктан, сол мезетте сору немесе 

шыгару клапандары 6ip рет кана ашылады, ягни 

жудырыкша клапанды 6ip рет кана козгалыска келт1ру1 

керек. 

Жудырыкша бшкше айналган кезде онда орналаскан 

жудырыкдлалар да айналады. Жудырыкшалар 

70

бипк осшен алшак шыгып турады. Сол шыгыцкы 

гусы келш итергшт немесе рычагты итеред1 де онымен 

жалгаскан клапанды итерш, оны жауып турган 

уясынан алыстатып барып соратын немесе шыгаратын 

тес1ктерд1 ашады. 

Bip цилиндрге кебшесе 6ip соратын жоне 6ip шыгаратын 

клапандар койылады. Кешнп кездерде осы 

клапандардын санын одан opi кебейпп, 6ip цилиндрге 

уш немесе терт клапандар койылып жур. Bip цилиндрге 

канша клапан болса, жудырыкша бинкшелерде 

сонша жудырыкша болуы тшс. Клапандарды 

кеп двигательдерде ею катар орналаскан жудырыкшалы 

бинктер колданылады. 

Алгашкы такырыптарда, двигательдщ жумыс 

цикли! Караганда, поршеннщ TGH-ri жоне Ж0Н-не 

жеткен кездерде клапандар ашылып-жабылады деп 

караганбыз. BipaK, нагыз двигатель циклында аздаган 

озгешелжтер болды. Ce6e6i сорылатын немесе 

шыгатын гаадар инерция касиетшщ салдарынан цилиндрге 

Kipin немесе шыгып yjirepMeyi мумюн. Сондыктанда 

клапандарды ертерек ашып, KemiKTipin жабуга 

мэжбур болады. Сондай кеппгулер мен ертерек 

аи1ылулардыц графи пн газ тарату диаграммасы деп 

атайцы. Сол диафамма 2.9-суретте керсетшген. 

Газ тарату диаграммасына жупнсек, сору клапаны 

поршень ЖвН-не жетпей турып, шщц бийктщ 

айналу бурышымен есептегенде 24° бурын ашылады, 

ал жабылуы ТвН -ден поршень вткеннен кешн 

64°-ка кецйгедь Сонда сору клапаны, жогарыда айтылгандай 

180°-кана ашык болмайды, ал 264° - бойы 

ашык болады. Сол сиякты шыгару клапаны поршень 

ТОН-не жетпей турып, 50°-ка ертерек ашылады да, 

поршень ЖвН-нен кеткеннен кешн 22°-ка Kemirin 

жабылады. Сонымен бул клапан да барлыгы 252°бойы 

ашык болады. Мундагы керсетшген фадустардыц 

мелшер1 Газ-53 автомобилшщ двигател1 ушш 

кел'пршген. Ал баска двигательдерде ол сандар баска- 

71

2.9-сурет. Газ тарату диаграммасы 

ша болады. Олардын, молшерлерш арнаулы аныктамалык. 

одебиеттерден табуга болады. 

Соратын жоне шыгаратын клапандар курылысы 

жагынан ортурл! болуы мумкш. Ce6e6i eKeyi ею турл1 

жагдайда жумыс icTet'wi. Сору клапаны температурасы 

томендеу, сырттан келепн газдармен жумыс ютей- 

Tin болгандыктан, оньщ материалы онша кымбатемес 

болагтан жасалады, ал шыгару клапаны KepiciHine температурага 

тоз1мд! болаттан жасалады. Осыган косымша, 

сору клапаныньщ уясы, шыгару клапанына караганда 

улкендеу жасалады. Ce6e6i сору кезшде газ 

кысымы. шыгару кезшдепмен салыстырганда аз болады. 

Ендеше оньщ Teciri улкендеу болуы тшс. 

Клапандарды ашу кызмет|н жудырыкша бшкше 

1ске асырса, кайтадан орнына жабу кызметш, клапандарга 

койылган сершпслер аткарады. Ол ушш 

72

еершпенщ 6ip ушы цилиндр басындагы козгалмайтын 

бетке т1релед1 де екшхш ушы клапан езекшесше 

арнаулы тарелка мен сухариктер аркылы жалгасады. 

Осындай курылгыныц кемепмен, клапан ашылган 

кезде cepinne кысылады да, жудырыкша клапанды 

итерущ токтатканнан кешн, cepirme жазылады да 

клапанды орнына кайтарады. 

Осылайша жумыс аткаратын газ тарату механизмшде, 

мшдетл турде жылу сацылауы болуга тшс. 

Ce6e6i, двигательдщ жумыс icTey кезшде, оныц 

болшектер! ете улкен температурага дежн кызады да 

ондагы белшектер ездершщ алгашкы мелшершен 

улгайып кетедк Егер осыган есептелген жылу сацылауы 

болмаса, онда двигатель кызган кезде клапандар 

ашылып калуы мумкш, немесе суык кезшде клапандар 

толык ашпауы мумкш. Сондыктанда клапан 

мен оны итеретш белшек аралыгында м1ндетт! турде, 

двигательдщ суык кезшде, жылулык сацылау калдырылады. 

Ол сацылаудыц мелшер! ортурл1 болады. 

Шамамен ондай сацылаулар 0,10 нан 0,30 мм мелшер1нде 

болады. 

Клапандардагы жылулык сацылауды реттеу ушш, 

олардыц жетепнде реттепш болчтар каралган. Сол 

болтгардыц кемепмен, цилиндр шпнде кысу npoueci 

журген кезде поршеныц ЖОН-ге койып турып, соратын 

жоне шыгаратын клапандардагы жылулык сацылауларды 

тексеред! немесе реттейдк Сонда op6ip 

цилиндр жеке-жеке реттелетш болгандыктан, двигательдщ 

жумыс ретш бшу кажет. Ойткеш кысу npoueci 

цилиндрлерге осы терпбше байланысты ауысады. 

Жумыс кез1нде трактор двигательдершщ газ тарату 

механизмш реттеп отыру кажет. Ce6e6i тозу салдарынан 

ол механизмнщ жумысы нашарлайды. 

Ke6iHcce клапанныц тарелкасымен оныц уясыныц 

тозгандыгынан клапан соратын немесе шыгаратын 

каналдарды толык жаба алмайды, соныц салдарынан 

цилиндр шйндеп жумыс Taicrmepi бузылады. Мундай 

73

жагдайда цилиндр басын шыгарып алып, клапандарды 

уясына уйкеу аркы лы каппы на келп редь Егер 

клапан гарелкасы ете тозып кетсе, онда оларды шыгарып 

алып, фаскасын кайтадан ж онып, буры нгы 

калпына келтаредь 

Ж умы с кезшде клапан мен куйентенщ аралыгындагы 

ж ылулы к санылау да езгерш кетедх Оныц ce6e6i 

— куйенте мен клапан озекшеЫнщ тозгандыгы. Егер 

осы жылулык слцылау кажетп' молшерден аз болса, 

онда ж ум ы с кезш де клапан озекшес1 ж ы луды н 

ocepineH улгайып. куйентеге Tiреледi де, 03i аш ылып 

калады. А л корсетигген сацылау молшердегщен кец 

болган жагдайда клапанды куйенте урып ашады да 

олардыц тез бузылуына себепип болады. Сондыктан 

жумыс кезшде газ тарату механизмш щ жумысын 

мукият TeKcepin отыру кажет. 

Клапан мен куйенте аралыгындагы санылауларды 

ретгеу двигателвд1ц жумыс ретше карай эр турл1 

двигательдерде тур лш е журпзшедь Теменде двигатель 

турлерше карай клапан мен куйенте аралыгындагы 

санылауларды ретгеу жолдарына токталамыз. 

Д-240, Д-65, А-41 жоне A -0 IM двигательдершде 

клапан мен куйенте аралыгындагы санылауды ретгеу 

y u iin алдын ала мынандай дайындык жумыстары 

журпзшедь Двигательдщ капоты мен цилиндрлер басыныц 

какпагы алынады. Куйенте бииктершщ TipeK 

кронштейндершщ 6cpiKTiri тексершеш, осыган косымша 

цилиндрлер басыньщ бею ттгендЦ ш тексерген 

жон. Енд1 6 ip iH u ii цилйндрдщ ею клапаны б 1рдей жабылганга 

дежн двигательдщ Hindi б1лтн айналдырады, 

содан кешн маховик картершдеп орнаткыш 

шпильканы бурап шыгарып алады да, кайтадан сол 

тесжке бурандасы жок жагымен салады. Шпильканы 

итере устап турып H in ai 6iniicri o p i карай айналдырады. 

E ip iH iu i цилиндрдеп поршень кысу TaKTici 

кез1нде жогаргы олд нуктесше жеткенде шпилька 

маховиктеп тесмкке К1ред1, осы жагдайда 6ipiHiui 

74

цплиндрдеп ею клапанный санылауын реттеугс б о 

лады. 

К уй ен те мен клапан аралы гы ндагы саны лауга 

шуп т1релмей еркш Kipyrc xnic, егер одан бас каша 

болса, онда санылауды m icTi молш ерге деш н реттейдк 

Ол уш щ косалкы гайканы босатып, реттеупи винтп 

THicTi жагына бурайды. Сацылауды кебей ту ym in 

винтп шыгара, ал азайту уш ш ю рпзе бурайды. Осылайша 

санылауды тш сп молшерге жетюзгеннен кейш 

винтп устап турып, косалкы гайканы катайта б у 

райды. 

Клапан санылауын реттеумен коса, декомпрессиялы 

к механизмд1 де реттейдК О л уш ш ий-пн б ш к т 1 

козгам ас бур ы н д ек о м п р е сси я лы к м ехан и зм н щ 

реттеу1ш винтш TiK калыпка келт1редь Тексеретш 

клапандагы реттеу^ш в и н тп о н ы н басы б Ы к к е 

тхрелгенше шыгара бурайды. Бул винтп бурау ушш 

алдымен онын косалкы гайкасын босатып алу керек. 

Енд! куйенте мен клапан аралыгындагы жэне осы 

винт пен куйенте аралыгындагы санылауларды тексере 

отырып, реттеуйи винтп Kipri3e бурайды. Санылау 

толык жогалганнан кейш perreyiui винта айналыстын 

3/5-4/5 белш ндей молшерге тагы да юрпзе 

бурайды. Сейтш, косалкы гайканы катайтады. 

Деком прессиялы к механизмд! реттеуге мукият 

к ен !л б е л у керек, ce6e6i, порш ень жогаргы ел1 

нуктес!нде турган кез1ндеп онын клапанга дейш п 

аралыгы ете аз болады. Декомпрессиялык механизмд1 

дурыс реттемеген жагдайда поршень мен клапан 

жумыс кез1нде 6ip-6ipiMeH урылып, сынуы мумкзн. 

Bipimm цилиндрдщ газ тарату механизм! мен декомпрессиялык 

механизмш реттегеннен кейш маховикке 

кипзшген орнаткыш шпильканы шыгарып 

алып, алгаш кы калпындагыдай кайтадан бурап 

бекпедь 

Баска цилиндрлердеп клапандар мен декомпрессиялык 

механизмдерд1 реттеу ушш шщц 6uiiicri opi 

75

карай бурайды. Торт цилиндрл1 двигательдерде 

(Д-240, Д-65 жоне А-41) шнш бщйгп opi карай жарты 

айналыска, ал алты цилиндрл1 двигательде (А-01М) 

ушген 6ip айналыска жылжытады. Содан кейш 

двигательдщ жумыс ретше карай келеа цилиндрдеп 

клапан мен декомпрессиялык механизмд1 реттейдЬ. 

Торт цилиндрл1 двигательдердщ жумыс peTi 1-3-4-2, 

ал алты н и л т щ ш двигательдердщ жумыс peri 1-5- 

3-6-2-4. Реттеу жумысы аякталганиан кейш uibiFaрылган 

болшекгерд! кайтадан орнына беютедд. 

СМД-60 жоне СМД-62 двигательдершде ишд! 

GuiiKTi косалкы механизмнщ кемепмен айнадцырады. 

BipiHiui цилиндрдеп поршень кысу TaKTici кезшде 

жогаргы ел1 нуктеге келгенднш маховик картершщ 

он жагындагы керсетюш стрелка маховиктеп теакке 

дол келгешпгшен бшед!. Ешй жанар майды ишнара 

тазарту сузпш тщ астында орналаскан маховик 

картерщдеп ойыктьщ какпагын шыгарып, оныц болтыныц 

астына сымнан стрелка жасап беиТеда Оныц 

ушын MaxoBHKTeri жогаргы ел] нукте (ВМ Т) деген 

белriмен туралайды да шщи 6buKri сагат тш н щ багытымен, 

шамамен 45"-ка айналдырады. Осы . кезде 

стрела ушы маховиктеп “ I” жоне “4” деген белпмен 

iyp a келуге тще, Осы жагдайда 6 ip iH u ii жэне торпнпп 

цилиндрдеп клапандар мен куйенте аралыгындагы 

санылауларды ретгейд-К Баска цилиндрдеп клапандарды 

ретгеу ущш ищви бшкп 240"-ка айналдырады. 

Бул кезде стрелка ушы маховиктеп “ 2” жэне “ 5” деген 

белпмен тура келедк Осы аралыкта “ 3” жоне “6" 

деген белп eTin кетуге Tuic. Enai осы цилиндрлердщ 

клапандарын реттейдь 

ЯМЗ-240Б двигател!нде дайындык жумыстарын 

журпзгеннен кейш маховик картершдеп ойыктьщ 

какпагын алады. Осы ойык аркылы жогаргы кысымды 

жанар май насосыныц шестернясында жасалган 

белплер KepiHin турады. Куйенте мен клапан аралыгындагы 

сацылауды двигательдщ мына жумыс 

76

ретше карай реттейд! 1-12-5-8-3-10-6-7-2-11-4-9. Bip 

белп кезшде уш цилиндрдщ клапандарын толык 

реттейдь 

Автомобиль двигательдер1нде кебшде газ тарату 

механизм! газ тарату фазасыи туракты устап отырады 

(2.9-сурет). 

Газ таратудагы фазаныц диафаммасы—бул клапандардын 

ашылу немесе жабылу моменттершщ 

(фаза) и1нд1 б Мм бурылу бурышымен сипатталган 

жоне доцгелек диаграмма тур1нде бершген. Газ таратудагы 

диаграммада корсетшген аралыктарды, 

двигательдщ жылдам журуш ескере отырып береди 

Негурлым ищда бийктщ айналу жишп жогары болса, 

согурлым ол улкен. Сору жене шыгару клапандарыныц 

б ip мезплде ашылу уакыты кейб1р двигательдерде 

16° - тан 60" — ка дешн толкып турады. 

Ец тшмд! газ тарату диаграммасын op6ip двигательге 

эксперимент туршде аныктайды. К,абылданган 

газ тазарту диаграммасы (аз гана ауыткуы) двигательдщ 

унемдийгш жоне куатын азайтады. 

Механикалык газ тарату механизмд1 двигательдерде 

(ГТМ ) газ тарату фазасы баскарылмайды немесе 

шапшац реттелмедщ. 

Кейшп кездерде газ тарату механизмш (ГТМ ) ашу 

жоне жабу бурыштарын электронды жуйемен ретгеу 

колданылып жур. 

Кептеген ещцрушшер двигательдерде гидромеханикалык, 

электромеханикалык немесе баска жолмен 

баскарылатын жуйес1 бар жоне оныц устше олар 

электрондык хабар бёрпш жуйес1мен жабдыкталган 

кондыргылардыц кемепмен баскарылып жумыс 

1стейтш газ тарату механизмш орнаткандыктан, газ 

тарату диафаммасын езгертуге мумкщщк туады. 

Баскарылмайтын газ тарату фазасы теменп айналу 

жиШгшде тшмс1з, ейткеш мундай жагдайда цилиндрге 

ертерек KipreH ауа бол1ктерш енпзу клапаны 

жабылар алдында итерщ шыгарады, ал шыгару кла- 

77

чаны тым ерте ашылады. Сонын салдарынан цилиндрден 

жогаргы кысымдагы энергиясы толык, колданылып, 

жумыска айналмаган газдар ихыгып кетедь 

K,a3ipri замангы кейб!р двигательдерде цилиндрлерш 

щ жаксы толуын камтамасыз ету уш м , ищщ 

бш ктщ айналу жишшне байланысты, газ тарату фазасындагы 

клапандардын аи1ылу-жабылу кезендерщ 

шапшан рсттеледг 

И ш д1 бипктщ айналу жыддамдыгыньщ аздыгынан, 

клапандардын ашылуынан жабылуына дейшп 

уакыг созылады жоне цилиндр ауамен немесе жанатын 

коспамен жаксы толады. 

Цилиндрдеп улгаю n p o u e c i кезшде поршеньге 

узагырак эсер eTyi ушж шыгару клапаны ТО Н жакынырак 

ашылуы жэне Ж 0Н кейш аз Keiuirin жабылуы 

керек. Сондыктан, том енп айналу жиийп 

кез1нде шыгару TaKTici жургенде, поршеньнщ ЖОН 

козгалуына калдык газдардьщ карсы кысымы эсер 

етпейдь 

Мундай батыл кадамга 1993ж 6ipiHiiri болып Alfa 

Romeo компаниясы кадам басты. Ол двигателыс 

электрондык жуйс дабылымен баскарылып жумыс 

ктейтш, CKi жогаргы тарату бинпнщ бастапкы бурыштык 

жагдайын бурылысгтен озгертетш гидромеханикалык. 

жуйесш орнатты. Кеш ш рек тура осы 

принцип Датеег-В еш ; жоне Nissan фирмаларында 

колдапылды. 

ЩЙд! бипктщ айналу жылдамдыгы жогары болганда 

газ тарату фазасы 2.9-сурегке сай келедк Ал 

Я Ш 6LniKTiH жылдамдыгы KeMireH сайын клапандарцьщ 

ашык гуру бурыштары азаяды. Щй|£щЩп£ьдщ 

ен томенп айналымында жумыс icTey жагдайында клапандардьщ 

ашык туру бурышы 180 градуска жакындай 

баста иды. 

Двигательдщ томен айналысында бураушы m o m chi 

25-30%, ал номиналды айналыста 5 % кебейедь Кла-

панды ашып-жабуды реттеуде болашагы улкен жуйе 

- электромагнитпк реттепштср. Реттеу д е л д т 0,005 

секунд шйнде жузеге асады. Осындай газ тарату фазасын 

баскарушы двигатель клапандарын элсктромашитп 

бас кару жуйес! жасалып жоне автомобильдерде 

колданып жур. 

Газ тарату механизмшщ акаулары. Двигателей пайдаланган 

кезде газ тарату механизм! детальдарыныц 

уйкелетш беттер! тозыи олардын, туйш дескен 

беттершдеп санылау арта туседь Сонымен коса ыстык 

газдыц, соккы куштщ, болшген куйенщ эсершен 

клапандардын ер шпеке орныгуы бузылады. 

Газ тарату механизмшщ непзп акаулары мыналар: 

клапан фаскасыныц жоне оньщ ерш тнщ жоне 

онын багыттауыш втулкасыныц, куйенте соккышы 

мен реттепш винт калпакшасыньщ, штанга мен 

итергни уштыгыньщ, тараткыш бшйсгщ жудырыкшасы 

мен мойыныныц, тараткыш бшйегщ TipeK втулкасы 

мен тараткыш шестерня тютершщ тозуы, клапан 

cepinneciHin сертмдиппнщ жойылуы. Бул аталган 

акаулардан дурсит пайда болады, оньщ куаты 

кемш, тшмдийп томендейдь 

Газ тарату механизмшщ б1ркалыпты жумысын 

камтамасыз ету ушш цилиндрлер калпакшасын, 

куйенте 6uriKiueci TiperiH жэне баска болшектерш 

TeKcepin, бектлген тустарын катайтып бурау, клапандар 

мен куйентелердщ механизмшщ аралыктарындагы 

санылауды тексеру жэне ретке келтару кажет. 

Автом обиль двигательдерш щ , клапандардын 

кальшты сацылау мэш шыгарган заводтыц нускауында 

беритген. Клапандар мен куйентелер арасындагы 

сацылау озгерсе, куатты KeMiTin, жанармайдыц 

менилкл шыгынын арггырады. 

Егер сацылау дурыс болмаса, онда жогарыда 

айтылган трактор двигательдер! сиякты ретке кел- 

Tipefli. 

79

Бацылау сурок/пары мен тапсырмалар: 

/. Гач тарататын механизм не ушш колданьыады 

2. Гач тарату механизмтщ аткаратын кычмет'ш 

mycindipini3! 

3. Газ тарату механизмтщ кандай myp/iepi болады'.’ 

4. Гач тарату механизм/ кандай нег/’зг/ бвлшектерден 

куралады 

5. Клапандарды кандай белшектер ашып, жабады 

6. Газ тарату диаграммасы деп кандай график mi 

айтады 

7. Неге клапандар ертерек ашылып, кешшп ж абылады 

 

8. Жылу сацылауы не уйпн кажет жоне оны калай 

реттешН 

9. Hindi бш к шестернясынын диаметр!' тарату бшШ 

шестернясынын диаметрщен eKi есе Kiuti болатындыгы 

нел'шнен 

К). Клапандар кандай материалдан жасалган жоне 

олардын айырмашылыгы неде 

/ /. Тараткыш шестерняларды танбасы бойынша 

ориатудьщ макса ты неде 

12. Газ тарататын механизм жумыс /стегенде кан 

дай жумыстарды аткарады 

1.1. Кшпандарды калайша ретке Ke/imipedi 

14. Ketwip двигателдердщ icmen турган кезшде гач 

тарату фачасын калай жоне неге озгер/nedi 

2.8. МАЙЛАУ ЖУЙЕС1 

Двигательдщ жумыс ierey кезшде оньщ козгалатын 

белииектер1 оте курдел1 козгалыстар жасайды. Сол 

кезде олар opi козгалмайтын белшектерге жанасып 

уйкслкхдк opi взара жанасып уйкешседг Жогарыда 

айткандай, ондай уйкелстш беттсрд! каншалыкты 

мукият тепе епп ондегенге карамастан, оларда микробедерлер 

еактайьгп калады. Егер сол беттер озара

уйкелетш болса, сол бедерлер 6ip-6ipiMeH айкдсым, 

болашектердщ жылжуына улкен кедерп келлредь Сонды 

ктанда сондай к, у рта к, уй к елю 'п , суй ы к ты к 

уйкелюке айналдыру кызметш майлау ж уйеа iace 

асырады, ягни болшек бедерлершщ ой жерл ер i суйык 

майга толады да eKi кырдын 6ip-6ipiHC айкасу кубылысым 

болдырмайды. Opi карай болшектердщ жылжуы 

енд1 суйык майдын жылжуына байланысты болгандыктан, 

уйкелге мулде жещлдейд!- 

УйкелГс беттерше майлайтын суйыкты жеткпуге 

байланысты, майлау жуйесш уш турге болуге б о 

лады. BipiHiiii уйкелге беттерш е улкен кысыммен 

бершед1 де уйкелетш ею белш ек TiriTi 6ip-6ipiMen тек 

суй ы к кабат аркылы жанасады десе де болады. 

EKiHLuici уйкелю беттерше майды кысымсыз агызып 

немесе шашьш бередь Бул кезде уйкелетш ею болшек 

жартылай суй ы кпен, жартылай озара жанасады. 

YuiiH iui Typi уйкел^с беттерше opi кысыммен, opi 

шашып бередь М уны курама майлау ж уй еа деп 

атайды. 

Двигательдердщ болшектер! курылысы жошнен 

жоне жумыс icrey жагдайларына байланысты артургп 

болатындыктан, оларды майлаудын 6 ip гана T y p iH , 

ягни тек кысыммен немесе тек шашып беретш тосипн 

колдана ал майды. Сондыктанда Ka3ipri двигательдердщ 

барлыгында курама майлау ж уйеа колданылады, 

ягни кейб1р болшектер кысыммен, кейб!р болшектер 

шашып майланады. 

2.10-суретте осындай курама майлау ж уй еан щ 

I принципиалдык схемасы корсетшген. Оньщ жалпы 

курылысы мен жумысы мына томендепше болады. 

Майлайтын суйы к (кобш есе двигательдюс майлар) 

картер T y 6 iH e куйылып койылады. Оньщ денгеш 

[ белгин 6 ip молшерде болуга тшс жоне оны арнаулы 

керсетюшпен (16) унемз бакылап отырады. Ёнщ осы 

картер туб1ндеп май арнаулы сузпмен жабдыкталган 

кабылдагыш (6) аркылы май насосымен (7) соры- 

6-234 81

лып алынады да кысыммен opi карай сузплерге (1,10) 

яабершедь 

Сузплер eKi rypjii болады: 6ipeyi ipi тазарткыш (10), 

eKimuici манда тазарткыш (1). Сондыктанда олардыц 

6yrri жуйеге косылу тэсш не карай толык немесе 

жартылай агынды сузплер деп гурлещцредь Толык 

агынды сузплер жуйедеп насос (7) айдап шыгаргын 

майды тугае тазалайды, ал жартылай агынды сузплер 

тугел емес. 6ip белпш гана тазалап турады. Ko6inece 

Ka3ipri двигательдерде ipi тазалагыштар (10) тутас 

агынды, ал майда сузплер (1) жаргылай агынды болады. 

С узгщен шыккан таза май болшектерд1 майлауга 

ж1бершед|. Ол ушш двигатель блогында магистралдык 

reciK (12) жасалады. С ол магистралдык 

тесжгерден майланатын белшектерге де TeciKTep жасалады. 

Сонда ондай болшектер кысыммен бершген 

май аркылы майланады. Кебшесе кысыммен майланатын 

белшектерге шщц бш ктщ TipeK жене шатун 

мойындары (13),жудырыкша бинктердш TipeK мойындары 

(14), куйентелердщ ocbTepi (15) жатады. Одан 

баска поршень мен цилиндр, клапандар, жудырыкшалар, 

поршень саусактары сиякты белшектер шашыраган 

май тамшыларымен майланады. И1нд1 бшк 

жене тагы баска айналатын белшектер майды шашып, 

картер шпнде усак май тамшыларынан туман 

тузедц де, олар барып шашылып майланатын белшек 

беттерше конады. 

Осыларга косымша жуйеге майды суытатын радиатор 

(3), май кысымын бакылайтын манометр (11) 

жоне температураны керсететш термометр (2) койылган. 

Май насосы (7) ушш кебшесе шестернялы насос 

койылады. Ce6e6i ол сешмд< жумыс кггейш жене аз 

гана айналыста жогаргы кысым жасай алатын 

мумкшдш бар. Сондыктанда ол тутас майлау жуиесц! 

двигательдщ аз айналысы кезшде камтамасыз ете ала- 

82

ды. Aji двигательдщ айналыс жылдамдыгы кебейген 

кезде, онын кысымын реттеп отыратын кысым 

рсгтег1ш клапан (8) койылады. Оньщ cepinneci насостан 

шыккан TeciKTi 6iTen туратын шар тор1зд! клапанды, 

кысым аз кезшде, жауып итерш турады. Ал 

кысым кебейгенде шар май кысымыньщ осер1мен 

cepinneHi кысады да TeciKTi ашып, артык, май кайтадан 

картерге кeтeдi немесе насостьщ соратын TeciriHe 

кайта келед!. 

Осыдан баска ipi сузпмен (10) параллель тура 

ж!беретан клапан (9) жалгастырылады. Оньщ кызме 

сузп оте ластанып, май журмей калган жагдайда, 

оньщ Kipe берюшдеп кобейген кысымньщ ocepiMeH 

клапаны ашылады да, май агыны тазаланбаган 

кушнше тура магистралдык теакке Ж1бершед1. Олай 

болмаган жагдайда двигатель майсыз жумыс icren, 

барлык уйкелетш болшектер icreH шыгуы MyMKiH. 

Ipi сузп уппн кебщесе металл сымнан жасалган 

торлар немесе араларында санылау калатын металл 

пластинкалар колданылады. Сонда тордан немесе 

оте тар санылаудан май насос кысымымен откен кезде, 

онын шшде ipi механикалык коспалар сузш1п, май 

тазартылады. Кейде осындай металл сузплердщ сыртына 

кагаз c y 3ri 6ipre койылады да май тазалануын 

жаксартады. Мундай сузгшерд1 белгш 6ip мезгщцен 

кейш айырбастап турады. 

Майда сузп есеШнде K o 6 iH ec e реактив центрифуга 

пайдаланылады. Оньщ жумыс принцип! ортадан 

тешаш кушке непзделген. Сол ушш оньщ айналатын 

бёлщ болады. Оны ротор деп атайды. Сол рогорда 

радиуска перпендикуляр багытта eKi шашкыш 

1 TeciK койылган. Оларды сопло деп атайды. Насостан 

кысыммен келген май сол соплолар аркылы кысылып 

шыгады да K ep i тебетш реактив куш тудырады. 

Осы пайда болган куштер 6 ip -6 ip iH e карама-карсы 

багьпталгандыктан, айнадцыру моментш жасап, роторды 

айналуга можбур етед1. Ротор айналмалы коз- 

83

2.10-сурет. Майлау жуйесг 

1,6. Ю -еучп лср; 2-тср м ом етр; 3-радиатор; 4,8,9-клапандар; 5-кран; 

7 -н а с о с ; II- м а н о м е т р ; 12 -м аги стралды к . к а н а л; 13-иш д| Gij iik ; 

14-таратк.ыш б'цпк; 15-куйенте o c i; 16-денгей о л ш е п ш ; 17-картер 

тыгыны. 

галыска келгсшнктен, онын imimieri майда айналып, 

ондагы лас кесектер ауыр болгандыктан ортадан сыртк,а 

карай коп кушпен итершед! де ротордьщ >шю кабыргасы 

на ж абысы п калады . Ад тазаланган май 

кайтадан картерге куйылады. Осылайша б1рт1ядеп 

майды тазалай бередь Двигательге техникалык кут1м 

жасалган кезде, роторды болшектеп, оньщ шйа кабыргасында 

жиналган лас тунбаларды кырып тазартып, 

кайтадан орнына бекггедь 

Май суытатын радиаторлар ортурл1 двигательдерде 

оркалай жуйеге жалгасады. 2.10-суретте керсетшген 

схемада радиатор жуйеге арнаулы жапкыш кран (5) 

аркылы жалгаскан. Ол кранды кебшесе жазда ашып, 

кыс мезплшде жауып устайды. Оган косымша сактандыргыш 

клапан (4) жалгасады. Кейб1р двигатель- 

84

I 

дерде осылай радиаторды жуйеге косып ажырату 

кызметш арнаулы клапан аткарады. Жуйедеп май 

суык кезшде, оньщ туткырлыгы кон болгандыгынан 

кысым артып клапанды ашады да май радиатор- 

Fa бармай кайтадан картерге куйылады, ал май кызгандыктан 

оньщ туткырлыгы азаяды да клапан жабылып, 

май радиатор аркылы суып барып картерге 

куйылады. 

Жуйедеп май кысымы мен температурасын керсететш 

куралдар (11,2) журпзушшщ алдындагы калканга 

KopincTin орынга бек тлген . Жумыс кезйгде 

оларды унем1 бакылап отыру кажет. Онын ycTine кунделмсп 

картердеп май децгешн де тексерш турады. 

Жумыс кезшде май туратын картерге поршень 

мен цилиндр аралыгындагы жапсардан жанган газ 

OTin, онын йшнде майга колайсыз жагдай тудырады. 

Сондыктанда ондай газдан картерд! тазалап туратын 

арнаулы желдетк1ш кондыргы колданылады. Сол 

желдеткки тесж аркылы газ двигательге кайта сорылады 

немесе сырткы коршаган ортага шыгарылып 

ж1бершедь Осы газбен 6ipre май тушршектер1 де кетпес 

ym iH ол тес1кке арнаулы сузпш койылады. СузriujTi 

техннкалык кут1м кезшде жуып, тазалап отырады. 

Трактор двигателдершщ Maiuiay жуйес1не май насосы, 

iuiiHapa жоне мукият тазарту сузгшер1 жоне сол 

сиякты кысым peiTeyiui, кайта ж1берет1н, тогетш клапандар 

мен радиатор клапандары к!ред1. Май насосы 

майлау жуйесш е кысым мен майды 6ep in туру 

кызметш аткарады. Майлау жуйесше отетш майлар 

iminapa жоне мукият тазартатын сузгшер аркылы толык 

тазаланып бершед!. Осы май жуйеанщ экснлуатациялык 

жагдайларга байланысты жумысы калыпты 

болу ymiH op турл1 кызмет аткаратын 6ipneuie 

клапандар койылады. 

Кысым perreyim клапан насоспен бершген майльщ 

кысымын барлык жагдайда 6ip калыпты устап 

85

туру кызметш аткарады, ейткега, жумыс кезшде двигательге 

байланысты май насосы, эр турш жыддамдыкпен 

айналады, сондыктан онын май айдау 

ешмдшп езгерш отырады. Осы кезде, ягни ешмдшп 

оте кобейш кетсе, майлау жуйеандеп май кысымы 

ессптелген шамадан артып кегед1 де, баска механизмдерге 

зиянын типзу1 мумкш. Мундай жагдайды 

болдырмау yu iin май жуйесше кысым реттеуйи клапан 

орнатылады. Ол артык майды жогаргы кысымды 

жуйеден теменп кысымды жуйеге немссе картерге 

кайтарып жзбередд. Ал двигательдщ аз айналыспен 

жумыс icTeyi кезшде май жуйесшдеп кысым калыиты 

болуы yrniH май насосыньщ ешмдшгш осы кездеп 

май шыгынын камтамасыз ететшдей молшерде 

алады. Бул клапан май насосынын корпусында 

(Д-65, А-41, А-01М, СМД-14, СМД-60, СМД-62, 

Д-160, Д-130Т, ЯМЭ-238НБ жэне ЯМЗ-240Б), май 

cysrijicpiHiH корпусында (Д-50, Д-240) орнатылады 

немесе болек шыгарылып, блокка бектлед1 (Д-21, 

Д-37Н . Д-144- картердщ он жагында). 

Май жуйеешдеп кысым двигательдщ тозу дэрежесЩе 

карай калыпты мелшершен озгер1н Keryi 

мумкш. Ол кысымньщ озгеше болуы майланатын 

болшектердщ аралыгындагы санылаулардыц кебекм 

себегт май кедЩгШз тез OTin кетсд!, сейтш май 

жуйесшщ кысымы темендейд! де, онын жумысына 

нуксан келу! мумии. Мундай жагдайда май кысымын 

ре1тейтш клапанный жумысын реттеу керек. Ол 

уппн осы клапанный бек таш какпагын шыгарып 

алады да, perreyiui гайканы Tuicii жагына бурайды. 

Ол гайка шарикп клапанды итерш туратын cepinncHiH 

к,ысу куш in озгертедг Егер гайканы юрпзе бурасак, 

май жуйесшдеп кысым артады, ал керкпнше бурасак, 

май кысымы азаяды. Май кысымын керсетиш 

манометр аркылы бакылайды. 

Двигатель жумысы кезшде майдыц тазалыгы 

томендейд1 де сузпштердщ жумысын нашарлатады. 

86

Егер сузгп и тер ете ластаны п кетсе, онда олар май 

ж уй есш е карай майды етк 1збеу'| мумкш . М ундай жагдайда 

д в и гатель механизмдер! кургак жумыс ютейд1 

де, апаткд уш ы райды . О сы жагдайды болдырмау ушш 

май ж уй есш е кдйтаргы ш клапан койылады. Бул клапан 

сузгш ггер 1стен ш ы ккан кезде насостан келген 

м айды т а за р гп а й -а к б!р д ен май ж уйесш е отю зш 

Ж1бередЙ О с ы га н к осы м ш а, д вигательд щ салкы н 

к е з ш д е м ай т у т к ы р л ы г ы оте ж огары болады да 

ж о га р ы д а а й т ы л га н ж агдай к ай талануы м ум кш . 

Б ул жагдайда да кайта ж !беретш клапан icKe косылады 

. 

К ,айта Ж1‘б е р е т !н к л а п а н д а р ц ен тр и ф уга н ы н 

(реактивт! май тазарткы ш ) корпусында (Д-37, Д-144) 

нем есе м ук и я т газарту сузп ш ш щ корпусында (Я М З - 

240Б) б е к т я е д ь Б ул клапанны й жумысы май келетш 

ж оне кететш ж уйедеп кы сым айырмашылыгына байланы 

сты . С о л кы сы м тикгп молш ерден артык болтан 

жагдайда гана клапан ашылады. Егер клапан к а ж е т 

к ы сы м м е л ш е р ш е н бур ы н аш ы латын болса, онда 

бешткжы какпакты шыгарып, серш пенщ кысу кушш 

езгертетш реттеушз винтп катайта бурайды. А л егер 

KepiciHiue болса, онда шыгара бурайды. 

К,айта Ж1б е р е т1н к лапанны й ж умы сы н реттеуге 

м ук и я т коцш б е л ген жен. Ce6e6i, бул клапан калыпты 

м о л ш е р д е п д е н ер те аш ы ла ты н б о лса , онда май 

ж уйесш е тазаланбаган майлар OTin кетед1 де, бунын 

©3i двигатель болш ек тер !н щ тез тозуына океп согады. 

А л егер кеш аш ылатын болса, онда майдын кою 

к ез!ндеп нем есе сузгш ер ете ластанып кеткенде май 

ж уйесш е жзбершетш май мелшер1 азаяды да, двигатель 

м еханизм дерш щ тозуын тездетедь 

TereTiH клапан май ж уйесш щ магистралдык ка| 

налы ндагы кы сы м ды турактандыру уиин орнатылады 

. О н ы ц к ы зм ет! де кы сы м реттеупи клапанный 

к ы зм етш е уксас. BipaK о л насос каналында емес, май 

ж у й е с ш щ каналы нда орналасады. М ай жуйешндеп 

87

кысым кобейген жагдайда артык, майды кайтадан 

картерге ж1бередй 

Тегетж клапан сузпш тер корпусында (Д-65, 

Д-50, Д-240, СМД-14, А-41, А-01М) немесе картер 

блогында (СМД-60, СМД-62, ЯМЭ-238НБ, ЯМ З- 

240Б) орналасады. Keft6ip двигательдерде (Д-21, 

Д-37, Д-144, Д-60, Д-130Т) тогетш клапан болмайды, 

ал онын кызметш кысым реттеушг клапан аткарады. 

Двигательдердщ майлау жуйесше жогарыда 

корсстинен тораптармен коса, салкындаткыш радиатор 

койылады, ce6e6i жумыс кезшде май темрепатурасы 

жогарылайды да, онын туткырлыгы азайып 

кетедь Май салкындаткыш радиаторды жумыска косу 

кызметш арнаулы клапан аткарады. Оны клапан-термостат 

деп атайды. Майдьщ туткырлыгы жеткиикп 

шамада болган кез1нде жуйедеп май кысымы осы 

клапанды аша алады, ал егер май туткырлыгы азайса, 

онда жуйедеп кысым азайгандыктан, клапан жабылады. 

Осы клапан-термостатпен май салкындаткыш 

радиатор езара параллель жалгаскан, сондыкган 

да клапан ашылган кезде май радиаторга бармай, кайтадан 

жуйеге кетедЦ ал жабык кез1нде май радиатор 

аркылы салкындатылып, жуйеге косылады. Мундай 

клапандар сузгшер корпусында немесе май насосынын 

радиаторга айдайтын бол1гшде орналасады. 

Бурын шыгарылган (1972 жылга дей ш ) Д-37, 

СМД-14, А-41 жоне А-01М двигательдер1нде мундай 

клапан кызметш колмен косылатын крандар аткарады, 

ягни, кыс мезг1одер1нде радиаторды сол кран 

аркылы жабады да, жаз кез1нде ашады. Клапан-термостаттын 

жумысын реттеу жогарыдагы айтылган 

клапандардагыга уксас. 

Жогарыда майлау жуйесгндеп тораптардьщ жумысын 

реттеудщ карапайым жолдары керсетщед1 Ал 

курдела жондеу кез1нде бул жуйенщ тораптарын арнаулы 

КИ-5278 маркалы стендтерде тексерещ; Ол 

стендте жогарыда керсетшген клапандардын жумы- 

88

сын реттеумен коса, май насосыньщ, iujiHapa тазарту 

сузгкнш ц, центрифуганьщ жоне манометрлердщ 

жумыстарын тсксеруге болады. Бул стендпен жумыс 

icTeyfli арнаулы окулыктардан уйренуге болады. 


1. Майлау жуйеа кандай к,ызмет аткарады 

2. Майлау жуйеашц жалпы к,урылысын тусшд/р'щЫ 

3. Майлау жуйесше кандай клапандар крйылган жоне 

олар кандай к,ызмет аткарады 

4. К,ысыммен майланатын бвлшектерд'1 атаныз! 

5. К,андай белшектер шашылган маймен майланады 

6. Май тазарту ушш кандай сузгшер колданылады 

7. Май жуйесшщ кандай корсеттштер'ш бакылау 

керек 

S. Kapmepdi не ушш желдетед'1 

9. Май радиаторы кандай к,ызмет аткарады жоне 

жуйеге капай жалгасады 

2.9. СУЫТУ ЖУЙЕС1 

Двигатель жумыс ic rereH кезде цилиндр iiim m e 

жанган жанармай жоне осыдан 1800-3000 градуска 

дешн кызган газ цилиндрлер кенересш, поршень мен 

блок калпакшасын кыздырады. Суыту жуйеы кызган 

болшектерд! суыту ушш кажет. 1штен жанатын 

двигательдерде артык жылуын шыгаруды суйыкпен 

немесе сырткы ауаныц комепмен жасанды турде 

суыту аркылы жузеге асырады. 

1штен жанатын жылу двигательдер1нде жанар май 

бел in шыгарган жылудыц барлыгы дерл1к жумыска 

айналмайды. Ce6e6i жану жоне улгаю npouecrepi 

кезшде жанган газ двигатель белшектер1мен жанасатындыктан, 

жылудьщ 6ip б е л т осы белшектерге 

бершедь А л жылудыц белшектерге бершу кубылы- 

89

2.11-сурет. Ауамен суыту жуйссншН жумысы: 

1-жагар май радиаторы; 2,3,4-ауа багыттагыш кораптар; 5-цилиндрлер; 

б-цилиндрлершц косалкы кабмргаларм; 7-ауа сыртка шыгатын каналдар; 

8-терморетгегни; 9-желдетмш; 10-багыттагыш калакшалар; 11-сору 

каналы. 

сын мулде болдырмауга болмайды. Ойткет олардыц 

темпсратурасы жанган газ температурасынан 6ipneme 

есс аз. Олай болса жылудыц томенп температурадагы 

белшектсрге ауысуы табиги зандылык,- 

Двигатель болшектерше бершген жылу, олардын 

температураларын б1ртщдеп котере бередк Егер сол 

жылуды болшектерден алып кетпеее, онда олар оте 

жогаргы температурага дешн к,ызып, ездерщщ физикалык, 

механикалык, касиеттерш нашарлатады, 

ягни олардын каттылыгы, 6 e p iK T iri, тозуга тоз1мдиш i 

нашарлап, оте улгаюдыц салдарынан алгашкы 

долдйспен койылган мелшерлер1 озгерш кетедь Оныц 

устше, оларга жагылатын май к,абаттары кушп, олардын 

беттер1нде куйе тузед1 де барлык, жумыс процестершщ 

бузылуына себеб1н типзедк 

Сонымен суыту жуйесшщ непзп кызмеп, ол 

двигательдщ кызган болшектер1ндеп артык жылуды 

сыртка шыгарып, коршаган ортага таратып ж1беру 

90

болып табылады, ягни двигательдщ кызган белшектершеи 

сыртка жылу тасымалдайтын кондыргы болуы 

кажет. Осы тургыдан Караганда двигательдердщ 

суыту жуйеа осы жылуды тасымалдайтын материалдыц 

турше карай екЛ турге бвлшед1. Онын, Gipimuici 

ауа болса, eKiiiuiici суйык болады. Олай болса двигательдер 

ауамен суыгылатын немесе суйыкпен суытылатын 

болып eKi турге болжед1 жэне олардын 

курылысы да ертурл1 болады. 

Ауамен салкындатылатын двигательдерде 

(2.11-сурет) болшектердщ кызуды бэсендету уипн 

цилиндрлерге жоне оньщ калпакшаларына роторлы 

желдегкцн ауа урлейдг Желдетюш ротордан турады, 

онын, коп санды калакшасы мен козгалмайтын багытгаушысы 

бар. 

Желдетюш роторыньщ айналу жиингш езгерту 

аркылы жылу режимш автоматты турде реттейдк Осы 

максагга гидродинамикалык муфта колданылады. 

Двигатель кызбаганда жэне цилиндрлер калпакшасыныц 

температурасы жеткинкс1з болганда золотник 

майлау жуйесшдеп майды гидромуфтага 

ж1бермейщ, соныц нэтижесшде турбиналы децгелек 

желдетк1шпен коса айналмайды. Двигатель температурасы 

кажетп децгейге жеткенде p e rre y iu iT iH сез1мтал 

сезгйл золотники ыгыстырып, майдыц гидромуфтага 

отуше жол ашады. Муныц e3i жетектеп доцгелектщ 

желлетюш роторымен 6 ip r e айналуын мэжбур етедк 

Двигательдщ температурасы негурлым жогары 

болса, гидромуфтага май согурлым коп куйылады, 

opi желдетиш роторы да аса тез жиипкпен айналады. 

Температура белгш 6ip монге дешн томендегенде золотник 

майдыц муфтага келуш шектейш де, желдеткйп 

айналысын баяулатады. 

Ауамен суытылатын двигательдерде двигательдщ 

кызатын непзп белшеп цилиндр блогы мен оныц 

басына арнаулы аралыктарынан ауа журетш етш кабыргалар 

жасалады. Ол кабыргалар opi суьпылатын 

91

болшекпц ауамен жанасатын ауданын кебейтедо. Ецш 

сол кабыргалардьщ аралыктарынан сыргкы корша- 

FaH ортадан арнаулы желдсткш! аркылы ауа урлейдь 

Урленген ауа сол кабыргаларды аралап откен кезде 

болшсктерде артык жылуды озще кабылдап, opi карай 

сырткы коршакан ортага шыгып кстедк Мундай 

суыту жуйеа курылысы жагынан ете карапайым бола 

турса да, оныц ncri3ri кемшшп сьгрттагы коршаган 

ортага гоуелд1 жумыс ютейш. Ko6iH ece жазгы ыстык 

кездерде двигателып калыпты жагдайга дейш суыта 

алмайды. Сондыктанда мундай суыту жуйелерК куаты 

аз Kim i-ripiM двигательдерде колданылады. 

Двигательдерде кобше жабык суьпу жуйеа' колданылады. 

Радиатор ныгыз жабылады да, тек кысым 

ете жогары немесе оте томен болганда гана бу клапаны 

аркылы сырткы атмосферамен катысады. Оларда 

суйыктыктыц будануы шамалы гана болады жоне 

судын температурасы жогары болады. Суйыктыктыц 

жогаргы температурасы двигательдщ жумысына 

колайлы осер етедк 

Тракторлар мен автомобильдердщ двигательдершде 

кещЩшж жагдайда суйыкпен салкындататын жуйе 

колданылады. Олардын да аткаратын кызмеп жогаргыдай 

6ipaK жылу тасымалдау ушш арнаулы суйык 

(су, антифриз, тосол) колданылады. Олардын курылысы 

мен жумыс схемасы 2.12-суретте керсетитген. 

Двигательдердщ суыту ж уй еа мынандай непзп 

курылгылардан турады: радиатор (2), жслдеткйн (6), 

су насосы (14), термостат (10), су квйлеп ( I I ) , жалгастыргыш 

женшелер (8,15) жоне термометр (13). 

Осылайша курылган суыту жуйес1 мына ретпен оз 

кызметш аткарады. Двигатель кызып турган кез1нде 

су насосы (14) радиатор (2) аркылы суытылган суйыкты 

су квйлепне (11) айдап мрпзедк Ол суйык капы 

кызатын Heri3ri болшектер цилиндрдщ айналысымен 

арнаулы каналдар (12) аркылы термостатка (10) 

келедк Бул кезде термостаттыц клапаны ашык 

92

тургандык,тан суйы к жогаргы жалгастыргыш жецше 

(8) аркылы радиатордын устщ п жагына куйылады. 

Одан opi карай суй ы к жпцшке тупкш елер 

аркылы он ы н тем ен п жагына агады. Осы кезде 

желдеткшшен радиатор аркылы сорылган ауа агыны 

ж щ ш к е тутжтер иш ндеп суйыкты суытады. Енд1 

суыган суйы к TOMenri жалгастыргыш жецше (15) 

аркылы су насосына сорылып, жогарыдапл процесс 

кайталана бередь 

Двигатель алгаш жумыска косылган кезде, ocipece 

кыс мезплдерш де, оны тез кыздыру ушш немесе 

сырттагы жагдайга суыту ж уйеа тоуелд1 болмас ушш 

суыту жуйесше термостат койылады. Соныц комепмен 

двигательдщ темперагурасы унем1 калыпты 

молшерде усталып турады. 

Термостат (10) к ш е тез буланатын суйык немесе 

арнаулы пластикалык материал мен толтырылган, 

иректелген ыдыстан турады. Егер термостат iuihmeri 

суйы к немесе пластикалык материал кызса, онда 

сол иректелген ыдыс созылып жазылады да онымен 

жалгаскан клапан кетерш су ж олы н ашады. А л 

жуйедеп суйык салкын болса, онда иректелген ыдыс 

жиырылып, клапанды томен туаред1 де су жолын 

жабады. 

Термостат (2 .12-сурет) су температурасын автоматты 

турде реттеп, двигатель icKe косылганнан кей1н 

оныц тез кызуын камтамасыз етедн 

Суйыкпен суытушы жуйелерде термостат, желдетк1ш 

жоне радиатор ортурл1 жагдайда болады. 

Желдеткйи шцдд бшисген туракты берМ с алады немесе 

жеке элеюродвигательге жалганады. 

Желдетиш туракты айналып туратын суыту жуfteci 

Kim i жэне улкен айналымда жумыс ктейд1. 

Суйыктыц температурасына байланысты термостат, 

Kimi немесе улкен айналыммен двигателып суытады. 

У лк е н айналымда суй ы к радиатор аркылы ©Tin 

су иды. 

93

5 

2.12-сурет. С'уйыкпен суыту жуйесшщ жумыс схемасы: 

1-тогу краны; 2-радиатор; 3-к.осалк.ы кабыргалар; 4-бу T y T ir i; 

5-радиатор какпагы; 6-желдетк1ш; 7-шкив; 8 ,9 ,15-женшелер; 

10-термостат; 11,12-су койлеп, 13-термометр; 14-су насосы. 

Желдетк1ш электродвигатель аркылы немесе муфта 

(ажыраткыш) аркылы айналатын двигательдерде 

уш турл1 одюпсн суытылады. 

1. Ё п айналым - суйык суык, кез1нде (87 градус - 

ка дешн) термостат суйыкты радиаторга ж1беретш 

тутЬсп жауьш калады . 

2. EKiHuiici улкен айналым - термостат суйыкты 

(87-102 град) радиатор аркылы отк1зед1, желдеткш 

айналмайды. 

3. YiuiHiui жагдайда (102 град, жогары) суйык 

улкен айналым аркылы суиды, желдеткшгп icKe косылады 

. 

Ьу-ауа клапаны (5) (2.12-сурет) аркылы суыту 

жуйесшде жогары температурада (105 град, дейш) 

двигательдщ жумыс icTeyiHe мумкшдгк болады. Клапан 

су куятын какпакка (5) орналаскан. 105 град. 

94

температурадан ас ка н да клапан ашылып артык бу 

сыртка шыгады. 

Температура томендегенде кысым азаяды, клапан 

ашылып, радиаторга атмосфера ауасы к1редь 

Суйыктык'гын температурасы дабыл шамы мен 

дистанциондык термометр аркылы байкалады. Онын 

ce3rici (датчир) цилиндрлер калпакшасына немесе 

радиатордыц жогаргы багына орнатылган. 

Ауаныц температурасы темендегенде дви гател ад 

от алдыру киынга туседь Сондыктан коптеген двигательдер 

оталдыру алдындагы жылыткышпен жабдыкталган. 

Жылыткыштыц электр -жалынды немесе 

суйыктык (П Ж Б) турлер1 болады. 

ПЖБ тэр1здес оталдыру алдындагы жылыткыш 

казаннан, кундактан, тубшен, жанармай багынан 

электр желдеткшпнен, электр магнита клапаннан, 

жалгастыргыш арматурадан жоне баскару пультшен 

турады. 

Суйыктык жылыткыштар жумыс icreyi 6ip-6ipiHe 

уксас болады. Жылыткыштыц жумысын баскару 

пульт! реттейдк Казанный жану камерасындагы жанармай 

(бензиннщ теменп сорты) оз агынымен бакка 

куйылады. Жанармайдыц келу1 электромагнита 

клапанныц реттепш инеа аркылы молшерленедь Ауа 

электр желдеткши аркылы бершедь К,оспа — оттык 

аркылы тутанады. Казанда пайда болган жалын двигатель 

тубш деп майды кыздырады, ал казан ши 

двигательдщ су койлепмен жалгаскан. 

Сонымен двигатель салкын кезшде термостат клапаны 

жабык болгандыктан насоспен айдалган суйык 

су кейлепнен шыкканнан кейш радиаторга оте алмайды 

да термостат касындагы баска теакпен кайтадан 

насоска келеда. Сойтщ, двигатель салкын кезшде 

суйык кыска жолмен айналып, оны тез кызуына 

мумкщщк тудырады. Ал двигатель кызганнан кешн, 

термостат клапаны ашылады да ещц суйык радиатор 

аркылы ©Tin салкындап, кайтадан насоска келедь 

95

Осылайша термостаттыц кемепмен двигательдщ тсмнературасы 

шамамен Х50-90° молшершде туракты 

усталып турады. Оныц температурасын термометрмен 

(13) журпзутш унемт бакылап отырады. 

Осы айтылган ретиен жумыс кггейтш суыту жуйеc 

iH in ею T y pi болуы мумкш: 6 ip ey i ашык, еюншкм 

жабык, суыту ж уйеа. Ашык суыту жуйесшде буланган 

суйык радиатордыц какпагы аркылы сыртка шы- 

{ыи кепп отырады. Ол кезде, орине суытатын суйык 

ысырап болады. Ондай жагдайды болдырмас ушш 

жуйеш жабык eTin жасайды, ягни радиаторга бу мен 

ауа клапандары бар арнаулы какпак жабады. Жуйедеп 

суйык буланып, ондагы кысым (шамамен 100 кПа) 

арткан кезде бу клапаны ашылады да суйык буы 

гупкпен косымша койылган кецейткш ыдыска 

келедт. Онда салкын суытатын суйык белгЫ 6 ip 

молшерге дейш куйылып койылган. Етцп бу сол салкын 

суйыкпен араласып, кайтадан тамшыга айналады. 

Сейттп, суытатын суйык ысырабы болмайды. Ат 

двигатель гоктап, жуйедеп суйык салкындаган кезде 

ондагы кысым азайып, Tirrri сырттагы ауа кысымынан 

кем!п калады. Сол кезде радиатор какпагыныц 

ауа клапаны ашылады да ол аркылы жацагы 

кещтюш ыдыстагы суйык жуйеге сорылып алынады. 

Ceirrin суыту ж уйеа алгашкы калпына кайтадан 

келедг Ендт журпзутш тек сыртта орналаскан кецпу 

ыдысындагы суйыктыц децгейтн бакылап турса 

жеткиук болады. 

Осы жогарыда айтылган суыт>' жуйеа оныц жумысыныц 

жалпы принцип! болып табылады. Ал op6ip 

двигательдщ езтндтк ерекшелтктерт болады. Ондай 

ерекшел1ктерге мынандай езгешелтктердт жаткызуга 

болады. Радиатордагы суйыктын салкындау дорежесш 

желдеткшттщ жумысымен реттеп отырады. Ол ушш 

кейб1р двигательдерде радиатор алдына арнаулы перде 

(3) койылады. Сол пердеш ашып-жауып. желдетиш 

соратын ауа мелшертн реттейш. 

46

Коптеген двигательдерде ж елдеткш ж етепнщ 

жумысын эзгерту колданылады. Мысалы арнаулы 

температурага осер алатын кондыргы колданып, 

ж елдетю чт суйык кызган кезде гана электр двигател!мен 

юке косады. Немесе оньщ жетепне май 

туткырлыгын пайдаланатын кондыргы орнатады. 

Салкын кезде май туткырлыгы коп болгандыктан 

желдетюшке козгалы с берш мейд!, ал керюшще 

хсуйедеп температурадан май кызып, туткырлыгы 

азайган кезде желдетюш жумыс кутей бастайды. Осы 

сиякты коптеген тэсшдер колданылуы мумкш. 

К,айсыб1р двигательдердщ суыту жуйесшде eKi кпапанды 

термостат колданылады. Ондагы непзп клапан 

радиаторга баратын суйыкты реттесе, екшил косалкы 

клапан тез кыздыруга TuicTi куралдарга кызган 

суйык ж1берш турады. Ондай куралдарга карбюратор 

астындагы сору женшеси кузовты жылытатын радиатор 

т.с.с. Осы айтылгандай озгерютер жалпы суыту 

жуиесшщ жумыс пршщипше ocepiH типзбещи. Сондыктан 

оларды op6ip двигательдщ заводтык нускалары 

немесе арнаулы одебиеттерден танысуга 

болады. 

Суыту жуйесшде непзп ретгеу жумысына желдегюштщ 

белдшн керу жатады. 

Бедшкп керу жумысы ор турл1 двигательдерде оркалай 

аткарылады. Keft6ip двигательдерде (Д-21 А, 

С М Д -6 0 , С М Д -6 2 , Я М З -240Б , А -0 1 М ) белд ж 

керши роликтш комег1мен, ал баскаларында гене- 

* ратор корпусын жылжыту аркылы кершедь Белд1ктщ 

кершу молшерщ аныктау ym iH ею шкив аралыгындагы 

белд 1кп 30-50Н (3-5 кгс) кушпен итеред1 де, 

оньщ бугшуш олшейдк Осы кездеп белдгктщ бугшу 

молЖер! Д-21, Д-37Е - двигательдершде 15-22 мм, 

Я М 3-240 — 15-22 мм болуга тшс. Керюшще болган 

жагдайда керпш ролиюч немесе генераторды жылжыту 

аркылы белд1ктщ кершу мелшерш калыпка 

келт!ред1. 

234 97

ЯМЗ-238НБ двигателшде желдетюит шестернялы 

берйпс аркылы козгалыска келт1ред1, сондыктан 

да бул двигатель де су насосынын, генератордын жоне 

компрессордын белд1ктершщ кершсш реттейдк ЗОН 

(3 кгс) кушпен итергендеп су насосы мен генератор 

бедшгшщ 6yrLriyi 10-15 мм, ал компрессордш 4-8 мм 

болуга тик. Су насосы белдцвдщ кершу купли реттеу 

ушш онын жактауы бектлген уш гайканы шыгарады. 

Жактауды шыгарып алып, оньщ астындагы тесем 

санын азайтады. Шыгарган тесемдерд1 жактаудьщ 

сырт жагынан бекггедь Егер ecici белд1кт1 жанасымен 

ал маеты ратын болса, онда бурынгы шыгарылган 

госемдерд1 бэрш кайтадан жактаудьщ астына орналастырады. 

Генератор мен компрессор белд1ктерш реттеу 

бурынгы айтылган двигательдердш сиякты болады. 

ЯМЗ-240Б двигателшщ желдетюинне козгалыс 

горт сына тэр1здес белд!киен бершедь Ол козгалысты 

шиш бипктщ шкившен гидравликалык муфта аркылы 

алады. Гидравликалык муфта автоматты кондыргынын 

комепмен кже косылады. Суыту жуйес1ндеп 

судьщ температурасы 80 градустан томен болса, 

гидравликалык муфта ажыратылады да, желдеткпике 

козгалыс бершмейда. Бул жагдайда желдетюш 

гидравликалык муфтадагы май уйкелгстщ ocepinen 

гана аз айналыспен козгалады. Сол ce6enri двигатель 

тез жылынады. Судын температурасы 80-86 градуска 

жеткен кезде, автоматты кондыргы гидравликалык 

кондыргыньщ золотнип аркылы май келед1 

де, одан orin картерге куйылады. Гидравликалык 

муфтага май келгеншктен оныц ж ет ек т е уп п насостык 

донгалагынан жетектеупп трубиналык дощ а- 

лагына козгалыс берыед1, ал сонгысыньщ ЩлЩнде 

желдетюш бектлген. Соныц салдарынан желдетюш 

улкен жылдамдыкпен айналады да, двигателып салкындатады. 

Осы айтылган кондыргы сырткы ауа темиературасынын 

озгеру1не байланыссыз жоне дви- 

98

I гательдщ жумыс жуктемесше к,арамастан, оныц 

I тсмпературасын туракты устап ту руга жагдай тугы- 

I зады. 

Автоматты кондыргы icTen шыгып калса, онда 

I гидра вл и калы к, муфтаны 6ipiKTipin бекггуге болады. 

I Ол ушш желдетюпт оньщ шкивгмен eKi болт аркы- 

I лы беютедь Сойтш ол козгалысты б1рден ниш бшктен 

I алады. BipaK мундай жолмен двигательщ узак уакыт 

I жумыс icTeTyre бол майды. 

Ж елдетюштщ белдШ н керпш ролик аркылы 

■ реттейд!. Желдеткшх бипинен белд1кп бершу аркылы 

I генератор мен компрессорга козгалыс бершедь Бул 

I белджп 6epuiicTi генератор корпусын буру аркылы 

I кередг. 40Н (4 кгс) кушпен итергендеп бул белджтщ 

I 6yrinyi 10-15 мм болуга тию. Су насосына козгалыс 

I И1нд1 бшактщ шестернясынан аралык шестерня ар- 

I кылы бер1лед1. Оньщ жумысын реттеудщ кажет! бол- 

I майды. 

Двигательд1н суыту ясуйесшщ жылулык ережеЫ 

I калыпты болуы т1келей термостатка байланысты. 

I Двигательд1Н салкын кез1нде суыту жуйесшдеп су 

I радиаторга бармастан термостат аркылы кайтуга тию. 

I Сойтш ол двигательдщ оз Ьише гана айналып журед1 

I де, тез жылынады. Оньщ температурасы калыпты 

I молшерге жеткеннен кейш термостат клапаны ашы- 

I лады да, ещн су радиатор аркылы айналады. Термос- 

I гаттьщ жумысын жи!-жш ТексерМ отыру кажет. 

Тремостаттьщ Heri3ri жумысы жиырылган корап- 

I ка байланысты. Егер ол корап закымдалып немесе 

Р тесшщ калса, оньщ клапаны жабылмайды да, двига- 

I тель температурасы томен кезшде су радиаторга отш, 

I суи беред1. Мундай жиырылган корабы закымдал- 

I ган гермостаттарды алмастырады. 

Термостаттыц жумысын мына жолмен тексеруге 

I болады. Оны двигательден шыгарьш алып, термометр! 

I бар ыдыстагы ыстык суга салады. Содан кешн кла- 

I паннын ашыла бастаган жэне толы к ашылган 

99

кезшдеп температуралары шамамен 70 жоне 85°С 

болатындыгын тексередй Егер олар сойкес келмесе, 

мундай гсрмостатты да алмастырады. Жогарьшагы-' 

дай тексеру кезшде клапанный ашылу бш к ттн 

елшейдг Клапанный толык ашылу бииспп 9 мм болуга 

Tnic. 

Суыту жуйесшде таза, мумкшднчнше жумсак 

суды пайдалану немесе суыту жуйесшде колданган 

суды кую кажет. Кермек суды жумсарту ушш 30 минуттай 

кайнатады, сондай-ак оган сода немесе 

ушнатрий фосфат косады. Судын кермектипгше карай 

10—20 г уш натрий фосфатты немесе соданы 10 л. 

ыстык суга срггедь 

Двигатель кггеп турган кезде жэне катты ысып 

кеткенде суыту жуйесше суды аз-аздан куяды. Кыс 

кезшде цилиндр мен блок жарылып кетпеу ушш салкын 

двигательге ете ыстык су куюга болмайды. 

Кун сайын радиатордагы су децгешн тексеру кажет. 

Радиатор какпагын двигатель суыганда немесе 

ол icTen турганда абайлап ашу кажет, бу бет пен колды 

шарпып кету1 мумкш. Тутжшеден, радиатордан, 

насос корпусынан су агып турмауы кажет. Мундайда 

радиатордыц кылта аузындагы какпагын ашканда, 

одан шыгатын ыстык су мен будыц бет пен колда 

шарпып Kynflipin кетпеу1не абай болган жен. Антифриз 

буланып ушып кеткен жагдайда толтыра су 

куйып, су аккан жер| болса б1теу керек. Корпустыц 

агызу теапнен су насосына судыц кептеп агуы — 

насостыц ныгыздагыш курылгысыныц тозгандыгын 

ацгартады. Сондыктан оны жацалап салу кажет. Егер 

су акпаса да су шыгыны кеп болатындыгы ацгарылса, 

онда бу-ауа клапанын тексередк 

Маусымдык техникалык кызмет керсету кез1нде 

термостат пен термометрд1н жумысын тексередк Термостатты 

корпустан шыгарып алып, ыстык су куйылган 

ыдыска салады. Су температурасы 70°С жеткенде 

термостаттыц непзп клапаныныц TeciKTepi ашыла 

100

бастап, 85°С жеткенде толык, ашылады. Клапанный 

толык, журМ шамамен 9 мм. 

Дистанциондык термометр корсетюшш, радиатордын 

кылта аузына салынган суйыктык термометр 

корссткшнмен салыстырады. Егер термостат немесе 

дистанциондык термометр бузылган болса, онда оларды 

ауыстырады. 

Кысга суыту жуйесьнде антифриз колдану керек. 

Су куйылган двигательдерде жумыс бпгкеннен кейш 

суды топп гастау керек. Егер оны токпесе, цилиндрлер 

блогы , радиатор, тутхкшелер жарылып кету! 

мумкш. 

Соцгы кезде салкындаткыш суйыктык ретшде 

«Тосол — А-40» антифриз колдану усынылады. Оны 

суыту жуйесше ею жыл бойы пайдаланып, сонан кешн 

алмастырады. Bip ескеретш жайт, антифриз оте улы, 

ол асказан мен щшекке туссе уландырады. Бул суйыктыкты 

резецке колгаисыз куюга, шланпге ауызбен 

copyFa жоне де онымен жумыс ютеген кезде темею 

тартута, тамак iuiyre мулде болмайды. 

Бацылау сурактары мен тапсырмалар: 

1. Суыту ж уйеа кандай кызмет аткарады 

2. Суыту жуйесшщ кандай турлерi болады ж оне 

олардыц кемштктер'т айтып берщЬ 

3. Ауамен суыту жуйесi калай жумыс 1стейд1 

4. Суйыкпен суытатын ж уйенщ ж ум ы с icmey 

принцип!н туанд1рщ1з! 

5. Суйыкпен суытатын жуйенщ кандай турлерш 

бшеаз 

6. Суйыкпен салкындатылатын жуйенщ нег/зг! 

бвлшектерт ата. 

7. Ауамен суыту жуйесшщ калай жумыс icm eii- 

тгндтн айт. 

8. Антифриз немесе тосол не себептен суыту ж у- 

йелерЫде пайдаланылады 

101

9. Радиатордын, аузындагы к,ак,пак,к,а бу-ауа ют паны 

не ушш орнатщган 

10. Желдеткттщ жумысы к,алай pemme.iyi мумкш 

//. Желдепнйш белдшнщ кершуш калий rhetccepedi 

ж эне оны кдлаи ретке rceAmipedi 

12. Двигательдщ, калыпты температурасы к,алай 

туракты усталып турады 

13. ВАЗ двигателтщ термостаты турл/ од/спен 

суытуды к;алаи pemmeudi 

14. Термостат пен дистанциондык термометр 

жумысын к,сыай тексеред '1 

15. Желдеткттi айналдыратын электродвигатель 

немесе гидромуфта к,алай жумыс icmeudi 

16. От сихдыру алдындагы жылыткыштыц myp.iepi 

17. Суйыкпен салкындатылатын жуйеде судыц 

Кызып кету себептерт ата. 

IS. Суйыкпен суытатын жуйен1н артыкшылыкта 

рын атацыз! 

2.10. ДВИГАТЕЛЬДЕРДЩ КОРЕКТЕНД1РУ ЖУЙЕС! 

1штсй жанатын двигательдердщ коректещнру 

жуйелер1 жумыс icrey принциптерше карай 6ipH euie 

турге белш едь Олардын тур-турге белш у! схема 

туршде 2.13-суретте керсетшген. Теменде соларга 

тусшж берьледь 

2 Л 0 Л . Карбюраторлы двигательдердщ 

коректецщру жуйеа 

Карбюраторлы двигательдердщ коректенд!ру 

жуйеа жану коспасын дайындау кызметш аткарады. 

Ал жану коспасы деп жанар май мен ауаньщ араласкан 

коспасын айтады. Ондай коспаньщ курамы, 

двигательдщ жумыс icTey жагдайына байланысты

2.13-сурет. 1штен жанатын двигательдердщ 

корёктендтру жуйелер! 

ортурл1 болуга тшс. К,оректенд1ру жуйеа осындай талаптарга 

сай келетш жану коспасын дайындайды. 

Коршаган ортаны коргау максатында двигательден 

шыккан газдагы зиянды заттарды азайту кебше 

к,оректенд1ру жуйеешщ жумыс icTeyiHe байланысты. 

Мысалы: Европалык, стандартна сай дуние жузшде 

карбюраторлы бензищй двигательдер пайдалануга 

тыйым салынган. K,a3ipri автомобиль двигательдершде 

орталык, жэне т1келей бурку бензиьцц коректенд1ру 

жуйелер1 пайдаланылады. Бурку коректещпру жуйелер1 

осы квантын келеа такырыбында келт1ршген. 

Оларды двигательдердщ электронды к,оректенд1ру 

жуйелер1 деп атайды. 

Кдзакстанда eni де карбюраторлы двигательдер! бар 

автомобильдер жумыс ютейдь Сондыктан итапта осы 

двигательдер жайында кыскаша маглуматтар кел- 

TipLnreH. 

Карбюраторлы двигательдердщ коректенд1ру 

жуйесщ шартты турде уш белхкке белуге болады. 

103

2.14-сурет. Карбюраторлы двигательдщ 

коректеншру жуйеа: 

I -aya жолы; 2-aya тазарткыш сузп; 3-карбюратор; 4-ауа кдмкн ын жапкыш 

; 5-молшерлепш какнагмнын педалг, 7-тут1ктср; 8-бак; 

9-денгей сезпш; 10-децгей корсеткни; 11-кран; 12-бак аузы; 13,16-газ 

TyTiKTepi; 14-ipi c y jri; 15-сонд1рпш.; 17-газ каналы; 18-майда сузп ; 

19-бензин насосы. 

Оларды ц 6ipiH iu i б е л т жанар маймен, e K iH iu ic i 

ауамен, ал yuHHiinci жанган газды сыртка шыгаратын 

бел1ктер. Осылайш а курылган коректещ нру 

жуйесшщ принципиалдык, жумыс схемасы 2.14-суретте 

керсетшген. Ещи сол схема бойынша курылысы 

мен жумысын талдаймыз. 

Двигательде жанатын жанар май коры арнаулы 

ыдыска (8) куйылады (2 .14-сурет). 

Карбюраторлы двигательдерде жанар май ушш 

кебшесе мунайдан алатын ен жецш жоне тез буланатын 

коспадарынан жасалган бензин колданылады. 

Сол ыдыстагы бензин майда сузп (14) аркылы бензин 

насосымен (19) сорылып алынады. Бензин насосы 

двигательден козгалыс алады. Ол уипн арнаулы 

бинкте экцентрик орнатылган. О л айналган кезде 

104

2.15-сурет. Бензин насосынын курылысы: 

1-k.oji ту гк,асы; 2-к.орап; 3-диафрагма; 4-сору клапаны; 5-сору каналы: 

6-к.ак.пак,; 7-клапандар к.орабы; 8-айдау клапаны; 9, 12-cepinne; 

10-шток; 11-т1рек; 13-рычаг; 14-ось. 

насостьщ туткасын opi-6epi козгайды да насос жумыс 

1стейдк 

Насоспен (2.15-сурет) сорылган бензин енш карбюраторга 

(3) (2.14-сурет) бершедь Карбюраторда бензин 

куйылатын арнаулы калкымасы (2.16-сурет) бар 

куыс (4) жасалган. К,алк,ыма осы куыстагы (4) бензин 

денгейше байланысты жогары-темен козгалып 

турады. Онын осы козгалысы устшде орналаскан 

инел1 клапанга осер етедь Егер куыстагы жанар май 

децгеШ артып кетсе, онда калкыма котершед! де инел1 

клапан аркылы бензин келетш TeciKTi жабады. Ал 

жанар май денгеш томендесе, онда керюшше клапанды 

ашады. Осылайша карбюратордагы бензин 

куйылатын куыстагы жанар май децгеш б1ркалыпты 

усталып турады. 

Бензин куйылатын куысын (4) теменп жагында 

жанар май жиклер! (3) жоне жогаргы жагында ауа 

105

жиклер! (6) орналаскан. Сол ауа жиклершщ кемепмен, 

куыс ш^нде туракты атмосфералык кысым болады. 

Жанар май жиклер1 (3) шашыраткыштьщ (8) алгашкы 

ушында б е к т л г е н , ал шашыраткыштьщ 

еюнип ушы ауа журетш жолда орналаскан жэне ол 

ушынын 6niKTiri куыстагы (4) бензин децгешмен 

б1рдей болады. Ягни двигатель жумыс ютемесе, одан 

бензин тогшмей турады. 

Осы шашыраткыш орналаскан ауа жолында поршень 

cop y процеа кез1нде пайда болатын вакуум 

туындайды. Сондыктанда оган сырттан, ауа тазарткыш 

аркылы ауа сорылады. Сорылган ауа карбюратордын 

диффузоры (1) аркылы етед1. Диффузор 

дегешм!з келденен кимасы 6ipTe-6ipTe тарылатын 

TeciK. Ауа агыны сондай теактен откен кезде агын 

жылдамдыгын арттырады да сол жерде бос кещстйс, 

ягни вакуум кушейедь Карбюратордын осы жер1нде 

шашыраткыштьщ (8) ушы орналаскан. Сонда шашыраткыштын 

eKi басында eKi турл! кысым пайда 

болады. Теменп жиклермен (3) жалгаскан ушында 

сырттагы ауа кысымы болады, ал жогаргы ушында 

вакуумный эсершен кысым ауа кысымынан аз болады. 

Олай болса, шашыраткыштьщ жогаргы ушынан 

бензин агып шыгады да ауа агынымен араласып 

усак тушрийктерге бeлiнeдi. Одан opi сору каналынын 

жогаргы температурасыньщ ocepiHeH opi буланады. 

Сейтш цилиндр шине к!ргенше ауамен б1ркелю 

араласкан жану коспасын тузедк 

Жану коспасын цилиндр iiuiHe, двигательдщ 

кажетше байланысты мелшерлеп ж!берш отырады. Ол 

ушш мелшерлепш калакша койылган. Сол калакшаны 

автомобиль журпзуий ашып-жауып двигательдщ 

жумысын баскарып отырады. 

Цилиндр ишнде жанган газ шыгару процеа кез1нде 

сыртка шыгарылады. Ол ушш арнаулы тутж (16) (2.14- 

сурет) пен сонд1рпш (15) койылган. Мундагы сен- 

106

lipriiu (15) opi толык. жанбаган жанар майдьщ толы к 

жанып 6iTyiHe, opi сонбеген жалынды сощпруге жоне 

газ шыкканда пайда болатын артык дыбысты соцщруге 


Осы айты лган карбю раторлы двигательдердщ 

коректещцру ж уйеандеп курдел! кондыргылар катарына 

бензин насосы мен карбюраторды жаткызуга 

болады, ал баскаларынын курылысы карапайым. Сондыктанда 

оларга TyciH iK бершмейдг 

Бензин насосынын курылысы 2.15-суретте керсетшген 

Газ-53 автомобилшщ мысалында караймыз. 

К,орап (2 ) уетш е косалкы корап (7 ) орналасады 

жоне ол какпакпен (6) жабылады. Н епзп корап (2) 

пен к о са лк ы корап аралы гы нда м ем брана (3 ) 

б е к т л ед к О л ортасында оське (10) 6epiK бекгшнп, 

осьтщ екшип ушы рычагка (13) киш п турады. Мембрананы 

жогары карай cepinne (9) итередк ал рычаг 

(13) арнаулы жетекке б е к т лген жудырыкша тер1зд1 

эксцентрикпен козгалыска келгенде, мембрананы 

темен итеред!. Сейтш двигатель жумыс icTereH кезде 

мембрана тербелмел1 козгалыс жасайды. 

Мембрананьщ успнде, косалкы корапта eKi клапан 

орнатылган. Мембрана темен тускен кезде сору 

клапаны (4) ашылып, одан оньщ устщдеп кещепкке 

сузгмы (5) аркьшы бензин ыдысынан бензин сорылады. 

Осьщан кейш, мембрана сершпенщ куиймен 

жогары карай козгалган кезде, сору клапаны (4) жабьшып 

кал ад ы да, оньщ есесше шыгару клапаны (8) 

ашылады. Енд1 мембрана уетшдеп сорьшып алынган 

бензин, осы клапан аркьшы карбюраторга карай 

белгий 6ip кысыммен бершедг. Ол кысымныц мелmepi 

cepinneHin кущгмен шектеледь Егер карбюратордагы, 

жогарыда айтылган инелн клапан жабык 

болса, онда cepinne мембрананы итере алмай, токтап 

турады. Осьшайша карбюраторга кажеттен тыс 

бензин бершмейдь Осьшардан баска, бензин насосында 

колмен бензин айдайтын кондыргы карас- 

107

тырылган. Рычаг (13) устше жартылай доцгелек 

Topi wi TipeK (11) орнатылган, ал онын айнала козгалуы 

тутка (1) аркылы icKe аеады. Егер журпзуин 

сол тутканы o p i-6 e p i козгаса, онда рычаг (13) 

тербелмел1 козгалыс жасап, мсмбрананы козгайды 

да, карбюраторга колмен бензин толтырады. Муны 

журпзуин оте сирек колданады. 

Ауа мен жанар майды араластыру процесш “ карбюраниялык” 

процесс деп атайды, ал осындай жумысты 

icKe асыратын куралды карбюратор деп атайды. 

Карбюраторлы двигательдеп коректецщру жуйеиндеп 

Heri3ri курал осы карбюратор болып табылады. Жогарыда, 

коректенщру жуйесшщ принципиалдык схемасын 

Караганда тек карапайым карбюратордын 

жумысы корсетигген. Ал двигательдерге орнатылатын 

карбюраторлардьщ курылысы оте курдел1 болады. 

Ce6e6i ол жанар май мен ауаны. араластырып кана 

турмайды, осыган косымша двигательдщ жумыс жагдайына 

карай сол араластырып жасалынган жану коспасыныц 

сапасын да ортурл! eTin озгертш отырады. 

Жану коспасын сапасына карай б1рнеше турге боледк 

Онын Heri3ri белпс! ауа мен жанар майдын озара 

катынасы болып табылады. Жалпы 1 кг жанар май 

толык жануы уцйн 15 кг ауа кажет болады. Егер жану 

коспасы осы молшерде жасалса, онда оны калыпты 

жану коспасы деп атайды. Ал кажегп ауаньщ молшер1 

аз болса, онда байытылган, кергсшше болса кедейле- 

TLfiren коспа деп атайды. Осы кажетт1 ауа мен нагыз 

шыгын болган ауаньщ катынасын а-деп белг1аесек, 

онда калыпты жану коспасыньщ бул коэффицент1 

«=1,0. Егер а 1,0, ден болса, онда кедейлетшген коспа деп атайды. 

Ондай байытылган немесе кедейлетшген коспалар 

б1рнеше турге беленедк Егер, а = 0,8 : 0,9 молшершде 

болса, онда ондай коспаны аздап байытылган 

коспа, ал а < 0,8 ден аз болса ете байытылган коспа 

дейд1. Сол сиякты а=1,01 шамасына дейш аздап 

ЮН

кедейлетшген, ал а >1,1 болса оте кедейлетшген косна 

болады. 

Д ви гательд ер оте бай ы ты лган нем есе оте 

кедейлетшген жану коспасымен жумыс ютемейд1 десе 

де болады. Ce6e6i мундай жану коспаларынын тутану 

кабшет1 нашарлагандыктан, оларды электр ушк,ынымен 

тутандыру ете к,иынга тусед1. Ал двигательдер 

кебшесе аздап кедейлетшген ( а=1,1), аздап байытылган( 

а=0,8) жене калыпты ( а=1,0) коспалармен 

жумыс icTenfli. 

Двигатель улкен куат шыгару кезшде аздап байытылган 

коспамен жумыс ютейдь Бул кезде жану 

коспасыньщ жану жылдамдыгы улкен болгандыктан 

тез жанады да улкен кысым тудыра алады. Сондыктанда 

мундай коспаны кейде куаттык косна деп 

атайды. Ал аздап кедейлетшген (сх= 1,1) коспа колданганда 

жанар май толык жанады. Сондыктанда двигатель 

жанар май шыгыны тургысынан ти!мд1 жумыс 

аткарады. Олай болса мундай коспаны тшмд1 коспа 

деп атайды. 

Сонымен, двигательдщ жумыс icTey кезшде карбюратор 

осы аталгандай коспа жасап бере алатын 

кабшет1 болуга тшс. Сол ym iH онын курьшысына 

бьрнеще косалкы кондыргылар жасалады. Олар 

двигательдщ мынандай жумыс жагдайына байланысты 

томендегщей коспамен камтамасыз етуге тшс: 

оталдыру кезшде жанар майдыц булануы томен болгандыктан 

ете байытылган ( а = 0,6—0,8) жану коспасы; 

бос айналыспен немесе аз куатпен жумыс 

icTereH кезде аздап кедейлетшген жану коспасы (а = 1 ,1); 

толык куат шыгармаган кезде калыпты (а = 09: 1,1) 

жану коспасы; толык куатпен icTereH кезде аздап 

байытылган (а = 0,8:0,9) жану коспасы. Осыларга 

косымша, двигатель 6ip жумыс жагдайынан екшщ1 

жумыс жагдайына тез ауыса калган кезде де байытылган 

жану коспасы жасалуга тшс. 

Осындай двигательдщ жумыс жасау жагдайына 

109

2.16-сурет. Басты мелшерлепш кондыргы: 

I-диффузор; 2-мвлш ерлепш к,ак.пак; 3-басты жиклер; 4-к.алк.ыма 

камерасы; 5-к,улык.; 6-ауа жиклер!; 7-толык,тыргыш Tyriri; 8-шашырагкыш. 

байланысты кажегп жану коспасынын сапасын 

езгертш туру уинн карбюратор мынандай кондыргылармен 

жабдыкталады: icKe косатын кондыргы; бос 

айналыс жуйеа; басты мелшерлепш кондыргы, экономайзер; 

эконостат (кейб!р гана карбюраторда); 

тездетюш насос. Енд1 томенде осылардьщ жумыс 

принципш карастырамыз. 

Басты мелшерлепш кондыргы (2.16-сурет) двигательдщ 

толык емес куатын жумыс icrercH кезшде 

толык icKe косылады. Ягни бул кезде аздап кедейлетшген 

жану коспасы пайдаланылады. Сондай коспа 

жасау ymin. жогарыда караган жай карапайым карбю 

рагорды ц куры лы сы на косымш а кондыргы 

енпзшген. Ол непзп жанар май жиклершщ шыга 

6epicine кудык (5) койылган. Онын iini бензинге толып 

турады. К,удыктын устшде ауамен катыстыратын 

жиклер (6) бар. Сол жиклерден, жумыс кезшде 

ауа сорылып Kipc/ti де, бензинмен араласып эмульсия 

1Ю

2.17-сурет. Экономайзер кондыргысы: 

1-молшерлепш какпак.; 2-тутк.а; 3-к.алк.ыма камсрасы; 4-итерпш; 

5-6асты жиклер; 6-к.осалкы жиклер; 7-клапан. 

жасайды. Сол араласу жаксы болуы ушш к^дык, imiHe 

жан-жагында б1рнеше TeciKTepi бар тутжше (7) койылады. 

Осы кондыргынын к в лeм iм eн бензин opi 

ауамен алдын-апа араласып, шашк.ыш ушынан шыгатын 

жанар май шыгыны азаяды. Осыган косымша, 

кудьтктаим сырттагы ауа кысымы, басты жиклердщ 

шыга 6epicibwe аздап тежеу тугызады. Ол да жанар 

май шыгынын азайткандыктан жану коспасы аздап 

кедейленедь 

Экономайзер (2.17-сурет) двигатель ен улкен куатпен 

жумыс ютегенде аздап байытылган коспа жасау 

КызмеЫн аткарады. Ол ущщ непзп жиклердщ (5) 

касына косалкы жиклер (6) орнатылады. Ал ол жиклерге 

бензин тек клапан (7) ашылганда гана карбюратордан 

бензин келедь Сол клапанный ашылуын 

ортурл! карбюраторларда орболек механизм аткарады. 

Схемада сол клапан механикалык тэсшмен ашылатын 

Typi керсетшген. Кейде онын орнына иневматикалык 

жолмен ашылатын Typi де колданылады.

Механикалык. тэсш мен ашылатып клапан успнде 

итерпш (4) койылады. А л ол итерпш жылжымалм 

TipeK (2) аркылы карбюраторлы н мел шерле riui какпагымен 

(J ) жалгаскан. Егер молш ерлепш какпа 70- 

80% мелшер1нде ашылса гана онда итерпш клапажа 

жетпей турады да косалкы жиклер (6) аркылы бензин 

шашкышка бершмейдь Ал двигатель оте улкен 

куатпен жумыс icrey кезшде журпзудл молшерлепш 

какдакта (1) толык ашады. Сонда гана итерпш (4) 

клапанга (7) же$ш оны ашады. Сондыктан косалкы 

жиклер (6) аркылы бензин шашыраткышка бершедг 

Сойтш шашыраткышка бензин opi непзп, opi косалкы 

жиклерлер аркьшы бершгенджтен] карбюратор жасаган 

жану коспасы аздап байыгылады. 

Двигательдщ бос ен аз айналыс жылдамдыгып 

камтамасыз ететЩ бос жури; жуйее! 2.18-суретте 

керсетшген. 

2.18-сурег. Босжур^с жуйесшщ кондыргысы: 

1-молшерлепш как.иак; 2-КОСПа Teciri; 3-пимт; 4-ava reciri; 5,7-тупктер; 

6,8;9-жиклерлер^ 10-бос ж\р1стш р&ргейщ винт!; 11 камера 

112

2.19-сурет. Тездетюш насос кондыргысы: 

1-тутк.а; 2-Kepi клапан; 3-цилиндр; 4-поршепь; 5-инел1 клапан, 

6-канал; 7-жиклер; 8-cepinne; 9-итсрпш; 10-камсра. 

Осы кезде карбюратордын мелшерлегйи какдагы 

(1) жабык, турады. Bipaic, онын жабылуы толык, болмайды. 

Жан-жагынан аздап санылау болатындай eTin 

онын жагдайын реттепш болтпен (10) реттейдь Сол 

какпактьщ жабылатын жepiндe eKi TeciK жасалган 

(2,4). Жогаргы TeciK (4) какпак кырынын устшде 

болады да теменп TeciK (2) астында болады жоне 

I теменп тесйстщ мoлшepiн езгертш туратын винт (3) 

I койылган. Осы eKi теЫкке бензин жиклер (8) мен 

г ту’пкшё канал (5) аркылы келедь Ол тутпсщенщ 

ycTiHe ауамен катынастыратын ауа жиклер] (6) к.о- 

I йылган. 

Двигатель бос айналыс жасаган кезде, мелшер- 

I легш какпак жабылады да, онын калган санылаула- 

I ры аркылы ауа сорылады. Сол сорьшудын салдарынан 

теЫктердщ (2,4) алдында вакуум пайда болады 

да бензин каклакшаньщ арткы теменп жагына шы- 

8-234 

113

f ып, ауа мен араласып двигательге жстедь Сол жасалгап 

жану коспасын ьщ сапасын томенп тесйсте" (2) 

орналаскан пне Topi vtf perreriui винтиен (3) perron 


Осыларга косымша карбюратор тездетюш насоспен 

(2.19 сурет) жабдыкталады. 

Онын мшдеп двигательдщ жумыс icTey жагдайы 

тез озгере калган жагдайда жану коспасынын да сапасын 

тез озгерту болып табылады. Кебшесе кедейленген 

жану коспасы мен 1степ турган двигательдщ 

жуп гез ауырлап кеткен кезде жану коспасын да тез 

байыту кажет. Ол ушш косымша жанар май берикуи* 

Карбюрагордыц тездету насосы мына темендепдей 

куралган. Карбюратордыц бензин келетш куысымен 

(10) K ep i клапан (2) аркылы жалгаскан кудык (3) 

орнатылган. Сол кудыкгьщ 1Ш1нде поршень (4) бар. 

Сол cepinne (8) аркылы итерпшке (9) тсрелщ турады. 

ал итерпш шток (1) аркылы мелшерлепш какпакпен 

жалгаскан. К,удыктын (3) асты турактандыргыш 

клапан(5) аркылы диффузорга шыгатын жиклермен 

(7) жалгасады. 

Тездетюш насос мына ретпен жумыс аткарады. 

Двигательдщ жумыс жагдайы тез езгерген кезде 

журпзуип мелшерлепш какпакты тез ашады. Сол 

кезде шток (1) аркылы итерпш (9) cepinneHi (8) кысады. 

C epin n en iH куипмен поршень асгында турган 

бензинд! кысады. Бул кезде кысым кебейгещпктен 

Kepi клапан (2) жабылып калады да, кысылган бензин 

шашкыш жиклер (7) аркылы карбюратордын диффузорына 

беригедк Осылайша жану коспасы байытылады. 

Ал мелшерлепш какпакты журпзуин жайлап 

ашатын болса, онда cepinne де поршеньдо б1ртпщеп 

итередь Ол кезде бензин Kepi клапанды (2) жаба алмайды 

да шашкыш жиклерге (7) бензин берьлмейдг 

K,a3ipri двигательдердщ карбюраторларында, осы 

айтылган кондыргылардан баска курылгылар да болады. 

Олардын курылысы мен жумыстары карапай- 

114

ым болгандыктан, бул окулы к колем1нде олар Каралмайды. 

Сол сиякты, ауа мен жанар май тазарткыш 

сузплер, жанар май ыдысы, тутжтер, сонд1рпштер 

сиякты кондыргыларды арнаулы одебиеттерден ок.ып 

танысу онша киындык тудырмайды. 

Карбюраторлы двигательдершщ жумыс кезшдеп 

n e ri3 ri акауларыныц 6 ip in e детонация кубылысын 

жаткызуга болады. Бул копарылыс тор>зд1, коспаныц 

тез жануы. 

Бензин мен ауа коспасы копарылыс тор1зд1 ете 

тез жануын детонация дейдк Двигательдщ осындай 

жагдайда жумыс icTeyine болмайды, ейткеж поршеньге, 

поршень саусактарына, шатунга жоне тупю подшипниктерге 

соккылы кушпен, белшектердщ жергщШм 

кызуымен, поршеньдердщ жоне клапандардыц 

жануымен, тутш шыгуымен, двигатель куатыныц 

теменделушен жоне жанармай шыгыныныц артуымен 

кабаттаса журед!. Оныц пайда болуына поршень 

мен цилиндрдщ калпакшасында куйенщ калыццауы, 

ерте от алу т.б. эсер етедк 

Бензин ею коспасынан - гептанмен жоне изооктанмен 

салыстырылады. Гептан к у и т детонациялайды 

жоне октан саны ол уипн шартты турде нелге тец 

деп алынады. Изооктан нашар детонациялайды жоне 

октан саны ол уцин шартты турде 100 б1рлжке тец 

деп алынады. 

Жанармайдагы октан саны деп детонациялы к 

6epiKTLniri бойынша сыналатын жанармаймен б1рдей 

болатын коспадагы изооктан мен гептанныц процентик 

курамын айтады. Мысалы, егер 93% изооктаннан 

жоне 7% гептаннан (келещ бойынша) туратын 

коспа детонациялык касиеттер1 бойынша сыналатын 

бензинге сэйкес келсе, онда мундай бензиннщ 

октан саны 93-ке тец болады. Жанармайдагы октан 

саны негурлым жогары болса, оныц детонацияга карсы 

6epiKTlniri согурлым артыгырак болады. 

ГО СТ-ка сэйкес автомобиль бензйщ тЦ маркасы 

115

шыгарылады: А-66, А-72, А-76, А-90, А-95, АИ-93 

жоне АИ-98. A opni — автомобиль бензиж екендтн, 

ал цифры — бензиннщ октан санын корсетедь 

Бензиннщ АИ-98 маркасынан баскалары жаздык 

жоне кыстык болын болшедь 

Антидетонациялык 6epiKTiriH арттыру ушш кейде 

бензинге антидетонатор (этил суйыгы) кушялады 

А-72 маркалы бензин этилденбеген. Онеркэст ба-1 

ска маркалы бензиндердщ этилденбеген де турлерш 

шыгарады. Этилденген бензиндер мынадай тустерге I 

боялган: А-66 — кызгылт сары, А-76 — жасыл, А-931 

— кок жоне АИ-98 — сары. 

К,аушазд1к техникасыныц ережелер1 катац сакта-1 

луы керек, ойткеш ол оцай тутанады. Боялган д е -1 

тальдар мен резецкеге тамган бензин, оларды I 

булд1ред1, бояу мен резецкеш ерггедь 

Этилденген спиртпен жумыс ктеген кезде оте сак 1 

болу керек, е'йшкеш ол адамныц организмше тигенде 

уландыруы мумкш. Этилденген бензинмен колды, I 

белшектерд1, кшмд1 жууга, шлангыдан ауызбен со- 1 

рып пайдалануга тыйым салынган. Этилденген бен- I 

зин Tepire тиген жагдайда, дереу керосинмен, сонан I 

соц сабынды сумен жуу кажет. 


/. Карбюраторлы двигательдердщ коректенд/ру I 

жуйеа кандай кызмет аткарады 

2. К,оректенд1ру жуйесшщ принципиалдык жумыс | 

схемасын тусшд'/рщ/з! 

3. К,арапайым коректенд1ру жуйеа калай курылган | 

4. Бензин насосыныц жумысын тусшд1р'щ'1з! 

5. Жану коспасыныц кандай турлер! болады 

6. Карбюратор кандай кызмет аткарады жоне кара- [ 

пайым карбюратордын, К¥РШЫСЫН mycmdipinh! 

7. Экономайзер калай жумыс аткарады 

116

болады. Ал осындай кысымы улкен ортада, жанар 

май мен ауаны араластырып жану коспасын жасау 

ушш, бурк1Н бершетш жанар май кысымы, сол цилиндр 

imiwieri кысымнан едэу1р жогары болуы к,ажет. 

Сонда гана ол ауамен араласып, жану коспасын тузедь 

Дизельд! двигательдердщ осындай ерскшелнстерь 

нщ саддарынан, оньщ коректеншру жуйеа ете курдел] 

куралдарды кажет етедк Олардьщ Heri3rLnepi жанар 

майды улкен кысыммен цилиндр inline беретш 

куралмен коса, оны сол улкен кысыммен буркщ 

беретш курал болып табылады. Ал ауамен камтамасыз 

етет1н куралдар, жогарыда каралгап карбюраторлы 

двигательдерджшен онша айырмашылыгы болмайды. 

Дизельщ двигательдердщ коректещиру жуйесшщ 

принципиадцык схемасы 2.20- суретте керсетшген. 

Ондай жуйе непзп мынандай куралдардан жинастырьшады: 

жанар май ыдысы (2), ipi (4) жэне майда 

(12) сузгшер, Kimi кысымды насос (6 ), жогары кысымдагы 

насос (7), жанар май буркш шашатын форсунка 

(18) жэне ауа тазарткыш (22). Олар мына темендеидей 

ретпен жумыс icrenai. Copy npoueci кез1нде 

цилиндр шпне ауа тазарткыш (22) аркьшы таза ауа 

сорылып юредд. Opi карай кысу npoueci журедК Осы 

кысу процесшщ соцында цилиндр inline жанар май 

форсунка (18) аркьшы буркш т бершедг 

Цилиндр шпне жанар май бершу жумысы мынандай 

ретпен аткарылады. Жанар май ьщысынан (2) тазалагыш 

тор аркьшы жанар май сорылады. Оны соруды 

Kiiui кысымды насос (6) icKe асырады (2.21 — 

сурет). Сол кезде жанар май жол женекей ipi сузп (4) 

(2.20-сурет) аркылы eTin, онда механикалык коспалардан 

тазаланады. Жанар май opi карай майда сузгЫ 

(12) аздаган кысыммен бершед1 де, онда мукият тазаланып 

жогаргы кысымды насоска (7) жетедь Осы 

насоска дешн жанар май унем1 узджс1з агынмен 

бершш турады. 

118

2.20-сурст. Дизельд1 двигательдщ коректекдару жуйесм: 

1-кран; 2- жанармай багы; 3,5,8,10,11,14,17-теменп кысымдагы тупктер; 

4-ipi сузп;6- Kimi кысымлы насос; 7- жогары кысымды жанармай насосы: 

9- жогары кысымдагы тупк; 12- майда сузп; 13-ыдыс; I 5-жалынды 

кыздыргыт; 16-сору каналы; 18-форсунка; 19-жану камерасы; 20-цилиндр 

басы; 2 1-турбокомпрессор; 22- ауа тазарткыш; 23-сонд1рпш. 

119

Жогаргы кысымды насос (7) ею турл1 кызмет аткарады. 

EipiHuiici —жанар майды цилиндр iiuiHe дер 

кезшде гана, ягни кысу процесшщ соцында гана 

улкен кысыммен, форсунка аркылы буркш бередй 

Екишп кызметч, двигателдщ жумыс жагдайына байланысты 

кажетп жану коспасыныц санасын камтамасыз 

ету yiuiH, жанар майды мелшерлеп кана береди 

Сонымен жогаргы кысымды жанар май насосы opi 

дер кезшде, opi кажетп мелшерде гана жанар май 

берущ icKe асырады. 

Жогары кысыммен келген жанар майды форсунка 

усак тамшыларга айналдырып, цилиндр iuiiHe 

буркедь Сондыктанда оныц буркетш бел1п цилиндр 

йишде орналаскан. Сонымен буркшген жанар май 

opi карай жогаргы ауа температурасыныц осершен 

буланый, ауамен толык араласады. 

Дизелвд двигателдердщ жанар май сузплерше 

ерекше талап койылады. Ce6e6i, жанар май мукият 

тазаланбаса, жогаргы кысымды насосты icTeH шыгаруы 

мумкш. бйткеш оныц белшектер! ете дэлдпспен 

жасалады. Егер онда мелшерлер1 микронмен елше- 

HeTin механикалык коспалар тырнап кетсе, онда ол 

жогаргы кысым тудыра алмай калады. Сондыктанда 

жанар май c y 3 ru ie p i ею сатылы етш орналастырылган. 

Алгаш ipi сузгще (4) 6ip реттазаланып, одан кейш 

майда сузпде (12) мукият тазаланады. Олардыц 

жумыс принцип!, кещмп сузплер сиякты, жанар майды 

ете кйикене сацылаулардан етю зт тазалайды. Ал 

техникалык купм журпзген кезде ipi сузгпп жауып, 

кайтадан пайдаланып, майда сузпш алмастырады. 

Kimi кысымды насостар жанармайды немесе насоска 

жетюзу кызметш аткарады. 

Дизель двигателшщ K i m i кысымды насосын сору 

помпасы деп атайды жоне ол жогары кысымды насостыц 

корабына орнатылган (2.21-сурет). Помпа 

кысымды 0,08—0,12 МПа шепнде устай отырып, 

оныц жанармай насосыныц сору каналына белгш 

120

а) б) 

2.2!-сурет. Kimi кысымды насос (помпа): 

а-поршень жудырыкшамеп итершген; б-иоршеньсертпемен итершген; 

I-итерпш; 2-ролик; З-жудырыкшалы бийк; 4,9-айдау каналы; 5-айдау 

клапаны; 6-cepinne; 7-сору клапаны; 8-сору каналы; 

мелшерде бершуш камтамасыз етедь Трактор мен 

автомобиль двигательдерде барлык сору помпалары 

кобше поршень типтес. Помпа (2.21-сурет) iiuiHAe 

орналаскан иоршеш бар корпустан, сору (7) жоне 

айдау (5) клапандарынан турады. Клапандар онделген 

ерипктерге серщпемен тыгыз кысылады. 

Бышс айналганда эксцентрик итергйп ролипн 

итеред!, ал поршень cepinneH i (6) кыса отырып жогары 

карай (2.21 а-сурет) ыгысады. Поршень устшдеи 

сиретшуден поршень астындагы кысым арта туседг 

Жанармай кысымымен сору клапаны (7) жабылады, 

ал айдау клапаны (5) ашылып, жанармай поршень 

астындагы кещстжтен поршень устше отедй Поршеннщ 

бул жур1с1 косымша болып табылады. 

Жанармай насосыныц 6uiiri opi карай айналган 

кезде итсрпштщ ролип (2)жудырыкша (3) устшен 

121

тусед1 жоне поршень сершпенщ ocepiM eH Kepi карай 

ыгысады (2.21 б-сурет). Поршень устшдеп жанармай 

майда тазарту сузпш аркьшы айдау каналына ыгыстырьшады. 

Поршень астындагы KeuicTiKTeri сиретшу 

нотижесшде жанармай ipi тазарту cy3riciH eH OTin, 

ашык калган ещцру клапаны (7) аркьшы бактан помпага 

юредьПроцесс o p i карай кайталанады. 

Сору помпасы аркылы насоска жетюзшетш жанармай 

молшер1 автоматты турде езгередк Сору помпасыныц 

калыпты ожмдипп — 1,5 л/мин, жанармай 

жепозу кысымы —0,15 МПа. 

Сору помпасыныц корпусында жанармайды колмен 

айдау насосы орнатылган. Ол цилиндрден, поршеньнен 

жоне туткалы штоктан турады. Бул насосты 

жуйеш жанармаймен толтыру жоне двигaтeльдi 

от алдыру алдында коректендфу жуйесшен ауаны 

шыгару уппн пайдаланады. 

Дизелып двигательдердеп Heri3ri куралга жогаргы 

кысымды насос (7) пен форсунка (18) (2.20-сурст) 

жатады. Ce6e6i олардын аткаратын жумыстары да со- 

Fan байланысты курьшыстары да KYpдeлi болып жасалады. 

2.22-суретте сол жогаргы кысымды насос 

пен форсунканыц жумыс схемасы корсетшген. 

Оны насостыц 6ip секциясы деп атауга болады. 

Ce6e6i op6ip цилиндрге курьшыстары б1рдей осындай 

6ip секция койылады.Осындай op6ip секция мына 

томендегщей курьшган. Насос корабына гильза (5) 

б е к т л с д ь Онын 1щшде плунжер (6) орналаскан жоне 

ол пшьза шпнде uirepi кейщщ козгалыс жасай алады. 

Онын жогары карай козгалуын жудырыкша (Г), ал 

томен козгалысын cepinne (4) icKe асырады. Гильза 

(5) мен плунжердщ (6) аралыгындагы сацылау 

1-2 мкр-нан аспайтындай етш, оте мукият долд1клен 

жасалады, ал аралыгындагы уйкелк: жанар майдыц 

комепмен майланады. 

Плунжерде (6 ) винт Topi3ai K e c iK (9) жасалган жоне 

ол кес1кпен плунжердщ ортасында жасалган тестк 

122

2.22-сурет.Жогаргы кысыммен май беретш 

насос белш мен форсунканьщ жумыс схемасы: 

l -насостыц жудырыкша б ш п ; 2-шестерня; 3-рейка; 4-ccpinne; 

5-гильза; 6-плунжер; 7-винтп K e c iK T in соны; 8-шыгатын терезе; 

9- винтп K eciK T in басы; Ю-KipeTiH терезе; 11- винта K eciK T in кыры; 

12-айдау клапаны; 13-жогары кысымдагы тутк; 14-cepinne; 15-шток; 

16-шашкыш корабы; 17-ине конусы; 18-TeciK. 

жалгасып турады. Ал гильзада жанар май KipeTiH (8) 

жоне шыгатын (10) TcciK бар. Гильзаныц жогаргы 

басында Kimi кысымды клапан (12) б ектлген жэне 

ол жогаргы кысымды тунк (13) аркылы форсункамен 

жалгасады. 

Форсунка корабыньщ (16) ццанде конусты ине (15) 

орналаскан. Ол иненщ 6ip ушы кораптагы буркетш 

Teciicri (18) серш пенщ (14) комепмен итершш жауып 

турады. Ине (15) мен форсунка корабыньщ (16) аралыгында 

жанар май (17) орналасады. 

Двигательдщ ищщ 6uiiri айналган кезде, онымен 

жалгаскан насостьщ жудырыкшасы (1) да айналады. 

Оньщ айналган кезшде плунжер (6) cepinneciH (4) 

123

к,ысып жогары котеред!. Плунжер кырымен юретш 

(8) жоне шыгатын (10) тес1ктсрд1 жапканша жанар 

май кысымы котеришейдь Плунжер жогары карай 

журе келе гильзаныц ею TeciriH де жапкан кезде, 

оныц успндеп жанар май сыртпен катысын узсд1 дс. 

кысымы арта бастайды. Жанар май кысымы жетюлйсп 

молшергс жеткен кезде, Kimi кысымды клапан (12) 

ашылады да тутйс (13) аркылы форсун ка fa (16) келедк 

Жанар май кысымы, ещц форсунка инесипц (15) конусты 

бетше бер1лед1 Сол кезде ол озийц c e p in n e c iu 

(14) кысып жогары котершедь Онын жогары K orepuiyi 

себепт1 буркетж TeciK (18) ашылады да жанар май 

улкен кысыммен цилиндр in lin e шашылады. 

Одан opi плунжер жогарылай беред1 де оныц винтп 

K eciriH in (9) кыры шыгатын TeciKTi (10) ашады. Сол 

кезде оныц он бойында жасаган TeciK аркылы жанар 

май оныц винтп KeciriHe етш, одан opi шыгатын 

TeciK (10) аркылы сыртка шыгады. Сонда цилиндрге 

бершетш жанар май молшер! плунжер (6) теактерд1 

жогаргы кырымен жапканнан бастап ол винтп кеак 

(9) кырымен шыгатын теакпен (10) жалгасканша 

айдалатын жанар май мелшершдей болады. Егер 

плунжерд1 оз осшен бурып, шыгатын TeciK тусындагы 

B H H iri кеактщ 6 H iK T irin езгертсе, онда цилиндр 

iuiine буркшетш жанар май мелшер1 де озгередк Осылайша 

плунжерд1 буру аркылы жанар майды молшерлеп 

отырады. Онын жумысын, жогары кысымды насоспен 

6 ip re орналаскан, двигательдщ айналыс 

жишпн peTTeriiu курал баскарады. 

Жанар май насосынан шыгатын TeciK (10) аркылы 

шыккан май кайтадан тупк (13) (2.20-сурет) аркылы 

майда сузпге немесе ьшыска (2) куйылады. 

Сол сиякты форсунка инес1 (15) мен корабыныц (16) 

(2.20-сурет) аралыгынан аз да болса откен жанар майда 

тутоик (15) аркылы кайтадан ьщыска (2) куйылады. 

Дизельд] двигательдерде жанар май Me'JraiepiH 

озгерту аркылы жану коспасыныц сапасын езгертудь 

124

2.23-сурет. Айналыс жишшн реттепш кондыргынын 


1-насос рейкасы; 2-рычаг; 3-cepiniie; 4, 5-TipeK винттерг, 6-тутк.а; 

7-рстгепш 6utiri; 8-жуктер; 9-жуктер 6uiiri. 

арнаулы реттепш аркылы icite асырады, ягни автомобилый 

журпзуий тжелей жанар май насосына эсер 

етпей, реттепш аркылы жанар майды мелшердеп отырады. 

Сондай реттепш тщ жумыс схемасы 2.23-суретте 

керсетшген. 

Мундай реттепштердщ жумыс принциш ортадан 

тепкгш кушке непзделген. Двигательдщ айналыс 

жиийп арткан сайын, онымен 6ipre жалгаскан ретте- 

[ пштщ де OLniri (9) айналады. Сол бш ктё ею жук (8) 

кыстырылган. Олардын окшелерг итерпш (7) аркылы 

рычагка (2) подшипнипмен лреледь Рычаг (2) ез! 

бектлген oci аркылы бурыла алады. Рычагтьщ 6ip 

ушында жогаргы кысымды насостьщ плунжерлерш 

буратын рейка ( 1) бектлген, ал орта шенгнде cepinne 

(3) аркылы журпзушшщ педалше (6) жалгаскан. 

Осылайша курылган айналыс жииппн реттепш 

125

курал жумысты мына темендеп ретпен аткарады. 

Жогары кысымды насос бийпмен 6ipre реттепштщ 

де бш п (9) двигатель жумыс icrereH кезде айналады. 

Журпзуин педаль (6) аркылы cepinneHi (3) Kepin, 

белгш 6ip айналыс жишпне сойкес келетш кушпен 

рычагты (2) тартады. Сол кезде насостын рейкасы 

(1) жанар майдьщ ен коп молшерше карай 

плунжерлерд1 бурады. Двигательдщ айналыс жиинп 

белгш 6ip койылган мелшерге жеткен кезде, реттепштщ 

жуктер! (8) ортадан тепкш куштердщ ocepiнен 

сыртка карай ашылады. Олардын ара кашыктыктары 

ашылган сайын окшелер! итергшгп (7) итере 

бастайды. Егер онын итеру к у м (G rp) сершпенщ 

(3) кешлу куиннен (Рпр) артылып кетсе, онда 

рычагты (2) алгашкы калпынан бурады да насос 

рейкасын (1) Kepi карай жылжытады. Онын Kepi 

карай жылжуы цилиндрге бершетш жанар май 

мелшерш азайтады. Осы кезде двигательдщ айналыс 

жиинп азайып, ортадан тепкш куштщ рычагты 

(2) итеретш K y i l i i (G rp) азаяды. Енд! cepinne (3) рычагты 

(2) кайтадан жанар майды коп 6epeTiH жакка 

карай бурады. Осыдан кешн двигательдщ айналыс 

кайтадан котершедк Сейтш peTTeriuj cepinпенщ 

(3) кершу KyuiiHe (Рпр) байланысты двигательдщ 

айналыс жиийпн белшп 6ip мелшерде устап 

турады. Осындай тэртшпен жумыс 1стейт1н реттепштерд! 

барлык жагдайда реттейтш реттепш деп 

атайды. Ойткеш ол двигательдщ барлык жагдайдагы 

айналыс жишпн, ягни аз немесе кеп кездёрщде де 

б1ркалыпты устап, реттеп турады 

К,оректещпру жуйесшщ жумысы жогарыда айтылгандай 

ауамен жэне жанар маймен камтамасыз 

ететш кондыргылардьщ дурыс жумыс icT eyiH e байланысты. 

Бул кондыргылардьщ жумыстарын кезекп 

техннкалык куттм кез1нде тексерщ отырады. Кезекп 

техннкалык кут!м кезшде ауа жоне жанар май 

сузплер! тазартылады, кейбхр сузпш элементтер ал- 

126

I мастырылады, op6ip кондыргыныц жумысын сырт- 

I тай бакылап тексередь Кджет болса, олардыц жумысы 

I арнаулы стендтерде тексередь 

Ауамен камтамасыз ететш жуйенщ жумысы рет- 

I теуд| онша кажет етпейдг Тек техникалык кут^м 

I кезшде сузгшер мен шац устагыштарды тазартады. 

I Ал жанар маймен камтамасыз ететш жуйенщ жумы- 

I сы мукият реттеулерщ кажет етедк Бул жуйедеп жу- 

I мыстары реттелетш кондыргыларга форсункалар, 

I жогаргы кысымды насос жоне айналыс санын рет- 

I reyiuiTep жатады. Ал калган май сузпш, косалкы 

I помпа жоне сол сиякты баска кондыргылар техни- 

I калык кут1м кез1нде тазартылады жоне алмастыры- 

I лады. 

Форсункалардын жумыстарына байланысты цилиндрде 

тозандатылатын жанар май сапасы ор турл1 

I болуы мумкш. Егер форсункалар жанар майды 

I гоменг! кысыммен тозандататын болса, онда олар 

усак туй1рипктерге болшбейд1 де, ауамен нашар араласкандыктан 

толык жанбайды. Ал ете жогары 

кысыммен тозандататын болса, насоска артык куш 

тус1ред1 де, оньщ тозуына немесе сынуына ce6enmi 

болады. Сондыктан форсунканьщ шашу кысымын 

унем! бакылап, ретгеп отыру кажет. 

Жогаргы кысымды жанар май насосы мен айналыс 

жылдамдыгын реттеуйо кондыргылар 6ip корпуска 

бекпи1ед1, олар 6ip агрегат курайды. Жанар май 

насосы козгалысты ищщ 6LniKTeH шестернялы 6epuiic 

аркылы алады. Жетектеуш1 шестерняга насос бщщ 

арнаулы жалгагыш дискшермен бёкттшед!. Жалгастыратын 

диск1нщ Teciicrepi насос шестернясындагы 

тес!ктермен сойкес жасалмаган. Сондыктан да оларды 

езара бекггетш болттарды баска тесйже ауыстырганда, 

насос пен двигательдац езара жалгасу калпы 

езгереда. Осылайша езгерту аркылы цилиндрде май 

тозацдату кезец1н реттейдь Поршеньнщ жогаргы ел1 

нуктесше жетпеген кез1нде жанар май тозандатылуга 

127

T » ic . Сонда ол ауамен араласыл, поршень жогаргы 

ол1 нуктесше жеткенге дешн толык, жанып улгередК 

Жанар майды осылайша ерте тозандатуды май тозацдатудын 

озыктыгы деп атайды. Оны шщц бипктщ 

айналыс бурышымен есептейдь Мундай бурыш ор 

турл1 двигательдерде турлш е болып келедь 

Жанар май тозандатудын озыктыгын тексеру ymiH 

насостьщ 6 ipiHUii секциясындагы жогары кысымды 

Кубырды шыгарады да, онын орнына моментоскоп 

орнатады. Енд1двигательдщ маховигшдеп белп бойынша 

б1ршЩ1 поршеньд! кысу такпсш е келпредь 

Двигательш б1ртщдеп колмен айналдыра отырып. 

моментоскоптагы жанар май децгешн кадагалайды. 

Жанар май децгеш котерше бастаган кезде айналдыруды 

токтатады да, маховиктеп белпмен салыстырады. 

Егер сол белп бойынша жанар май тозандатудын 

озыктыгы тура келмесе, онда насосты жалгастыратын 

дискЫ шестерня аркылы тш еп жагына бурады. 

Ондагы бекпугц 6ip теакке озгерткендеп озыктык 

бурышы 3-градуека озгередь О зыктык бурышын 

кобейту ушш жалгастыру дисмсш насостьщ айналу 

багытымен бурады, ал азайту ушш KepiciHuie бурады. 

Жогары кысымды насос пен айналыс жылдамды 

гы н реттеу ж ум ы стары н арнайы стендтерде 

тексередг 

Дизель жанармайы белгип 6 i p талаптарга сойкес 

болуы керек. Жанармай сапасынын манызды корc 

e T K iu r r e p i — тазалыгы, жогары жылу шыгаргышты 

к касиет1, туткы рлы гы ньщ аздыгы, о з д т н е н 

тутану температурасыньщ т е м е н д т , цетан саныньщ 

жогарылыгы (40-тан томен емес). Жанармайдагы 

цетан саны анагурлым коб1рек болса, цилиндрге 

буркщген соттеп оздшнен тутанудьщ кеипгу 

кезеш согурлым аз болып, двигатель e u i6 i p тарсылсыз 

жумыс icTenai. 

К ую ртгщ болуы жанармайдыц оздш нен жану 

кезецш кыскартады, o p i муныц e 3 i двигательдщ

кумысына колайлы осср етедк Онын, жапармайда коп 

. Золуы куйенщ кобеюше жоне цилиндр-поршень тобы 

I ‘млшектершщ тез тозуына ce6enuii болады. 

I 

Дизель жанармайды жеткЫн берер алдында оныц 

маркасына к у юрт процентш айкындайгын цифрлар 

I (0,2 немесе 0,5) коса жазылады. Дизель жанармай 

маркасындагы opirn'ep мынаны биипредк J1 —жазгы, 

J —кыскы, А —арктикалык- 

Арктикалык жанармай болмаган жагдайда жоне 

чпигатсльдердщ томенri температурада пайдалану барысында 

кыскы жанармайга 50%-ке дейш керосин 

косылады. Жанармай сорттарын жыл маусымдарына 

сойкес колдану керек. 

Бакты су тиюден с акта га н жен, олай болмаган 

жагдайда жанармай аппаратурасы i c t c h ш ы г у ы 

мумкш. 

Жанармай куймастан бурын бактыц кылта аузын 

жоне какпакшасын шацнан укыпты турде тазарту, 

какпагындагы TeciKTi тазалау жоне кылта аузыныц 

! гор кез;ц cy3riciH жуу керек. 

Жанармайды кую барысында орт каушаздМ шц 

! ережелерш сактаган жен. 

Дв1 пательдерд1 пайдалану тожзрибесше Караганда 

акаулардыц кепш тш коректеидору жуйесшен бай- 

[ланысты екендшн керсетедй К,оректещцру жуйесшщ 

1ен жгп кездесетш акаулары: жанармай тут1ктср1йщ 

тыгыз косылмагандыктан сырттан ауаны косымша 

сору; жанармай етюзгйптердщ жоне сузплердщ лас- 

[ тануы, курамы сойкес келмейтш жангыш коспа 

тузшуд (кедейдетапген немесе байытылган); дизель 

| двигательдершщ жанармай жуйесше ауа енуй жанармайдыц 

форсункамен тозандану кез1ндс сапасы бузылуы 

жоне жогары кысымды насоста жанармай 

берЬтудщ басталу бурышыныц e3repyi. 

Мундай акаулар болган жагдайда двигатель от алмайды, 

толык куатын удете алмай узшспен жумыс 

icTcwii, тутсндеп немесе кенеттен токтап калады. 

I Ч-23-4 129

Ьакылау сурактары мен тапсырмшар: 

/. Дизе/ibdi двигательдердщ коректснд/ру жуйёанщ 

ерекшел'тперт атап 6epini3 

2. К,орекmendipy жуйеанщ жалпы жумыс схемасын 

тусшд/рщЫ 

3. К,орекmendipy жуйес1 к,андай куралдардан турады 

4. Жогаргы к,ысымдагы насостыц кызметт айтыцыз! 

5. Цилиндрге 6epLiemiH жанар май молшерт насос 

калай реттейдг 

6. Форсунка кандай кызмет аткарады 

7. Айналыс жиЫгт реттегш жумысы кандай приищите 

нег'пделген 

8. Айналыс жишгш реттег'штщ курылысы мен 

жумысын айтып берщгз! 

9. Коп плунжерлi к,атарлы жанармай насосынын 

барлык, режимд'1 pemmeyiuii калай жумыс 1стейд1 

10. Дизельд '1 двигательдердщ коректенд/ру жуйеанщ 

кандай акауларын бмеаз 

2.11. ЭЛЕКТРОНДЫ КОРЕКТЕНД1РУ Ж \ ЙЕС1 

Дуние жузшк машина жасау енеркоаб1нде осы 

заманга сай автомобиль жасап сату сайысында отелген 

гаддардагы зиянды заттар курамы мен жанармай 

шыгынын азайту жолында автомобиль заводтары 

бензина] жэне дизельд! двигательдерде жанармай беру 

жуйелершщ жана типтерш колдана бастады. Онын 

6ipi буркш беру жуйесь 

Автотрактор двигательдерш к у рдел i де кымбат 

жуйелер!мен жабдыктау к а ж е т ri кебшесе катанырак 

талаптардьщ, мысалы отелген газдардагы зиянды 

заттар курамына Европалык стандарт енпзулерм м 

тусщщршед!. 

Бензидщ двйгательдершщ бурку жуйелерш келеа 

турлерге белуге болады: 

130

I-ауа дроссель калакдиасы, 2-тутпк, 3-форсунка; 4-ауа коллекторы, 

5-к,ысым реттепш, 6-жанармай багы, 7-жанармай насосы, 8-жанармай 

сузпа. 

1. Орталык (моно); 

2. Таралымды; 

3. Тиселей.1 

Орталык бурку жуйес! (2.24-сурет) 6ip немесс eKi 

форсунка (коп двигательдерде) дроссельдж калкан- 

Ьщага (I) дешн орналаскан, олардьщ жумысын колданылатын 

электронды жанармай беру жуйеа баскарады. 

Мундай схема, ен алдымен, двигательдщ салыстырмалы 

арзандыгы жэне жетивдру карапайымдылыгымен 

©3iHe назар аудартады. Бул жагдайда карбюраторды 

алып тастап, оньщ орнына жанармай форсунка, 

электрл1 бензонасос (7), сузпш (8), сезгшер 

мен баскарудьщ электронды блогы орнатылады. 

Орталык бурку жуйел1 двигательдерд1 карбюраторлы 

двигательдермен салыстырсак, б1ркатар артыкшылыктарга 

кол жетюзешз; 15%-дейш унемдипи жэне 

131

i 

i т 

/ Ач JAv /Ак / А 

]bbOt 

2.25-сурет. Таралымды бурку ж уйесш щ схемасы. 

I -ауа дроссель калакшасм; 2-жанармай т утнл, 3-форсунка; 4-ауа коллекторы: 

5-кысым peT eriui; 6-жанармай баги; 7-жанармай насосы; 

8-жанармай cyjrici. 

автомобиль динамикасы едэуф- артады. Дегснмен 

бунын efloyip кемшипктерГ енизу коллекторы (4) 

кабыргаларында жанармай кабыкшасыньщ пайда болуы 

мен op6ip цилиндр уцпн жану коспа курамыныц 

б1ркелк1С13Д1П. Бул проблемаларды ор цилиндрдеп 

енпзу клапаны алдындагы сору коллекторына жанармай 

буркетш жеке жанармай форсункасын орнату 

аркылы шешедь 

Таралымды бурку жуйеа (2.25-сурет) бупнг! кунде 

кец таралып отыр. Олардыц Ko6i жогарыда келт1ршгсн 

талаптарга сай. Бул двигательдер унемдк экологиялык 

жагынан тшмгц жоне динамикалык корсеткпитер1 

жогары болады. 

Пкелей бурку жуйелер1 бурку жуйелерш дамытудыц 

кслсс! эволюциялык сатысын бищредК Мунда 

форсунка оттыктыц жанына жану камерасына орналасады. 

Ол yuiiH eKi турл1 жагдай керек. BipiHLuiciHae, 

жогары сапалы жумыстык коспаны оз1рлеу ушш 

жуйеде жанармай буркудщ жумыстык кысымын 

132

едоу1р (3,5...5,0 МПа. дейт) арпыруга тура келедь 

Екшнпсжде, жанармай форсункалары температура 

2800 ... 3000 °С-к,а жететш орындарда орналаскан, 

бул (1юрсункаларды оз!рлеудщ технологиялык процесше 

койылатын талаптарды б1ршама катандандырады. 

Мысалы, Ресей автомобильдерше алдымен шетелдш 

огипрютердщ бурку жуйелер! колданыла бастады. 

Сонан кешн оларды аздап жетиццрт, оз1нд1к бурку 

жуйелерш жасап шыгарды. Онын yen не, бурку жуйеciniii 

жскслеген куРаУшылаРын жасаудын ©HflipiciH 

жолга койды. Сонын нотижеанде, 6 ip модель/и двигательдерден 

ортурл1 огцирютеп элементтермен жабдыкталган 

ортурл! фирмалардыц (кобшесе BOSCH 

немесе GM) бурку жуйелерпнц турл! вариантгарын 

ксздес'пруге болады. Тольятти енд1р!сждеп автомобильдерден 

орталык жоне таралымды бурку жуйелерш 

коремгз. GM концерн] шыгарган орталык бурку 

жуйесш кейб1р ВАЗ двигательдершен коруге болады. 

Осыларга оте уксас жуйелермен Opel автомобильдершщ 

кейб1р двигательдер! жабдыкталган. Алдынгы 

жетект! автомобильдерде GM, Январь-4; 

BOSCH М 1.5.4 жоне BOSCH МР 7.0 таралымды 

бурку жуйелер! колданылады. 

Сезгшерден келетш белп аркылы аткарушы курылгыларды 

баскаратын, сондай-ак оз1нд!К диагноз 

кою ж у й е а бар, баскаруды ц электронды к блогч 

жуйенщ ец кымбат элемент! болып табылады. 

Сезплер Ti36eci: и!нд1 б Ы к айналы м ы мен 

жагдайыныц ce3rici, дросселып калканш а жагцайыныц 

cejrici (датчип), автомобиль жылдамдыгыныц 

ce3rici (датчип), салкындату суйыктыгы температурасыныц 

ce3rici (датчип), ауаныц жалпы шыгыныныц 

ce3rici (датчип), детонация ce3rici (датчип) жоне 

кейб1р кездег! оттеп шогырлануыныц (1-зонд) ce3rici 

(датчи г!). А ткаруш ы куры л гы л ар : эл ек тр м агнитт! 

жанармай форсункалары, бос журю реттеушй, 

от алды руды ц eKi тиекш ес!, электробензонасос, 

133

«CHECK ENGINE» шамы жоне кейде колданылатын 

жанармай булануынын сузпсшщ электромагнита 

клапаны. 

Муныц сыртында, Январь-4 жоне BOSCH М 1.5.4 

жуйелержде етелген газдарды (двигатель дурыс 

жумыс ютеген кезжде) ком1ртек тотыгынын санын 

реттеуге болатын СО-потонциометр бар. GM жоне 

BOSCH МР 7.0 жуйелершде СО-потонциометр жок. 

оныц ececiHe 1-зонд пен жанармай булануыныц 

кем^рлж сузгпхп бар. Январь-4 жуйесшщ сору кол г 

лекторы мен ауаныц жалпы шыгынын сезедг 

Двигательд1ц жумысы кезшде баскару блогы 

сезгшсрдщ дурыс icTeyiH кадагалайды. Егер кайсы да 

6ip сезпден кате белпЫ туссе, баскару блогы 

кемшипкт! белгип 6ip код бере отырып Т1ркеид1 жоне 

еске сактап калады да, резерв жумыс торт1бже кошш. 

«CHECK ENGINE» шамын жагады. Журпзуип бул 

жагдайда двигатель жумысыныц нашарлауын сезбей 

да калуы мумкш. Шамныц жануы тез арада двигателей 

сенд1руд1 бш д1рмейд1. Мундай жагдайда 

мумюндншше кыска мерз1мде техникалык кызмет 

корсету кажет. 

Шамныц двигагельд1 icKe косу алдында жануы 

«CHECK ENGINE» жазуын жарыктандыратын шырактыц 

дурыс екенднш керсетедь От алдырганнан 

соц, егер баскару блогы 6opi дурыс деп есептесе, там 

cenyi ic. 

Осы двигатель жумысыныц ерекшел1ктерш 

бшетш жоне жабдыктарды пайдалана алатын маман 

гана 6uiiicri диапазонды коя алады. 


1. Бензинд'1 ()вигательдерд1ц бурку жуйелерт1ц 

mypnepi 

2. Орталык, бурку жуйеанщ курамы 

3. Таралымды бурку жуйеанщ курамы 

134

4. Т'телей бурку жуйесшщ ерекшел1ктер1 

5. Бурку жуйесш басцарудын, электрондык, блогыныц 

кызметI 

6. Бурку жуйесшщ сезгшерт птицы з. 

7. «CHECK ENGINE» шамы жанганы нет кврcemedi 

2.11.1. Орталык, бурку жуйеа 

Орталык бурку жуйеа (ОБЖ) (2.26-сурет) мына 

ретпен жумыс ютейдь 

Жанармай бактан (12) электрл1к бензин насоспен 

( 11) айдау магистрата бойымен жапсарлас сузп (8) 

аркылы орталык жанармай бурку (3) агрегатына 

кысыммен жетизшедь Реттеуйи (5) (2.24-сурет) жанармайды 

форсункага (4) берудщ туракты кысымын 

устап турады. Артык бензин кайтару магистра бойымен 

бакка (12) кайтады. Форсунка (4) (2.26-сурет) 

бакылауыш (25) буйрыгымен ашылады да, жанармайды 

дроссель уст1 кещстичне буркедь Двигатель айналымы 

мен онын жуктелуше байланысты форсунка 

ашылуыньщ узактыгын (имиульсш) бакылауыш (25) 

коспа курамы оркашан оптимальды болып туратындай 

белгшейш. 

Жуйенщ жалпы сипаты мен жумысы. 

Двигательдщ жанармайынын жогары жоне томенп 

шыгындары кезшде уыттылыкты баскаруды камтамасыз 

ететщ электронды баскару блогы (ЭББ) мен 

жанармайды буркушщ электронды жуйеа колданылады 

(2.27-сурет). 

Жанармай берудщ электронды баскару блогы ЭББ 

сондай-ак жинактау уакыты мен оталдыру моментш, 

бос журю режимшдеп шщц бтиагщ айналу жишгш, 

электрлйк бензин насосын, приборлар тактасында 

орналаскан двигатель диагностикасыньщ «CHECK 

ENGINE» бакылау шамын жэне кондиционер компрессорыныц 

муфтасын баскарады. ЭББ мумкш

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 II 12 IH4I5I6 17 18 IV 

2.26-сурет. Орталык бурку жуйесь 

l-ayacyji'ici (фильгрО; 2-ауа тсмпературасыньщ сезгкл; 3-орталык бурку 

агрегаты; 4-форсунка; 5-жанармай кысымыиыи pereyiiui; 

6-бос xcypic perreyiiui; 7-термореттеунп; 8-жанармай 6узис1(фил|>тр|); 

9-салк.мндаткмш суйыктык температурасы н ы н c e T r i c i (датчип'); 

10-тугандыру шамы (свеча); 1I-злектр бензин насосы; 12-жанармай багы; 

13-сепаратор; 14-сак.тандыргыш клапан; 15-бензонасос релеа; 16-гравитаиимлмк 

клапан; 17-eKt журДСп клапан; 18-адсорберд1 орлеу клапаны; 

19-адсорбер; 20-тексеру шамы; 21 -диагност»калык; коскыш; 22-аккумулятор; 

23-оталдыру кит; 24-бас реле; 25-баск.ару блоп (контроллер); 

26-кыздырушынын релес!; 27-жылдамдык, ce3rici; 28-оталдыру 

модуле, 29-реттеуш| диск; ЗО-ииш бипктщ орналасу ceirici; 3I-orreri 

ce3rici; 32-сору туппнщ кыздыргышы; 33-жылу ж1бермейпн экран; 

34-ауа кысыммнык ceirici; 35-дроссель калакшасынын орналасу ce irici; 

36-нейтрализатор. 

болатын жумыстык акауларды жоне олардын сипатын 

аныктайтын жапсарлас диагностикалык ж уйеа 

бар ж оне ол приборлар тактасы н д а орнал аскан 

«CHECK EN G IN E» шамын косу аркылы журпзуинге 

еекёртёда. Козгалыс кезщдёга шамныц жануы тез арада 

двигательды conaipy кажеттггщ бишрмейдК тек 

м ум кш днш ш е кы ска мерз1мде двигателей тексеру 

KepeicririH куоландырады. ЭББ жондеу журпзшгенге 

деш н оте щЙЬрден баска барлык акаулар кезшде 

автомобильдщ калыпты жакын жумысын камтамасыз 

ететш авариялык жумыс режимдер1 бар. 

136

2,27-сурет. Элекгронды 

баскару блогы (ЭББ). 

1-еске сакдау к,урылгысы; 

2-электронды баскару блогы; 

3-блок к,ак,пагы. 

Автомобильде орналаскан диагностика колодкасы 

двигателей баскару жуйеанщ жумыс кабтетппн 

зауыттык автоматтык бакылауы уипн колданылады. 

Диагностикалык колодка салонда орналаскан. Техникалык 

кызмет корсету мен жондеу кезшде алган 

колодка двигательд! баскару жуйесш диагностикалау 

уипн пайдаланылады. 

ЭББ аныкталатын параметрлер1 жоне олар баскаратын 

жуйелер: 

Аныкталатын параметрлер 

Himu бийк жагдайы 

Ийзд бш к айналымы 

Абсолюта кысым 

Салкындату жуйеанщ температурасы 

Дроссель жагдайы 

Коректещцру кернеуд 

Автомобиль жылдамдыгы 

Кондиционер косылуы 

Октан - коррекция 

0 2 -нщ онделген газдардагы концентрациясы 

Ауа температурасы 

Баскарылатын жуйелер 

Жанармай беру: 

Форсунка 

137

Бензин насосы 

От алдыру момент! 

Босжурю peTTeyimi 

Компрессор муфтасы 

Диагностика: 

«CHECK ENGINE» шамы 

диагностикалык колодка 

мэл1меттер шыгару 

ТК режимдер! 

Copy TyTiriH кыздыру 

СУП Б абсордерк 

К,оршаган ауаньщ ластануы жэне уытты калдыктар. 

Двигатель жасаушылар коршаган ауаньщ ластануына 

койылатын талаптардьщ ортурл1 одгстерш пайдаланады. 

Бул одютерге картерд1 желдегу жуйесш 

колдану, двигательдщ сыгылу дорежесш реттеу, тарату 

бипгшщ профилiH озгерту, тутандыру моментш 

баскару жэне коспа туз1лулерд1 оптималдау ендь 

Keft6 ip жумыс режимдершде коспа тузитулердщ 

колайлы дэлд1Г1н камтамасыз ету ушш карбюраторды 

жетшд1ру мен реттеу мумкш болгандыгымен, 

двигатель жумысыньщ барлык жагдайында карбюратордьщ 

коспаны дол реттеулер киындалады. Оньщ 

уст1не, карбюраторды пайдалану барысында енбек 

сиымдылыгы жогары жэне дэл регтеулерд1 коса кызмет 

корсету талап eTwyi мумкш. 

Шетелд1к электрондык бурку барлык жумыс 

режим1нде (ретшде) ауа-жанармай коспасы курамын 

толык баскаруды камтамасыз ететш ен жаксы эдю 

болып табылады. Ол реттеулерд! кажет етпейш жоне 

бейтараптандыргыштыц калыпты (оптимал) тшмд1- 

л1гш ете узак мерзшде сактайды. Жанармай шыгынына 

Kepi осердщ болмауы, двигательдщ динамикалык 

KopceTKimTepiHiH накты жэне автомобильдщ 

жалпы журу сапаларынын жаксаруы жанармайды 

электронды бурку жуйесшщ артыкшылыгы болып 


138

кагализаторлык бейтараптандыргыш. Катализатор 

лы к бейтараптандыргыш двигательден жану 

процесш дол баскару жагдайында пайдаланылган газдардын 

зиянды курам дары ны ц шыгуын едэу1р 

томендетед! (2.28-сурет). Бул, зиянды курамдарды 

тшмд! бейтараптандыру ушш двигательге енетш ауажанармай 

коспасы курамын катан opi дол баскару 

кажетпгш бицпредк Ком1рсутеплер, ком1ртек тотыгы 

жоне азот тотыктары отелген газдардыц уытты 

белжтер1 болып табылады. 

Катализатор озшщ касиеттерш сактай отырып, 

химиялык осерлесуд1 жеделдетедк Орталык бурку 

жуйесшде уш курамды каталитикалык катализатор 

колданылады. KoMipcyreKTepi, ком1ртек тотыгы мен 

азот тотыктарын уытсыз косылыстарга турлецщру 

процесш жеделдету ушш оныц ею тотыктыргыш жоне 

6ip калпына келйру катализаторы бар. 

Платина мен палладий тотыктыргыш катализаторлар 

болып табылады. Олар отелген газдар курамындагы 

ком1рсутектер мен ком1ртек тотыктарына оттеп 

косып, KOMipcyreicri су буына, ал кем!ртекп —KOMipтек 

кос тотыгына айналдырады. 

Радий калпына келт1рпщ катализатор болып 

келедь Ол азот тотыктарынан оттегш бол in химиялык 

осерлесуд1 жеделдетедк азот тотыктандыратын 

6i3 демалатын ауаныц Heri3ri кураушысы болатын 

зиянсыз азотка турлендаред!. 

к;осымша ауа 

отелген газды 

енг!зу 

отелген газды 

шыгару 

I 2 

2.28-сурет. Карапайым катализатор. 

139

Каталитикалык бейтараптандыргышка KOMipсугектер 

мен ко Mi рте к тотыктарын бейтараптандыру 

Yuiin orreri кажет болуына жоне азот тотыктарын 

бейтараптандыру ушш 6ip мезплдс orrerin бел in алуына 

байланысты двигательге енетш ауа-жанармай 

курамыныц тепе-тендшн (балансын) оте катан устап 

отыру керек. 

втелген газдарда orreriH iH артык калдыктары 

(жутанданган коспа жануы кезшде) бейтараптандыргыштын 

азот готыктарынан orreri бол in артуын. 

киындагады. Отелген газдардагы orreriHiH теменде- 

TijireH калдьгктары (байытылган коспа жанган кезде) 

бейтараптандыргыштын кем1рсутектер мен ке Mi рте к 

тотыгына orreri косуын киындатады. Тек ауа-жанармай 

коспасынын дол балансы гана каталитикалык, 

катализатордын аталган уш уытты курамньщ барлыгын 

тшм,дд бейтараптандыруын камтамасыз етедк 

Ауа-жанармай коспасынын толыгырак жануына 

жоне каталитикалык бейтараптандыргыштын отелген 

газдардагы уытты уш курамын барынша тшмгй бейтараптандыруга 

кажетп ете THiMai курам ауанын жанармайга 

катынасы 14,6 ... 14,7 : 1 болганда гуындайды. 

Бул ауанын 14,6 ... 14,7 б елтн щ жанармайдын 

1 ботгш е келуш бщщред!. 

Ауа-жанармай коспасы мелшерленушщ мундай 

д о л д т жанармайды электронды бурку жуйеамен 

дурысырак камтамасыз етшедц ол жанармай беруш 

есептегенде дал тузетулер ушТн етелген газдардагы 

O Ticri шогырлануын бакылау ce3riciH eH кайткан 

туйык гузактагы баскару белпс1н колданады. 

Двигательге сапасыз кызмет корсеткенде жоне 

втелген газдарда жанбаган жанармайдын курамы 

жогары болганда кем1рсутектердщ артык мелшерш 

тотыкгыру барысында жылу кернеулерше ушыраган 

бейтараитандыргыш уакыт етпестен ктен шыгуы 

мумк1н. Бейтараптандыргыштын кгген шыгуыньщ 

тагы 6ip c e 6 e 6 i—этилденген бензишн пайдалану. 

140

Этилд! бензин курамындагы коргасын к,ыск,а 

мерз1мде бейгараптандыргышты тшмаз етед1. Жылулык, 

кернеулер кезшде немесе этидщ бензиндо узак 

мерз1мде пайдаланганда бейтараптанд ыргыштын ке~ 

рамикалык блогындагы микроскопиядык арналар 

карсы кысымньщ артуын тугыза бузылуы мумин. 

Электрондык баскару блогы (ЭББ). Алдыцгы сол 

жак панель калыптасуынын астында аяк аймагында 

(Нивада) орналаскан баскарудын электронды блогы 

жанармай бурку жуйесшщ баскарушы орталыгы болып 

табылады. Ол ортурл1 сезгшерден келетш акпаратты 

удайы кадагалайды жоне калдык уыттылыгы 

мен автомобильдщ жумыстык керсетииггерше осер 

ететш жуйелергц баскарады. Электронды баскару блогы 

(ЭББ) жуйедеп диагноз кою кызметш аткарады. Ол 

ауыткулардын бар-жогын аныктай алады, солар туралы 

журпзуппге «CHECK ENGINE» шамымен хабар 

6epin, акау сипатын белгшейтш жане механикке 

жондеу журпзуге комектесетгн кодтарды сактай алады. 

Двигательд! баскаруды осы жуйеанде GM фирмасыньщ 

«EFI-4» модедщ ЭББ колданылады. 

ЭББ форсунка электронды тутату жуйеа, бос жур1с 

perreriuii, турл! реле ri36eicrepi сиякты шыгу лзбектерш 

жерге отюзу т1збепнде орналаскан транзисторлар 

аркылы баскарады. Тек коректещйру жуйеанщ 

релесiH баскару Ti36eri гана окшау болады. Коректещйру 

жуйесшщ реле Ti36eri реле шаргысына бершетш 

12В кернеуш ЭББ баскаратын жалгыз Т1збек болып 

табылады. Коректешйру релесшщ шаргысы жерге 

отюзу ушымен двигатель массасына жалгаскан. 

Калибрлеуд! еске сактау курылгысы. 

Двигательд1Щ калибрлеуш еске сактау курылгысы 

ЭББ йшнде орналаскан жоне автомобиль массасы, 

двигатель, бершстер корабы, 6epmicTep саны мен 

бтркатар факторлар туралы акпарат устайды. Эртурш 

автомобильдерде 6ipTeicri БЭБ колданылуы мумкш. 

BipaK автомобильдщ ортурл! модели уипн калибр- 

141

леудщ еске сактау курылгыларыньщ езйадЩ ерекшелш 

бар. Сол ce6enTi калибрлеудщ еске сактау 

курылгыларын ауыстырганда теп к ном1ржщ косалкы 

болшектер туралы соцгы каталог пен техникалык 

акпараттар бюллетенже сай болуы аса мацызды. 

Электронды баскару блогыныц (ЭББ) жады. ЭББ 

жадынын уш TMI|i бар: туракты, оперативн (жедел) 

жэне багдарланатын жадылар. 

Туракты еске сактау курылгысы (ТЕСК) калибрлеудш 

еске сактау курылгысында болатын ЭББ-тен 

шыгарып алатын туракты жады турнще болады. ТЕСК, 

«баскару алгоритм!» деп аталатын жалпы багдарламадан 

жоне операциялык нускаулар жиынтыгынан турады. 

ТЕСК, баскару алгоритмдержен туратындыктан, 

ЭББ калибрлеудж еске сактау курьшгысын алып тастаганда, 

жумыс 1стей алмайды. 

ТЕСК программалангандыктан озгертите алмайды. 

Жадынын бул тиш энерготоуелаз жэне оны сактауга 

коректенд1ру кажет емес. 

Жедел еске сактау курылгысы (ЖЕСК) ЭББ-пн 

баспа плагасында орналаскан баскару блогыныц 

тураксыз болю туршде болады. ЖЕСК непзшен баска 

есентеулер ушш пайдалануы мумкж жоне мондерд! 

есептеумен уакытша сактауга арналган. Микропроцессор 

оган мэлiметтер енпзу1 немесе кажет болганда 

есепгеулер жасауы мумкж. К°Рек беру токтаган 

кезде ЖЕСК сактаулар барлык акаулардыц диагноз 

коюшы кодтары мен есептж мэндер1 ешедг 

Программаланатын туракты еске сактау курылгысы 

(ПТЕСК) автомобильдщ накты моделже жоне 

орындау кажет накты уытгылык нормаларына катысты 

дви гател ьд1 калибрлеудщ ортурш акпараттарынан 

турады. 

ПТЕСК сакталатын мэл1метгерд1 тек кана ЭББ 

санайды немесе пайдаланады. ПТЕСК энерго-тоуелсгз 

жэне сактау ушж коректенд1руд1 кажет етпейдг 

ПТЕСК калибрлеудщ еске сактау курылгысыныц 

142

курамына Kipe;U жоне оны баскарудыц электронды 

блогынан алып тастауга болады. ЭББ-Ti ауыстырганда 

калибрлеудш, еске сактау курылгысын калдыру 

кажет. 

Экспортка шыгарыланатын алдыцгы 6epuiicri ВАЗ 

автомобильдершде GM фирмасыньщ двигательмен 

баскару ж у й еа орналастырылган. Жуйе орталыгы 

ISFI-2S электронды баскару блогы болып табылады. 

Бул автомобильдер оттект1 сезпсшен, нейтрализатормен 

жоне бензинд! — буды устау жуйесшен турады. 

Бул жуйе негаш ен 8-клапанды 1,5 литражды жоне 

де аз мелшерде 16-клапанды двигательдерде орналастырылган. 

Сезплер (сезп). Салкындатушы суйыктык температурасынын 

сезпци. К опш ш к жанама жуйелерд! 

электронды баскару блоп (ЭББ) баскарады. Мундагы 

салкындаушы суйыктык температурасы параметр болып 

келедь 

Ауа тем пературасы ньщ ж елш ер ш д еп акауды 

23 немесе 25 код кателерше CHri3in, осы кодтар жел1- 

jiepi акау бар екенш корсетеfli. Сондыктан сезгшерд! 

дурыс ауыстыру жолдарын немесе электр етю зпш 

акауларын дурыс жондеу ymiH диагностика картасын 

пайдаланымыз. 

Абсолю та кысым сезгпш. Двигательд1 косканда 

шыгару т у т т н д е п абсолю тпк кысымды аныктауга 

арналган аспап, тутпс 1Ш1ндеп абсолю тах кысымды 

корсетедь Двигательш оипргенде ту п к шпндеп абсол 

ю тах кысым MOHi сыртгагы атмосфераныц кысымымен 

тецеседй Ж умыс icTen турган двигательдеп 

сезг1 ореке вакуумд1 насос сиякты жэне атмосфералы 

к кысымга Караганда, шыгару тут1гшдеп кысымнын 

MOHi томен болады. К,ысымньщ осы MOHi шн-1 

д1бш ктщ айналыс ж иш гш е жэне дроссельдщ ашылу 

шамасына байланысты. 

А бсолю тах кысымды аныктайтын аспап аркасында 

кундел1кт1 барометрл1к кы сы м ды немесе тещ з 

143

децгейшсн бииспгшщ езгсрушен болатын атмосфера 

кысымынын озгеруш ЭББ ка да кал ап отырады. 

Керсетипен барометрипк кысымньщ Monin от алдыргышты 

косы п. двигательдщ и 1нд1бЬг Lri айналар алдында 

олшенедг Двигательдщ жумыс барысында 

шшпбипкпц айналу жишгшщ томен жоне дросселдщ 

толык, ашылу кезшде ЭББ барометр кысымынын 

мон1н ондей алады. 

Электронды блок баскаргыш 5В TipeK KepHeyi 

абсолютпк кысым сезпсш бередь Кысымньщ озгеру1 

кезшде шыгару туттндеп ссзпнш корсету мши 0..5 

болып, сонымсн катар кысым Fa тура пропорционал 

болады. 

Дроссель калакшасы жабык жагдайында двигатель 

козгалса абсолю т к кысымынын корсету M oni 

салыстырмалы томен кернеу;н керсетед!, осы кезде 

дроссель к,алакшасы толык ашык болса, абсолютпк 

кысымньщ M oni жогары кысымды корсетедк Осы 

жогаргы кернеудщ пайда болуы шыгару тут ii i 

шпндсп кысым, сырткы кысым дай бол ганда. Сондыктан 

коршаган атмосфералык кысым 100 пайыз 

салкын. 

Шыгару тутiri сезпимен электронды баскару блогы 

(ЭББ) кысымды есептейдь Жогаргы кысым кезшде 

коп молшерде жанармай берипсш кажет етедь Ал 

томенri кысым кезшде аз молшерде жанармай 6epiлклн 

кажег етедь Оталдыру жоне жанармай беруш 

баскару кезшде абсолютпк кысым сезпсшщ дабылын 

пайдаланудагы ЭББ-нщ манызы зор. 

Абсолютпк кысым сезпш желюшдеп акау пайда 

болганда, ЭББ белпш 6ip уакыт щшде акау кодын 

жадына сактап жоне «CHECK ENGINE» бакылау 

шамы к icKO косып акау барын бищредь Осы 

кезде ЭББ Шшнбипкгщ айналу жщлш мен дроссельдщ 

ашылу молшер1 бойынша «апаттык» кысымды 

есептейдк 

Абсолкггтж кысым сезпш жeлiciндeгi акауды 33 не- 

144

месе 34 код кдтеjicpin 

еиг1зед1. Осы 

кодтар желитердеп 

акау барын ескередк 

Сондыктан 

сезплерд1 дурыс 

ауыстыру жолдарын 

жоне электр 

о 

2.29-сурет. Дроссельдщ 

калакшасыныц ceirici. 

оч'кiзriш акауларын 

дурыс жондеу уинн диагностика картасын пайдаланамыз. 

Дросселый калакша жагдайынын ce^rici (датчип) 

(2.29-сурет.). Бул дроссельге калакшанын агымды 

жагцайын аныктап жоне осы хабарды ЭББ бере;н. 

ЭББ-нщ дроссель калакшасынын жагдайы туралы 

мэдамет форсунканы баскару дабылын есептеуге 

кажет. Ал онын айналысына жауап ретшде акселератор 

педалш козгалтады. Дроссель;й калакшасыньщ 

баскару туткасыньщ ездншен айналыс козгалысын 

дроссельд1 калакш аны н жагдайынын 

сезпсше бередк Осы кезде сезпсшщ шыгу дабылында 

кернеудщ 63repyi байкалады. Осы дабыл баскару 

блогына ендеуге бершедь ЭББ сезп дабылдагы 

кернеудщ тез есуш пайдалану аркылы жанармай 

берМЙ кажеттшкий куоландырады жоне форсункаш»щ 

буркушдеп баскару имнульсшщ мелшер1 

улгаюын буйырады. Бул карбюратордын удетюш 

насос функциясына уксас. 

Сезгщеп шыгу кернеушщ мэн| темендеп сандарыньщ 

ЭББ дросседьд! калакшанын агымды жагдайын 

аныктайды. Ал кернеудщ взгеружщ темендеу салдарынан 

ЭББ дроссельдщ жабылу немесе ашылу 

процесш аныктайды. Дросселый калакша жагдайынын 

ce3rici (датчип) реттелмейдк Бос жур1с режим щце 

ЭББ ен теменп кернеу дабылын есептеу нуктес'1 

рет1нде пайдаланады (0 пайыз), сондыктан бул ешкандай 

реттеуд1 кажет етпейд1 

10-234 145

2.30-сурет. 

Ауа 

шмгынынын 

сёзйМ 

Orreri концентрациясынын сезrimi 

(ссзп) (2.30-сурет) бензицгц двигательде 

ауа жэне жанармай коспасынын 

катынасы (14,6—14,7): 

1те и болганда гана ете нэтижел1 баскарады. 

14,6 : 1 дегежм1з, 1кг жанармай 

жану ушш 14,6кг ауа кажет 

дегенш биццредк Тап осы ауа катынасы 

«стехиометриялык» деп аталады. 

Осы ауа жанармай коспасынын 

курамындагы катал иепк нейт- I 

рализатор кем1рсутек мелшерпт, 

кем1ртек жэне азот тотыктарын, 

двигательдеп сыртка шыккан газдарды 

нэтижел1 кемггед!. Онделген 

газ курамын оптимизациялау мак- 

сатында, каталистж нейтрализатор жумысын камтамасыз 

eiy ушш, orreri ce3ri дабылынын Kepi байланысымен 

жанармай берийсшщ баскару жуйеа колданылады. 

Абсолютпк кысым, шцщ-бипктщ айналыс жйшй 

(2.31-сурет), салкындатушы суйыктык температурасы, 

ауа температурасы жэне т.б. шыгу дабылы бойынша 

ЭББ форсунканьщ бурку импульсшщ узактыгын 

есептейдк Жанармайды буркуден кешн 

двигательдег1 оттек концентрация сезгпшнщ дабыл 

керсеткшпн форсункадагы бурку импульсшщ есепкисаптарын 

тузету ушш колдануга болады. 

Туйык шмектщ K epi байланысты пайдаланылган 

146 

2.31-сурет. Бос журю реттепшь

I газдагы orreri концентрациясы ce3riciHiH жанармай 

берийсш баскарудагы рол! зор. 

Пайдаланылган газдардагы калган оттеп курамы 

непзшде ЭББ OTTeri концентрациясынын ce3rici 

(датчип) аркылы дол есентеп отырады 

©НДелш шыккан газдагы оттеп курамы оттеп кон- 

I центрациясы сезпшмен орекеттесутмен шыгу кернеу» 

I пайда болады. Бул кернеущ дабыл бага пасы (шкала- 

_| сы) ретшде караймыз. Бунда 0,1В диапазонынын 

I(жогары oneri концентрациясы—нашар коспа) 0,9В 

диапазонга дейш (теменп оттеп концентрациясы— 

бай коспа) болады. 

Сезп салкын жагдайда болганда пайдалануга болмайтын 

ешкандай кернеуд1 немесе баяу езгершетш 

I кернеулерд1 бермейд!. 

Сезп нэтижел1 жумыс icTey ушш температура 

I кемшде 360 градус болу керек. Двигатель (ске косыл- 

I ганда ce3riHi жылдам кыздыру уш1н iuiKi электрл! 

коздыргыш элеменпмен жабдыкталган. К^ыздыру 

элемент! Kopeicri автомобиль оталган кезде алады. 

ЭББ сезп желнпне ец теменп токпен туракты 450 

милливольт TipeK кернеуш узбей ж1берш турады. Бул 

керсетюш тек диагностика ушш пайдаланады. Сезп 

суык-куй жагдайында (немесе узшген) ешкандай 

кернеу бермейдь Осы кезде ЭББ туракты прек 

кернеуш керсетед!. Двигатель жумыс гстегенде сезп 

кызып оныц шиа кедергкя темендейд1де, ол кернеуцщ 

тез езгеруш керсетед1. ЭББ кернеушщ езгерушен 

сезп кызганын бшш, одан шыккан мел1мет «жщшже 

куйге келт!ру» ретшде пайдалануга дайын екенш 

бщпйредг ЭББ орташа кернеу (жуык шамамен 300...600 

.милливольт) диапазон шектершщ езгеруш кадагалау 

аркылы туйык ишекп Kepi байланысты баскару режи- 

>\ине етуге шеимм кабылдайды. Диагностикалык аспап 

«ТЕСН-1» дайындык жагдайьш «оттеки сезп дайын»—хабары 

аркылы биццредь Бурку жуйесшщ 

147 

Халыпты жумысында Kepi байланысты туйык шмекп

режимдеп сезгч кернеу1 секундына б1рнеше рет стехиометриялык, 

багалык нуктесшен арту немесе кему 

жактарына к у п т езгеред!. 

Этилденген бензинд1 пайдалануда немесе улкен 

ушпалыкгтен селикон мелшер1 кеп болуынан, 

двигателый жинау кезшде белме температурасыньщ 

герметиктертщ вулканизациялануынан оттек концентрациясынын 

ce3rici улануы мумкш. 

Герметик силиконынан ете улкен ушкыштыгынан, 

силикон буы картердщ желдетк1ш жуйесже жоне 

жану камерасына Tycyi мумк1н. К,оргасын мен силикон 

заттары белгип 6 ip уакытган кейж жанармай концентрациясыньш, 

c e 3ric i (датчип) 1стен шыгуына окелт 

согады. 

Жерлещйру жел1с! немесе сезгшщ дабыл желгсшщ 

y 3u iy i сезп акаулыгы, сезгшщ салкын куш, улану 

нотижесшен 1стен шыгуы, осынын 6 o p i 350 ... 550 

мил вольт диапазондагы кернеу дабылын аткаруы 

мумкш. Сондыктан туйык шмекпен енпзглген 

кател^к 13 коды бойынша жанармай берийсш баскаруын 

сактап турады. 

Егер ЭББ нашар коспа курамы жешнде узак уакыт 

бойы дабыл алса, онда жады 44 коды кате Hi енпзедь 

Коспа нашар болу себеб! шыгару коллектр1ндеп 

ауаньщ шыгуы, тесемшенщ герметиктшп немесе 

жанармай кысымынын темендт. ЭББ мен c e 3r in i 

дабыл желшершщ массамен туйыкталуынан нашар 

коспа туралы жалган дабыл шакыруы мумкш. 

Егер ЭББ бай коспа курамы жешнде узак уакыт 

бойы дабыл алса, онда жадына коды 44 кате Hi енпзедг 

К,оспанын бай болу ce6e6i жанармай кысымынын 

кебекл, ЭББ мен сезгшщ дабыл жел1лершен массамен 

туйыкталуынан, нашар коспа туралы жалган дабыл 

шакыруы мумкш. Kepi байланысты туйык 

шмекке немесе оган eTyi бойынша 13, 44 жоне 45 

кодтары жанармай берийсше баскару режимш сактауды 

камтамасыз етедг 

148

ШнД'Шшк жагдайыньщ ce3rici (датчип) (2.32-сурст). 

От алдыру жуйеа шнбипк жагдайыньщ сезшш 

дабылын ЭББ Ж1беред1 жоне шнщбшйстщ айналыс 

житеймен онын жагдайы туралы хабарлайды. Ишд1бМк 

жагдайыньщ TipeK дабылынын импульс базасына 

ЭББ бурку импульсш бередь Ищщбипк жагдайыньщ 

ce3rici (датчип) желюшдеп акау пайда болганда, 

ЭББ бёйвди 6ip уакыт 1шшде ез жадына 

19 кателйс кодын енпзш жэне «CHECK ENGINE» 

бакылау шамын жагып акау туралы дабыл согады. 

Осы кател^к коды кернеудеп акау барын бщщредь 

Сондыктан электр желюшдеп акауды жойып, онын 

дурыс жондеу жолдарын колданып немесе сезгшерщ 

ауыстыру ушш диагностика картасын пайдалануды 

естен шыгармау керек. 

Автомобиль жылдамдыгыньщ ce3rici (датчип) 

(2.32-сурет) импульс дабылды керсетед1. Бул ЭББ 

автомобиль козгалысыньщ жылдамдыгы туралы хабарлайды. 

Автомобиль жылдамдыгыньщ сезгшй 

\ I 

149

жел1сище акау панда болганда ЭББ белгип 6 ip уак,ыт 

йшнде 03 жадына 24 кател1к кодын eHri3in жоне 

«CHECK ENGINE» бакылау шамын жагып акау 

турады дабыл с огады. 

Октан-тузегу потенциометр! от алдыру бурышын 

тузету дабылын корсетедЬ Октандык саны томен жанармайды 

пайдалану максатында огалу моментшщ 

кепйгуш тандау ушш ЭББ октан тузету потенциометр! 

дабылын пайдаланады. Бул реттеу диагностикалык 

аспап «ТЕСН-1» аспабын пайдалану аркылы тек кана 

техникалык кызмет корсету бекеттер^нде орындалады. 

Бул реттеу завод автомобильд1 жинау кезшде 

кобМесе нольдйс Kemiry монте кояды. 0йгкен1 ол 

иол можн корсетед1. Ce6e6i диагностикалык аспап 

«ТЕСН-1» аркьшы октандык санды реттеу ушш. 

Октандык саны томен бензшцц пайдаланудын кажеттшп 

аркасында техникалык,-кызмет корсету беке - 

TiHaeri механик «ТЕСН-1» аспаптыц комепмен октан 

потенциометрд1 реттеу аркылы октан саны томен 

жанармайды колдану ушш от алдыру бурышыныц 

озу мошн тузетедк И*нд1бтктщ айналыс жишгшщ 

жэне двигательдщ жуктелу1 уипн жогары тетю нуктеге 

дейш октандык саны жогары бензин ушш от алдырудыц 

толык озу бурышы 35 фадус болады. Егер 

механик от алдырудыц озу бурышын 80 азайтты дея1К, 

онда «ТЕСН-1» аспабында —80 октандык саныныц 

реттелуш корсетед1 жоне от алдырудыц оз бурышы 

жогаргы oai нуктеге дешн 270 болады. 

Октан тузету потенциометр! желщнде акау пайда 

болган кезде ЭББ белгип 6ip уакыт бойы оз жадына 

54 кател1к кодын ен п зт жоне «CHECK ENGINE» 

бакылау шамын жагып, акау туралы дабыл согады. 

Осы кателж коды желщеп акау барын бщщредь Сондыктан 

электр жел1с1ндеп акауды жойып, оны дурыс 

жендеу жолдарын колдану немесе сезгшердц ауыстыру 

yiuin диагностикалык картаны пайдалануды естен 

шыгармау керек. 

150

2.33-сурет. Орталык, отын бурку жуйеа. 

1-орталык, бурку агрегаты; 2-электр бензин насосы; 3-отын TyTiri; 

4-сезп; 5-арнайы штуцер; 6-отынды Kepi кайтару TyTiri. 

Салкындаткышты косудьщ сураныс дабылы. ЭББ 

журпзулйге салкындаткыштын, жумысыныц к,ажет 

екенш корсетшген дабылды алу аркылы бшедь Аспаптар 

панел1нде орналаскан салкындаткыш жуйесш 

ауыстырып, коскышы аркылы дабыл согылады. 

Алынган дабылды ЭББ мына максаттарга пайдаланады: 

1.Двигатсльдеп салкындаткыш компрессорына 

тускен косымша жуктемеш етеу ушш реттегпитеп 

бос журю жагдайын реттеу ущш. 

2.Релещ косып салкындаткыш жумысын баскару 

ушш. 

Жанармай беру жуйесш баскару бензин багынан 

басталады (2.33-сурет). Электр бензин насосы (2) бензин 

багында орналаскан. Орталык бурку агрегатына 

жанармай туппндеп (3) орналаскан сузп (4) аркылы 

бертедь Насос кысымы 190 кПа (1,9 кг/см2) 

моншен аспайтындай етш жанармайды 6epin отырады. 

Орталык бурку агрегатыныц кысым реттеушп 

форсункага бершетщ жанармай кысымын туракты 

шамамен 190...210 кПа устап турады. Буркуден кейш 

форсункадагы жанармай жеке кую TyTiri аркылы 

151

бензин багына куйылады. Жанармай тутсктершдеп 

кысымды бакылау уццн арнайы штуцер (5) орнатылган. 

Орталык бурку агрегатындагы орнатылган форсунканы 

ЭББ бакылап отырады. Ол томенде келт1- 

ршген 6ipHeuie режимдеп жанармай бершан камта- 

МЛСЖанармайдь. беру жуйесш баекдруга к'.рет.ндер. 

— Электрл1к бснзонасосынын релес1 

— Электрл1к бензин насосы 

— Жанармай сузгкл 

— Жанармай тутш 

— Беру желип 

— К м а й Т ы с ь ш ы и бакылайтын 

I ” 

ы к 6YPKV 

_ дроссель ^ " ыНЫБул *«*«*, 

Ж а н а р ^ ай

сузгчещен етю зш кысымы 190 кПа (1,9 кг/см2) 

куйшде орталык. бурку агрегатына беред1. Жанармай 

штуцермен (1) насос imiHC бактан сорып алынады. 

Электродвигатель якор1 (3), Kepi клапан (5), 

шыгарушы штуцер (6) жоне тут1к аркылы жанармай 

сузг1ге бершедь 

Артык жанармай орталык бурку агрегатындагы 

кысым perreyimi аркылы бензин багына куйылады. 

Двигатель жанында орнатылган бензин насосына 

Караганда бензин багында орналаскан электр бензин 

насосы коптеген мэселелерд1 шешедь Жанармай 

cyjrici двигатель белйзндеп дросселын калакша 

кацкасыныц жанында орналаскан cy3ri бензин насосымен 

орталык бурку агрегатыныц арасында жанармай 

беру тутитнде орналаскан. Сузп канкасы ек1 

шетшде штуцер1 бар болаттан жасалынган. Бурку 

жуйесш булд1ретш жанармай курамындагы майда 

заттарды сузетш арнайы кагаздары бар. 

Жанармай беру жуйеЫндеп электр жел1сь К,ажеп i 

жанармаймен камтамасыз ету ушш электр бензин 

насосын жанармай беру жуйесшдеп реле баскарады. 

Бул реле жоне де форсункага +12 В ток бередь Реле 

ЭББ-мен баскарылады. 

Оталдырудыц кондыргысы оталу немесе стартер 

жагдайында, ЭББ электр бензин насосымен релесш 

icKe косады, нотижеанде жанармай кысымы тез еседк 

Ею секунд шпнде двигатель шнбшш айналмаса, ЭББ 

релеш eiuipin бшктщ айналуын кутедь ЭББ йрек 

дабылы аркылы тцщбийк айнала бастаганын 6mm 

электр бензин насосын кайта icKe косады. 

Жанармайдыц орталык бурку агрегаты. Жанармай 

двигательге орталык бурку агрегаты аркылы 

беригёд1. Мысалы, 700 модел! орталык бурку агрегаты 

орталык eKi кораптан турады. 

• Ауанын берщущ баскару уыйн педальдщ жетеriHe 

дроссель калакшасы жалганган. 

153

• Кджетп жанармай молшерш беру ушш электр 

жетекип форсунка жанармай кысымына perreyiumeH 

косылган. 

Орталык бурку агрегатындагы бос жур1еп реттепш 

жоне дросселя] калакша жагдайын сезпш кажетп 

элемент болып саналады. Дросселд1 калакша 

канкасыньщ арапастыру камерасынын бензин буынын 

ауседор жуйесш баскару жоне абсолюгпк 

кысым сезпипнщ жумысы уипн арнайы TeciK бар. 

Жанармай кысымынын диагностикалык штуцера 

жанармай cy3rici мен орталык бурку агрегатынын 

арасында орналаскан. Техникалык кызмет корсету 

кезшде б1рнеше диагностикалык тосшдер жанармай 

кысымын бакылауды кажет етедк Штуцерден форсункага 

берьгсетш жанармай кысымын аныктауга 

арналган монометрд» жалгауга оте ьщгайлы жерде 

орналаскан. 

Электромагнит^ форсунка. Форсунка электр 

магнитп курылгьщан турады. Электр импульа пайда 

балган кезде ЭББ инеш тартып сершпед1 шарикт! 

клапан оз орнынан жылжыту аркылы жанармайды 

жщ1шке фильтрден отюзш, буландырып ж1беред1. 

Жанармай кысым аркылы дросседый калакшадагы 

араластыру камерасынын кабыргасына конусты факел 

ьмен бапитталады. 

Электр импульс! догарылганда электр магний 

oiuin, cepinnejii ине орнына отырып, жанармай 6epLnici 

токтайды. Форсунка icKe косылганда электр баскару 

блогы электромагниттж клапан орамына коректен- 

ДФУ жуйесшщ жетегщце 4А Tipey тогынын толык 

кернеуш бередг Форсунка токтаганга дейш ток кушш 

1А-де устау ушш ЭББ токты реттеу кызметш озше 

алады. 220° С кезвде номинальды кедерп 1,52 ± 0,1 Ом 

курайды. 

Жанармай кысымын реттепш. Орталык бурку агрегатына 

бензонасос аркылы жанармай унем16eplniin 

турады. Жанармай туттндеп сузп орталык бурку

агрегатын жанармайдагы кагты у сак заттардан сактайды. 

Жанармай берпнс канкасындагы диафрагмамсн 

баскарылатын шыгару клапаны жанармай кысымын 

белгип 6ip монде устап турады. 

Жанармай кысымы кажетп молшерден аз болса, 

кысым реттепштеп cepinne диафрагманы жылжытып 

клапан уяшыгын жабады. Реттепштеп уяшык 

жабылган кезде бензин бапнс куйылатын жанармай 

токталып, кысымньщ кайта кетершуше мумкшдпс 

бёреда. 

Егер жанармай кысымы кажетп молшерден кеп 

болса, кысым реттепштеп cepinrie диафрагманы босатып, 

клапан уяшыгы ашылады да, артык жанармай 

куйылу TyTiri аркылы бензин багына куйылып, 

кысым туракталады. 

Жанармай беруш мелшерлеу. Орталык бурку агрегатындагы 

жанармай бершушщ дел мелшерш жанармай 

кысымынын дел реттелу1мен жэне бурку 

уакытын баскарумен камтамасыз етедь Дабылды баскару 

форсункалары ажырату жэне косу сериял импульстерден 

турады. Двигателые жанармай кажет 

туралы дабыл жауабына электрондык баскару блогы 

аркылы шыгады. Баскарушы дабыл форсункага берийп 

форсункадагы электронды магнитт! клапанды 

коректеншредг 

Реттепш жанармай кысымын туракты устап турады. 

Бершетш импульстщ кайталану жишпчне жоне 

форсунканьщ ашылу жагдайыньщ езгеру мерз1мше 

жанармай шыгыны пропорционал. Импульстщ езгеру 

салдарынан ЭББ ауа/жанармай катынасын оптималды 

куйде устап турады. Импульстщ кебекн жанармай 

мелшершщ кебеюше экелщ согады, ал 

импульстщ азаюы жанармай мелщерщщ азаюына 

экеледь 

Мысалы, дви гател bai суыкта icKe косканда, тежегенде, 

удемел1 козгалганда, бшк таулы аймактарда 

155

кджегп жанармай мелшершщ езгеру салдарынан ЭББ 

импульс узактыгын ретке келтлрщ отырады. 

Дроссельщ калакша жагдайын сезпш. Бул орталык 

бурку агрегатыныц 6 ip бел 1п болып келедг Ол 

дросселыи калакшаны баскару туткасына карама-карсы, 

дроссельщ калакша канкасыньщ бушршде орналаскан. 

Дросселый калакшаньщ айналуы кeзiндe 

акселератор, педалшщ козгалуына жауап берепндей 

дроссельщ калакшаньщ езшщ айналыс козгалысып 

дроссельд! калакша жагдайын сезпипне бередь Осылай 

болган кезде сезпнщ шыгу дабылынын KepHeyi 

езгередь 

Бос жур|ст1 реттепш ек! жолакты ек! орамды кадамы 

электр козгалткыштан жоне оган жал га н га н конусты 

клапаннан турады. Бос журю реттепш клапаны 

орталык бурку агрегатыныц бос журю режим1ндеп 

ауанын бсршу каналында орналаскан. ЭББ баскарылушы 

дабылга карай козгалады немесе алынады. Бос 

журю perreriiui жабык дроссельд! калакшага бертетш 

ауа м алш ерт баскара отырып бос журю режим1нде 

ишдйбипктщ айналыс ж иш пн ретгейдь 

Клапанный толык тартылган жагдайында дроссельщ 

калакшасына ауанын 6epuiyiH токтатады. Клапан 

ез уясынан жылжу мелшерше байланысты ауа 

шыгынына пропорционал. Клапанный толык жылжуы 

255 кадамга сойкес. ЭББ бос журю реттепш клапаны 

нелден 255 кадам мелшерше журпзуш ретгейдь 

Клапанды жылжыту аркылы дросселыи калакша ауа 

шыгуын реттейд1 жэне ищщбипктщ айналыс жиш пн, 

сонымен катар дросселып калакшаньщ жабылып, 

двигательдщ жуктелуш де реттейщ. 

Двигательдщ калыпты жумыс icreyi ymiH дроссельщ 

калакшаны жабык кезшдеп ишд1бш ктщ айналыс 

жщпщ ЭББ-да алдын ала программаланган. 

Двигателыйн калыпты жумыс icTeyi ушш ЭББ-ньщ 

баскаруы мен бос журю реттепшi шщйбипктщ айналью 

жииигшщ азайып немесе кебекмн реттейш. 

156

Бос журю реттегшлшц режимшде шцщбшктщ 

айналыс жишпн баскарып, зиянды газдардьщ томендеуш 

камтамасыз етедь Двигатель тежелген кезде 

дросселып калакша жабылып, бос журю реттепшi 

дроссельщ калакшага ауа 6epLnyin жогарылатып, жанармай 

коспасын нашарлатады. Бул дросселый калакшанын 

тез жабылуынан ком1рсутектердщ, ком1ртек 

тотыктардыц шыгу молшерш кем1тед1. 

Бос журю peTTeriuii клапаныньщ жагдайы туралы 

нактылай дабылды ЭББ толык ала алмайды. Бул жагдай 

двигатель токтаганнан кейш жабылу жагдайы (нол 

кадам) клапан толык тартылу жагдайында болады. 

Бул кезде реттепш клапанный нолдж жагдайы 

ЭББ-ге белил! болады. 

Осыдан кейш ЭББ двигателып кайта косуга дейш 

клапан кажетп ауа беру ушш белгип 6ip кадамга дейш 

жылжытып ашады. 

Ауа тыгыздыгы мен айналыс жишш параметрлер1 

бойынша жанармай берипсш баскару Ваз-21214, 

BA3-21073, ВАЗ-21044 автомобильдер1ндеп жанармайды 

орталык буркудщ ЭББ двигателше калыпты 

жумыс icTeyiHe жанармайдын бертуш баскару ушш 

айналыс жиШи - ауа тыгыздыгын есептеу одю! колданылады. 

Ауа жанармай коспасыньщ курамы, ауа жоне жанармай 

катынасымен орнектеледг Жанармай молшеpiHin 

дурыс 6epLnyi ушш двигательге келетш ауа молшерш 

б!лу керек. 

Жанармай молшершщ 6epLiyi. 

Ауа жанармай коспасыньщ курамын устау ушш, 

жанармайдын бершу молшерш жоне двигательге 

келетш ауаныц толык молшерш есептеу ушш шыгару 

тутМндеп ауа тыгыздыгы мен ищщ бшктщ айналу 

жиипп цараметрлер! 6ipre колданылады. 

Осы одю бойынша ауа шыгымыныц ece6i двигательд! 

динамометрлйс стенд!це тексеруден басталады. 

Мысалы, стендке орталык бурку жуйесшен жабдык- 

157

Tim Fa н ВАЗ-21214 двигатель орнатылады. Содан кешн 

двигательдщ жуктелу1 мен шщпбипктщ барлык айналыс 

жшл1ктершде сыналады. Дви гател bai сынай 

бастаганда ауа температурасымен абсолютпк кысым 

жоне шщнбииктщ айналыс жиипгшщ накты MOHi 

алынады. Ауа температурасымен абсолютпк кысым 

мелшерлер1 ауа тыгыздыгынын параметрш керсетедь 

Корсетшген уш параметр бойынша арнайы кестелер 

курастырылады. Осы кестелердщ 6ipeyi толыктыру 

еселепш деп аталады. Бершген кесте аркылы 

ауаньщ теориялык шыгынын есеггпк шыгынымен 

салыстырады. 

Бакылау сурактары мен тапсырмалар: 

1. Орталык, бурку жуйеа (ОБЖ) курылгыларын атацыз 

2. Орталык, бурку жуйеа'нщ электрл'/к бензин насосы 

кайда орналаскан 

3. Жанармай 6epydi электронды баскару блогыныц 

ЭЭБ кызмет '1 

4. Диагностикалык колодка кайда орналаскан 

5. ЭББ аныкталатын параметрлер '1 мен оныц баскаратын 

жуйелерт атацыз 

6. К,оршаган ауаныц ластануы жэне улы калдыктарды 

азайту жолдары 

7. Катализаторлык бейтараптандыргыштьщ курылысы 

 

8. ЭББ еске сактау курылгыларыныц (жады) турлер'ш 

атан,ыз 

У. Сезгигердщ (сезгштер) кандай турлер/ болады 

10. Жанармай беру жуйесшщ курамы 

11. Жанармай беру жуйес1ндег1 электр же/iici калай 

жумыс icmetidi 

12. Электромагнитт/ форсунканыц жумысын атацыз 

158

13. Ауа тыгыздыгы мен айналыс жшлш параметрjiepi 

бойынша жанармай бершс'т к,алай баскарады 

14. Жанармай бурку молшер/ к,алай pemmefiedi 

2.11.2. Таралымды бурку жуйеа 

Т аралы м ды б урку жуйес1 автом обильд ерде 

ХХ-гасырдыц соцгы жартысында колданыла бастады. 

М ысалы, алдыцгы 6 epijiicri ВАЗ автомобильдерш 

де GM ф ирм асы ны ц двигательмен баскару 

жуйес! орналасты ры лган. Ж уйе орталык, модел1 

ISFI-2S электронды баскару блогы болып табылады. 

Олар orreKTi сезпден (сезпштен), нейтрализатордан 

жоне бензищц — буды устау жуйесш ен, т.б. 

к,урылгылардан турады. 

Бул жуйе непзшен 8-клапанды 1,5 литражды жоне 

де аз молшерде 16-клапанды двигательдерде орналастырылган. 

Жуйенщ непзп компонеттерк Электронды баскару 

блогы (компьютер). ВАЗ автомобилшде ЭББ — он 

жактагы панель курылгылары астында орналаскан. 

(ЭББ) жанармайды тозандату жуйесш баскарады. ЭББ 

— пайдаланылган газдардын зияндылыгын корсететш 

сезгшердел хабарларды жоне автомобильдердщ пайдалану 

корсетюштерш ондеу к,ызметш аткарады. 

Баскару блогына мынадай хабарлар келш туседа: 

• Ищщ бипктщ айналу жшлш мен турагы 

• Двигательдеп ауа шыгыны 

• Салкындаткыш суйык температурасы 

• Дросседщ калакшанын жагдайы 

• Пайдаланылган газ курамындагы оттеп мелшер1 

• Двигательдеп детонация б1рлпт 

• Автомобиль сет1ндеп кысым 

* Автомобиль жылдамдыгы 

• Салкындаткышты косу сауалы 

• Бул блок алынган хабарлар недзшде томендеп 

I » 159

жуйелер мен курылгылардыц калай баскарылганы 

жоншде мэжмет 

I Жанармай 6epuiyi (форсунка жоне злектрл! бензонасос) 

• 1ске косу жуйесшщ жумысы жайлы 

• Бос журктщ реттелу1 жайында 

• Бензин буларын устау ж уйеа —адсорберменнщ 

жумысы жайлы 

• Двигателый салкындату желдеткни жуйесшщ 

жумысы 

• Компрессорлы салкындаткыш лизортасынын 

жумысы жайлы 

• Диагностика жуйесшщ жумысы жайлы. 

Баскару блогына орындаушы механизмдер (форсунка, 

ор турл1 реле) транзисторлы баскару блогына 

Kipy массасына туйыкталу аркылы эсер етсдь Ж а 

нармай насосынын реле Т1збекгер1 гана юрмейдь Бул 

реле орамдарына баскару блогы +12В кернеу береди 

Диагностикалык жуйе электронды баскару блогымен 

байланыскан. ЭББ — жуйедеп акауларды аныктап, 

журлзуплге тексеру шамы аркылы хабар 6epin отырады. 

ЭББ —есте сактау курылгысы комепмен акау болган 

жерлерд1 есте сактап, оны жондеу жумыстарына 

кемектеседк Тозандату жуйес1ндеп акауларды диагностикалык 

«ТЕСН1» (GM) немесе ДСТ-2М (Россия) 

приборлары аркылы аныктайды. 

Жады (память). Баскару блогында есте сактаудьщ 

уш тур! бар: туракты, жедел жэне программалы туракты. 

Калибрл! есте сактау курылгысы. Бул баскару блогыньщ 

6 ip мод ел ш эр турл1 автомобильдерге колдануга 

болады. 

Калибрш есте сактау курылгысы теменп какпак 

астында туратын баскару блогы iiuinne орналаскан. 

Мунда автомобиль массасы, двигатель, трансмиссия, 

басты берийс жэне т.б. жоншде хабарлар сакталынады. 

160

Сезплер (сезпштср). Сезплер жайында мол1меттер 

жогарыда келтчршген. 

Ауа сезпш (сезп) дроссельд1 патрубкага баратын 

шланга мен ауа тазарткыш фильтр арасында орналаскан. 

Сезпде шш сезпштж элемент колданылады. 

Bip элемент ауа темперагурасын аныктайды. Ап параллель 

жалганган eiceyi сырткы гемиературадан асатыи 

белшп 6ip молшерге дейш кызады. Сезп аркылы 

отетш ауа кызган элемеиттерд] салкындатады. 

Электронды сезп кызган элементтерщ бершгсн 

темпсратурада устап туруга кеткен ауа шыгынын 

электрл1 куат жолымен олшеу аркылы аныктайды. 

Сезп ауа шыгыны туралы хабарларды дабылдык 

жишк (3-10 кГц) туршде 6epin отырады. Ауа шыгыны 

арткан сайын, дабыл беру жишп жогары болады. 

Баскару блогы сезгщен келетш, мысалы, ауа насосы 

туралы хабарды форсунканыц импульсн ашылу узактыгын 

аныктау ушш колданады. 

Детонация сезпсь Двигательдеп цилиндр блогыиыц 

ycTiHri болтш ц д1р1лдеуш аныктайды. Сезгшщ 

сезпш элементтершщ 6ipi пьезокристалды пластина 

(2.35-сурст). 

2.35-сурет. Детонация ce3rici. 

11-234 161

2.36-сурет. Таралымды коректешвру жуйесг 

1-тут1Кше; 2-ф о р сункал ар: 3 -к ы сы м р еттеп ш ; 4 -эл ектр бен зо - 

насосы; 5.7-ж анармай отмзпш терГ; б-ж анарм ай сузпс! (фильтр); 

8-жанармаи кысымын м ом еттер1; 9-вакуумды шланггы к,осу штуцер!. 

Кондиционер,» косуын еурау белпсь Егер автомобильде 

салкындаткыш кондырылган болса, онда дабыл 

ажыраткыштан дабыл аспаптарына туседь Бул 

жагдайда баскару (ЭББ) блогы журпзушшщ салкындаткышты 

косуын сурайтын хабар алады. Мундай 

дабыл алган баскару блогы двигателып жуктейд1 де 

бос журктп реттепит жанастырып, салкындаткыш 

жумысын баскаратын реленi косады. 

К,оректешнру ж уйеа (2.36-сурет) элекгрл1 бензонасостан 

(4), жанармай сузпсшен (6), жанармай 

туйктершен (5),(7), жанармай помпасынан, кысымды 

рсттспштен (3) жоне форсункадан (2) турады, 

(8) жанармай кысымын тексеру моменттершен; 

(9) вакуумды шлангты косу шгуцерлершен турады. 

Реттепш жанармай помпасындагы кысымды 

284 ... 325 кПа устап турады. Жанармай калдыгы 

реттепштен жанармай журу туйкшеа (7) аркылы бакк 

а кайтып келедг 

Ж анармай помпасында жагармай кысымын 

тскссретш монометр (8) мен косылган штуцер (1) 

бар. ЭББ форсункаларды ищдо бийктер ор 180° айналысында 

косып отырады. 

Eid сатылы роторлы-ролйкт! электробензонасос 

162

колданылады. Ол жанармай 

беруш 284 кПа кысымда камтамасыз 

етедь. 

Электрл! бензонасос жанармай 

багы ньщ касы нда 

орналаскан, сонды ктан да 

ж анарм ай кы сы м м ен бершедЬ 

Жанармай су зп а (6) жанармай 

багы кысымда электро-бензонасос 

пен жанармай 

помпасы ортасында кузов асты 

нда о р н ал аск ан . С у зп 

б!ртутас, сырты капталган 

кагаз сузил! элементтерден 

турады. Жанармай форсункасы 

ж анарм ай п ом п асы н а 

б с к т л ш , одан ж анарм ай 

бершед!, ал ол озшад! тозацдатуымен 

енпзу трубасына 

к!|ред|| Ж анармай помпасы 

мен енпзу трубасы ойыгында 

форсунка резинасы тыгыздагышпен 

бектлед1. 

Форсунка. Бул электром 

агнигпк кондыргы (2.37- 

сурет) орамдар кедерпа 200С кезшде 11,8 Ом. Баскару 

блогы форсункаларды коскан кезде форсунка 

клапаны котерипп, багыттауыш пластпнкаларга терезе 

ашылып, сол аркылы жанармай тозандатылады. 

К,игаш тозандатылган жанармай енпзу клапанына 

►шашырайды. Бул жерде жанармай кызтан болшектермен 

жанасып буга айналады, бу кушнде жану камерасына 

енед1. 

Жанармай кысымын реттепш жанармай помпасында 

орналаскан жоне форсункадагы жанармай 

жоне енпзу трубкасындагы ауа кысымдарынын томен 

163

ycin кетпеуш устап туруга арналган. PeTreriiu мембранды 

клапан тур1нде жасалган. B ip жагынан мембранага 

жанармай кысымы, ал eKiHuii жагынан ретгепш 

шланга аркылы жалганган ресивердеп ауа кысымы 

мен c e p in n e K y iu i осер етедь Ресивердеп ауа кысымы 

арткан сайын, жанармай кысымы да арта туседг Двигатсльгс 

T y c e T in к у и т азайту кез1нде жанармай кысымы 

ауа кысымы мен c e p in n e куипнщ косындысынан 

арткан жагдайда, реттепш клапан ашылып калган 

жанармай магистрат аркылы жанармай багына кел т 

куйыладьь 

Д росселей патрубка ресивердщ шыгар жершде 

конды ры лган. М унда дросселмй калакш а, сезп 

(сезпш), дросселын калакша турагы жоне бос жур1сп 

ретгепш бар. Патрубкада адсорбердсн буланган жанармайд|>1 

жоне калдык газды сорып алатын штуцер 

орнатылган. Бос xypicri реттепш клапаннан жоне 

коиусты инеден турады. 

Реттепш жабык турган дроссельд1 калакшадан 

айналып ететш ауа курамын озгертш, niiini бийктщ 

жеткийкп дорежедеп айналу жииппн камтамасыз 

етедг 

Бензин буларын устау жуйесг Бул жуйеде адсорбермен 

бензин буларын устау OAici колданылады. 

Адсорбер двигател1 отсекке кондырылган жоне бул 

трубопроводтар м ен , ж анарм ай багы м ен жоне 

дросселып патрубкамен жалганган. Адсорбер какнагында 

баскару блогы дабылы бойынша жумыс жуйесз 

режим (н косатын электромагнита клапан орналаскан. 

Двигатель жумыс ктен турганда электром агнит 

клапан жабык, ал адсорберге жанармай багынан келе- 

1in бензин буларын гранулданган а к т ш т келирлер 

c in i p i n алады. Двигатель жумыс ic T e n турган кезде 

баскару блогы электромагнит клапанды 16 Гц 

жилнкт1 импульспен ашып-жауып турады. Юишан 

ашык кезшде ол адсорберге келетш бензин буларын 

гежеп ауа келетш TeciK Ti ашады. Абсорберде урлеу 

164

журедь Жанармай коспасы адсорберден шланга аркылы 

сорылып дроссельд! патрубка мен кдлакшадан ары 

отели Баскару блогынан клапанга бершетш импульстер 

0%-тен 100 %-кс озгеру1 мумкш. 0% тен болса 

онда клапан ашылмайды, адсорберде урлеу журмейд!. 

Клапан 100% жабылмайды, адсорберде толык урлеу 

журедк Двигательдеп ауа шыгыны кобейген сайын, 

урлеу колемi улкен болады. Баскару блогы электромаг- 

HHTTi клапанный урленуш мынадай жагдайда косады. 

1. Салкындаткыш суйык температурасы 75°С; 

2. Жанармай беру жуйесш баскару жабык цикл 

режимшде жумыс icTece; 

3. Автомобиль жылдамдыгы 10 км/саг болганда. 

1ске косу жуйеа—жогары энергиялы, электронды. 

Баскару блогы сезпш (датчик) дабылы аркылы icKe 

косу момснт1н аныктайды жоне eKi катушканы icKe 

коскыш пен коммутатор косылган icKe косу модулiH 

баскару импульсш беред1. 1ске косу модул1 двигательдщ 

icKe косу тутандыргышы (свечи) орналаскан 

блок цилиндрге бектлген. 1ске косу жуйесшщ козгалмалы 

болшектер1 жок, сондыктан да ол кызмет 

корсету мен реттеуд1 керек етпейдь 

1ске косу моменпн дол есептеуд1баскару блогында 

мынадай хабарлар колданылады. 

1. И1нд1бшктщ турагы жоне айналу жиш1п 

2. Ауаныц массалы насосы 

3. Дроссельд! калакша турагы 

4. Салкындаткыш суйык температурасы 

5. Детонация б1рл1п. 

1ске косу модулi баскару блогы аркылы жогары 

I кернеуд1 icKe косу свечасына беред1. Мунда б1рден 

eKi свеча косылады: 1 жоне 4 немесе 2—3 цилиндрдеп. 

Тутану цилиндрлерде 6ip уакытта: сыгылу TaKTici со- 

I цында (жумыстык ушкын) жоне цилиндрде шыгару 

I TaKTici соцында (бос ушкын). 

Таралымды бурку жуйеанщ жумысы. Форсункадан 

бершетш жанармай мелшер1 баскару блогыныц 

I 

165

электрл! импульс дабылы аркьшы реттелсд!. Баскару 

блогы двигательге кажет жанармай мелшерш есептеп, 

форсункалардын жанармай беру узактыгын 

аныктайды. Бул узактыкты тозандату импульсшщ 

евдЫ немесе узактыгы деп атайды. 

Импульс ею жанармай Meauiepi арткан сайын 

кобейедь ал жанармай молшср! кемнен сайын 

юппрейедг Тозандату импульсг ею двигательдщ эр 

жумыс режим1нде баскару блогы аркылы алынады. 

Мысалы, ылдига тусу, таулы жерлерде жумыстык 

коспанын байытылган куатында, двигателып тозандату 

кез1нде жэне т.б. Кейде форсункага 6ip импульсп 

ищщ бипк турагында сезгщен 6ip TipeK импульс 6epiлeдi. 

Мысалы: 1 жэне 4 цилиндрдеп форсун кал арга, 

сосын ИАБ (ийццбийктщ айналу бурышы) 180°-тан 

кейш 2 жэне 3 цилиндр форсункаларына; ИАБ 

(шадбипктщ айналу бурышы) 180°-тан кейш 1 жэне 

4 цилиндр форсункаларына. Тозандату ею эдютщ 6ipi 

аркылы орындалады: сезгщеп (датчик) TipeK импульсм 

шнццбшк турагы кезшде синхронды турде, немесе 

TipeK импульсше тэуелаз ассинхронды турде. Синхронды 

жанармай тозандату —кеп колданылатын од!с 

Typi. Ассинхронды тозандату —дросселып калакша 

тез ашылганда косымша жанармай Menuiepi кажет 

болганда колданылады. Бул тозандату дросселып 

калакша тез ашылу кез1ндеп кушейтюш карбюраторлы 

насос колданганда ыцгайлы. Тозандату эдклнщ 

жанармай 6epyi двигательдщ жагдайы мен жумыс 

режимше тэуелаз аныкталады. 

Двигательд! косу режим!. 1ске косу жуйесш косу 

кезпаде баскару блогы жанармай насосындагы реленi 

косады жэне насос жанармайды жанармай помпасына 

магистраль аркылы ж1беру кез1ндеп кысымды тудырады. 

Баскару блогы ce3rici салкындаткыш суйык 

температурасы керсетюштерш, дросселый калакша 

турагын жэне юке косу кезшдеп жанармай мен ауа 

катынасын аныктайды. ЩЩп 6LniK айнала бастаган- 

166

да баскару блогы двигательдщ айналысы 500 айн/мин 

асканша «косу режимшде» жумыс ютейд1, ал болмаган 

жагдайда двигательдщ «урлеу» режимше ауысуы 

мумкш. 

Двигателей урлеу режимi. Егер двигательде «жанармай 

толы» болса, онда ол дросселыи калакша мен 

и1н дi6i лiктi-ц б1рдей айналуы кезш де косылуы 

мумкш. Баскару блогы бул кезде, двигателып «тазарту» 

уш1н форсункага импульс бермейдь Баскару 

блогы импульс узакгыгын двигательдщ айналысы 

500 айн/мин аспайынша устап турады, ал сезп дроссельд! 

калакш аны н аш ык турган калпын (75%) 

корсетт турады. 

Егер дросселып калакша ашык турган калпын 

устап турса, двигатель icKe косылмайды, ейткеж 

дроссельд! калакш анын ашык кезшде тозандату 

импульЫ форсункаларга бершмейдь 

Двигатель юке косылган кезде (айналым 500 айн/мин 

артык) баскару блогы жанармай беру жуйесш «ашык 

цикл» режим!нде баскарады. Бул режимде ол оттеп 

концентрациясы ce3ri дабылын елемей, форсункаларга 

бершетш импульс узактыгын келеа сезгшер аркьшы 

есептейдь 

1. И ш д ! б и п к т у р а к c e 3 r ic i ( д а т ч и к ) ; 

2. Ауаныц массалык ceirici; 

3. Салкындаткыш суйык температура ce3rici 

4. Дроссельд! калакша турагы ce3rici 

Ашык цикл кезшде импульс узактыгы ауа мен 

жанармай катынасын жогары дорежеде 14,7:1 бередц. 

Мысалы: двигательдщ суык кезшде; бул кезде двигателый 

icKe косу ушш байытылган коспа кажет. Баскару 

блогы томендеп м1ндеттер орындалмайынша 

ашык цикл режимшде жумыс ютейда. 

1. Оттек ce3rici дабьшы езгере бастаганша. Белшп 

6ip мелшерге дейш оттек ce3rici кыза бастаганша; 

2. Салкындату суйыктыц температурасы 32°С-тан 

асканша;

3. 1ске косы л тан сон двигатель белrun 6ip уак,ытк,а 

дейш жумыс icre reH m e . Двигательдщ жумыска косылу 

кезшдеп салкындату суйыгынын температурасына 

байланысты 6 сек пен 5 мин аралыгында. 

Жабык цикл режим! (оттек сезпсЫ ц дабылын 

колдану). Бул режим кез1нде баскару блогы ашык 

цикл режим1 кез1ндеп сезп дабылдары непзшде форсункага 

бер1петш импульс узактыгын сактайды. Айырмашылыгы 

жабык режим кезшде оттеп концентрация 

дабылдары импульстерд1 дол реттеу жоне тузету 

жасау жоне ауа мен жанармай катынасын 6ip децгейде 

устап туру уипн колданылады 14,6 ... 14,7:1. 

Жылдамдату режимь Баскару блогы дросселун 

калакша жагдайынын жедел озгеруш жоне ауа шыгынын 

олшеу аркылы жанармай беру импульсш узартады, 

немесе жанармай молшерш кобейтедь 

Егер дроссельш калакшаныц тез ашылуы кезшде 

жанармай молшерш пайдалану артып кетсе, онда баскару 

блогы форсункаларга берглетш ассинхронды 

импульст1 синхронды импульс аралыгына косуы 

мумкш. 

Байытылган коспа. Двигательдщ максимальды 

куатпен жумыс icTeyi ушш дросселып калакшаныц 

жагдайы мен ищш бшктщ айналу жиштнё байланысты 

баскару блогы коспа курамын (ауа-жанармай) 

14,7:1 дан 12:1 дейш озгертедь Бул кезде баскару блогы 

оттеп ce3riciH iH (датчипнщ) корсеткшлн есепке алмай, 

байытылган коспамен двигательш баскарады. 

Токтату режима Дроссельш калакша жабык турган 

кезде двигатель куаты темендей бастайды, сонда 

енпзу трубасында калган жанармай двигательден 

шыгатын улы заттардын кебеюше окелш соктыруы 

мумкш. Сондыктан баскару блогы калакшаныц жабылу 

кезш кадагалап, форсункаларга бершепн импульс 

узактыгын кыскартып, жанармай шыгыны мен 

ауа шыгынын азайтады. 

168

Двигательмен тежеу (торможение). 1л1шстер мен 

бершетердщ косылып турган кезш двигательмен 

тежегенде баскару блогы форсункаларга бершетш 

импульстарды кыска уак,ытк,а токтата алады. 

Мундай двигательдщ жумыс режим! мынадай 

кагидалар орындалган кезде сакталады: салкындату 

суйыктын температурасы 20°С жогары; шщцбЫктщ 

айналу ж иш п 1800 мин-1; автомобиль жылдамдыгы 

20 км/саг; дроссельд1 калакша жабык 

болганда; ауа массасыньщ шыгыны 43 г/сек-тен 

артык болганда. 

Двигательмен тежеу кезшде жанармай тозандату 

импульстарыньщ калыпты жагдайда жумыс icreyi 

мынадай томенп кагидалардьщ 6ipi орындалганда icKe 

асады: 

1. И Б айналу жиинг| 1600 мин-1 томен жэне автомобиль 

жылдамдыгы 20 км/саг-тан кем; 

2. Дроссельш калакша 2%-тен артык ашык; 

3. Ауаньщ массалы шыгыны 38 г/сек-тен артык; 

4. М шс ажыратылган. 

Аккумулятор батареясы кернеуннн режимь Аккумулятор 

батареясы кернеуш томендету кезшде форсункалар 

жай (Kemirin) ашылады. Бул кем ш тктщ 

ocepiH азайту ymiH баскару блогы форсункадагы 

бершетш импульс узактыгын кобейтед1 жэне бос 

журю айналымын улгайтады. Будан баска, юке косу 

модугп катушкасындагы токтардьщ жиналу уакытын 

кобейтедк 

Жанармай беру режимш ажырату. Цилиндрдеп 

жанармай ездищен тутанып кетпес ушш юке косу 

жуйеа (ключь зажигания) ажыратылган кезде форсунка 

аркылы жанармай буркшмейдь Будан баска 

баскару блогы да двигатель токтап турган, ишд1бипк 

айналмаган, кезде сезп ешкандай дабыл болмагандыктан 

форсунка жанармай бурпспейдй ВАЗ двигателшщ 

жогары айналымы кез1нде (6188 айн/мин 

артык) сынудан сактау ушш (резонанстан) жанар- 

169

май 6epyai токгату режим1 TOILAUBB icKe косылады. 

Двигатель айналымы 6000 айн/мин темендеген 

кезде жанармай беру кайтадан жалгасады. 

Бакылау сура^тары мен тапсырмалар: 

/. Таралымда буркудщ орталык, бурку жуйесшен 

айырмашшыгын айтыцыз 

2. ЭББ кандай сезгмер1 бар 

3. Крректенд/ру жуиесш'щ курамы па нелер Kipedi 

4. Форсунка (инжектор) калай жумыс icmeudi 

5. «Январь-4» жуйеа кандай автомобильде пайдаланылады 

6. Бурку жуйесш калай meKcepedi (диагностика) 

7. Акаулар коды дегенш13 не 

8. ОВД-П не ушш кажет 

2.11.3.Т|келей бурку жуйеа 

Б1здщ кундел!кп т1рш ш пм1зде озык технологиялы 

жуйелер колданылуда. K,a3ipri кезде техникалык 

прогресс ете жылдам езгерш отырады. Дуниежузийк 

машина жасау енеркэабшде осы заманга сай автомобиль 

жасап жэне сату саласында отелген газдардагы 

зиянды заттар курамы мен жанармай шыгынын 

азайту жолында автомобиль заводтары дизелыи 

двигательдерде жанармай беру жуйелершщ жаца 

типтерш колдана бастады. 

Автотрактор двигательдерш курдел1 де кымбатты 

жуйелермен жабдыктау кажетпп кебшесе катанырак 

талаптардын, мысалы отелген газдардагы зиянды 

заттар курамына Европалык стандарт енпзулермен 

туащйршед!: 

Бензиндо двигатель тез icKe косылады. Олардын 

жылдамдыгы жогары жене ездер1 арзан турады. 

КемшЫ п кымбат бензинд» (дизельге Караганда) 

кажет ететтнднт. Сондыктан оларды кебтесе жещл 

170

I 

Р 

автомобильдер мен шагын ж ук автомобильдерш е 

колданады. 

Дизель двигател1 кымбат турады, литрл1к куаты 

мен жылдамдыгы аз, юке косылуы к,иын, техникалык, 

к,ызмст1 кымбат. Соган карамай дизель жанармайы 

ньщ арзанды гынан жоне жанармай шыгыны 

аздыгынан (уне'мдш ш нен) олемде барлы к орташа 

жоне ауыр жук автомобильдерш де, тракторларда 

дизел'ЫЙ двигательдерд1 колданады. 

Бензинд! двигательде ауа мен бензин коспасы цилиндрге 

енпзищщ, ушкын аркылы тутанады. Ал дизельде 

енпзу тактюшде цилиндрге тек ауа гана енед|, 

ауа жогары кысымда поршеньмен кысылып, кызады. 

Сыгылу соцында цилиндрдщ iuiimieri кызган ауага 

жанармай буркищщ де, жангыш коспа о зд тн е н тутанады. 

Д изельд! двигатель ц и л и н д р ш д еп кы сы м 

бензицщ двигатель цилиндрше Караганда улкен. К,а- 

3ipri дизельщ двигательде сыгылу дэреж еа 20 еседен 

аеады, ал бензищц двигательде—11 есе. Бензинд» двигательде 

сыгылу дэрежесш 11 еседен жогары котеруге 

болмайды. Сондыктан да детонация жэне калидщ 

тутандыру деген угым бар. 

Детонация—бул жанармайдыц 6 ip нуктеде оте тез 

жануы немесе оны копарылыс деп атайды. Детонацияныц 

сырткы белгшер1 —тарсылдаган дыбыс (стук). 

Бул дыбысты автомобиль орнынан шапшан козгалганда 

немесе томен октанды бензин пайдаланган 

кез1нде байкаймыз. 

Калилд! тутандыру — бул жанармай коспаларыныц 

жану камерасында кызган болшектердщ осершен 

алдын-ала тутануы. Детонация жоне калищц тутандыру 

пайда болганда жумыс icTeyre болмайды: двигатель 

тез 1стен шыгады. 

Детонация мен калилд! тутандыру жогары температура 

мен кысым есерщен пайда болады. 

Детонацияны болдырмау уш ш автомобильдерге 

жогары октанды бензин куяды. 

171

Бензищц карбюраторлы двигательдщ аз жуктслу 

кезшде ri жумысын кдрастырайык. Егер 6i3 газды 

азайтсак (баскару педалш бос журю жагдайына-позициясына 

койсак), дроссельд1 калакша жабылады. 

Бул цилиндрге келетщ жанармай мен ауа мелшер1 

азаяды деген сез. Цилиндрде ауа аз болса, онда сыкылу 

соцындагы кысым да аз. 

Бензинд! бурку жуйещ двигательде жанармай 

мелшер1 азайганымен ауа беру азаймайды. Сондыктан 

белгш 6ip мелшерге дейш гана жанармай беру/й 

азайтуга болады. Жанармай беруд1 одан темендетсе 

(ауа кеп болып кетсе), коспа тутанбайды. 

Ал дизельде газды азайту деген не Бул цилиндрге 

жанармай аз бер1лед1 деген сез. EipaK, дизельде 

цилиндрге бершетш ауа колемi езгермейдг, сондыктан 

кысым сыгылу такт сонында да езгермейдг 

Цилиндрдеп жанармай аз бершгещцктен коспа ете 

гапшы болады, 6ipaK дизель мундай коспамен де 

жумыс icreft алады. Сондыктан дизельш двигатель 

оте тшмдк 

Тапшыланган коспадагы жумыс. Бензинд1 двигательдерде 

жанармай буркудщ басты проблемасы 

ушкын (искра) тапшыланган коспаны 17:1 асса 

тутандыра алмайды. Ырак цилиндрд1 тапшыланган 

коспамен толтырып, ал свеча аумагына форсункамен 

тутанатын байытылган коспа беруге болады. 

Жанармайды т^келей буркш беретш двигательдерде 

коспаныц 17:1 аралык катынасында жумыс ic re y iH e 

болады. 

Бензищн двигательдерде бурку жуйес1 екшин 

дуние жузшк согыс кез1нде авиацияда колданылган. 

КСРО-да автомобильдерде мундай одю — 40 жыл 

сыналган. Тозандату кезшде б1рнеше кемшшктер табылып, 

opi кымбат жоне экономикалык тшмаз болгандыктан 

бунымен айналысуды мулдем токтаткан. 

Mitsubishi боршен бурын тжелей буркудщ пайдалы 

жагьш i3AecTipin 15 жылдык жумыстары табыспен 

172

аякталды. 1995 жылы 6ipiHiui т1келей бурку колда- 

| нылган автомобиль шыгарылды. 

Буларды GDI (т1кслей бензин бурку) деп атады. 

I Bip ж мл да н сон, Жапония рыногына Mitsubishi Galant 

1.8 GDI. шмгарыла бастады. 

GDI курылгысы. Бул тжелей бурку жуйел1 двига- 

I телщщ курылысы дизелып двигательге уксайды. Эр 

цилиндрге жану камерасына форсунка, тутандыру 

I свечасынын жанына орналастырылган. Жанармай 

I 5 МПа (50 кг/см2) кысыммен жогары кысымды на- 

I сос аркылы бершедй Форсунка тозандатудын eKi 

режимш камтамасыз етедк 

Тдкелей буркетш бензинд! двигатель жумысы. 

Енпзу T yT iri цилиндрдщ устщп жагынан тисе жалгаскан. 

Ауа оте жогары жылдамдыкпен поршеньге 

I т1релген сон, багытын тез ауыстырып, жогары багыт- 

I талып, свечаньщ манында сагат K o pceT K iuii багытын- 

I да куйындайды. 

Тнселей бурку двигательдер! поршешнщ устанде 

сфера формалы ойык бар. Поршеньнщ осындай формасы 

уш Heri3ri функцияны камтамасыз етедь 

Б1рш1шден, ауа агымына кажетп багытты беру. 

Екшшиден, буркшген жанармайды тутандыру свечасына 

жетюзу. Бул двигатель тапшыланган коспа 

жумыс ктеген кезде ете манызы зор. ¥щ нш щ ен, 

жану аймагына жанган газды багыттайды. 

GDI уш непзп режимде жумыс icreiini. 

I-режим. Оте жутанданган коспада жумыс icTeyi. 

Бул режим аз жуктелу кез4нде колданылады, автомобиль 

жылдамдыгы 120 км/саг кем. Бул режимде 

L жанармай цилиндрге дизельдегщей сыгылу тактнхнщ 

Г соцында бершедь Жанармай шагын факел туршде 

буркшта, ауамен араласып свеча аймагына багытта- 

I лады. Жанармай коспасы свечамен тутандырылады. 

Нэтижесшде двигатель ауа мен жанармай катынасы 

40:1 болган кезде туракты жумыс к:тей алады. Баска 

бензицщ двигательдерде бул керсетюш 17:1. 

173

2-режим. Стехиометриялы коспадагы жумыс. Бул 

режим кдла iujiufle, жогары жылдамдыктыц жоне басып 

озу кез1нде колданылады. Жанармай бурку-енпзу 

TaKTici кез!нде жузеге асады. Жанармай кигаш факел 

туршде буркинп, цилиндр iuiinae таратылады, буланады, 

цилиндр (цпндеп ауамен косылып, оны салкындатады. 

Салкындату нотижеанде детонация мен калидщ 

тутану Kayni азаяды. 

3-режим. GDI- жуйеамен баскару. Бул режимде 

журпзуип аз жылдамдыкпен козгалып келе жатканда, 

двигатель моментш кебейтуге мумклндж бередк 

Двигатель аз айналыммен жумыс icTen турганда, 

буган б1рден байытылган коспа беригсе, детонация 

пайда болуы мумюн. Сондыктан бурку eKi кезецге 

бел in in бершедй мунда сору тактгсшде цилиндр тапшыланган 

коспамен толтырылады (60:1), детонация 

n p o u e c i журмейш. Сору такт соцында цилиндрге байытылган 

коспа 12:1 форсункамен бер1педй сондыктан 

детонацияга уакыт калмайды. Сыгылу дорежесш 

12-12,5 дейш котеруге мумющцк туады. Двигатель 

тапшыланган 40:1 коспада калыпты жумыс жасап 

береди Нотижеа: карапайым бензишп двигательдерге 

Караганда G D I—жанармайды 10% аз жумсайды, 

куатгы 10% артык бередь калдык газдарды СО 20% 

кем шыгарады. 03ipuie бул двигательдер Жапонияда 

гана шыгарылады. Европада бензин курамында ку- 

K ip iT in коггппнен бул двигательдер колданылмайды. 

K,a3ipri уакытта Mitsubishi д в и i ател ьд е р i нде тжелей 

бурку бойынша катарлы «торт цилиндрлЬ жумыс 

колсм1 1,5, 1,8, 1,8 жоне турбоурлеуш 2.1, 2.4 л, сонымен 

катар колемдер1 3.0, 3.5 литрл! V Topi3fli 6 цилиндрш 

двигательдГ колдануда. Откен гасырдын 90 

жылы Киото заводында шыгарылган GDI двигательдерпиц 

жалпы саны 720 мыц данадан асты. 

Mitsubishi автомобилшен баска бул двигательдер Volvo 

S40/V40 автомобильдсрiнде орналастырылган. 

174

Бацылау суриктиры мен тапсырмалар: 

1. Тйселей бурку жуйесшщ баска жуйелерден басты 

айырмашылыгы 

2. Оте тапшыланган крспада осы жуйе калай жумыс 

icmeudi 

3. Жанармай жану камерасына кондай кысыммен 

6epi/iedi 

4. Тйселей бурку жуйесшщ уш ре ж им ш атсщыз 

5. Тйселей бурку жуйес1нщ 3 режим'шде двигательдщ 

жумыс icmey ерекшел/ктер1 

2.11.4. Дизельд! двигательдщ 

электрондык бурку жуйссч 

Дуние ж узш к машина жасау онеркоабш де осы 

заманга сай автомобиль жасап жоне сату саласында 

отелген газдардагы зиянды заттар курамы мен жанармай 

шыгынын азайту жолында автомобиль заводтары 

дизельд! двигательдерде жанармай беру жуйелердщ 

жаца типтерин колдана бастады. 

Дизельд1 екгазу такэтсщце цилиндрге тек ауа гана 

к е л т туседг] бул жерде ауа порш еньмен жогары 

кысымда сыгылып, кызады. Сыгылу сонында цилиндрге 

жанармай буркищщ де жогары кысымда жэне 

1 гемпературада о зд тн е н тутанады. Дизель цилиндршдеп 

кысым бензищц двигатель цилиндрше Караганда 

жогары. Дизельщ двигательдерде сыгылу дэреж еа 

I 20, ал бензищй двигательдерде 11 гана. 

Дизельде двигательдердщ жаца турлершщ кобею 

» XX гасырдыц езгнде бензинд! двигательд1 дизельд! 

двигатель нарыктан ыгыстыра бастады. 

Г 

70-жылдары мунай багасыныц ocyi бензиннщ курт 

кымбаттауына екелгп сокты рды . М ысалы, дуние 

жузшде 1977 жылы дизельд! двигатель орналастырылган 

жеци! автомобильдер саны 500 м ы щ жетп, 

ал 7 жыл шпнде 5 есе ecTi. Бул жерде тек бензин бага- 

175

еыньщ ocyi гана емес, Европала ауага тарайтын зи- 

Я1ЩЫ газдарга шектеу щрго бензиши двигательдер 6агасыныц 

кымбаттауына экслд| 

K,a3ipri уак,ыгта дизельщ двигательдер тракторларда, 

ауыр жук автомобильдершде 97% курайды, ал 

дизелый женш автомобильдер Европада 10%-18% арасында. 

Ещй дизель мен бензиши дви гател ып салыстырып 

корел1к. Тез тутануы мен аиналым саны бойынша 

бензищй двигатель угымды. Дизель/и двигательд! 

жану камсрасында кысым бензиши двигательге караганда 

жогары жоне ол 6epiK жасалынады, дизельдщ 

массасы жогары. Дизельда двигательдерде бос журю 

кезшде шуыл, д1рш жогары жоне техникалык кызмег 

корсету (ТК,К) кеинде курдел1 кызмет корсетуш 

тал ап етсдг 

Дизельд1 двигательдщ бензиши двигательден аргык.шылыгы 

ПЭК жогары жоне жанармай шыгыны 

25-30% аз. Дизельде айналу момеичч оте жогары жоне 

дизельди жанармай бензинге Караганда арзан opi оргке 

K,ayinci3. 

Конструкчорлар дизeльдi двигательдщ шуылын 

азайтып, дарив н к ем тп , айиалым санын 5000 айн/мин 

дейш ж е т з д г 

Дизель двпгательдерище колданын журген алдынала 

(предкамерный) буркуд! кейш п кездер1 жану камерасына 

ччкелей бурку ojiici алмастыра бастады. Жану 

камерасына ччкелей бурку дизельди двигательлерд! 

суык, кезде тез от алдырады жлне жылу жокиггуы 

томен. 

Ж анарм айды жану камерасына пкелей бурку, 

ен п зу грактк'ш де жоне порш ень устш де ауаныц 

куйындалуы двигательдщ барлык n ap a M C T p jie p iH in 

ж огары лауы на ж оне эконом и калы к тш м дм нгж е 

окелдг Дизельдщ бул T ypi K a iip r i кезде болашагы зор 

двигательдер p e T iiw e карасты ры луда, буларды н

2.38-сурет. Дизель дпигателшш насос-форсункалары, 

жудырыкшалы тараткыш бипктщ жогары немесе 

темен орналаскан. 

I-форсунка, 2-жудырык,шалы тараткыш 6 ln iK . З-куйенте, 4-ccpinnc. 

5-соденойд. 

KeMiumiKTepi каз!рп замангы электронды жуйелер 

колдану аркылы жойылуда. 

Откен гасырдыц сонында дизельд1 двигательдерге 

бурку процесш электронды баскару турлер1 пайда 

болды. Булардыц 6opi дизельдщ тшмдиппне зор эсер 

erri. Дизель курылысындагы соцгы ж етктж тер — 

цилиндрдщ ете дащцкпен орналасуы мен жанармай 

мелшершщ дол оптимальды уакытта 6epuiyi. 

Электронды баскару ж уйеа бар дизель двигательдершде 

жогаргы кысымды орталык насос немесе насос-форсункалар 

колданылады. Дизель двигательдерш 

щ электронды баскару жуйелер! келеа турлерге 

белшедк 

1. Игнд! б ш к т насос-форсункалы; 

2. Жогаргы кысымды орталык насосты; 

3. Электронды гидравликалык насос-форсункалы. 

Himn бш ю ч насос-форсункалы электронды баскару 

жуйесь

ШщЦ 6LiiKTi насос-форсункалы электронды баскару 

xyfreci насос-форсунканы реттеп (2.38-сурст) жоfapbi 

кысымды жанармай мел&ёрш, бурку санын, 

буркуой бастау жоне аяктау бурыштарын оптимальды 

реттеп отырады. 

Механикалык реттегиитщ орнына насос-форсункада 

соленойд (5) койылган. Ол (соленойд 5) электронды 

жуйе бойынша форсунканы баскарып, эр цилиндрге 

жанармай буркш. бурку санын (механикалык 

форсункаларда 6ip-aK бурку орнына соленойдты 

насос-форсунка улге-узш, бфнеше рет буркедО, олардын 

уакьггыньщ узактыгын, жанармай беру мелшерш 

жэне буркудщ оптимальды пгфаметрлерш реттеп 


Бензинд1 двигательдерге уксас, дизель двигательдерш 

щ насос-форсункалы электронды баскару 

жуйесшде сезплер пайдаланылады. Дизель двигаie 

тьдерщщ сезгшер Ti36eci: 

• Ищщ бипктщ бурылу бурышынын ce3rimi; 

• Тарату бшгщщ позициясыньщ сезгшп; 

• Урлеу кысымыньщ ce3riuii; 

• Атмосфера кысымыньщ сезгшп; 

• Двигатель майы кысымыньщ сезпип; 

• Салкындату суйык температурасыньщ ce3rimi; 

• Ауа температурасыньщ сезппй; 

• Жанармай температурасынын сезгшп; 

• К,оршаган ауа температурасынын сезппп; 

I Салкындату суйык денгейшщ сезпин. 

Двигательдщ жумысы кезшде баскару блогы (35) 

сезгтлердщ дурыс icTeyiH кадагалайды. Егер кайсы да 

6ip сезгщен кате хабар туссе, баскару блогы кемшшйсп 

белгип 6ip код бере отырып йркейш жэне еске сактап 

калады да, резерв жумыс торйбше кешш, «CHECK 

ENGINE» шамын жагады. Журпзуин бул жагдайда 

двигатель жумысыньщ нашарлауын сезбей да калуы 

мумкш. Шамнын жануы, тез арада двигателзд! сен- 

178

14 IS 

2.39-сурет. Дизельдщ белгшенген баскару жуйеа. 

l-HiHiii бипктщ бурылу бурышыньщ сезпии; 2-Тарату биппнщ позициясын 

сезпии; З-Соленоидтар; 4-долеу кысымынын сезпии; 5-Атмосфера 

кысымын сезпшi; 6-Двигатель майынын кысымын сезпии; 

7-Салкындату суйык температурасыньщ сезпшi; 8-Ауа температурасын 

сезпии; 9-Жанармай температурасын сезпш!; 10-К.оршаган ауа температурасынын 

сезпии; 11-Салкындату суйык децгейщщ сезпии; 

12-Ингибираторды ауыстырып коскыш; 13-Pto Kocy/euiipy жене ауыстырып 

коскмшы; 14-Профамманы енпзу/юрпзу; 15-Енпзу/к1рпзу 

клавиит ауыстырып коскыш; 16-Томен кысымды жанармай насосы; 

17-Ею жанармай сезпии; 18-Двигательд1 баскару педал1; 19-Двигательд1 

баскару педалшщ позициясын сезпии; 20-Инжекторлар (форсункалар): 

21-Жанармай TYTiri; 22-Жанармай сузп магистрали 23-Батареялар: 

24-Жанармай багы; 25-Жанармай кысымын реттепш; 26-Крскыш синхронизатор; 

27-Салкындату жуйесшщ желдетюш релеЫ немесе соленойд; 

28-Ceri3 программалы шыгулар; 29-Ескерту шамдары; 30-EKi 

шыгу шамы; 31-К,озгалыс жыдамдыгын сезпш!; 32-Спидометр жэне 

тахометр; 33-Непзп тежепиш ажырату педальдары: 34-Бейтарап жэне 

uiiHicy муфтасын ажырату педальдары. 

179

д|рудщ к,ажет! жок,. Мундай жагдайда мумюндишше 

к,ьюк,а мерзшде техннкалык. кызмет корсету кажет. 

Шамнын двигателей icKe косу алдында жануы 

«CHECK ENGINE» жазуы дизель двигателшщ дурыс 

icTen турганын корсетедк От алдырганнан сон, егер 

баскару блогы (35) 6opi дурыс деп есептесе (2.39-сурет), 

шам (29) cenyi тшс. 

XX гасыр сонында дизелый двигательдерд1 Fiat, 

Catarpiler, Peugeot, Gitnoen жоне тагы коп фирмаларда 

автомобильдерге орналастыра бастады. Электрон- 

2.40-сурет. Дизель двигателшщ 

электронды баскару жуйесшщ 

насос-форсункасы. 

1-итерпш; 2-илунжер; 3-форсунка камера 

с ьг; 4-форсунка инесй; 

5-реттеуип клапан; 6-соленойд; 

7-ЭББ байланыс электр OTKiiriuii. 

180 

ды форсунка аркылы 

жанармай бурку алгашында 

ею фазалы 

жуйемен, кейш барлык 

коспанын жану 

n p o u eci кезш де коп 

фазалы болды (2.40- 

сурет). Бул процесс 

калдык зиянды газдардыц 

азайып, ПЭК 

(пайдалы осер коэффициентО 

Ko6eioiHe 

коп ocepiH типзедк 

Тараткыш бипктщ 

ж уд ыры кш асы ны ц 

(кулачоктыц) эсершен 

(2.40-сурет) итерпш 

(1) плунжерд! (2) томен 

жылжытады. Форсунка 

камерасындагы 

(3) жанармай кысылады. 

Буркуд1 соленойд 

(6) реттеущ1 клапан (5) 

аркылы реттейдь ЭББ 

етю зп ш (7) аркылы 

келген электр тогы соленойдты 

(6) icKe ко-

________________________________________________________________________________________ - 

сын реттепш клапанды (5) жылжытып форсунка камсрасынан 

(3) шыгатын жанармай жолын жабады. 

Плунжердщ (2) томен жылжу ocepincH, форсунка 

камерасындагы (4) жанармайдьщ кысымы кетершп, 

форсунка инесгнщ (4) кетершушен жанармай жану 

камерасына буркшедь 

Электр тогы соленойдка (6) келуж ток,татк.анда 

клапан (5) форсунка камерасынан (3) шыгатын жанармай 

жолын ашады. Камерадагы (3) кысым томен - 

деп, форсунка инеа (4) жанармай буркущ токтатады. 

Осылай плунжердщ 6ip жур1анде ЭББ баскаруымен 

форсунка жану камерасына жанармайды 6ipneuie рет 

буркж улпредь 

Электромагнита бершстен жумыс ютейтж форсунка 

клапаны ауа/жанармай катынасын, ор жумыс 

режимдае байланысты тез езгертш отырады. Дизельд! 

двигательде коспа тузшу жумысы жаксарып, жанармай 

унемдеу — 20%, зиянды калдык газдар шыгару 

30% кыскарды. 

Жогаргы кысымды орталык насосты жуйе. 

Common Rail дизельщ бурку жуйеанде орталык 

насос 1,75-4,0 МПа кысыммен жанармайды орталык 

аккумуляторга (резервуарга) жинайды. Цилиндрлерде 

орналаскан форсункалар туп клен осы аккумулятормен 

(резервуармен) жалгаскан. 

Орталык насостагы механикалык реттеглптщ орнына 

ор форсункада соленойд койылган. Ол (соленойд) 

электронды жуйе баскаруы бойынша форсунканы 

баскарып, ор цилиндрге жанармай бурюп, бурку 

санын (механикалык форсункаларда 6ipaK бурку ор- 

>нына соленойдты форсунка узж-узш, б1рнеше рет 

буркедО, олардыц уакытыньщ узактыгын, жанармай 

беру молшерш жоне буркудщ оптималды параметрлерш 

реттеп отырады. 

Электронды форсунка аркылы жанармай бурку 

алгашында е й фазалы жуйемен, сосын барлык кос- 

I паныц жану npoueci кез]нде кеп фазалы болды. Бул 

181

процесс кдлдык, зиянды газдардыц азайып, ПЭК 

кобеюше коп ocepin типзедь 

Шнд| 61л1кс13 насос-форсункалар. 

HEUI (Hydraulicaly actuated Unit Ingection) дизелый 

бурку ж уйесш де двигательдщ орталык майлау 

жуйесшдеп майды 2,5 МПа кысыммен насос форсункаларка 

бередг Электронды баскару жуйеамен 

байланысты соленойд форсункага май (жанармай емес) 

бёрущ баскарады. Форсунка iiuiHme май поршсшмен 

жанармай плунжер! орналаскан. Форсунканьщ шпн,- 

деп май поршеш 2,5 МПа кысыммен жылжыганда, 

оган байланысты плунжер 160 МПа дешн кысыммен 

дизель жанармайып жану камерасына буркед!. Насос-форсун 

капар ЭББ баскаруымен жану камераларына 

(y3iri-y3in, 6ipHeuie рет) буркедк Форсункаларга 

артык бершген жанармай тупкпен шыгарылады. 

Бул жуйелерде жанармай насосындагы кысым 

электроника аркылы бакыланып отырады. Сондыктан 

жуйеде жанармай унемдеу 10%—20%, куат—40% 

дешн, шуылдьщ азаюы—10% дешн жетедь 

Жуйенщ непзп компоненттерк 

ЭББ —орындаушы механизмдерден турады (форсунка, 

ор турл i реле, т.б.). 

ЭББ-нщ б1рыцгай диагностикалык жуйеа бар. Ол 

журпзуийге жуйеде болган акауларды тексеру шамы 

«CHECK ENGINE» аркылы ескертш отырады. 

Бурку жуйеа туралы хабарларды арнайы диагностикалык 

курылгы орнатылган диагностикалык колодка 

аркылы алуга болады. 

ЭББ уш турл1 жады бар: туракты, оперативп жоне 

программаланган туракты. 

Электронды баскару блогы (ЭББ) жанармай бурку 

жуйесшщ баскару орталыгы болып табылады. Ол ор 

турлi сезгшердсн келт тусетш дизелый пайдалану 

KOpcerKiiuTepi туралы хабарларды ондеп отырады. 

ЭББ-на мынадай хабарлар келш тусед1. Hiwu 6Lni k t i h . 

айналу жиипгшщ турагы, ауанын, массалык колемь 

сал кы ндаткы ш.


1. И'шд'1-бш кт '1 насос-форсункалы кондыргы калай 

жумыс icmeudi 

2. Hindi -бшксгз насос-форсункалардьщ ерекшелш 

неде 

3. ДизелыН баскару блогына кандай хабарлар келт 

ту cedi 

2.12. КАРБЮРАТОРЛЫ ДВИГАТЕЛЬДЩ 

ТУТАНДЫРУ ЖУЙЕС1 

Карбюраторлы двигатсльде цилиндр шпндеп жану 

коспасын тутандыратын арнаулы жуйе колданылады. 

Ce6e6i оныц шнндсп коспа, дизельш двигатсльдер 

сиякты оздшнен тутанбайды. Карбюраторлы двигательдерде 

жану коспасын тутандыру уипн электр 

ушкынын колданады, ягни кысу процесшщ сонгы 

кезещнде кысылып турган жану коспасына электр 

ушкыны бершее, ол тутанып, opi карай жану npoueci 

басталады. Енд! сол тутандыру жуйесш карастырамыз. 

Карбюраторлы двигательдердщ тутандыру жуйеа 

жумыс icTey принциптерше карай уш турге белшедк 

контактылы —катушкалы, контактылы —транзисторлы 

жоне контактысыз —транзисторлы. 

Контактылы — катушкалы тутандыру жуйесшщ 

жумыс схемасы 2.41- суретте керсетшген. 

Ол мынандай куралдардан турады: ток коз1, контактьшы 

- узпш, катушка, оттыктар жэне тараткыш. 

Ток K63i ушш двигательд! алгаш icKe косар кезде аккумуляторлык 

батарея (17), ал ол кже косьшганнан 

кейш генератор (16) колданьшады. Сол ток кезшен 

кшт (15) аркылы ток катушкага бершедг Катушкада 

ею турл1 орам жасалган. Оныц 6ipiHiiii орамы (13) 

саны аз, келденец кимасы улкен жуан сымнан жасалган. 

Сол орамныц 6 ip ушы ток кезше косалкы 

183

2.41-сурет. Контактылы катушкалы тутандыру жуйесг. 

1-отгык,; 2-жылжымайгын контакт; 3-ротор; 4-таратк.ыш; 5-ж\дырык,- 

шалы бшк; 6-ось; 7-y iriui; 8-конденсатор; 9-жылжымалы контакт; 

10-жылжымайгын контакт; l l -жогары кернсу орамы; 12-катушка; 

13-томенп кернеу орамы; 14-кедерп; 15-к.ыс-жа ira ауыстырмп к.оск,ыш; 

16-генератор я коры; 17-аккумулятор; 18-стартер. 

кедерп (14) аркылы, ал екшпн ушы контактылы - 

узгнитщ (7) жылжымалы контактысына (9) жалгаскан. 

Ж ылжымалы контакты (9) узпш тщ жагдайына 

байланысты жудырыкша бинкшеге (5) жанасып турады. 

Егер жудырыкшанын, бю к басы контакты га келсе, 

онда ол жылжымайтын контактыга (10) жанаспайды, 

ал ол ©Tin кеткеннен кейш сершпенщ (6) 

комепмен орнына кайтады да ею контакты жанасып 

турады. Ж ылжымайтын контакты машина массасына 

жалгаскандыктан, бул кезде катушканын 6ip'tHiiii 

орамынан (13) ток журедг Сондагы электр т»збеп мы- 

184

на и дай болады: ток козппц (16,17) он полюс! юлт 

(15) — кедерп (14) — 6ipinuii орам (13) —жылжитын 

(9) —жылжымайтыи (10) контактылар —машина массасы- 

ток козшщ сол пол юс i. Сойтш тгзбек туйыкталып, 

одан ток журеди 

Двигательд'ш, niimi биппмен жалгаскан контактылы-узпштщ 

жудырыкшасы 6Lniri (5) айналып турады. 

Соиыц салдарынан ею контакты 6ipece жапасып. 

6ipece ажырап турады. Олар жанасып турганда жогарыдагы 

тЬбекпен ток журедк Ал ажыраган кезде ток 

журуш тез токтатады. 

Eipinmi ораммен ток журген кезде, онын айналасында 

магнит opici майда болады, ал ток журуш токтаткан 

кезде магнит opici де тез жогалып кетедг Магнит 

opiciniH жогалуы кезшде онын агыны еюнип 

орамдагы (II) сымдарды Kccin отетш болгандыктан, 

онда индукция тогы пайда болады. Ол токтыц Kcpneyi 

оте жогары болады. Ce6e6i еюнип орамдагы (II) орам 

саны оте кеп болады. Eiwi осы пайда болган жогаргы 

кернеул1 ток тараткышка (3) беритедк Тараткыш 

жудырыкша бшкпен (5) 6ipre айналып туратындыктан 

цилиндрлердеп оттыктарга (1) жумыс peTi бойынша 

жогаргы кернеуд1 жетюзедь Оттыкта ( 1) ею 

электрод жасалган: 6ipiHuiici орталык электрод, 

eidHiuici жанлык электрод. Орталык электрод массадан 

изолятор аркылы ажыратылган, ал жандык электрод 

массагд жалгаскан. Ещц оттыкка келген жогаргы 

кернеу 'ею электродтын аралыгындагы сацылаудан 

электр ушкыны болып отедк Сол ушкыннын 

ocepiHeH жану коспасы тутанады. 

Осындай тутандыру жуйеанде катушканьщ 6ipiHuii 

орамына (13) параллель консатор (8) жалгаскан. 

Ол мынандай ею кызмет аткарады. BipiHiui, магнит 

opici жогалган кезде, ол тек еюнип орамдар гана Kecin 

етпейди 6ipim ui орамды да Kecin етедь Сейтш онда 

да индукция тогы пайда болады. Жэне ол токтыц багыты 

алгашкы токпен сэйкес болады. Егер ол токты 

185

■пзбектен алмаса, онда ол ашык турган eKi контактанын 

(9,10) аралыгынан ушкын болып етед1 де, 

олардын тез кызып, куйш KeTyin тудырады. Ал конденсатор 

(8) сол 6ipiHLui орамдагы ез1ндж индукция 

тогын оз1не жинап алады да, кайтадан Kepi багытта 

журпзедь Сонда 6ipiHuri орамдагы токпен 6ip re, магнит 

opiciniH жогалу жылдамдыгы артады. Ол eKiHiui 

орамдагы кернеудщ оте жогары котеригуше жагдай 

тудырады. Конденсатордын (8) eKiHmi кызмет}, 

контакталарда (9,10) болатын ушкынды болдырмайды. 

Осы конденсаторга косымша, тутандыру жуйесшде 

косалкы кедерп (14) жалгасады. Ол кедерпнщ 

касиет1, температурасы оскен сайын кедерпа артады. 

Сонда двигатель аз айналыспен жумыс ютеген кезде 

кедергщен ток ететш уакыт коп болып, оны кыздырады. 

Сонда оныц кедерпа кебешп, esi аркылы аз 

ток ж1беред1. Ал двигательдщ айналыс жиипп арткан 

сайын, керюшше ол кебцэек ток отюзедь 

Контакталы — катушкалы тутандыру ж уйест 

калыпты жумыс icTeyi уш ш оган косымша куралдар 

мен арнаулы реттеу жумыстары журпзшуге тшс. Солардьщ 

непзгшерше контакталар аралыгындагы, оттыктардыц 

электродтары аралыгындагы санлауларды 

реттеу болып табылады. Кобшесе контакталар аралыгындагы 

ен коп ашылган кездеп санылауы 0,3-0,4 

мм шамасында, ал оттыктар электродтарыныц аралыктарындагы 

санлау 0,5-0,6 мм мелшершде болады. 

BipaK, оларды эртурл! двигательдердщ заводтык 

нускауларына карай реттеген жен болады. 

Тутандыру жуйесшщ тагы да 6ip ерекшелит, ол 

жану коспасын тутандырудыц озыктыгы болып табылады. 

Эдетте электр ущкынын кысу процесшщ соцында, 

И1НД1 бипктщ бурылу бурышымен есептегенде. 

поршень жогаргы ел1 нуктесше 15°-20° —жетюзбей 

турып бершеМн eTiri реттейдь Сонда жану коспасы 

186

поршень ЖОН-не жеткенше тутанып, толык жанып 

бпетш болады. Осыларга косы мша, двигательдщ аймалые 

жылдамдыгы арткан сайын, оидагы жану коспасын 

негулым ертерек тутандыру кажет болады. 

Ce6e6i, айналыс жылдамдыгы арткан сайын, тута ну 

мен жану процестерше TnicTi уакыт та азая бередк 

Олай болса, бул кезде тутандыруды ертерек бастау 

керек. Ол ушш ортурл1 кондыргылар колданылады. 

Олар ортадан тешаш кушке непзделген кондыргы 

мен вакуумдык perreriuiTep. Двигательдщ айналыс 

жылдамдыгы арткан сайын ортадан тепюш куш те 

ocin, электр ушкынын тудыратын контакталардьщ 

ертерек ашылуын камтамасыз етедг Сол сиякты вакуумдык 

реттепш те двигательдщ жылдамдыгы арткан 

сайын осе беретш вакуум мелшерше байланысты 

контакталардьщ ашылуын тездетедь Осы ею курылгы 

да контакталар бектлген табанын жудырыкша 

бипктщ айналу багытына карсы бурады. Сол кезде 

жылжитын контакта жудырыкшамен ертерек 

кездесед1 де ушкын беруд1 жеделдетед!. 

K,a3ipri колданылып журген двигательдерде, осы 

жогарыдагы тутандыру жуйелершщ женлд1р1лген 

турле-pi пайдаланылады. Соньщ 6ipi контакталы — 

транзисторлы тутандыру жуйес! мунда колданылатын 

транзистордын касиетт, оньщ уш элемент! болады: 

Э-эмиттер, Б-база, К —коллектор. Егер эмиттер 

мен база аралыгында ток етсе, онда транзистор ашык 

деп есептейд!. Ce6e6i бул кезде эмиттер мен коллектор 

аркылы ток журе алады. Ал эмиттер мен база 

аралыгындагы токты токтатса, онда транзистор жабылады, 

ягни эмиттер мен коллектор аралыгынан ток 

журмейдй Транзисторды ашу ушш Э-Б аралыгында 

аздаган гана микрюток етсе болганы. Осы касиетш 

пайдаланып, пзбекп узетш контакталарды осы Э-Б 

т1збепне жалгап, контакталардьщ улкен токтан 

ушкынданып, куйт кетуш болдырмайды. Ал непзгт 

ток жылжымалы контакталары жок Э-К Ti36eri ар- 

187

2.42-cypei. Контакталы-транзисторлы тутандыру жуйеа. 

1-коскыш; 2-транзисторлар; 3-катушка; 4-узш-тараткыш. 

к.ылы отель Енд1 осындай жуйенщ жумысын карастырамыз 

(2.42-сурет). 

Контакталы —транзисторлы тутандыру жуйесшдеп 

ток коз!, к1лт, узпш пен тараткыш, катушка сиякты 

куралдар алдында айтылган контакталы — катушкалы 

тутандыру жуйесшдепмен б^рдей жумыс гстейди 

Тек мундагы айырмашылык, осыларга косымша 

транзисторлы кондыргы орнатылган. Сонда тутандыру 

жумысы мына ретпен журедй 

Кшт (1) аркылы ток кезж электр т1збепне коскан 

кезде гок катушканын (3) 6 ip iH iu i орамы (I) аркьшы 

транзистордьщ (VT1) эмиттерше келедй 0pi карай 

базасы аркылы импульстж трансформатордын (4) 

GipiHini орамы (I) аркылы жьшжымалы контактага 

188

бер!яед1. Егер контакгалар жабык, болса, онда машина 

массасы аркылы ток кезшщ Tepic полкклмен жалгасып, 

электр тпбеп аркылы ток журедк ягни транзистор 

(VTS) ашылады. Енд! н еп зп ток катушканын 

6ipiHLiii орамы аркылы массамен туйыкталады. 

Узпштщ контакталары ашылган кезде, транзистордын 

Э-Б т збеп де узшвдк Ол кезде транзистор 

жабылады, ягни Э-К Ti36eri узш п, катушканын 

6ip:Hiui орамындагы магнитик epicrin жогалуынан, 

жогарыда айтылгандай оттыкта электр ушкыны пайда 

болады. 

Гранзистордынтез жабылуын импульсп трансформатордьщ 

(L) екшчп орамы (II) мен резистор (R2) 

icKe асырады. Ягни Э-Б тгзбепнде ток узшген кезде 

осы пзбекте (II -орам мен R2) Kepi ток пайда болып, 

транзисторды тез жабады. Катушканын (3) 6ipiHiui 

орамында (I) пайда болган ез1ндж индукция тогы УД2 

диоды (жартылай етшзпш) аркылы конденсатор (С 1) 

мен резистор (R1) бсршедк УД1 —диоды, транзисторды 

ток кез!мен “кыска” туйыкталудан сактайды, 

ал С2-конденсаторы, ток кезшщ кернеу! кетершш 

кеткенде, транзисторды артык ток етушен сактайды. 

Контактасыз — транзисторлы тутандыру жуйеёгнде, 

жогарьща айтылган контакталы узпштщ орнына, 

импульсп бергйы колданылады. Оныц бшпнде 

орналаскан магнит двигательмен 6ipre айналмалы 

козгалыска келедь Сол магнит арнаулы берпшке келгенде 

электр импульЫ пайда болады да транзисторды 

жабады. 0 p i карай жогарьщагы сиякты кубылыстар 

журеда. Эрине оныц курылысы курдел1рек болады. 

Онда 6ip гана транзистор емес, сактандыратын 

б1рнеше транзисторлар пайдаланылады. Оларды арнаулы 

одебиеттерден окып танысуга болады жоне 

оньщ принциггпк схемасы 2.43-суретте керсетитген. 

Жогаргы бел1мдерде айтылгандай, кейб1р трактор 

двигательдерш оталдыру ушш косалкы оталдыргыш 

шгген жанатын карбюраторлы двигательдер колданы- 

189

ТК 108-10 

FRt FR4 

2.43-сурет. Контактасыз-транзисторлы тутандыру ж уйеа. 

лады. Бул двигательдердщ непзп двигательдерден 

айырмашылыгы, цилиндр iiuinaeri жанар май коспасы 

электр ушкыныныц кемепмен тутандырылады. 

Сол yiuin оларды арнаулы электр жуйеамен жабдыктайды. 

Электр ушкынымен тутандыратын жуйенщ ек! 

rypi болады: 6 ip i —батареялык тутандыру жуйеа, 

eKiHmici —магнетолык тутандыру жуйеа. Олардын 

6ip-6ipiHeH айгарлыктай айырмашылыгы бар. Батареялык. 

тутандыру жуйесшщ энергия Kesi батарея немесе 

генератор болса, магнетолык жуйеде — мегнето 

болады. Сол ce6em ri олардьщ курылысы да эр турль 

Батареялык тутандыру жуйесшщ курылысы курдел! 

болгандыктан оларды тракторларда пайдаланбайды. 

Тракторларда непзшен магнетолык тутандыру жуйеа 

190

колданылады. Сондыктан да томендс 6i3 сол жуйеге 

жан-жакты тусшнс бере кетпекшз. 

Двигательдщ цилиндр iminaeri жанар май коспасын 

гутандыруга 6ipneiue талап койылады. Ce6e6i, 

ол коспа белгш 6ip мезетте гана, ягни кысу TaKTiciHin 

соцында гана тутануы керек. Оныц устше тутандырагын 

электр ушкыны сол кездеп кысымы ете жогары 

ортада eKi электродтыц ауа кещсттнен ете алатындай 

болуга гшс, ягни электр ушкынын лудыратын 

кернеудщ шамасы ете жогары болуга тшс. Мше, 

осындай талаптарды орындау yuiiH, магнетолык 

тутандыру жуйеа мынандай кондыргылардан куралады: 

магнето, тутандыргыш жоне оларды езара жалгастыратын 

жогары кернеудщ етюзпил. 

Магнетоныц езшщ Heri3ri курылысы мынандай. 

Магнит етю згш тп жогары тем1рден куралган озекше 

тага Topi3fli жасалады да, оныц пшнде туракты 

магний бар ротор айналып турады. Сол ротормен 

6ip б In i кте жудырыкша бектлген. Жудырыкша узпш 

кондыргыныц жылжымалы контакткпмен жанасып 

турады. Озекшенщ сыртына ею TYpлi орам кипзшедк 

6ipiuuiici теменп кернеул! орам, eKiHmici жогары кернеут 

орам . BipiHiui орамныц 6ip ушы езекше аркылы 

магнето массасымен, ал екшш! ушы узпш кондыргыныц 

жылжымалы KOHTaKTici аркылы жалгасады, 

ягни контакт! жабык кезшде езшен ток етюзе 

алады. Еюнин орамныц 6ip ушы бipiнш i орам аркылы 

магнето массасымен, ал еюнип ушы тутандыргыштыц 

орталык электродымен жалгаскан. Екзтш орамнан 

ток журсе, онда тутандыргыш электродтарыныц 

аралыгындагы ауа кецютгктен етед1 де, электр ушкынын 

тудырады. 

Магнето жумысты мына ретпен аткарады (2.44- 

сурет). Оталдыргыш д в и г a т e л ь д i icK e косу уипн колмен 

немесе электр стартер1мен оныц щнда бийгш 

айналдырады. Онымен муфта аркылы жалгаскан магнето 

бш М де айналады, ягни ротор айналады. Ротор- 

191

дагы магнитгщ айналасы (SN) озекшеде шамасы да, 

багыты да айнымалы магнит opiciH тудырады. Бул 

магнит epici озекшенщ сыртында кипз1лген 6ipiHini 

орамдагы (L,) етюзпщ сымдарды Kecin етед де, олардын 

бойында айнымалы индукциялык ток тугызады. 

Бграк. бул ток тутандыргышта ушкын тудыруга куаты 

жетпейдг Сондыктан оньщ кернеуш жогарылату 

керек. 

BipiHMtj орамдагы ток кернеуш жогарылату 

кызметш узпш (SR) пен еюнпй орам (Ц) аткарады. 

Ол ушш 6ip iH u ii орамдагы ток ен улкен болган 

кезшде, жудырыкшанын кемепмен узпштщ жылжымалы 

KOHTaKiici ажыратылады, ягни GipiHiui орамдагы 

ток тез жогалады. Bipim ni орамдагы токтьщ тез 

192

жогалуы озекшеде купит магнит агынын тудмрадм. 

Ен/jj сол магнит атъщы екппш орамдагы етмзпштер 

бойынша жогары кернеул1 ток тудырады. Осы жогары 

кернеулт ток мына тобекпен етедк магнето массасы 

— 6 ip iH u ii орам — eKitiiui орам — тутандыргыш 

(FR) масса. Сейтш, тутандыргыштан ток откенд!ктей 

электр ушкыны туады да, цилиндр шнндсп 

жанар май коспасын тутандырады. 

Магнетога жогаргы кондыргылардан баска, конденсатор 

(С) , сактандыргыш, ажыраткыш орнатылады. 

Дви гател ьд1 отапдырып алганнан кейш, косалкы 

двигателыц сендгру ушш ажыраткыш аркылы 

C K iin u i орамдагы токты тутандыргышка ж1бермей, 

массамен туйыктайды. Ал тутандыргыштын бузылуы 

себетт ток отпей калган кезде екн-шн орамды 

ютеи шыгармайтын сакгандыргыш койылган. Оныц 

6ip ушы C K iH iiii орамга жалганган электрод. Кернсу 

оте кобейш кеткен кезде ток сол аркылы ушкындан, 

магнето массасына бершедк 

b ip iu u ii орамдагы токты узпш контакт^ аркылы 

ажыраткап кезде оныц оз бойында озшдж индукция 

топ»! пайда болады. Егер оны сецщрмесе, онда ол 

контактшщ ашык турган кезшде аралыгынан электр 

ушкынын жасап етед1 де, олардыц тез куйш, icTeH 

шыгуы на жагдай жасайды. Осындай жагдай тудырмас 

y iu in конденсатор койылган. Озшдж индукция 

тогы контактшер ашык кез1нде осы конденсатордыц 

астарын зарядтайды да, контакплер жабылганнан 

кешн оз зарядын магнето массасына таратады. Сейтш, 

контактшерд! аман сактайды. 

Магнетолардыц Heri3ri жумыстарына мынандай 

непзп реггеулер журпзитед1: узпш контактшершщ 

аралыгында калыпты сацылау реттеу мен магнетоныц 

берген ушкыны двигательдщ жумыс тактйлмен 

сойкес болатындай eTin тутандыру кезещн кого. 

Контактшер аралыгындагы санылауды реттеу ушш 

жылжымайтын контактще арнаулы эксцентрики кон-

дыргы кой ыл Fcii i. Сол экс центр и Kii бураган кезде 

жылжымайтын контактшщ беютиту орны озгеред1 де, 

жылжым

сы толык, жинып улгермей/ц дс, оньщ кысымы аз 

болгандыктан поршень/и аз кушпен итереди Qpi карай 

жумысшы такп басталган кезде жанар май коспасыньщ 

ол1 де жану n p o u e c i аикталмайды. Сейтш, ол 

поршеный итеруге кшсегп газ кысымын тудыра алмайды 

да, двигательдщ куаты томендейдк Онын 

ycTine жану n p o u e c i оте узакка созылгандыктан (шыгу 

такпсппц бас жагында жану болып жатады) двигатель 

катты кызып кетедк Tiirri жанып улгермеген 

жанар май коспасы иилиндрден шыгу TaKTici кезшде 

шыгарылын тасталады. Онын G3i жанар май шыгынын 

шугыл кобейтш ж1беред1!. 

Mine, осы айтылган жагдайлардьщ барлыгы да тек 

магнето мен двигатель биппн сойкестещцрш жалгасгыруга 

гана байланысты. Сондыктанда жанар май 

коспасын тутандыру кезецж мукият реттеген жон. 

Осы айтылган реттелу жумысы мына ретпен аткарылады 

. 

Двигательдщ бас жагындагы тутандыргышты буран 

шыгарады да, шцгн 6 u i i K T i жогаргы ол1 нуктесше 

жетюзбей кояды. Ол уипн, тутандыргыш орнына газа 

сым озекше 1

гып алады да, онын, корабын тикзт! жагына бурайды, 

ягни контактшщ ашыла бастаган кезецше д ёи й бурады. 

Ещп осы калпында магнетоны беютедг 

Егер магнето бурын двигательге койылмаса немесе 

жендеу yiuin шыгаралып алынган болса, онда 

оны двигательмен жалгастыру ушш онын бш пн айналдыра 

отырып, контактшердщ ашыла бастаган 

кезещне кояды. Содан кейш барып, оны жалгастыргыш 

муфтасын сойкестещнрш, корабын бура отырып, 

орнына кояды. Осы кездеп бекгпаш теснсгердщ 

калпымен кораптын узыншак TeciKTepi дол келуге 

тшс. Timi дэл келмеген жагдайда, магнетоны козгалыс 

ка келт1рстш шестерняны шыгарып алады да, 6ip 

Tic ауыстырып, кайтадан жалгастырады. С ойтт, 

двигателБдщ оталу кезещ мен магнето контактшершщ 

ашылу кезецш дэл келт^редг Енд! тутандыргышты 

орнына бурап бектп, оньщ жогары кернеуш еткппш 

сымын жалгастырады да, двигательд1 оталдырып 

тексередь 

Магнетонын жумысын реттеген кезде, тутандыргыштьщ 

да жумысын калыпка келтфу керек. Ce6e6i, 

магнето дурыс жумыс й:темегешмен, тутандыргышта 

акау болса, двигатель 6opi6ip дурыс жумыс ютемейдь 

Тутандыргыштардын курылысы карапайым, 6ip- 

6ipineH ток втюзбейтш материалмен капталган орталык 

электрод жоне массамен жалгаскан бушрлж 

электродтан турады. Сонгыньщ ушы майыстырылып, 

орталык электродтын астына келш турады. EKeyiHiH 

аралыгьшда санылау 0,6-0,7 мм болуга Tuic. Сонда 

сол санылау аркылы электр тогы ушкын болып ётедо 

де, жанар май коспасын тутандырады. 

Егер санылау сол молшерден озгеше болса, онда 

бушршк электродты майыстырып, оргалык электродка 

жакындатады немесе алыстатады. 

Кезект! кутгм жумысын журпзген кезде тутандыргыштарды 

куйеден тазартып отыру кажет. Трактордыц 

электр жабдыктарынан баска кондыргыла- 

1%

рыма айтарлыктай реттелу жумыстары журпзйшейдк 

Сондыктанда оларга тусшж бершмейдг 

Бакылау сурацтары мен тапсырмалар: 

1. Тутандыру жуйеа кандай кызмет аткарады 

2. Тутандыру жуйесшщ кандай турлер/' болады 

3. Контакталы —катушкалы тутандыру жуйеанщ 

жумысын тусшд'1р'щ1з! 

4. Индукциялык катушканыц курылысы мен жумысын 

айтып берйф! 

5. Катушканыц 6ipUimi орамынан втет ’т ток 

т/збегш корсет/'щз! 

6. Etcinuii орамдагы жогары кернеу калай пайда болады 

 

7. Оттыктагы электр ушкыны калай туады 

8. Магнетоньщ жумысын mycindipiqh! 

2.13. ДВИГАТЕЛЬД! ICKE К,ОСУ ЖУЙЕС! 

Двигательш кже косу ушш оньщ шщй бийгш айналмалы 

козгалыска келтчрш, цилиндрлер iiuimieri 

процестерд1 журпзу керек, ягни оньщ 6ip цилиндр1нде 

улгаю npoueci басталганша ищщ 6uiiKTi айналдыру 

керек. Ол ушш Ka3ipri автомобиль двигательдерде 

косымша электр двигателш колданады. Сол электр 

двигателш стартер деп атайды жоне оны аккумуляторлык 

батереяда бурын жинап алган электр энергиясыньщ 

комеriмен icKe косады. 

Осындай стартермен двигательш icKe косу жуйесшщ 

жумыс схемасы 2.45-суретте керсетшген. 

Ол жуйе мынандай непзп бел^ктерден турады: 

аккумуляторлык батарея, стартер, алыстан icKe коскыш, 

механикалык юке коскыш (бендекс). Осылардын 

оркайсысы белшп 6ip кызметп icKe асырады. 

Аккумуляторлык батарея, двигатель жумыс icTen 

турган кезде, генератордан электр энергиясын жи- 

197

2.45-сурет. Двигателей 1ске косу жуйссг 

1-ген ерато р ; 2-к1лт; 3-реле тугы ры ; 4-ж ы лж ы м алы к о н так т; 

5-тесем; 6-жылжымайтын контакт; 7-кыскы-жазгы ауыстыргышка; 

8-ж ы лж ы м алы контакт; 9 -к о ск ы ш корабы ; 10-алгаш кы орам; 

12-тосем; 13-рычаг; 14-озык муфта; 15-стартер шестернясы; 16-6LniK; 

17-маховик тэжю; 18-стартер якоры; 19-стартер статоры; 20-клеммалар; 

21-катушка. 

нал алады да, юке коскан кезде оны стартерш айналдырута 

жусайды. Алыстан юке коскыш, стартерд1 аккумуляторга 

йзбектсп косу кызмет1н аткарады жэне 

оны автомобиль журпзуийа алыста отырып, к1лт аркьшы 

юке коса алады. Механикалык юке коскыш 

(бендекс) стартердщ 6 u iir i мен и£йд! бшъктщ артында 

бектлген маховиюч TicTi бершс аркылы жалгастырады. 

Ал стартер, аккумулятордагы электр энергиясынын 

механикалык энергиясын айналдырады. Ещп 

осы жумыстар мынандай ретпен юке асады. Автомобиль 

журшзушю! двигательд! юке косарда кштиен (2) 

юке косатын стартер релесш (5) ток кёзшёй жал га - 

сгырады. Осы кезде ток кезш щ он цолю а (20) —кшт 

(2) — реленщ (5) баскаратын орамы (21) — генератордын 

(1) клеммасы (я) аркылы массага бершш; тобек 

туйыкталады. Сол себепт1 реленщ (5) якоры (4) тар- 

198

тылып контактасымсн (6) жанасады. Осы кезде екжип 

электр Ti36eri пайда болады. Ол ток козжщ он полюем 

(20) —реле (5) контакталары (4,6) —ярмо (3) —алыстан 

коекыштын (9) устап туратын (10) жоне тартатын 

( 11) орамдары —олардын eKiHmi ушындагы масса 

аркылы ток кезжщ Tepic полюсь Тгзбек туйыкталгандыктан 

тартатын ( 11) жоне устап туратын ( 10) 

орамдардагы пайда болган магнит epici олардын 

шпнде орналаскан озекшсж тартады. Сол кезде оньщ 

ушына бек тл ген тарелка (8) ток кез!мен ( 20) 

стартердщ алдымен статорлык орамын (19), сол аркылы 

якорлык орамын (18) ток кезже косады. Сейтж 

стартердщ якоры айналады. 

Алыстан коекыштын (9) езекшеа козгалган кезде, 

оньщ eKiHmi ушында жалгаскан айыр (13) аркылы 

бендекс муфтасы козгалады. Ол cep in n e аркылы 

6ip жакты озык муфтасы (14) мен жетекпп шестерняны 

(15) HTepin, маховик сыртындагы шестернялы 

тожбен (17) TicTecTipefli. Енд1 стартер якорыныц айналысы 

осы TicTi бершю аркылы шндо бипкп айналдырады. 

Жетекип стартер шестернясы (15) итершген 

кезде оз бийпндеп (16) винтп саймен жургендактен 

ол opi айнала козгалады да маховик тежшщ TicrepiMeH 

жалгасуы онайлайды. TinTi TicKe-Tic карама-карсы 

келт, тктеспей калган жагдайда, айырдагы (13) муфта 

cepinneH i кысып, езекше opi карай козгалуьжа кедерп 

жасамайды. Сондыктанда тарелка (8) контакталарга 

ерюн жетж, оларды жалгастырады. Енд1 стартер якоры 

айналады да карсы келген тютер жылжып, 6ip - 

6ipiMCH айкасатын болады. 

Двигатель оталып, icKe косьшганнан кей1н генератордьщ 

клеммасында (Я) Kepi ток пайда болады. 

Соньщ эеершен, кшт (2) ажырамаса да баскарушы 

орам (21) якорды (4) тартуын токтатады. Сол кезде 

алыстан коекыштын устап туратын ( 10) жэне тартатын 

( 11) орамдары ток кезжен ажырап, езекше алгашкы 

калпына сершпенщ кемепмен кайтьж келедь

Сонда стартердin якоры да ток козшен ажырап айналысын 

токтатады. Ал бендекс шестернясы оз 

биипндеп винтп сайдьщ кемепмен Kepi кайтады. Егер 

6ip жагдаймен ол двигатель кже косылганнан кейш 

де ажырамай калса, онда 6ip жакты озык муфтасы 

(14) стартер якорын шестернядан (15) ажырагып, стартер 

якорын оте улкен айналыстан сактап калады. 

Стартер релесшщ (5) тагы 6ip кызметь двигатель 

оталып турган кезде, абайсызда кшт (2) косылып кетсе 

де стартер icKe косылмайды. Ce6e6i бул кезде генератордьщ, 

тогы баскару орамында Kepi журен н ток тудыргандыктан, 

якорь (4) тартылмайды. 

Осы схемада керсетшген двигательд1 icKe косу 

жуйеа барлык двигательдерде колданылады десе де 

болады. Тек аздаган еэтешел1ктёр| гана болуы мумкш. 

Олар icKe косу жуйесшщ жумысына принципиалдык 

озгер(С жасамайды. 

Мунда колданылатын ток кез1 мен баска жабдыктар, 

арнаулы электр жабдыгы тарауында каралады. 

Жогарыда корсетшгендей, двигательд! жумыска 

косу ушш, жумыс прициптершщ 6ip-6ipiHeH озгешсл1п 

бар ею турл1 оталдыру жуйеа колданылады: 

электр двигател!мен (стартермен) жоне пьгген жанатын 

косымша механикалык двигатель аркылы. 

Электр двигателшен куралган оталдыру жуйесшщ 

ерекшелт жогарыда тусидаригсдь 

1штен жанатын механикалык двигательмен жабдыкталган 

оталдыру жуйеа непзп eKi белйстен турады: 

iuiTCH жанатын двигатель жоне берийс редукторы 

(2.46-сурет). 1штен жанатын двигательдщ курылысы 

жогарыда айтылган непзп двигатель курылысына 

уксас. EipaK кейб1р ерекшел!ктер1 де бар. Ce6e6i оталдыру 

жуйесшде ею тактшг, карбюраторлы, 6ip 

цилиндрл1 двигательдер колданылады. Тек Т -130 тракторында 

гана торт тактий, eKi цилиндрл>, карбюраторлы 

П-23М двигател1 колданылады. 

Оталдыру жуйесшде колданылатын ею тактий кар- 

200

2.46-сурет. К,осалк,ы двигатель: 

l-coHAipriui; 2-шыгару тутт; 3-сору тутт; цилиндр; 5-поршснь; 6-су 

койлеп; 7-цилиндр басы; 8-кран; 9-отгык,; 10,30-жскшелер; 12-саусак; 

13-сору каналы; 14-карбюратор; 15-ауа тазартк,ыш; 16-урлепш канал; 

17,19,20-шестернялар; 18-реттепш; 21-картер; 22,27-цапфалар; 23-иш 

саусагы; 24-иш жактауы; 25-подшипник; 26-шатун; 28-маховик; 

29-ойык,; 31-стартер. 

бюраторлы двигательдер (ПД-8, ПД-10, П-350) (2.46- 

сурет) кривошинп-шатунды механизмнен, коректенщру, 

суыту, тутандыру жоне оталдыру жуйелершен 

турады. Мундай двигательдерде газ тарату жоне майлау 

жуйелер1 болмайды, ал олардын кызметш 

кривошитп-шатунды механизм аткарады. Ол ушш 

цилиндр кабыргасында соратын жоне шыгаратын 

геактер жасалган. Сол теспсгерд! жумыс TaicriciHe байланысты 

поршень e3i жабады немесе ашады. Цилиндрге 

бершетш ауа мен жанар май коспасы двигательдщ 

картер! аркылы кривошипп-шатунды механизмнщ 

201

2.47.-сурет. Оталдыргыш двигателжщ редукторы: 

1,17-тутк.а; 2-винт; З-купшек; 8-жетекцп диск; 9-жетектелуии диск; 

10-т'фск дисюй; 11-жетекШ1 барабан; 12,24-TicTi донгелектер; 13,16,21, 

ЗМшпектер; 18-суймен; 19-ось; 20-жук; 22-устагыш; 23,40-итерпиггер; 

25,26,28,39-сершпелер; 27-к.орап; 30-к.ак.пак,; 32-т1рек; 33-шпилька; 

35.36,37-1 ыгындар; 38-тутк,а бскп'кшн; 41-ролик; 42-бос ж урк 

муфтасы 

комепмен айдап карпзедг Сондыктан мундай двигательдерд! 

кургак картер! деп атайды. 

Кривошишч-шатунды м еханизм нщ козгалатын 

белшектерш майлау ушш жанар майдын 15 б0ш пш | 

6ip балйпндей жагар май косады. Жанар май коспасы 

картер аркылы вткен кезде ондагы жагар май тущ р- 

uiiKTepi айналып турган кривошипт«-шатунды механизмнщ 

белшектерше конады да оларды майлайды. 

Оталдыратын косалкы карбюраторлы дви гател ьд in 

жогарьща айтылган жуйелерше косымша тутандыру 

202

жуйеа болады. Бул жуйенщ непзп жумысы цилиндр 

шйндеп кысылып турган жанар май коспасын электр 

ушкыны аркылы тутандыру болып табылады. Ce6c6i 

дизелей двигательдердеп сиякты жумыстык коспа 

оте катты кысымагандыктан, оныц температурасы 

тутандыратындай дорежеге жетпейдь Сондыктан карбюраторлы 

двигательдерде косымша тутандыру жуйеа 

колданылады. Тутандыру жуйеа ушш кобшесе электр 

ушкыны колданылады. 

Оталдыру ушш колданылатын косалкы двигательдщ 

коректенд!ру жуйесшен баска жуйелершщ 

курылысы оте карапайым жасалган. Сондыктан олардыц 

жумысын реттеудщ онша кажен болмайды. 

Оталдыру жуйесше, пнтен жанатын двигательден 

баска бершс редукторы колданылады (2.47-сурет). 

Ондай редуктор мынандай Heri3ri болжтерден куралады: 

бершс шестернясы, коскыш муфта, еркш айналыс 

муфтасы, ажыраткыш кондыргы жоне баскару 

механизмдерь 1штен жанатын оталдыргыш двигателъдщ 

ищщ бшшнен козгалыс шестерня 6 аркылы 

коскыш муфтаныц жетекпй барабанына бершедг Олар 

озара 6epiK бектлген. Жетекпн барабанныц ш ю 

TicTepiMeH жетекпп диск uiiHicin турады, ал олардыц 

аралыгында жетектелуин диск орналаскан. Бул 

дискшердщ барлыгы да болаттан жасалган жоне жагар 

май туратын редуктор корабында орналаскан. 

Жетектелуип дискшердщ iund TicTepi еркш журю 

муфтасыныц сырткы тютер1мен шшюте болады. 

Жетектелуип дискшер кыекыш диск аркылы йрекке 

т1релед1, ал ол тугыр аркылы редуктор какпагына 

бекидь TipeKTiH сыртында Tic жасалып, оган коскыш 

тутка бщЕЙндеп тестер щщюедо. 

Редуктор бшщ 4 коскыш муфтамен еркш журю 

муфтасы аркылы жалгасады. Бипктщ соцына коскыш 

шестерня ажыраткыш механизм аркьшы жалгаскан. 

Ажыраткыш механизмнщ шмекп жуктер! 

мен оны устагыш втулка бар. Крскыш шестерня 

203

8 н е п з п двигатель м ахови п н д еп TicTi тож бен ипж ске 

туседи. 

BepLiic редукторы жумысгы мынандай ретпен аткарады. 

Трактор двигателш оталдыру ушш тутканы 

бурады да ripeKTi айналдырады. Осы кезде тугырдагы 

винтп kccik бойынша TipcK Lirepi жылжиды. 

Сейтш кыскыш дискйи итередк Енд1 жетектелупп 

диск айналып турган жетекпп дисюге кысылып, 

онымен 6ipre айналады, ягни оталдыргыш 

двигательдщ козгалысы редуктор биппне бершсдь 

Арнаулы тутканын кемепмен ажыраткыш механизмам 

итерш, оньщ iJiMeicri жуктерш устагыш втулкамен 

ишпс'предг Осы кезде коскыш шестерня да итерш, 

neri3ri двигатель маховипмен жалгасады. 

Непзп двигатель оталганнан кейш оталдыргыш 

двигателей тез ажыратпаса, онда онын айналыс жылдамдыгы 

шектен тыс кобейед! де, оны (стен шыгарады. 

Осындай болмас ушш еркин ж ур1С муфтасы койылган, 

ягаи сол муфтанын кемепмен айналыс тек 

отылдыргыш двигательден непзп двигательге гана 

бер1иед1 де K epicinuie бершмейдь Hcri3ri двигатель 

оталганнан кеш н ажыраткыш механизмнщ ишекп 

жуктер1 орталыктан сыртка тебетш куштщ осершен 

устагыш втулкадан шыгып кетеда де, c e p in n e н щ 

кемепмен Kepi итер1лед1. Онымен 6ipre коскыш шестерня 

да Kepi кетедг Сейтш оталдыргыш жуйе непзп 

двигательден мулде ажырайды. 

Бакылау сурактары мен тапсырмалар 

1. Двигательд/ iске косу жуйес/' кандай кызмет аткарады 

 

2. /ске косу жуйеанщ жалпы курылысын туа'нд/р/'щз! 

3. Стартер релес'шщ жумысын айтып бер'щ'гз! 

4. А т е тан коскыш кандай кызмет аткарады 

5. Бендекстщ курылысы мен жумысын myciHdipini3! 

6. К,осалкы оталдыргыш двигйтел} бар iске коскыш 

кондыргыга т уаш к берщ1з! 

204

III. АВТОМОБИЛЬ ШАССИ1 

3.1. АВТОМОБИЛЬ ТРАНСМИССИЯСЫ 

3.1.1. Трансмиссияныц кызмеп мен TypJiepi 

Автомобиль транс миссиянын, н е п зп кызмет1 

I двигательдщ nii-uu бЩгондеп айналдыру момеЙтж 

I жетекип доцгелектсргс кебейтш жетюзу болып табы- 

I лады. Ce6e6i шнд! б Ы ктен алынган айналдыру 

моментшщ шамасы жетекип доцгелекп айналдыруга 

жетпейдг Сондыктан HiHAi бийк моментш кебейтуге 

тура келедг, ал оны кобейткенде айналыс жылдамдыгы 

азаяды. Ce6e6i энергиянын сакталу заны бо- 

| йымша куштен утсак, жылдамдыктан утыламыз немесе 

керюнше. 

Осыган косымша, трансмиссия айналдыру момен- 

I Tin тек жетекий донгелекке ж етю зт к,ана бермейд!, 

онын M O H in жумыс кез1нде озгерте алатындай болуы 

керек. Ce6e6i автомобиль орнынан козгалып, инерция 

куштерш жецгеннен кейш оныц журю кедерпа 

азаяды. Сол кезде журю жылдамдыгын арттыра алатын 

мумющйкт! тудыруга тию. Ягни трансмиссияныц 

бериис саны жумыс жагдайына карай oprypjii 

болып o3repyi керек. 

Автомобильдщ жетекип децгелеп 6ipey гана бол- 

| майды, кем дегенде екеу немесе одан да кеп болуы 

мумкш. Трансмиссия сол жетекип децгелектерге айналдыру 

момент1н таратып бeлiп беруге тшс. Осыларга 

косымша, автомобиль орнында турганда оталып 

турган двигательден трасмиссия ажырап, децгелекг 

герге козгалыс бермеуге тию, ягни трансмиссия двигательге 

туракты жалганып турмай, оны ажыратып 

тастайтын мумкщщи болуы кажет. 

Сонымен, автомобиль трансмиссиясы шнд! 6i- 

Л1ктен алынган айналдыру моментш жетекий децге- 

205

лектерге кебейтш, бол т таратып берумен катар, 

жумыс кезшде берьтетш моменттщ мэнш озгертш 

отырады. 0 pi трансмиссияны двигательге баптап косу 

мен ажырату кызметщ аткарады. 

Жалпы козгалатын машиналардыц трансмиссияларын 

уш турге боледь Олар механикалык, электромеханикалык 

жоне гидромеханикалык. Механикалык 

трансмиссияныц барлык тораптары механикалык 

беринстерден, ягни Ticri бершетер, шынжырлы 

6epLiicTcp, белдхкт! беринстер, фрикционды бершетер 

т.с.с. бершетерден куралады. Осылай курылган механикалык 

трансмиссияньщ H e ri3 r i кемшЫпне 

бершеп б1ркелк1 емес, сатылы озгертейш жатады. 

Онын уетше мундай трансмиссияныц молшерлер1 

улкен болып, коп металл шыгындалады. 

Электромеханикалык трансмиссияда жетекпп 

донгелекке двигатель куаты электр етюзпш сымдармен 

жетюзтедг Ол уцпн шгген жанатын двигательден 

кей!н механикалык энергияны элекф энергиясына 

айналдыратын генератор койылады. Одан шыккан 

электр энергиясын отк1зпш сымдар аркылы 

жетекпп децгелектершщ касында орналаскан электр 

двигателше жетюзедг Ешп электр дв.игатёй донгелектерд1 

айналдырады. Щрак,, электр двигателшщ айналдыру 

момент! олще жбткщкелз болгандыктан, 

онын касына механикалык редуктор койылады. Сондыктанда 

мундай трансмиссияны электромеханикалык 

трансмиссия деп атайды. Осы электромеханикилык 

трансмиссия берш сл сатысыз озгерткежмен, 

пайдалы эсер коэффиценп аз болады жоне курылысы 

кымбат TycTi металдардан жасалатындыктан 

оз1н;пк куны да артык болады. Сол сёбефй Kaiipri 

автомобильдерде колданылмайды. 

Гидромеханикалык трансмиссияньщ негпш гидротрансформатор 

курайды. Ол суйык майдын комеriM 

en nittai бипктеп куатты турбина донгелектерше 

жеткщп, айнаддыру моментш аздап кобейтедг Сондыкланда 

онда гидрогрансформатормен коса меха- 

206

никалык, редуктор колданылады. Бул трансмиссия да 

GepuiicTi сатысыз езгертксшмен, п.о.к. аз болады. Сондыктанда 

онша кон колдану танкан жок. 

Сонымен, K,a3ipri автомобильдерде коп колданылатын 

трансмиссияда механикалык трансмиссия жатады. 

Онын непзп артыкшылыгы п.о.к. бершетш куат 

мелшерше тоуелд! емес. Ягни автомобиль кандай 

жагдайда жумыс аткарса да трансмиссияныц п.о.к. 

туракты болып калады. 

Механикалык трансмиссия двигатель мен жетекип 

доцгелектердщ озара орналасуына байланысты эртургп 

болуы мумк1н. Мысалы двигательде жетекпй доцгелектер 

де автомобильдщ алдында орналасса трансмиссия 

6ip Typni, ад двигатель алдында жетекип децгелек 

артында болса, онда трансмиссия баска турл1 болады. 

Осыган косымша, автомобильдщ децгелек схемасына 

карай трансмиссия тагы да ортурл1 болып 

озгеред1. Егер донгелек схемасы 4x2 болса (автомобильде 

барлыгы 4 донгелек, онын eKeyi жетекип), онда 

трансмиссия 6ip турл! болады да, децгелек схемасы 

4x4 болганда баскаша болады. Сонымен трансмиссияныц 

курылысы eKi жагдайга байланысты болады: 

6ipiHuiici — двигатель мен жетекип децгелектердщ 

езара орналасу жагдайы, ал eKiHUjici автомобильдщ 

децгелек схемасы. Солай бола турса да, трансмиссияны 

курайтын непзп тораптарынын жумыс принциптер1 

03repicci3 калады. Ещй теменде сол механикалык 

трансмиссияны курайтын тораптарды карастырамыз. 

Ондай тораптарга wimcy муфтасы, берипс 

корабы, басты берше, дифференциал, тараткыш корап 

жене карданды берипстер жатады. 


1. Трансмиссия кандай кызмет аткарады 

2. Трансмиссиянын, кандай mypaepi болады жэне 

олардын, кандай артыкшылыктары мен кемшийктер/' 

болады 

207

3. Механикалык, трансмиссиянын, жалпы к,урьыысын 

туа'н(Нрщ1'з! 

4. Гидромеханика,тк трансмиссиянын жумыс принципы 

айтып берщЩ 

5. Электромеханикалык трансмиссия калай курьигач 

жэне калай жумыс аткарады 

3.1.2. Механикалык трансмиссиянын 

жалпы курылысы 

Механикалык трансмиссиянын курылысы автомобильдщ 

денгелек схемасына байланысты ортурл1 болуы 

мумкш. Онын уетше двигатель мен жетекип 

доцгелектщ езара орналасу жагдайы да трансмиссия^ 

нын курылысына улкен ocepiH типзедь Дегенмен 

осылардыц шпндсп ен карапайым, кеп колданылатын 

трансмиссиянын схемасы 3.1-суретте керсетшген. 

Бул керсетшген трансмиссия денгелек схемасы 

4x2, двигател1 алдында, ал жетеюш децгелектер1 арткы 

осьте орналаскан автомобильдер уипн. Сол схемага 

жупнеек трансмиссия мынандай непзп тораптардап 

куралган: Lain icy муфтасы (2), бершк корабы 

(3), карданды бершк: (4), басты бериис (6), дифференциал 

(7). Сонда двигательдщ (I) айналдыру 

момент! (Me) жетекип децгелектерге (8) осы тораптар 

аркылы кебейт (Мп, Мл) жстедк Сол моменттщ 

кобею схемасы 3.1-суретте корсетшген. 

1лinicy муфтасы (2) м о м ен т езгертпей бериис 

корабыпа (3) бередг Тек ол трансмиссия тораптарын 

лвигательмен косып, ажырату кызмелн аткарады. 

Бериис корабы (3) автомобильдщ жур1с жагдайы - 

на байланысты айналдыру момен пн ортурл1 мол i перге 

езгертуге арналган. Сондыктанда бериис корабында 

6ipHeuic саты жасалады. BcpLriic сатысыныц номер! 

аргкан сайын, моменттщ Ko6eioi азайып, журк: жылдамдыгы 

а рта береди. Суретте уш сатылы берше кора-

3.1-сурет. Трансмиссияныц жалпы кызмет схемасы: 

I 1-двигатель; 2-uiinicy муфтасы; 3-6epuiic корабы, 4-карданды бшк: 

I 5-артк.ы бслдеме: 6-басты 6epijiic; 7-дифференциал; 8-жартылай ось. 

[быныц моментп озгерту схсмасы керсетшген. Сонда 

I алгашкы (I) 6epijiicTe момент ец коп молшергс озгер- 

I се, соцп>1 (III) бершете аз гана мелшерге, TinTi кейб1р 

I автомобильдерде eui6ip озгермейдь 

Карданды бершетер (4) 6ip-6ipiHeH алшак орналаскан 

трансмиссия тораптарыныц аралыгына айнал- 

I цыру моментш тасымалдауга арналган. Ондай кезде 

2К1 жалганатын тораптыц ocbTepi 6ip-6ipiH e дол 

[келмейтшджтен, олар момента белгш 6ip бурыш 

[жасап бере алады. Шрак,, бул карданды бершютер айналдыру 

моменйшц шамасын озгертпейдь 

1 Басты бершс (6) кобшесе автомобильдщ жетекпп 

‘>елдемеанде (5) орналасады. ал бершс корабымен 

;3) карданды бершс аркылы жалгасады. К,урылысы 

114—234 2 0 9

icri берш стен куралады. Бершетш айналдыру момен- 

TiHiH, батытын тис багытка озгерту уш ш, кобшесе конусты 

TicTi берш етер немесе червякты TicTi берш етер 

колданылады. 

Дифференциал (7) жетекип д ец гел ектерге (8) айналдыру 

моментш opiypni cTiri б о л т бередЬ Сондыктан 

оны децгелек аралык дифференциал деп атайды. 

Ko6iHece opiypjii момент автомобиль бурылган кезде 

керек болады. C e 6 e6 i бурылган кезде iirnti донгелек 

аз жылдамцыкпен, гй сырткы доцгелек кеп жылдамдыкпен 

айналуы керек. 

Осы жогарыда керсетитген Heri3ri тораптармен 

коса, автомобильдердщ турл ерше байланысты баска 

да косымша тораптар болады. Мысалы жетекпп белдеме 

автомобильде 6ipey гана емес, одан кеп болса, 

онда ep6ip осьтщ аралыгына ось аралык дифференциал 

немесе тараткыш корап сиякты тораптар колданылады. 

Кейб1р автомобильде басты берш стен кейш 

соцгы берш с пайдаланылады. Ол кебш есе децгелек 

редукторы деп аталады. Осындай тораптармен арнаулы 

автомобильдщ курылысына TyciHiK беретш эдебиеттерден 

танысуга болады. 


1. Механикалык, трансмиссияньщ жалпы курьыысын 

айтыцыз! 

2. Штсу муфтасы кандай кызмет аткарады 

3. Бершс корабы неге бфнеше сатылы болады 

4. Карданды бершс не ушш колданылады жоне айналдыру 

моментш к вбейте ала ма 

5. Басты бершетщ аткаратын кызметi не 

6. Дифференциал кон дай макса т уш'ш колданылады 

7. Трансмиссиядагы айналдыру моментЫ 'щ квбею 

жолдарын айтып берщз! 

210

3.1.3. 1лш ку муфтасы 

1лЫ су муфтасыныц непзп кызмеп трансмиссиями 

днигательден аз уакытка ажыратып, кайтадан 

оларды косу болып табылады. Сондай аз уакытка ажыратканда, 

автомобильдерд! козгау уипн трансмиссиядагы 

6epLnicri косады немесе журт келе жатканда 

ауыстырады. Осындай жумысгарды аткаратын шжсу 

муфгалары жумыс принциптерiне карай уш турге 

болшедк фрикциондык, гидравликалык жоне электромагнитпк. 

Фрикциондык ишйсу муфтасында бершю уйкелк 

K yuiinin осер1мен icKe асырылады, ягни двигательге 

жетекип диск бекгплед1 де оган трансмиссия бшшнде 

бектлген жетектелуип диск жанасып, уйкелюедь 

Араларында пайда болган уйкелю кушшщ есершен 

жетектелуим диск айналады. 

Гидравликалык uiiHicy муфтасында осы сиякты 

жётекйи жоне жетектелуип болжтер аралыгындагы 

суйыктыц агынымен 6ipin-6ipi жeтeлeйдi. Ол ушш 

uiiHicy муфтасыныц жетекип жоне жетектелуип мушелершде 

калакшалар болады. Жетекип мушелердеп 

калакшалар суйыкка агын тудырып, жетектелуип 

Муйедеи калакшалар сол агын келш урылгандыктан 

айналады. 

Электромагнигпк uiiHicy муфтасында арнаулы 

электр магнитш тудыратын кондыргы койьшады, ал 

жетекип жоне жетектелуип мушелершщ аралыгында 

металл унтагы толтырылады. Егер электр магнитш 

Косса, онда унтактар магниттелш, жетекий жоне 

жетектелуип бол1ктерд1 жалгастырады, ал электр 

магнитш oiuipce, онда металл унтактары бос сусып 

айналады да ею белпсп жалгастырмайды. 

Осы аталган miHicy муфталарыныц шйнде кеп 

колданылатын Typi — ол фрикциондык uiiHicy муфтасы. 

Оныц жумыс icTey схемасы 3.2-суретте керсетшген. 

211

Ол жетекип (2,3) дискйгерден, жетектелупп (4) 

дискщен куралган. ^ оларды ажыратып - косып 

туратын механизмдер де бар. 

Двигатель маховипнщ сырткы 6eTi uiiHicy муфтасынын 

жетекип диск (3) кызметш аткарады жоне 

сол маховикке uiiHicy муфтасынын корабы (1) бею- 

Т1лед1 К,орап (1) пищце eKi ипрщ1 рычаг (7) топсага 

орналаскан. Оньщ 6ip ушында жетекип диск кызметш 

аткаратын кыскыш диск (2) бектлген. Сол дискшт 

б^рнеше сершпелер (6) корапка тарелш итерш турады. 

Eki niwii рычагтын (7) екшип бос ушына TipcK 

подшипнип (8) т1релш турады. Ол подшипника 

журпзушшщ педагпмен (10) тарткыш аркылы (12) 

жалгаскан рычаг (9) козгап турады. 

Маховиктщ туб1нде подшипник орналасып, оган 

шш1су муфтасынын бшгшщ 6ip ушы K ip in турады. 

Сол бипкте шлицалы кеЫк жасалып, оган жетектелупп 

диск (4) кишген. Сол себеппч ол бш к бойымен жылжи 

алады. Журпзутш педалыи (10) баспаса, онда T ip e K 

212

подтип нип (8) сершпесппц кемепмен eKi itiiiai рычагка 

(7) 'прелмей артка тартылып туралы. Бул кезде 

кыекыш диск (2) сертпелердщ (6) куипмен жстектелупй 

дискш (4) маховик (3) бетше кысып турады. 

Ол кезде двигательдщ айналдыру момент] жетелсупп 

диск (4) аркылы iniнicy муфгасынын бш тн е берипп, 

opi карай трансмиссия гораптарына жетюзшедй 

Егер трансмиссияны двигательден ажырату кажет 

болса, онда журпзуин педалей (10) басады. Сол кезде 

TipeK подшипнип (8) eKi шщц рычагты (7) irrepin, 

кыскыш сертпелерш (6) кысып, жетеюш ;incKini (2) 

артка козгайды . Онын маховиктен алыстауы 

жетектелуип диекпп (4) косудан босатылады. Ещц 

оган козгалыс бершмецщ де трансмиссия двигатсльден 

а ж ы ранды. С е й т т LiiHicy муфтасы кыекыш 

I серйшелердщ (6) кемепмен icKe косылып, оларды 

I босатканда ажырайды. 

Фрикционды ыпнеу муфтасы ссжмд( жумыс icTeyi 

I ym in, онын жетепмен кыекыш дискшер еркш туруы 

I керек. Муфта косулы турган кезде, сертпелер (6) 

I диск1н1 толык куиймен кысып туруы ym in, eKi uiimi 

I рычагтын екйшн ушы подшипникке йрелмей бос 

туруы кажет. Сол ym in подшипник (8) пен eKi шшц 

рычаг (7) аралыгындагы санылау а = 0;8 — I мм кал- 

I дырылады. Ондай санылау педальдщ ( 10) 30-40 мм 

I бос журмлне сойкес болады. Егер бас каша болса, онда 

I тарткыштын ( 12) узындыгын езгерту кажет. 

Фрикционды i.Tinicy муфталары жетектелуип 

дискшершщ санына карай 6ip дискип, ею дискип нс- 

I месе коп дискш! болып болшедг LniHicy муфтасын- 

I дагы жетектелуип диск саны сол аркьшы бершетш 

Г моментке байланысты болады. Моменттщ шамасы 

ескен сайын, уйкелю бетшщ ауданын арттыру мак- 

| сатымен 6ipHeuie диск колданылады. 

Осы муфталардыц жетеп де ортурл1 болуы мумкш. 

! Кобшесе механикалык, гидравликалык жоне электромагннтпк 

жетектер колданылады. Олардыц барлыгы 

I 

213

да uiinicy муфтасыньщ жетекип жоне жетектелуип 

бвлжтерш ажырату мен косу кызметтерш аткаруга 


Гидравликалык wiHicy муфтасы фрикциондык 

LniHicy муфтасына Караганда б1рнеше артыкшылыктары 

болды. Олардыц ец neii3ruiepi двигатель мен 

трансмиссияны косуы негурлым жумсак болды. Ce6e6i 

жетекип мен жетектелуип мущедёрЩ^ аралыгындагы 

айналу жылдамдыгыныц айырмашылыгы суйык аркылы 

журедг Осьнан косымша осы ею мушелершщ. 

аралыгында кургак уйкелй: болмагандыктан олар тез 

тозбайды. Осы артыкшылыктарын пайдалану yinin 

кейшп кезде pi шыгарылатын автомобильдерде гидравликалык 

iniHicy муфталары колданылады. 

Гидравликалык uiinicy муфтасыньщ жумыс схемасы 

З.За-суретте корсетшген. 

Ол мынандай бол1ктерден /гурады. Двигатель 

маховигшс (2) гидронасос (3) беютшген. Ол екеушщ 

аралыгында насоска карама-карсы турбина ( 1) орналаскан. 

Олардын аралыктары туткырлыгы аз маймен 

толтырылады. Турбинаныц 6uiiri трансмиссиямен 

жалгасады. Насос пен турбинаныц радикалдык 

багытга орналаскан калактары (4) болады жоне олар 

б1р-б1рлерп1е бар мумкщшпнше жакын орналасады. 

Гидравликалык u iiH icy муфтасыньщ жумысы мынандай 

болады. Двигатель айналып жумыс ic re ri 

турганда, онымен 6 ip re муфтаньщ насосы (3) да айналады. 

Оныц айналысы кез1нде калакшалар (4) майды 

6 ip re ипсйред’! де оны да айналдырады. Ортадан 

тепюш куштщ ocepiH eH калакшадагы май муфтанын 

сыртына карай лактырылады. Ендо калакшалар ол 

майды турбинаныц ( 1) калакшаларына багыттайды 

Ол жерде майлар калакшаларга урылып, ез энергиясын 

бередо де турбинаны айналуга можбур ете;й. Гурбинаныц 

калакшаларынан шыккан май кайтадан 

насос калак!иасымен opi карай козгалыска келе;п де 

жогарыдагы процесс кайталана береди 

214

3.3-сурет. Гидравликалык, (а) ж оне электромагнигпк (б) 

LniHicy муфтасынын жумы с схемалары. 

Сонымен, двигательден трансмиссияга козгалыс 

суйык. аркылы GepLnin, муфтанын жумысы едоу1р 

жаксарады. Б1рак, гидравликалык муфта трансмиссия 

бийгш толык токтата ал майды, ал оны толык токтату 

ушш насос пен турбина аралыгындагы майды 

сыртка шыгару керек. Сондыктанда гидравликалык 

uiiH icy муфтасы шыгару клапанымен (12), ыдыспен 

( 11), сактандыргыш клапаны (9) бар насоспен ( 10), 

радиатормен (8), толтыру клапанымен (7) жабдыкта- 

I лады. 

Трансмиссия толык токтату ушш шыгару клапанын 

( 12) ашып, муфтадагы майды ыдыска ( 11) куйып 

алады. Ещй насос ездЫнен бос айнала беред1 де тур- 

I бина толык токтайды. Ал муфтаны жумыска косу 

уш ш ыдыстагы ( 11) майды насоспен ( 10) айдап кайтадан 

насос пен турбина аралыгын маймен толтыра- 

215

ды. Эрине, муфтадагы майды Tycipin, кайтадан толтыру 

ете узак жумыс. Сондыктан ондай жумысты 

ерекше кажет бол ганда гана пайдаланады. Осыган коса 

фрикциондык муфта катар колданылады. Сонын 

кемегамй трансмиссияны толык токтата алады. 

Тарнсмиссия бериис косулы турган кезде автомобиль 

токтаса, онда двигатель сен т кал ад ы. Ce6e6i 

бул кезде двигательдщ айналыс жылдамдыгы аз болгандыктан 

насос денгелепндеп кедерп онша коп 

болмайды. Ал автомобильш журпзу увдш двигательдщ 

айналыс жылдамдыгын кебейтедь Сол кезде насосгьщ 

куагы артады да гурбинаны айналдырып, автомобиль 

журе бастайды. 

K,a3ipri колданылатын гидравликалык муфталарда 

бул кемшинктер жойылган десе де болады. 

Егер автомобиль ещске карай жургенде двигательмен 

тежеу керек болса, онда турбина насоска караганда 

тез айналады да керкпнше майды насос калакшаларына 

айдап, машинаны тежейд! 

Эле ктромагн итак uiiHicy муфтасы да осы гидравликалык 

муфта сиякты уйкелкхлз жумыс ктейдь Сондыктанда 

онын б1рнеше артыкшылыктары бар. Онын 

жумыс схемасы 3.3 б-суретте керсетшген. 

Ол мынандай уш бел^ктен турады. Муфтанын 

сыртында козгалмайтын электромагнит (14) орналаскан. 

Ал оньщ iiuiim e uiiHicy муфтасынын жетекшх 

(13) жоне жетектелупп (16) белю орналаскан. Олардын 

аралыгывдагы А-санылауына металл унтагы толтырылган. 

Осы электормагнитак uiiHicy муфтасынын 

жумысы мынандай болады. Электромагнит (14) электр 

кезше косылмай турса, онда магнит o p ici туындамайды. 

Сол кезде муфтанын жетекип (13) белйч металл 

унтагыньщ сыргыгыштык касиетщщ аркасында 

еркш айнала беред1 де жетектелупп (16) 6aniri токтап 

турады. Муфтаны icKe косу уийн электромагниттщ 

орамдарын (15) электр кезщё косады. Сонда 

суретте стрелкалармен керсетшгендей магнит opici 

216

пайда болады. Пайда болган магнит opicineH муфтанын 

жетекип (13), жетектелуип (16) болжтер1мен коса 

металл унтагы да магниттеледг Ешй жетекип мен 

жетектелуип белжтерге металл унтагы жабысып, 

магнитик тартылу куппн тудырады. Сейтш жетектелуий 

бипк айнала бастайды. 


1. biinicy муфтасыньщ кызметтерш айтып берщгз! 

2. Шшсу муфтасыньщ кандай турлер/'н б шее is 

3. Фрикциондык; uiinicy муфтасы капай жумыс аткарады 

 

4. Гидравликалык, uiinicy муфтасыныц курылысы мен 

жумысын mycindipini3! 

5. Электромагнитт '1к hinicy муфтасыныц жумыс 

принципi кандай кубылыска неггзделген 

6. 1л in icy муфтасыныц турлер/не талдау жасап 

берщгз! 

3.1.4. Бершс корабы 

Автомобильдердщ берипс корабы двигательдщ 

айналдыру моментш жетекий донгелектерге кебейтш 

беруге арналган. Оньщ уетше, автомобильдщ жур!с 

жагдайына байланысты сол моменттщ ортурл! мондерге 

езгерту кажет болады. Автомобильдщ журуге 

I кедерп кобейген кезде, жур1с жылдамдыгын азайтып, 

соньщ есесшен тарту кушш арттырады, ал KepiciHiue 

болганда жур1с жылдамдыгын арттырады. Осыган 

косымша, автомобиль артка журуг ушш, жетекип 

донгелектщ айналу багытын да осы 6epuiic корабы 

1 icKe асырады. 

Осындай жумыстарды icKe асыру уипн, бершю 

корабынын жумыс принцига ортурлi болуы мумкш. 

Солардын иншдеп автомобильдерде кеп колданылатыи 

Typi — ол механикалык берипс корабы. Ондай 

217

механикалык, бершс корабы механикалык тораптардан 

куралады. Сондай тораптар бершс санын езгерту 

аркылы айналдыру моментш езгертедк Bepuiic саны 

дегешм1з жетектелуип белшектердщ айналыс xuuiiriнщ 

жетектелуип бипктщ айналыс жиишше катынасы 

болады. Ягни бершс корабыньщ бершс саны онын 

жетекип (6ipiHuii) бйпгщщ жетектелуип (eKiHuii) 

бш гш щ айналыс жишктерщщ катынасы болады. 

Механикалык бершс кораптары осындай 6epLnic 

сандарын eici турл1 озгерту мумкш. BipiHiuici —сатылы 

монге, ал eKiHiuici бершс санынын кез-келген 

мэн1не озгерте алады. Сондыктанда автомобильдщ 

грансмиссиясы сатылы немесе сатысыз болып ек! 

гурге белшедк Эксплуатациялык тихмдшЫ жагынан 

сатысыз трансмиссия оте тшмгц, 6ipaK ол ушш колданылатын 

ортурл1 механикалык бершстердщ курылыстары 

мен жумыстары oni ж еткш каз дорежеде болгандыктан, 

бупнп танда автомобильдер бершс корабы 

тек сатылы етшп жасалады. Ол ymiH кебшесе TicTi 

бершстерд] колданады. 

T icri бершстермен жасалган бершс корабы, бершс 

санын озгерту ym iH езара тютесетш косак TicTi 

децгелектердщ ортурл1 Tic санына байланысты ripK ec- 

TepiH icKe косады (3.4-сурет). Мысалы Tic саны аз 

децгелектен Tic саны коп децгелек аркылы козгалыс 

бершсе, онда айналдыру момент кебейш, жылдамдык 

азаяды (3.4.б-суретте, 1-7 шестернялар тютескен), 

ал керкйнше берйпсе (3.4.в-суретте, 2-6 шестернялар 

тютескен), онда айналдыру моменп азайып, жылдамдык 

артады. Автомобильдер корабында осы принцип 

пайдаланылады, ягни теменп бершстерде аз TicTi 

децгелектерден кеп TicTi децгелекке бередц ал жогаргы 

бершсте KepiciHiue болады. Сонымен, бершс санын 

канша рет езгерту керек болса, бершс корабына 

сонша косак TicTi децгелектер койылады. Автомобильд1 

журпзуш! журю жагдайына байланысты сол 

KepeKTi косак Ticri бершстерд1 6ip-6ipiM eH ricT ecripin 

2 18

icice косады, ал баска берийстер бул кезде ажырап 

турады. 

Осыгаи байланысты берипс корабы, ал га карай 

ж у peTi и бсрийскс карай уш сатылы, терт немесе бес 

сатылы бериис кораптары болып белшедь 

Бершс корабында» ы eKi ricTi тютеспрудщ ек! турл! 

тосЫ болады. Bipiniiiici — 6ip жылжымалы TicTi 

децгелекп жылжымайтын екншн доцгелекке алып 

келт TicTcciipefli. Мундай берипс корабын бершетш 

куат агынын узш беретш корап деп атайды. Ал 

eKiHuiici —ею TicTi денгелек туракты TicTCcin турады. 

Олардын 6ipeyiHin бшпмен жалгасуы май ыдысында 

жумыс ютейтш фрикциондык муфтанын комепмен 

icKe асады. Сонда 6epLnicTi косу уипн raicTi фрикциондык 

муфтаны жалгастырса болтаны. Мундай 

бершс корабын бершетш куат агынын узбей беретш 

корап деп атайды. Ецщ солардьщ жумысы мен курылысын 

карастырамыз. 

Бершетш куат агынын узш беретш механикалык 

бериис корабынын жумыс схемасы 3.4-суретте, ал 

кинематикалык схемасы 3.5-суретте керсетшген. 

Оньщ курьшысы мына темендепдей. Бершс корабы, 

трансмиссияда болекторап болып жасалады. Сондыктанда 

оныц барлык белшектер! арнаулы корапка 

(1) жиналады. Bepmic корабыныц Heri3iH 6ipiHini (2) 

жоне екшпп (3) бипк курастырады. Bipimni бшк LrriHicy 

муфтасынын (18) бшпмен жалгасады, кейде Tirrri 6ipre 

жасайды. Оныц он бойына козгалмайтын TicTi доцгелектер 

бектледк Ал екшпп бшкте (3) жылжымалы 

шестернялар подшипникке орналатьшады да онын 

шыга 6epici opi карай трансмиссиянын баска тораптарымен 

жалгасады. Схемада екшпп бшктщ шыга 

6epic ушы ось аралык дифференциалга жалгаскан. 

Ондай курылыс автомобильдщ eKi осшдеп децгелектер 

жeтeкшi кызмет аткаратын жагдайда колданылады. 

Ол туралы теменде каралады. 

219

б 

г 

3.4-сурет. К,уатягынын узщ беретш берицс корабыньщ 


а-бейтарап калпы; 6-6ipiHuii берШс; н-сюнмп 6epuiic; г-арткы 6epiaic; 

1,2 ,3 -6 ip iH in i 6L'iiKTiH ш естернялары ; 4-аралык. шестерня; 

5,6,7-eKiHiiii бийктщ шесгериялары; 8-cKiHiui OL'iik; 9-6ipiHiiii 6uii'k. 

О сы ларга косы м ш а берйЩ корабы нда артка 

журпзетш берийстщ дс аралык 6iniri (19) болады. 

Осылай курылган бериис корабынык жумысы 

мынандай болады. Автомобиль ж урпзуияа' Lninicy 

муфтасын ажыратып, берипс корабыньщ 6ipiHini бш п н 

(2) токтатады. Сонда онын бойындагы TicTi доцгелсктер 

дс гоктайды. Олай болса, онымен TicTccin 

турган жылжымалы Ticri донгелектер дс токтайды. 

Енд! журпзуин кажетта беринсп косу ушш жылжымалы 

Ticri доцгелмсп, онын касында жасалган шли- 

ЦШ1Ы муфта (4) аркылы еганиш бинкпен (3) жалгастырады. 

Ажырату муфтасын юке коскан кезде козгалыс 

6ipiiiLLii бинктен козгалмайтын, козгалатын Ticri 

6epinicTep аркылы шлицалы муфтанын (4) комепмен 

екштш б 1л иске (3) бсршедг Шлицалы Муфталарды (4) 

220

3.5-сурет. Куат агынын узт беретш бершс корабыньщ 

кине мати кал ык. схемасы: 

1-корап; 2-6ipiHiui бш к; 3-eKiHuii бшнс; 4,6,8-синхронизаторлар; 

5-аша; 7-тутка; 9,22,24,27,28,3 l-6ipiHUii 6LniKTiH шсстернялары; 

11,12,13,14,15,16,19,20-арткы берйпстщ жоне аралык дифференциалдыц 

шсстернялары мен Giniicrepi; 21,23,25,26,29,30-etciHiiii бш ктщ 

шсстернялары. 

жылжытатын бершс корабыньщ туткасы (7) болады. 

Сол аркылы кез келген шлицалы муфтаны (4) жылжыту 

аркылы кажетп бершске косады. 

Мысалы автом обиль^ орнынан козгау уинн 

6ipiHuii сатыдагы бершнпч косу керек болады. Ол ушш 

журпзуин тутка (7) аркылы I-бершютщ шлицалы 

муфтасын жылжытып, сол бершстщ TicTi денгелек- 

TepiH (23) eiciHuii бшкке жалгас гырады. Бул кезде баска 

TicTi донгелектер бос айналыс жасап турады. Автомобиль 

орнынан козгалганнан кейш , келе-ci 

6epuiicTi (II) косады (24,25 TicTi донгелектер). Сойтш 

opi карай рет-репмен коса беред1 де автомобиль^ 

удетт, THicTi жылдамдыкка жетедь 

221

Жогарыда 6epuiicTi косу ушш, uiiHicy муфтасын 

ажыратып, 6ipiHmi 6uiiKTi токтату керек деп караганбыз. 

Ол орине автомобилый алгаш орнынан козгаган 

кезде гана болады. Ал калган берийстерд1 

автомобиль xypin келе жатканда ауыстырады. Ол кезде 

бтпстерщ токтату мумкш болмайды. BipaK, 6ipiHiui 

6uiiK еюнпп бипкке Караганда жылдамырак айналатын 

болгандыктан, муфтаны ажыраткан кезде онын 

айналысы шамамен жуыктап eiciHmi бшйсгщ айналыс 

жылдамдыгына тенесед1 де, шлицалы муфтаны 

оз TicTi донгелепмен жалгастыру онша кнынга туспейдё. 

Дегенмен, осындай бериис алмастыруды женишету 

упнн, коптеген автомобильдерде синхронизаторлар 

колданылады. Олардьщ Heri3ri мждет1 т^стесетж екх 

TicTi денгелектщ айналыс жылдамдыктарын TenecTipy 

болып табылады. Ол упнн оньщ туст! металдан 

(уйкелю аз болуы ушш) жасалган iuii конус бетп синхронизаторлары 

болады. Ондай куралгы eKi TicTi 

донгелекп TicTecTipMec бурын, конус безмен оларга 

жанасып, уйкелхс кушгшн! ocepiHeH екеуш бгрдей 

жылдамдыкпен айналдырады. Содан кейш гана оларды 

6ip-6ipiMeH жалгастырады. Ke6iHece олар жени! 

машиналарда коп колданылады. 

Жогарыда (3.5-сурет) туащнритген бериис корабы 

K©6iHece ауыр жук машиналарында колданылады, ал 

жецш машиналарда оньщ аздап озгерген Typi пайдаланылады. 

Солардьщ 6ipi 3.6-суретте керсетшген. 

Ондай бериис корабыньщ 6ipiHini 6Lniri (1) uiiHicy 

муфтасынын бш пм ен 6ipre жасалады, ал оньщ 

ушындагы TicTi денгелек (2) аралык бшкте (15) орналаскан 

жылжымайтын TicTi двнгелектер жиынтыгымен 

(14) yHeMi TicTecin турады. Сондыктанда аралык 

бипк (15) оз Ticri донгелектер4мен (14,13,12,9) 

уне\п айналыста болады. Ал екшпп бипкке (8) козгалатын 

TicTi денгелектер (6) мен синхронизаторлар (3) 

б е к тл е д ь Сондай курылган 6epLnic корабында 

222

3.6-сурет. Жедш машиналардьщ 6cpLiic 

корабыньщ схемасы 

l-6ipiHiui 6lniK; 2.5,6-eKiHiui б ш к шестернялары; 3-синхронизатор: 

4,7-ашалар; 8-eKiHiui бЫк; 9,10,11-артк.ы берипстщ шестернялары 

мен 6iniicrepi; 12,13,14-аралык, бш кпц шестернялары; 15-аралык б1л1к; 

16-корап. 

1-беринс жылжымалы T icri денгелектщ (6) K O M e r iM e H , 

ал калгандары (И, Ш-бериистер) синхронизатордьщ 

(3) кемепмен icK e косылады. Сонгы ( I I I - 6 e p b i i c ) 

бершсте 6ipiHLiii бйпк ( 1) пен еюнип бш к (8) синхронизатор 

аркылы тйселей жалгасады да тура бершс 

жасайды. Бул кезде 6 e p b i i c корабы айналдыру 

моментш e u i6 ip 6 3 re p ic c i3 еюний бшйске беред^ ягни 

бершдс корабыньщ берийс саны 1-ге тец болады. 

Осы айтылган бершс кораптары, 6epuiicri алмастырады, 

трансмиссия тасымалдайтын куат агынын 

Y3in барып алмастырады. Ал сол куат агынын узбей 

косатын берийс кораптарында o p 6 ip берйпске сойкес 

TicTi денгелектер косагыньщ касына, майлы ьщыста 

жумыс гстейтш кеп диский фрикциондык шшсу муфтасы 

койылган. Сол муфтанын кемепмен T ic ri денге- 

223

шек екшил Оиикпен жалгасады, ягми ондай ш ш су 

муфтасыныц жетекип б о л т TicTi денгелеккс бек н ш п , 

жетектелетш бЬяШ екшш] бш жке б ск п ш е н . Е н д 1 

оларды жадгас'сыру ушш фрикциондык щдасу муфтасын 

косса болтаны. 

Осы максат ушш колданылатын uiinicy муфта - 

сындагы жетекип жоне жетектеупп дисклерд]', алдында 

каралган басты муфта сиякты cepinne коспайды, ал 

оларды озара суйык май кысымынын комепмен 6ip- 

6ipine кысады. Сондыктанда оларды гидрокысы.мды 

муфталар деп атайды. 

Осындай гидрокысымды муфталарды пайдалану 

уцпн берипс корабы арнаулы гидрожуйемен жабдыкталады. 

Сондыктанда ондай кораптардагы 6epuiicTi 

алмасгыру процесш автоматтандыру ынгайлы болады. 

Ол туралы толыгырак трактор трансмиссиясынла 

а т ы л а д ы . 

Автомобильдердщ берипс кораптарында жогарыда 

айтылган непзп жумыстарды аткаратын механизмдерден 

баска, косалкы механизмдер де кажет болады. 

Олар кебшесе берийси алмастыру кезшде колданылады. 

Сондай косалкы механизмдердщ кемепмен 

бериис корабындагы мынандай непзп ею жумысты 

аткарады. B ip iH iin c i - косылып журш келе жаткан 

берЫ с озднт-нен ажырап кетпеуге тшс. Ол yuiin 

берипсп косканнан кейш устап туратын фиксаторлык 

механизм койьшады. E K iH tn ic i —алгашкы жумыс 

idcri келген 6e p uiicTi ажыратпайынша, баска 6 e p u iic ri 

косуга болмайды. Егер олай болса, онда бериис корабыныц 

eKiHmi бщщ eKi тYpлi жыдцамдыкпен айналуы 

кажет болады, ал олай болуы мулде MyMKiH емес. 

Сондыктанда ол кезде корап белшектер! сынуына 

байланысты icTeH шыгуы мумкш. Ендеше бериис 

корабын 6 ip мезплде eKi берипсп костырмайтын, 

беютюш механизм койьшады. Ондай механизм, алгашкы 

берипс ажырамайынша, баска 6 e p u iic ri костырмайды. 

224

Бацылау суриктары мен тапсырмалар: 

1. БерЫс корабы кандай кызмет аткарады 

2. Бериис корабыныц кандай mypnepi болады 

3. Механикалык бершс корабы жумыс принциптер 'ше 

Карай кандай турлерге m m iedi 

4. Жылжымалы micmi двцгелектер/ бар бериис корабыныц 

жумысын тусшд'цпщз! 

5. Жецш машиналардагы бериис корабыныц нендей 

epeicuieniicmepi болады 

6. Синхронизаторлар нендей кызмет аткарады 

7. Бершетш куат агынын узбей бершс алмастыратын 

бершс корабы калай жумыс icmeUdi 

3.1.5. Карданды берЫстер 

I 

Карданды бершстердщ непзп кызметч ocbTepi 6ip 

тузудщ бойында жатпайтын eKi тораптьщ аралыгында 

айналдыру моментш жетюзу болып табылады. Автомобильде 

ондай жагдайлар оте коп болады. Мысалы 

бершс корабынан басты бершске немесе басты 

бершстен жетекша децгелекке айналдыру моментш 

жетк1зу ушш карданды берш стер колданылады. 

Ce6e6i олардын бшктершш ocbTepi ортурл1 денгейде 

орналаскан. Айталык бершс корабы автомобильдщ 

кузовына немесе рамасына бектледЦ ал басты бершс 

жетектеупп денгелек белдемеанде орналасады. Кузов 

нсмесе рама жетекип белдемеден жол бепмен салыстырганда 

едоу1р жогары турады. Оньщ устше журю 

кезшде ол кашыктык, денгелек аспасыньщ есебшен 

унем! езгерш отырады. Сол сиякты жетекш1 денгелек 

пен кузовтьщ аралары жол бедерше карай унем1 

езгерш турады. Ендеше осындай тораптарды 6ip- 

6ipiMeH тура бщ к аркылы жалгастыру мумкш емес. 

Сонымен, карданды берш с 6ip-6ipiM eH ocbTepi 

бурыш жасап, ep6ip жазыктыкта орналаскан тораптардьщ 

аралыгына айналдыру моментш жетк1зед1.

Осындай кызмет аткаратын бёршстёр уш турл! болады: 

сергймш бершс, бурыштык жылдамдыгы айн 

ал малы карданды берийс жэне бурыштык жылдамдыгы 

туракты карданды берийс. 

Сергймд1 бершстердщ непзп элемент! сергймд1 

болшек болып табылады. Айналыс момент бершетш 

cid бипктщ аралыгындагы ось алшактыктары осы 

cepniMfli белшектщ майысу есебщрн icKe асады. 

Сершмлд болшектер уийн кебшесе резиналы элементтер 

колданылады. BipaK мундай бершютер, ею ось. 

аралыгындагы бурыш онша коп емес болса гана пайдаланьша 

алады. Ce6e6i сергамд1 элементтердщ майласулары 

ете кеп болса, олар тез ютен шыгады. 

Мундай бершота Ke6iHece женш машиналарда колданылады. 

Коптеген автомобильдерде бурыштык жылдамдыгы 

айналмалы карданды бершс колданылады. 

Онын жумыс схемасы 3.7-суретте керсетшген. 

Ондай бершстщ 6ip буыны мынандай болшектерден 

турады (3.7б-сурет). Жетекий (Г) жэне жетектелуш! 

(2) бшктердщ уштарында аша (3,5) беютшген. 

Олар терт жакты уштары (А,Б,В,Г) бар крестовинага 

(4) топсалы болып жалгасады. Сол топсалар аркылы 

жетекпп (1) жоне жетектелуип (2) бшктердщ 

ocbrepi - бурышына бурьша алады. Сойтш мундай 

бершс айналдыру моментш бурыш жасап бере алады. 

BipaK жетекий бипктщ айналыс жылдамдыгы 

туракты болганына карамастан, жетектелуип бш к 

жылдамдыгы 6ipece кебешп, 6ipece азайып турады. 

Жегектелуий бш1кпй; айналыс жылдамдыгын турактандыру 

уийн осындай карданды бершютщ eKi 

буынын пайдаланады (3.7а-сурет). Карданды бершютщ 

сонында айналыс жылдамдыгы туракты болудын 6ip 

шарты 6ipiHuri жоне еюнип буындардагы АВ немесе 

БГ топсалары ездершё сойкес топсалармен 6ip жазыктыкта 

жатуга тию. Сонда гана керсетшген максатка 

жегуге болады. 

226

Карданды б ер ш с 

тердщ айналыс момент 

берегш бурышы (у) 

унем1 езгерш отырады. 

Оган жол бедер1 

себешш болады. Ал сол 

бурыштык озгеру! карданды 

бипктщ жалпы 

узындыгына да ocepiH 

типзедь Сондыктанда 

арнаулы жалгастыратын 

буын карастырылады. 

Суретте (3.7а-сурет) 

ол 2 жоне 7 бшктерш 

ен керсетш ген. 

Сол е й бш к 6ip-6ipine 

, шлицалы TicTep аркылы 

жалгасады. Сонда 

бш к узарганда 7-бш к 

сыртка карай шыгып, 

узаруга мумющцк бе- 

3.7-сурст. Эртурл1 

редЦ немесе KepiciHiue. карданды берййстерд'щ 

Бурыштык жылдамдыгы 

айнымалы а-еы буынды; 1,4,6-топашы буындар; 

жумыс схемапары: 

карданды бершстсрд1 2,5-6ijiiicrep; З-тчрек; 7-ш лицалы 

к еб ш есе айналыс (TicTi) ж ал гас ; 6 -6 ip б у ы н д ы ; 

1,2-6lniicrep; 3,5-ашалар; 4-крсстовимомент! 

алые кашыкна; 

в-тен жылдамдыкты; 1,2-бийктер; 

тыкта беруге колдана- 3,4-ашапар. 

ды. Мысалы жук машиналарында 

двигатель мен бершс корабы машинаныц 

алдыцгы жагында, ал жетекип децгелектер 

арткы жагында орналасады жоне олардын базалык 

узындыктары едоу1р улкен болады. MiHe осындай 

жагдайларда бурыштык жылдамдыгы айнымалы карданды 

бершеп пайдалану тшмд1рек болады. Ал бершс 

корабы мен жетекий децгелектер жакын орналасса 

(мысалы алдьщгы децгелектер! жетекий болатын ма- 

227

шиналарда), онда бурыштык жылдамдыгы туракты 

карданды бериислч колданады. 

Бурыштык, жылдамдыгы туракты карданды 

бершстщ жумыс схемасы 3.7.в-суретшде керсетшген. 

Мундагы жетекпп (1) жоне жетектелупп (2) бшктер 

ашалар (3,4) аркьшы Б-нуктеандеп жалгаскан сол 

Б-нуктесшде арнаулы сай жасалып, сол сайга шар 

терцда топса беютшедг Б -HyKTeciHiH осьтерден аракашыктыгы 

(а,в) бхрдей. Ал ошктер айналган кезде 

сол кашыктыктар унем1 тендей болып калады. C e6e6i 

Б-нуктесшдеп шар ез сайымен домалап, тшсп орнына 

келедь Сонда Б-нуктеа осьтерден - бурышына 

байланысты алыстап-жакындаганына карамастан а 

мен в кашыктыгы езара тен болады. Ал олардын тец 

болуы, жетекип ( I) жетектелупп (2) бшктердщ бурыштык 

жылдамдыктары б1рдей болуын камтамасыз етедь 

Кррыта айтканда, Б-топсасы унем! ею бипктщ аралыгындагы 

бурышты тец CKire (ф, 0 бурыштары) 

болетш бпссектрисаныц бойында орналасады. 


1. Карданды бершстер кандай кызмет аткарады 

2. Карданды бершстердщ кандай mypAepi болады 

3. CepniMdi бершстщ жумысын тусшд1рщ13/ 

4. Бурыштык жылдамдыеы айнымалы карданды 

бершстщ курылысы мен жумысы калай аткарылады 

5. Бурыштык жылдамдыеы айнымалы карданды 

бершстщ жылдамдыгын турактандыру ушш кандай 

шара колданылады 

6. Бурыштык жылдамдыеы туракты карданды 6epiлктщ 

курылысы калай 

7. Бурыштык жылдамдыеы туракты карданды 

бершстщ жумысын mycmdipin бер'щЫ 

8. Карданды бершстерд\ тацдап алудыц жолдарын 

айтыцыз!

3.1.6. Басты бериис 

Басты берийстер трансмиссияньщ сн сонгы торабы 

болып табылады. Сондыктанда олардын ен непзп 

к,ызмет1 айналдыру моментш ен сонгы рет кажетп 

молшерге дейш кебейту болып табылады. Осыган 

косымша, басты бершстен кейш, айналдыру моментш 

беру бапяты озгеред1, ягни жетекип донгелек ocbTepi 

автомобильдщ узындык ocii-ie перпендикуляр болгандыктан, 

енд5 момента беру багыты да 90°-ка бурылады. 

Осы кызметп де басты бериис кже асырады. 

Осындай жумыстарды аткаратын басты бершстер 

ею турге болшедк жекеленген немесе косарланган. 

Жекеленген басты бершете TicTi донгелектердщ 6ip 

гана косагы колданылады. Олардын турлер1 3.8-суретте 

корсетшген. 

Оньщ 6ipi конусты TicTi доцгелекп басты берипс 

(3.8а-сурет). Бул бершю TicTepi тура тузу багытымен 

жасалган жетекип (Kiuii) жоне жетектеупп (улкен) 

денгелектерден куралады. Араларындагы 6epinic саны 

шамамен жецш машиналарда 3,5-5,5, ал жук машиналарында 

6,5-9,0-ге дейш болады. Мундай басты 

бериистщ артыкшылыгыиа майлайтын майга онша 

талап коймайтындыгын жаткызуга болады. Ал 

кемшийпне, олардын жумыс кезшде шулайтынымен 

коса, аралыгындагы тютесу санылауын унем1 кадагалап 

отыру кажет болатындыктарын жаткызуга болады. 

Ею конусты TicTi донгелектердщ жумыс icT ey 

кезшде бшйсгершщ ось бойында улкен куш пайда 

болады. Ондай куштерд1 устап туру ушш T ipeK 

подшипниктершщ курдел! турлер1 колданылады. 

Осыган косымша, олардын TicTepi тозган сайын, 6 ip - 

6 ipiH e жакындатып тгстесу санылауын реттеу кажет. 

Ол ушш де курдел1 озара жакындатып, жылжытатын 

кондьфгылар колданылады. 

Конусты TicTi донгелек басты бериистщ кемпшшс- 

229

3.8-сурег. Басты берийс ущ н колданылатын 

эртургй механизмдер схемалары: 

а-конусты; б-гипоидтг; в-червякты. 

терш жою уинн, г'ипоидт1 т!ешд донгелекп басты 

6eplnicTi (3.8 б-сурет) колданылады. Мундай басты 

бершстщ ерекшелтне, онын конусты донгелектсршдеп 

тютер тура сызык багытымен емес, спираль 

тур1нде жасалады. Сол кезде 6ip мезгшде 6ip гана Tic 

тктеспейд1, ал б[рнсше Tic 6ip мезгище тктеседк Сонын 

салдарынан жумыс кезвде шу шыгармайды. Осыган 

косымша, мундай гипоидп басты 6epLnieri колданганда, 

ею Ticri донгелектщ ocbTepi е-шамасына алшактайды. 

Олай болса машина кузовын осы шамада 

темен1рек орналастырута мумюндйс туады. 

Гипоидп TicTi дощелекп басты бершстщ негшр 

кемщшщ:, арнаулы майдьщ тур1мен гана майланады. 

Ce6e6i жумыс кезшде олардын ricTepi оте к у рдел i 

YЙкeлic жасайды. Спиральды TicTep 6ip-6ipineH ажы- 

230

раганда opi спираль бойымен opi OFaH TiK багы’гга козгалады. 

Kefi6ip автомобильдерде, басты берипс ушш оте 

улкен oepmic саны кажет болган жагдайда, червяки 

TicTi донгелекп (3.8 в-сурет) басты бериис колданылады. 

Мундай басты бериистщ артыкшылыгына, 

колем! баска басты бершспен бiрдей жагдайда, 6eplnic 

саны 6ipneme есе коп болатындыгын жаткызуга болады. 

Ал оньщ непзп кемш ш п пайдалы осер коэфф 

ицетч баскаларга Караганда томен. Сондыктанда 

червяки TicTi донгелек басты 6cpLriic тек кейб1р арнаулы 

автомобильдерде гана колданылады. 

Автомобильдерде жогарыда айтылган жекеленген 

басты б ерЫ стерден баска косарланган басты 

бе^рМстер де колданылады. Олар 6ip гана TicTi доцгелекгер 

косагынан емес, косарланган eKi беринстен 


Сол косарланган бершетердщ орналасуына байланысты 

(3.9- сурет) басты берийстер eKi турге 

божнедк орталыктандырылган немесе шетке шыгарылган 

басты бершетер. Орталыктандырылган басты 

берипсте (3.9а-сурет) TicTi берийстер косагы 6ip жерде, 

ягни жетекип белдеменщ ортасында орналасады. 

3.9-сурет. К,осарланган басты бершетер схемалары: 

а - ортал ы кгацды рыл ган; б-шетке шмгарылган; 1-цилиндрл1; 2-конусты. 

231

Мундай бершетер ymin кебшесе конусты rici i 6 ep i- 

/u ctlh косагынан кешн цилиндрлж. TicTi берийс косагы 

койылады. Ал дифференциал мен жетекпп донгелек 

жартылай ocbrep i соцгы цилиндрлж тют! доцгелектщ 

шине бекптчедь Осындай орталыктандырылган басгы 

берийсп кол д а т а н да, жетскпй белдеменщ осы 

турган жерййц мелшер] улкен болгандыктан, жол 

журу сацылауы азаяды. 

Автомобильдердщ жол журу сацылауларын арттыру 

ушш шетке шыгарылган басты бершетер (3.86- 

сурет) колданылады. Онын айырмашылыгы, конусты 

Ticri берийс жетекий белдеменщ ортасында (2) 

бектледо де цилиндрл1 TicTi берийс жетекий донгелектердщ 

касына (I) орналасады, ал дифференциал 

конусты 6epLnicTiH шйнде турады. Осылайша курыл- 

Fan басты бершетщ аркасында машинаны жетекий 

белдемечн жол бетшен Н -б ш кттн д е орналасып, 

автомобильдщ жол журу сацылауын арттырады. Ол 

онын артыкшылыгына жатады. 


/. Басты бершс к,андаы кызмет аткарады 

2. Жекеленд/'риген басты бершетерд'щ к,андай тур- 

Jiepi бар жоне олар щалай курьыган 

3. Жёкеленд^ршген басты бершстёрдЩ артык,шылыгы 

мен кемшшктер 'ш талдап берщШ 

4. К^осарланган басты берьистер кандаи автомобильдерде 

колданылады 

5. К,осарланган басты бёрМстердщ к,андай турлерт 

б'мейз 

3.1.7. Дифференциал 

Дифференциал автомобильдщ жетекий доцгелектершде 

бурылыс кейнде эртурл1 жылдамдык беру 

кызметш аткарады. Автомобиль бурылган кезде он 

немесе сол жактагы (автомобиль журю багытымен) 

232

доцгелектер ортурл! жол 

журсдк Егер автомобиль 

оига бурылса, онда он жакгап>1 

iuiKi доцгелек кыска 

дога мен, ал сол жак/га г ы 

еирткы доцгелек у за к дога - 

мен С>iр мсзплде отедi , 

не мо се сол га бурылса, 

кс pic in т с болады. Ягни 

бурылыс ксзм-ще iuiKi доцгелек 

акырын, ал сырткы 

доапелек тез айналуы керек. 

Олай болмаса, олардыц к,озгнлыс 

кинематикасы бу:зылады 

да. Gipi тайгапап, 6ipi 

шгылып, еркш доцгелей 

алмайды Кейде ол доцгелсктсрдщ 

жартылай 6ijiiK'fepis-ic 

дс зиян келлру 

му й й 

3.10-сурет. Дифференциалами 

жумыс 

схемасы: 

I -корап; 2-сапели г; 3,4-жартылай 

ось шестернялары. 

Х!,нфференциал кобшесе басты берийстщ улкен t ic t i 

доцгслепжц iiuiH e орнадастырылып, сонымен 6ipre 

онын корабы ( 1) (3.10-сурет) айналады. 

Сол корантыц iuiiwie сателлитпк (2) жоне жартылай 

осьпк конусты TicTi доцгелектер (3,4) бекгплген. 

Сателлитпк жоне жартылай осьтж TicTi децгелектердщ 

ocbTepi 6ip-6ipiHe перпендикуляр орналаскан. Олар 

у Hcwi rierecin турады. 

Осылайша курылган дифференциал мынандай 

ретпен жумыс icrenai. Автомобиль тузу сызыкты багытпен 

журш келе жатканда, оныц оц немесе сол 

жакта» ы жетекип доцгелектерниц Ke;iepruiepi бipдeй 

болады. Сондыктанда сателлит (2) оз осшен айнала 

аамайды да онымен катар TicTecin турган конустык 

ricri доцгелектердщ (3,4) eKeyiH б!рдей айналдырады. 

Сопшг, олармен жалгаскан доцгелектер де б’фдей 

жылламдыкпен айналады. 

*б-:ч 233

Автомобиль бурылган кезде, дон,те л ектерд!Щ | 

жартылай осьтерщдеп кедерп озтередк ягни o ip e y im n 

кеп, CKimuiciHiKi азаяды. Олай болса сателлиттщ (2) I 

eKi жанына тусетш куштер де ортурлi болады. Еши | 

стеллит оз ocineH айнапады. Сонда кедергчеi а ; декгелек 

тез, ал кедерпел коп донгелек акырын айналады. 1 

Сейтш олар ортурлi жылдамдык алады. Осьгланша | 

дифференциал o3ine тиicri кызметш аткарады. 

Осы TyciHaipLiren дифференциал — олардыц ец | 

каранайым Typi. Ондай дифференциалдыц иеплт | 

кемшипп - козгалысты кедерпа аз децгелекке бере- I 

тшдегшце. Бул автомобильдщ киын жерлерден отуше 1 

улкен кедерп келпредк Ce6e6i, жол бетшен шшеу | 

Kyuii аз децгелек тайганаи, айкала беред! де. ипжс I 

Kyiui кеп децгелекке дифференциал айналыс берадейд! 

вйткеш сателлиттер оныц конусты д о т 'С/1СГ1 нщ бойымен 

доцгелей бередк 

Кдрагтйым дифференциалдыц осындай касиепн 

оныц ец непзп кемштпне жаткызады. 

Кдрапайым диффёренщгалдыД осындай жн‘ымсыз 

касиетшен кутылу уш щ , курылысы одан да 

курделитеу, оздншен TipKecerin дифференциаллар 

колданылады. Оныц ен оцай жолы, eici жартылай 

осьтщ аралыгына, шлицамен жылжитын муфта кон 

ылады да, кажет кезшде eKi жартылай осьтер;и осы 

шлицалы муфтамен 6ipiKTipin тастайды. Сол кезде 

дифференциал “TipKecin” калады, ягни оны жу.мыстан 

ажыратып тастайды. Автомобиль жайсыз жердей 

откеннен кешн, дифференциалды кайтадан icKe косады, 

ягни шлицалы муфтаны жылжытьщ, eKi жартылай 

ocbTi ажыратады. Мундай Tocucii колдану оте 

ыцгайсыздык тудырады. 

Ka iipri автомобильдердщ кейб1реулерше ез/цгщеи 

пркесетш дифференциал колданылады. Олар кажет 

кезшде оздншен-ак, журпзунпнщ есершсп, ттркёее- 

TiH болады. Ондай диффереициалдар жумыс нрипциптерше 

карай eKi турге бШщедс уйкелйп арггы- 

234

pi.i.'if ai дифференциал жоне жудырыкшалы дифференциал. 

YiiK-wiici арпырылган дифференциалдын жумыс 

принцип! уйкелкже неггзделгсп. Ол ymin op6ip жартылай 

осьтщ конусты доцгелектершin (3,4) (3.10-сурст) 

артында уйкелкл улкен дискщер койылады. 

Автомобиль тура жургснде, ол дискшср конусты 

дощелектермен жанаспайды, ойткеж оларды сыртка 

К л рай итеретш ocbTiK куш бол майды, болса да аз болады. 

Ал автомобиль бурыл ганда, немесе жайсыз жерii'U 

ы л ганда, кедерпЫ коп донгелсктщ конусты 

доыпглспшц ось бойымен осер eTCTin купи аргады да 

о л ‘артындагы уйкслю улкен диек1ге жанасады. Енд! 

олы мен диск аралыгындагы уйкелю коп бол га иды к- 

ган од .дифференциал корабымсн 6 ip r c айналады. 

Coiriin, айналыс момент! енд! кедерпа аз донгелекkv 

емсс, керклнше кедерпс! коп доцгелекке бершедь 

Сеида гыгылып турган автомобильдщ жер бепмен 

liirdci коп децгелек айналады да оныц жайсыз жерчол 

шыгуына комектесед!. 

Ж уд ыр ы кшал ы озд1пнен пркееепн дифференциаддар 

озгак, муфга принцитмен жумыс кггейд!. Сопла 

OKi жартылай осьтершык, муфга аркылы 6 ip -6 ip iM e n 

жалгасып турады. Бурылыс кезшде тез айналуга тшс 

аош елек жудырыкшалы муфтадан ажырайды да озып 

айммла oepeai, ал момент дифференциалдан калган 

цонгелекке бершс бередк Мунда да жогарыдагыдай 

жагдай туады. 

Осындай дифференциалдармен коса баска Typ.iepi 

’к ;:е.>десед1. Олармен арнаулы одебнеттерде таныс>га 

болады. 

£*щылау еуриктары мен тапсырмалар: 

! Дифференциал к,андай кызмет апщаруга ар наш 

гак ,у 

2 Кчрапайым дифференциал калаи жумыс iemeudi 

235

3. К^арапайым дифференциалдыц кандай кемиплш 

болады 

4. Оздшнен т'цжесетт jщкёЛт арттырилган дифференциалдыц 

жумысын ЫуЪндфщЪ' 

5. Оздшнен т[ркесетЫ жудырык,шалы дифференцисыдыц 

жумыс принципы айтып берщЫ 

3.1.8. Шасси бслдемелер! 

Шасси белдемелер1 непзп кызмеп денгелек асналары 

аркылы келген машина тугырынын салмагын 

децгелектерге беру болып табылады. Осыган косым 

ша, авгойобильдщ ж^ргс кезщде пайда бодатын ите 

ру, тежеу сиякты KyuiTepi де машина тугырына бередг. 

К,урылысы ж е н и т е жетекип белдемеж уш i'YP>vбелуге 

болады (3.11-сурег): eidre белш етж (3 .11з сурет), 

штампталып жасалган бел ж бей пн (3.116-сурет) 

ж ене куйылып жасалган белж бейтж (3.14 в-сурет). 

EKire белшетш жетекип белдемежн ортасында 

трансмиссия механизмдер! орначасатын куыс жасапган. 

Ол куыс ортасынан eicire (2,3) жиырылады 

олардыц оркайсыеына жартылай осьтщ катггары ()) 

преестелж бекзтшедь Сол каптардьщ сырты на донге 

лек аспасы бектлетш алан (4) мен уш жагыпа лонгелек 

бектлетщ фланец (5) орналасады. Мундай белдемелер 

жецш машиналар мен жук кетерпшпп оп та 

коп емес жук машиналарында пайдаланьшады. Олар 

дыц непзп кемшшп, трансмиссия белшектерш (6а 

сты берипс, дифференциал) тексерж. жендеу кеянде 

тутас белдемеж белшектеу керектт жа гады 

Ек1ге бОлшбейтш, штампталып жасалган белдсмелер 

(3.11 б-еурет) салмагы жагынан жецш бола 

тындыктан жецш машиналарда колданылады. Мупын 

ерекшел1п, трансмиссия белшектер! бектлетш куыс - 

тын (9) адды-артын ашык eTin жасаган. Сол ашык 

жер аркылы басты бершетй дифференциалды курас- 

236

3.11-сурет. Журпзпш белдеме: 

a-eicire болшетш; б-еюге балшбеМнОитампталган); в-eKire бшпнбейт1н 

(к,уйылглн). 

тыра беруге болады. Белдемсшн. баска курылыстары 

жогаргы белдеме сиякты. 

Екйе белш бейтш , куйылып жасалган белдемелерда 

(3.11 в-сурет) ауыр жук машиналарда колданады. 

Ce6e6i оларды шойыннан немесе болаттан 

куйып жасагандыктан салмактары ауыр болады. 

Донгелек аспалары уш ш арнаулы аландар 6 eK iT in 

жатпау y m iH , беддем енщ кимасын торт бурышты 

e T in жасайды. Мундагы трансмиссия белшектерш 

бекпгётш куыс та алды-арты ашык жасалган. Онын 

алдьщгы жагына басты бердос корабы бекшй да, арт 

жагы арнаулы какпакпен жабылады. Белдеменщ eKi 

шетанде донгелек подшипниктер1 орналасатын тру- 

237

балар (11), ал те же rim механизмд1 беютетш диск (12) 1 

бар. Осылайша жасалган белдсмелердш берйспктер» 

ете жогары болады. 

Баскару белдемелер! кебшесе автомобильдщ ал-II 

дынгы осьтершде колданылады. Олар да автомо-1 

бильдщ турлер! мен денгелек схемаларына байла-11 

нысты ортурлi болады. Жалпы курылысына карай! 

баскару белдемелерш ею турге белуге болады: тутас | 

немесе 6ejiinin жасалган белдемелер. Тутас жасалган I 

белдемелер кебшесе салмагы ауыр машиналарда жоне 11 

тоуелд1 денгелек аспасын колданганда пайдаланы-1 

лады. Ал жещл машиналарда баскару белдемес11 

белшш жасалады, ягни op6ip децгелектщ (он неме-1: 

се сол жак денгелектер) езшщ белдемеа болады. Ол | 

кезде теуелс!3 донгелек аспасын пайдалануга мум- 1 

ющцк туады. 

Баскару белдемелерй курылыстары ортурлi болга- | 

нына карамастан, белгш! 6ip кызметгерд! аткаруга | 

мшдета. Ол кызметтерд1н HemrLriepi —алдынгы бас-1 

кару донгелектерш журю кезшде буруга мумюндж I 

тугызу. Сол ymiH осы белдемеде алдынгы донгелек- | 

тер бектлетш арнаулы топсалар болады. Егер белде- I 

ме тутас жасалатын болса, онда ол топсаны шкве- I 

рень деп атайды, ал белшш жасалган белдеме, олар- 1 

ды шар тор1зд! тут1к деп атайды. Осы топсаларга бай- I 

ланысты алдынгы баскару денгелектер1 ортурл! жаг- 1 

дайда беютшп, олардын жумыс кезгндеп сипаттама- 1 

лары езгерш отырады. Ол туралы теменде толыгырак || 

карал ады. 

Бацьыау сурак,тары мен тапсырмалар: 

1. Шасси белдемеАершщ кызметш тус'тЫрщз! 

2. Белдемелер аткаратын кызметше карай кандай I 

турлерге бвлтед1 

3. Жетекшi белдемешн, курылысын айтып берщп! 

4. Жетектелуш! белдеме калай курылган

3.2. ТРАКТОР ТРАНСМ ИССИЯСЫ 

3.2.1. Трансмиссия турлер1 

Жогарыда айтылган (3.1.1-такырып) трансмиссиялардьщ 

imiiiaeri ауыл шаруашылыгы тракторларында 

коп таралган Typi механикалык. трансмиссия. Ce6e6i, 

оньщ пайдалы осер коэффициент! жогары болады. Ал 

гидромеханикалык жоне электромеханикалык трансмиссиялар 

куаты ете жогары ендарютйк тракторларда 

(Т-ЗЗО, ДЭТ-250) колданылады. Ce6e6i, ондай трансмиссиялардыц 

бершетш куаты жогарылаган сайын 

пайдалы осер коэффициент! жогарылайды. Гидромеханикалык 

жоне электромеханикалык трансмиссиялардыц 

санаулы тракторларда гана колданылатындыгына 

байланысты оларга TyciHiK бершмейдк 

Механикалык трансмиссия трактор турше карай 

ортурл1 кинематикалык схемамен жасалады. Олардын 

Kasipri танда колданылып журген турлер1 3.12- 

суреттерде керсетшген. 

Механикалык трансмиссия курылысына карай ею 

турге белшедь Bepuiic жылдамдыгын сатылы жэне 

сатысыз езгертетш трансмиссиялар болады. Жылдамдыкты 

сатьшы езгертетш трансмиссияда бершс санын 

езгертуге мумкпадк беретки бершс корабы койылады. 

Сол кораптьщ кемепмен жумыс бабына байланысты 

т1стесет1н шестерняларды ауыстырып отырады. 

Ал жылдамдыкты сатысыз езгертетш трансмиссияда 

курылысы ете курдеш механизмдер колданылады. 

Бугшщ тандагы тракторларда жылдамдыкты 

сатысыз езгертетш трансмиссиялар пайдаланылмайды. 

Жылдамдыкты сатылы езгертетш трансмиссия 

кепшшк жагдайда мынадай механизмдер мен тораптардан 

куралады: ажыраткыш муфта, бершс корабы, 

карданды бшктер, журпзпш белдемелер. Тракторлардьщ 

кейб1р турлершде гана жогарыдагьщан аздаган 

239

I 

• ••» : 

JL 

1 2 4 5 6 

м 

—Н «Я 

в) 

3.12-сурет. Тракторлар 

трансмиссиясынын 

ортурл i 

кинематикалык 

схемалары: 

а-яонгслек схемасы 4x2; 

6-двнгелек схемасы 4x4; 

в-ш ы нж ы р табанлы ; 

1-m iH icy муфтасы; 

2,8-карданды берЫ с; 

3-6epmic корабы; 4-басты 

бериис: 5-дйфференциал; 

6-сонгы 6epi.'iic; 

7-тараткы ш кораи; 

9-планетарлы к механизм; 

10-момент куш 

ей т ш ; г-Т-150 тракторы 

; 1-двига1 ель; 

2-1Л iHicy муфтасы; 

3-берийс корабы: 4-басты 

берипс; 5-карланды 

бериис; 6-сонгы бериис; 

7-жулды'знш; 8-куат илу 

6miri 

I) 

езгешел! болады. Атап айтканда, ДТ-75 тракторында 1 

айналдыргыш момент! арттыргыш кондыргы болады, 

ал К-701 тракторында ажыраткыш муфта бол- | 

майды да, онын кызметш бериис корабы аткарады. 

Т-150 тракторында баскару механизмшщ кызметш 

240

eid агынды Gepwic корабы аткарады (3.12r-cypeTi). 

Г-150 тракторында ею агынды бериис корабы колданылуына 

байланысты журпзгйн белдеменщ курылысына 

6ipneine enrepic енпзигген. Осындай озгешипктер 

туралы op6ip механизмд! жеке-жеке талдаганда тольиырак 

токталамыз. 

Бацылау сурактары мен тапсырмалир: 

1. Тракторларга не ce6enmi механикалык; трансмиссия 

колданылады 

2. Механикалык, трансмиссиянын кандай т урлеpi 

болады 

З-Двцгелект! жоне шынжыр табанды тракторлардын, 

трансмиссияларында нендей айырмашылык болады 

4. Т-150 тракторы трансмиссиясыныц ерекшел'/г'ш 

айтып 6epini3.r 

3 .2.2.Ажыраткыш муфта 

Ажыраткыш муфтанын непзп аткаратын кызмет1 

двигатель бинпндеп куатты трансмиссияга беру болып 

табылады. Керек кез1нде ол двигательден трансмиссияны 

ажыратып, кайтадан косады. Мундай жагдай 

трансмиссиядагы берипс жылдамдыгын озгерткен 

кезде немесе тракторды токтаткан кезде болады. 

Ажыраткыш муфта двигательден токтаткан кезде 

ажыратып, косканда б1ртшдеп косуды камтамасыз 

етуге ти!С. Ce6e6i, трактор орнынан козгалган кезде 

онын жылдамдыгын 6ipTe-6ipTe арттырмаса, онда двигатель 

мен трансмиссия механизмдерше калыптан 

артык куш тускешнктен, олардын сынып, закымдануы 

мумюн. 

Ажыраткыш муфталардьщ б1рнеше турлер! болады. 

Тракторлардагы коп колдану тапкан Typi — ол 

уйкелю л муфта. Мундай муфталар оз! аркылы 

241

бершетш куатты уйкелю Kyiui аркылы icKe асыратын 

болгандыктан,оларды уик|М&й муфталар деп атайды. 

Ол уипн жетектеуип жоне жетектелуип белжтер1 

6ip-6ipiM en жанасады да арасындаты пайда болтан 

уйкелю куип аркылы 6ipiH-6ipi жетектейдг 

Жетекип жоне жетектелуип бегйктердщ аралыгында : 

уйкелю купли тудыру уипн оларды 6ip-6ipiHe кысу 1 

керек. Сондай кысым купли тудыру ушш cep in n e I 

немесе ортадан тепюш куиш пайдаланады. Ал Ka3ipri 

тандагы ауыл шаруашылыты тракторларынын ажыраткыш 

муфтасында cep in n e куип аркылы жетек-1 

телуил белж жетекий белжке косылады. Ажыраткыш 

муфтанын жумыска 6ipTe-6ipTe косылуы ушит, ягни i 

тракторды орнынан баяу козтау уипн осы сершпенщ 

кысу куипн б1ртшдеп арттырады. C epinne аз кушпен 

кыскан кезде жетекий жоне жетектелуип болжтер 6ip- 1 

6ipiHiH бет4мен сырганайды да 6ipre-6ipTe кысу куип ) j 

арткан сайын сырганауын токтатады. Соньщ ocepiHeH 

трактор орнынан баяу козгала бастайды. 

Ажыраткыш муфта жумыс кезшде уйкелютщ | 

эсершен кызады. Ал оньщ температурасы ете жога- I 

рылап кетсе, оньщ icTeH шыгуы мумкщ; C e6 e6 i 1 

жетекш! жоне жетектелуш! белжтфдщ уйкелетш 1 

беттер1 уйкелю ecepi ете жогары арнаулы материал- 1 

мен капталады. Ондай материалдар ете улкен темпе- | 

ратура ocepineH Kyftin KCTyi мумкш! Сондыктан ажыраткыш 

муфта белшектерш жылуды тез етшзетш материалдардан 

жасайды. Осыган косымша оларды ажыраган 

калпында немесе жартылай косылган калпында 

узак жумыс ютеуге болмайды. Мундай кездерде \ 

жетекип жоне тежектелуил белйстер 6ip-6ipiMeH уйкеле 

сырганайды да тез кызып кетедк 

Ажыраткыш муфта eKi бел1ктен куралады, олар: 

неггзп муфта жоне баскару механизм!. Heri3i i муфтанын 

e3i жогарыда айтылган жетекш! жоне И 

жетектелуип белжтен куралады, ал баскару механизм! 

курылыстарына карай Шрнеще турге белшедг 

242

Баскару кызметшщ непзп мшдетч жетекип жоне 

жетектелу1Шбол1ктерд1 6ip-6ipine кысатын сершпенщ 

кушш озгерту болып табылады. Муфтаны ажыраткан 

кезде cepinne мулде кыспайды, ал косылган кезде 

толык купи мен кысады. Осы ею аралыктагы cepinne 

жагдайы баскару механизм1мен баскарылады. 

Ажыраткыш муфтанын баскару механизм! курылысына 

карай механикалык, гидравликалык, электр 

магнитп жене пневматикалык болып болшедк Осы 

аталган аттарынын ез1-ак олардын жумыс принцишн 

аныктайды, ягни козгалыс баскару педалжен ажыраткыш 

кондыргыга кандай жолмен жетюзьлетшдичме 

байланысты. Осылардьщ шшдеп тракторларда 

коп таралган Typi механикалык баскару механизм!. 

Бул механизм муфтаны баскаратын педалын ажыраткыш 

кондыргымен механикалык рычагтар мен 

тгзгшдер аркылы жалгастырылады. Муньщ курылысы 

карапайым болып келед^ жумыста сешмдштмен 

катар кемшшктер1 де бар. K e6iH ece рычагтар 

мен мзпндердщ майысына байланысты оларды 

жш-жш TeKcepin, дер кезшде ретгеп отыруды кажет 

eтeдi. 

Ажыраткыш муфта жетектелуип дисюнщ санына 

карай оларды да 6ipHeme турге белуге болады. Ен 

6ipiHiui бертетш куат агынынын санына карай 6ip 

немесе ею агынды муфталар деп беледк Bip агынды 

муфтада куат двигательден трансмиссияга гана 

беритед!, ал eKi агынды муфтада осыган косымша куат 

алу бипгше де бершедь Ондай куат алу 6uiiri аркылы 

ауыл шаруашылыгы машиналарынын жумысшы 

мушелерш icKe косады. 

Ею агынды муфталар баскару механизмшщ курылысына 

карай жеке немесе 6ipre баскарылатын муфталар 

болып еюге белшедк Жеке баскарылатын муфтада 

трансмиссия мен куат алу 6uiiri 6ip-6ipiHe байланыссыз 

жеке-жеке педальмен баскарылады. Дэларек 

айтканда, трактордын; журюш токтатса да куат алу 

243

6wiri айкала бередь Мундай ажыраткыш муфта Т-40 

тракторында колдынылады. 

Bipre баскарылатын ею агынды муфта ЮМ3-6 

тракторында колданылады жоне ол 6ip гана педальмен 

баекарылады, ягни непзп муфтаны ажыратканда, 

куат алу orniri де токгайды. 

Ажыраткыш муфта жетектелупп дисюнщ саны на 

карай дара немесе коп диский муфталар болып 

болшед1 Ондай жетектелуий дискшш; саны бершетш 

куатка байланысты. куатты тракторларда коп дискип, 

куаты аз тракторларда дара дискип муфталар колданылады. 

Олардын жумысында айтарлыктай езгешелж 

бол майды. 

Муфтаны ажырагкан кезде онын бш пн тез токтату 

yujiH арнаулы тежеуйп кондыргы койылады. Ол 

тек муфтаны ажыраткан кезде гана icKe косьшады. 

Жогарыда айтылгандай, баскару механизмдер! 

Ka3ipri тракторларда кобшесе 6ipiKTipuiin колданылады, 

ягни олардын непзгкл механикалык механизм 

дс, оган косымша гидравликалык немесе пневматикалык 

механизмдер койылады. Ондагы максат муфтаны 

ажырату немесе косуга байланысты тракторшыныц 

жумысын женшдету болып табылады. Мысалы, 

Т-150К тракторынын муфтасын баскаратын механизмге 

пневматикалык, Т-4А тракторына - гидравликалык 

кушейткштер колданылады. Осылардан баска 

тракторларда (Т-150, ДТ-75, МТЗ-80/82, Т-40М жоне 

Т-40М) механикалык кушейткшггер колданылады. 

Ондай механизм муфтаны ажыратар кезде ажыраткыш 

кондыргыга кажет куп т артгырады. 

Тракторлардьщ ажыраткыш муфталары осы айтылган 

рстте жумыс аткаруы ушш олардын жумысын 

тексерт, TnicTi кез1нде реттеп отыру кажет. Ен 6ipiHmi 

муфтаны курастырганда, оны двигательге орнаткан 

кезде немесе реттеу жумыстарын журпзу кайтаргыш 

рычагтарынын ушы барлыгы 6ip денргейде болатындыгын 

реттсйщ. Егер олай болмаса, онда онын рст- 

244

тс)iin DHirri аркылы б|рдей болатындай жагдайда 

к о.тр едг К,урастыру кезшде рычаг уштарыныц 

кашы 1С,ты гы н к, ы с к, ы hi диск аркылы, ал тракторда 

(гургаи кс лпде ажыраткыш кондыргы ныц подшиппип 

пен Kaiпыктыгын олшеу аркылы олардыц 6ip дсцivH.iC 

сксндти аныктайды. 

Кдйгару рычапарыныц 6 ip дсцгейде екендит дурыс 

[ч гп'лмссс онда муфтаныц жумысы бузылады. Ce6e6i, 

к; iitiip рычапар кыскыui дискип Kepi карай коп, ал 

!«:iifiipcyjiopi аз жылжытады. Соныц салдарыиан муфia 

шлык, ижырамайды. Тежеу1ш коидыргыга коп куш 

келгемджтен: олар кызып, кушп KCTyi мумкш. Оныц 

уciine муфта толык ажырамагандыкган ол да кызады. 

К,;-.йтаргыш рычаггарды ретгегсннен KeTiii-i баскару 

педали tin бос журкчп гексередй Ce6e6i, бос журю 

молшеул а» болгандыктан ажыраткыш кондыргыныц 

подшиинип кайтаргыш рычаг уштарына тиш калады 

да, кыекыш диекппц жетектелуип диекпп толык 

кысуына мумкйшк бермейдг Соныц салдарынан 

муфганыц AncKuiepi жумыс кезище озара сырганайдм 

да то з тозады жоне кызып кетедк Баскару nc;ianiHin 

Гни :к\ pici молшердегщен коп болган жагдайда муфта 

юл»,(к, ажыратпайды да тежепш копдыргыны тез тоздырады, 

трасмиссиядагы жылдамдыкты ауыстыру 

киындайды. 

Тракторлардьщ муфталарын осылайша реттегеннеи 

кейш калыпты жумыс ютеуге тию. BipaK жумыс 

кезшде оныц дисюлерщщ тозуына байланысты 

корсстшген сацылаулар o3repin кетедк Сондыктан 

муфтзиьщ жумысын унем! кадагалап отыру кажет. 

Кацылау сурактары мен тапсырмалар: 

* I Ажыраткыш муфта кондай кызметтер ат- 

Карады 

2. Ажыраткыш муфта tap жумыс принциптерше 

карай кандай туряерге байнедi 

245

3. YuKjiicmi ажыраткыш муфтанын жумысын 

mycindipinb! 

4. Гидромуфтаныц жумыс принцип! калай 

5. Электромагниттш муфтада неге аз крлданшады 

6. Муфталардыц артыкшылыктары мен кемшийктерт 

талдап берщз! 

3.2.3.Бериис корабы 

Бериис корабынык н еп зп кызметш — тр ак тор 

жумысына карай онын жылдамдыгын озгертш отыру 

болып табылады. Тракторга тусетш куш коп болтан 

кезде жылдамдыкты азайтады да, сонын есссшем 

онын кушш арттырады. Ол yuiiit берш е корабьтныи 

комепмен двигатель мен журпзпш донгелек аралыгындагы 

6epLnic катынасын езгертедг Осы 6epbf.it: 

катынасы коп болса, журпзпш доцгелектш анналы 

сы азаяды да, онын ececiHe айналдыргыш моментi 

арттырылады. 

Ауыл шаруашылыгы тракторларында осындай 

бериис катынасын озгерту ушш механикалык сатылы 

берипс корабы паидаланылдцы Ол кораптын \

Жылжымалы шестернялы берш с корабында жылдамдык,ты 

озгерту ушш жылжымалы шестерняны 6ip 

йшпстен шыгарып алады да, екшпп баска шестернями 

я ijtinicTipe/n. Осы кезде ол берш стщ катынасы 

■ r r i i i I lij lM ЦП] 

I I I IV Hi 

■ i n J f t m T B j i l i 

нем» 

,хемасы 

г‘с1^С(‘кТ7

туракты ijiiilicKen шестернялы кораптарда гидравликалык, 

механизм колданылады. Ал автоматты 'гурде 

жылдамдык алмастырылатын кораптар тракторларда 

кол да н ы л ма иды. 

Бериис корабы бшктер1нщ саны мен олардын орналасу 

жагдайына карай ор турл1 кораптар кездееедк 

Бийк санына карай — ею, уш, торт биикп кораптар 

болады. Ол оныц кинематикалык схемасына байланысты. 

Ал сол бшктердщ орналасуына карай колдепец 

немесе узындык бойымен койылган кораптар 

болып болшедк Колденец багьпты 6Lniri бар кораптар 

кобшесе куаты аз (Т-25, Т-40) тракторларда колданылады, 

ал баска тракторлар корабында бипктер 

узындык бойымен орналасады. 

ByriHri танда тракторлардын алуан Typjii жумыстар 

аткаруына байланысты олардыц берипс корабына 

койылатын талаптар да алуан турль Олардыц ен 

Heriarici — жылдамдыктыц озгеру мелшер1 трактордыц 

аткаратын жумысына сойксс келу! болып табылады. 

Сондыктан бериис корабынык бериис сатысы 

оте коп болады. Осы кездеп тракторлардын 6epLnic 

корабындагы жылдамдык сатысынын саны 5-тен 

22-ге дейш жетедц ал козгалыс жылдамдыгы 0,02-тен 

9,5 м/сек (0,1-34 км/caF) дейш озгередк Жылдамдыктын 

осындай кец молшерде озгеру! тракторды 

жумыс турше карай тшмд1 пайдалануга мумющцк 

жасайды. 

Тракторларда колданылатын бершю сатысын уш 

топка белуге болады: Heri3ri, транспорттык жене 

косымша бершетер тобы. Н епзп бериис тобы тракторлардыц 

ауыл шаруашылыгы дакылдарын кутшбаптау 

кезшдеп непзп жумыстарды (жер жырту, тыр- 

>малау, себу, т.с.с.) аткаруына арналган. Мундай непзп 

бериис тобында кебшесе 4-тен 7-ге дейшп жылдамдык 

сатысы колданылады, ал жылдамдык 1,4-тен 

“4,2 м/сек (5-15 км/саг) дейш езгередь 

Транспорттык бериис тобы трактордын транспор-

ттык, жумыс аткару кезшде колданылады. Бул кезде 

оган тусет1н тарту купи онша коп бол мага ндыктан 

онын жылдамдыгы жогары болады. Транспорттык 

берицс тобын тек тасымалдау гана емес, 6ip жерден 

eKiumi жерге грактормен жуксп жол журген кезде де 

колданылады. Денгелекп тракторларда транспорттык 

берийс саны 3-ген 5-ке дейш, ал шынжыр табанды 

тракторларда 1-2 гана болады. Ce6e6i, жуpic 

жылдамдыгы донгелект1 тракторларда 15-тен 

34 км/ca f., ал шынжыр табанды тракторлардт 

15 км/caF дешн жетедо. 

Ауыл шаруашылыгында ете баяу жьщдамдыкпен 

аткарылатын кептеген жумыстар кездеседь Атап айтканда 

кешет пен агаш отыргызатын машиналар, гамыр-туйнек 

жинайтын комбайндар, жана жер 

ендейтш мелиоративтж машиналар, жылжи журш 

тиейтш машиналар жумыс icrey кез1нде жылдамдыктарын 

0,1 км/сагаттан 5 км/сагатка дейш езгертсдк 

Олардын жылдамдыктарынын ете баяу болуы аткаратын 

жумыс технологиясына байланысты. Ауыл 

шаруашылыгы тракторлары осылай машиналармен 

жумыс icTeyi ушш оларды косалкы бершс тобымен 

жабдыктайды. 

Тракторлардын бершс корабыньщ курылысы eKi 

бел1ктен турады деуге болады: 6ipiH iuici — непзп 

куат беретш бел!к те, eKinuiici —жылдамдыкты алмастыратын 

косалкы механизмдер 6en iri. H eri3ri 

белое бийктерден, шестернялардан, муфталардан 

жоне подшипниктерден куралады. К,осалкы бел!кке 

жылдамдык алмастыратын, ягни шестерняны жылжытатын 

тутка, бшк жэне ашалар жатады. Буларды 

бер ш с алмастыратын механизм деп атайды. Осыларга 

косымша кулыптагыш механизм де койылады. 

Ол механизм, муфтаны толык ажыратпайынша 

бершста алмастыруга мумюндж бермейд!, корап 6ip 

берипсте косулы турганда ек1НШ1 берипсп коскызбайды. 

Сейтт, 6ip мезгщде ею бер ш с косылып Kerin, 

250

Gepijiic корабыньщ icTeH шыгып калмауына жагдай 

тугызады. 

Бсрслк корабыньщ жумысын реттеу, олардыц 

Iкурылыеыныц срекшелжтерше байланысты, ягни 

оларда кандай шестернялар мен подшипниктер колданатындыгына 

байланысты журпзшедь Бул меха- 

! низмдердщ Heri3ri реттелетш шамаларына олардыц 

I озара ораналасу аралыктарындагы сацылаулар жата- 

I ды. Осы сацылауларды берипс корабын курастыр- 

I ганда немесе курдел1 жондеу кезшде TCKeepin, калы- 

I пка кел!пред1. Сацылау молшер! шестернялардыц, 

-бшктердщ, подшипниктердщ тозуына байланысты 

|;03repin отырады. 

Бериис корабындагы болшектер аралыгындагы са- 

1 цылауларды, олар тозган сайын, кайтадан калпына 

I келт^ру yuiin арнаулы perreyiin аралык тосемдер кол- 

I щнылады. Аралык тесемдердщ калыцдыгын азайтып 

8 (емесе кобейту аркылы сацылаулардыц шамасын 

I m idi молшерге дейш жетюзедь Осындай реттеу жу- 

I иыстары барлык Tuicri бершстерге б1рдей тортшпен 

Iжурпзшетшджтен бул кггапта оларга TyciHiK бершлейд!. 

Жылжымалы шестернялары бар бершс корабынцагы 

кулыптаушы механизмшц жумысы реттеледГ 

}ул механизмнщ жумысы бузылганда бершс кора- 

[*ындагы жылдамдыкты алмастыру киындайды не- 

1'гесе мулде мумкш болмайды. Мундай жагдайда сол 

иеханизмд!, ажыраткыш муфтаныц баскару 

1еханизм1мен жалгастыратын тогшнщ узындыгын 

[згерту кажет болады. Ол ушш сол тпгшнщ басынj 

агы б у ран даты айырды жалгаскан жершен ажыра- 

[ады да, муфтаны толык ажыраган калпына келт1редк 

Цщц кулыптаушы механизмнщ рычагын, берипс 

корабындагы жылдамдыкты алмастыру жецит юке асканга 

дейш бурады. Содан кешн рычаг пен муфта- 

«ыц жагдайын озгертпей турып, оларды озара жалгагырады. 

Жалгастыру кез1нде топцщ Tmcfi узын- 

251

дыкка, б у ранд алы ашасын б у pay аркылы келнреди 

Жалгастырып болганнан кейш 6epuiic корабындагы 

жылдамдыкты алмастырып, ол жумыстьщ жещл 

орындапуын тексеред1. 

Шестернялары туракты ипшсте болатын берипс 

кораптарында, оларга косымша тараткыш корап койылады. 

'Гараткыш кораптын непзп жумысы бершетш 

куатты алдьщгы жоне арткы жетекий осьтерге бел in 

ж4беру болып табьшады. Осыган косымша тараткыш 

кораптын кемег1мен трактордын жумыс режимш тандап 

алады. Жогарыда айтылгандай, онда тракторга 

кажетп жылдамдык топтарыньщ TypiHe карай уш 

режим жене косымша жылдамдыгы ете аз жумыс 

режима Бул керсетшген режимдермен тек алга 

журепн, ал осыларга косымша артка ж у peTi н тагы да 

6ip режим болады. Трактордын аткаратын жумысына 

карай, оны орнынан козгалмас бурын осы THicri 

режимд1 юке косады. Содан кейш жумыс кез1нде трактор 

жылдамдыгын журш келе жатып-ак берийс корабыньщ 

кемепмен icKe асыра бередь 

Шестернялы туракты шшюте болатын бершс 

кораптарында жылдамдыкты ауыстыру гидравликалык 

жуйесшщ кемепмен icKe асады. Сондыктан 

мундагы тараткыш золотниктщ калпын реттеу 

кажет. Ол ушш онын буратын туткасын горизонталь 

багытка келпредй ягни онын буратын туткасыньщ 

шкаласындагы “ею” деген сан стрелкага дол 

келуге тию. Озгешелж болса, оларды езара жалгастыратын 

тщпннщ узындыгын жогарыда керсетшгендей 

тэсшмен калыпка келйредь Тараткыш 

золотниктщ калпын реттегеннен Цеиш. оньщ 

турактандыргыш механизмы тексередй ягни золотник 

женш козгалып, 6ip бершс косылган кезде, 

“сырт" еткен дыбыс шыгарып токтатуга THic. Егер 

олай болмаса, онда турактандыргыш механизмдеп 

гайканы реттеШй, ягни какпакты бурап шыгарады 

да, оньщ шйндеп винтш тшсп жагына бурайды. Зо- 

252

д о т и к ауыр козгалатын болса, в и н т шыгара бурайды 

исмесе icepicinmc. 

Осы айтылып отырган берш с корабында езш щ 

дсрбес гидро жуйемен жабдыкталуына байланысты, 

сол жуйенщ де жумысын тексерш, кажет болганда 

рсттеп отырады. Бул жуйедеп непзп тексершетш шама 

сол жуйедеп суйы кгы н кысым мелшерь Кысым 

MOJiurepi арнаулы манометрмен керсетш п турады. 

Двигатель калыпты жылдамдыкгтен (2100 айн/мин, 

Т-150К тракторы нда) айналып турганда кысым 

0,9 МПа (9 кгс/см2) молшер1нде болуга тшс. Егер 

кысым осы корсетш ен молшерден артык болса, онда 

жуйеш тексеру кажет. Ол ушш алдымен манометрдщ 

дурыс керсететшдйгше коз жетюзш, ягни оны стендпен 

тексеред! немесе баскамен алмастырады. 

М анометрдщ жумысы дурыс болган жагдайда 

жуйедеп кайта ж1беретш клапанньщ жумысын реттеу 

кажет. Ол уипн берш с корабындагы майдьщ температурасын 

70 градуска дейш жетк1зе жылытады. 

Содан кейш клапанньщ гайкалы какпагын, пломбасын 

бузып, шыгарады. Оньщ астындагы perreyiui 

винтт!, косалкы гайкасын босатып алып, тикгп багытта 

бурайды. Двигатель калыпты жылдамдыкпен 

айналып турган кезде кысым калыпты молшерден 

томен болса, онда винтп юрпзе бурайды, ал жогары 

болса, Kepiciniue ютейдь 

Кайта Ж1берет1н клапанны й жумысы заводта 

реттелш, онын какпагы пломбаланып койылады 

Сондыктан оньщ жумысын тексерш алып, олардын 

дурыс жумыс ютейтшдгпне толык коз жетюзгеннен 

кейш гана клапанды реттейдь 

Ш естернялы туракты LniHicTe болатын берипс 

кораптарында жогарыда айтылган кондыргылармен 

косымша гидроаккумулятор койылады. Ол кораптагы 

жылдамдыкты алмастыру кезшде icKe косылады. 

Оньщ жумысын ретке келпру ушш берш с корабынан 

болек шыгарьш алу керек. Оны белшектеуге ете 

253

мукият карау керек. Ce6e6i оныц сертпелер1 600 кгс 

кушпен кысмлып бектлген. Егер дурыс болшектелмесе, 

онда cepinne босап Kerin, адамды жаракаттауы 

MyMKin. 

Гидроаккумуляторды 6epLnic корабынан шыгарганда, 

оны беKirin турган алты болтын шыгарады, ал 

бастары кызыл туске боялган уш болтты шыгаруга 

болмайды. Ол уш болтты шыгару ушш гидроаккумуляторды 

пресиен кысмп туру керек. Содан кейш 

npecTi б 1ртшдеи босатады. Осы корсета гендегщей 

жагдай болмаса, гидроаккумуляторды болшектеуге 

руксат еттлмейдь 


/. Бершс к,орабы кандай кызмет аткарады 

2. Бершс корабыньщ кандай турлерЫ бшеаз 

3. Куат агынын ажыратып беретiH кораптардыц 

жумыс принципт тусЫд'цУщЫ 

4. Шестернялары унем! micmecin туратын бериис 

кораптарында жылдамдыкты калай (ымастырады 

5. Бершс корабтарыньщ ор турлерше салыстырмалы 

бага берщгз! 

3.2.4.Журпзпш белдеме 

Тракторлардын журпзпш белдеадеа деп жетекип 

доцгелекгер орналаскан ociH айтады. Доцгелекп тракторлардын 

турлерше карай алдынгы жэне арткы 

ocbTepi де журпзпш белдемеден куралуы мумкш. 

Ондай тракторларды eriMAUiiri жогары тракторлар деп 

атайды. Ал етш дш п карапайым тракторларда тек арткы 

ocbTepi не 6ip гана журпзпш белдеме койылады. 

Доцгелекп тракторлардын журпзпш белдемесгнде 

мынандай механизмдер орналасады: орталык бериис, 

дифференциал, сонгы берш с. Орталык бершетщ 

neri3ri кызмет1 бершс корабынан келген айналдыру 

254

моментш тагы да кушейтед! де оны TiK багытка 

бурады. Осы керсетшген кызметтерд! аткару ушш 

орталык берш с куРылысына конусты шестернялык 

бШшс колданылады. Жетектеуип жоне жетектелуип 

конусты шестернялардыц tic сандарыньщ каты насыпа 

байланысты айналдыру моментшщ шамасы 

езгередь 

Жетектелуип конустык шестерняньщ Tic саны аз 

болады да, кебшесе бершс корабыньщ еюнии бшпмен 

6iprc жасалады. Мундай жагдай жартылай рамалы 

децгелекп тракторларда немесе шынжыр табанды 

тракторларда болады. Ал рамалы донгелекп тракторларда 

жетектеуип конустык шестернялар езшше белек 

бипкге жасалады да, карданды бшктер аркылы бершс 

корабымен жалгасады. Мундай жагдайда ол журпзгип 

мостыньщ корабы на подшипниктер аркылы бектпедь 

Жетектелуип конустык шестерня белдеменщ корабында 

орналасады. K e6inece ол дифференциалмен 

6iprc жасалады. Бул шестерняньщ да подшипникке 

орналасатын арнаулы тугыры бар. Сол тугыр орналаскан 

подшипник корабын жылжытуга мумюн болатындай 

етш курастырады. Ол ymiH арнаулы бурандалы 

механизм немесе аралык тосемдер колданылады. 

Жумыс кезшде бул шестернялардьщ TicTepi уйкелю 

ocepiHeH тозады да, олардын аралыгындагы санылау 

кебейш кетедь Соньщ саддарынан олардын шнюу 

Калпы бузылып, ютен шыгуы мумкш. Сондыктан 

олардын аралыгындагы санылауды TeKcepin, реттеп 


1лшюу кезш деп санылау мелшерш елшеудщ 

б1рнеше тесш бар, солардьщ iuiinaeri ен карапайым 

жолы мынау. Lntimcy санылаулары елшенетш ею шестерня 

аралыгына жумсак металл, Ke6inece коргасын 

пластинкасын салады. Евдй ею шестерня айнал- 

FaH кезде жумсак металды санылау мелшерше дешнп 

калындыкка жукартып майыстырады. Ещп металл 

255

калыцдыгын олшеу аркылы Ышсу сацылауыныц 

молшерш табады. 

Жетектелупп конустык шестерняныц калпын ретке 

келт1ретш аралык тесем орнына, кейб1р тракторларда, 

бурандалы механизм койылады (Т-150, 

Т-150К) Ондай жагдайда жетеутелуин конустык шестерняны 

подшипнипмен тшсп жагына шепне жеткенше 

бурандалы механизмнщ, комепмен жылжытады. 

EKi шестернянын uiiHicy санылауы коп болса, 

онда жегектелуип конустык шестерня жетекип шестерняга 

карай жакындата жьшжытады немесе KepiciHiue. 

Доцгелект1 тракторларда жетектелуин конустык 

шестернямен 6ipre дифференциал орналасады, ягни 

бершетш куат орталык беринстен дифференциал аркылы 

ею жактагы доцгелектерге таратылады. Осы 

тракторларда колданьшатын дифференциалдардыц ею 

Typi болады. 

Дифференциалдыц Heri3ri кызмет! трактор бурылган 

кезде оныц доцгелектерш ор Typni жылдамдыкпен 

айналдыру болып табылады. Ce6e6i, трактор 

бурылган кезде оныц щйа децгелеп сырткы денгелегше 

Караганда аз жол журедк Сондыктан ол аз 

жылдамдыкпен айналуга ти1с. Егер олай болмаса, онда 

бурылган кезде iuiKi доцгелек тежелш сырткы доцгелек 

суйретшед1 де оларды тез тоздырады немесе 

бипктершщ сынауына экеп соктыруы мумюн. 

Жогарыдагыдай кызмегп аткару уипн тракторларда 

карапайым дифференциалдар пайдаланылады. 

Бул дифференциалдыц касиеп бойынша орталык 

берЫстен келген айналдыру моментш кедерпс1 

аз доцгелекке бередк Оныц осы касиёт! H eri3ri 

кемшиппне жатады. C e6e6i трактор uiiHicy касие'п 

нашар жерлерде жумыс icrereH кезде кедерпс1 аз 

доцгелекке куш берше^щйктен ол децгелектщ сырганауы 

артады, трактор тьиылып токтап калуы да 

мумк1н. Мундай жагдай ылгалдылыгы коп балшык- 

256

•|ы топыракгарда немесе кыста коп кездеседг Осындай 

трактор децгелектершщ сыргуын азайту ушш 

карапайым дифференциалдарда кулыптаушы кондыргы 

колданылады. Осы механизмд1 icKe коскан кезде 

дифференциал ажыратылып, eKi децгелек 6ipiK- 

TipLfirewuKTeH куат eKeyiHe б1рдей бершед1 де, олардыц 

сыргуы азаяды. 

Дифференциалдык кулыптаушы механизм арнаулы 

педальмен баскарылады. Сондыктан оны 1ске 

косу ушш трактордьщ журюш токтатуга тура келедг 

Бул трактордьщ ешмдшгш темендетумен коса, узак 

уакыт косып жумыс icreyre болмайды. Тек тыгылган 

кезде гана косып, шыкканнан кейш оны ажыратып 

тастау керек. 

K,a3ipri тандагы тракторларда (К-701, Т-150К) 

ездмшен автоматты турде кулыпталатын дифференциалдар 

колданылады. Бул дифференциалдыц Heri3ri 

KacneTi, карапайым дифференциалдар сиякты айналыс 

моментш озган децгелекке емес, керюшше, жылдамдыгы 

аз децгелекке беред1, ал жылдамдыгы кеп, 

озган децгелекп ажыратып тастайды. Осылайша 

жумыс ютейтш дифференциал uiiHic касиет1 нашар 

жерлерде, топыракпен жаксы уйкелюте турган децгелевсп 

айналдырады да, шнюу K y m i нашарлагандыктан 

сырганауы кебейген децгелекп ажыратып тастайды. 

Сейтш, трактордын тыгылып турып калуын 

болдырмайды жене оны буруга em6ip кедерп жасамайды. 

Оздшнен автоматты турде кулыпталатын дифференциалдар 

орталык бершстен келген куатты кедергкп 

кеп децгелекке береди ягни беретш куат кеп 

кедерпге багытталады. 

Осы аталган, ездшнен кулыпталатын дифференциалдардыц 

курылыстарына карай олардын бгрнеше 

ту pi кездеседь BipaK булардыц барлыгыныц да жумыс 

icTey принциш жогарьща айтылгандай. 3.1.7-такырып 

МТЗ-80/82, Т-150К тракторларында жогары уйкелю 

куипмен кулыпталатын, ал К-701 тракторында бос 

257

KYpicTi жудырыкшалы механизммен кулыпталатын 

дифференциалдар колданылады. 

Жур^с децгелектерше беритетш куат дифференциалдан 

таратылып, op6ip децгелектш, жартылай осше 

берьледК Жартылай осьтер куатты эрб!р денгелекке 

жеке-жеке бектлген сонгы бершске жетгазедь Сонгы 

беривстщ кызмет1 денгелектерге бершетш айналдыру 

моментш ен кажетп молшерге дейш улгайту болып 

табылады. Олар сол айналдыру моментш улгайту 

мелшерше карай 6ip сатылы немесе ею сатылы 

болып белшедк 

Тракторлардын сонгы бершютер1 уМш шестернялык 

немесе планетарлык берЬпстер колданылады. Егер 

соцгы берипс ушш шсстернялык берипс колданылатын 

болса, онда оларды арнаулы корапка жинап, 

журпзпш белдеме корабына беютед1, ал планетарлык 

бериис колданган жагдайда денгелекке бёютеда. 

Соган байланысты оларды кейде бушрЖк немесе 

денгелектщ редукторлары деп атайды. 

Шестернялы сонгы бериис кебшесе универсалды 

- катараралык ендейтш тракторлар мен жалпы жумыска 

арналган шынжыр табанды тракторларда колданылады. 

Ондагы максат — универсалды-катараралык 

ендейтш тракторлардын жолдык санылауыныц 

баскаларына Караганда улкендеу болуын камтамасыз 

сту. Сондыктан сонгы 6eplnic есебшен трактордын 

журпзпш белдемеа жер бетшен бшк орналасады. 

Жалпы жумыска арналган денгелекп тракторларга 

жолдык санылаудын улкен болуы шарт емес, 

ейткеш, олар вС1мдгктщ катар аралыгында жумыс 

жасамайды. Мундай жагдайда, трактордын ауырлык 

нуктесш темен орналастыру максатымен, журпзпш 

белдемеш жер бетше жакын орналастырады. Ягни, 

денгелекке бектлген планетарлык редуктор колданылады. 

258

Жогарыда айтылган дифференциалдар мен соцгы 

берЫстердщ жумыстарын реттеудщ онша к,ажет1 болмайды. 

Тек TicTepi мен подшипниктершщ тозуына 

байланысты санылаулар кебешп кеткен кезде гана 

оларды алмастырады, немесе жогарыда айтылган 

бершс кораптарындагы сиякты арнаулы аралык 

тесемдердщ кемепмен санылау мелшерлерш ретке 

келт1редь 

Шымжыр табанды гракторлардын аргкы журпзпш 

белдемесшде денгелекп тракторларга Караганда 

айырмашылык болады. Буларда дифференциал болмайды, 

ал онын орнына буру механизм! орнатылады, 

ягни дифференциалдын кызметш осы буру 

механизм! аткарады. 

Буру механизм!, шынжыр табанды тракторды 

бургам кезде, бурылатын жагындагы iiuKi шынжыр 

табанга куат беруда токтатады. Сол кезде сырт жактагы 

шынжыр габан куат беринп тургандыктан оза 

жылжиды да тракторды бурылуга мэжбур етедк Ал, 

егер шугыл бурылу керек болса, онда куат бериту токтатылган 

№Ki шынжыр табанды тежейдь Сонда ол 

жылжымай 6ip орнында турады да сол аркылы сырт 

жактагы шынжыр табан айналады. Сейтш трактор 6ip 

орнында бурылады. 

Шынжыр табанды тракторларды осылайша буратын 

механизм ушш уйкелклчк немесе планетарлык 

механизм койылады. Уйкелклчк механизм бурынгы 

шыгарылган тракторларда колданылган. Онын жумыс 

принцига жогарьща айтылган ажыраткыш муфтамен 

б1рдей десе де болады. Тек мунда жумысшы дисюлер 

саны ете квп. Ондагы жетекип дисюлер жинакталган. 

Сол жетектелупп дисюлер барабаннын сыртында 

тежеу^ш лента орналасады. Тракторды аздап кана 

> буратын болса, онда буратын муфтаны гана ажыратса 

болганы, ал шугыл буру кезшде оны тек ажыратып 

кана коймай, косымша тежеупи лентамен кысып 

тежейд!. 

259

3.14-сурет. Планетарлык бургыш механизм: 

1-TipeK; 2-тппн; З-тэжЬп шестерня; 4-подшипник; 5-корап; 

б-cepinne; 7-орталык. шестерняньщ тежегщ шкив!; в-пипек; 

9-пластина; Ш-жетекил биик; П-сощы бершс; 12-тьиыздагыш; 

13-ток.татагын тежепш шкив!; 14.15- тежспш лентасы; 16-орталык ше 

стерня; 17-ось; 18-сателлит; 19-май калканы; 20-басты берийс; 

21 -речтелш аралык тосем. 

Уйкелкгп бургыш механизмнщ аздаган кемшшжrepi 

бар. Олардын ен непзгйл ол уйкелю дисюлер1нщ 

тез тозатындыгы болып табылады. Сондыктан кейшп 

тракторларда планетарлык бургыш механизм колданылады 

(3.14-сурет). 

Планетарлык бургыш механизм орталык. непзп 

жоне сателлитик шестернялардан курылады. Heri'jri 

шестерня басты берипске бектлед1 жоне оиыд Tici 

ini id бетшде жасалган. Оган сателлита к шестернялардын 

rici шшсш турады. Сателлитак шестернялардьщ 

(ушеу болады) ocbTepi 6ip осьте айналатын 

тппндерге бектледг. Сателлиттер eKi жакты LiiHicKe

туседк непзгч шестерня болса, еютш жагымен орталык, 

шестернямен ткггеседь Сейтш олар opi ез осьтерщен, 

opi орталык, шестерняньщ ocbTepi аркылы айналып 

турады. Сателлиттер т о п ш GLniKKe бектлед1 

де, еюнш! ушы сокгы беринспен жалгасады. 

Осылайша куралган планетарлык механизм op6ip 

шынжыр табанды жеке-жеке журпзед!, ягни трактордын 

журпзпш белдемесшде курылысы бiрдей ею 

планетарлык механизм орнатылган. Онын оркайсысы 

CKi тежеугш шкивпен жабдыкталган: бipiншici 

орталык шестернянын ocine, CKiHinici — сателлиттер 

тппншщ биппне бектлген. Онын оркайсысыныц 

сыртында тежеушл лента болады. Орталык 

шестерня осшдеп тежеуш! лента рычагтар жуйеа аркылы 

баскару туткасына, ал сателлиттер пзпннщ 

осшдеп тежеумц лента — баскару педалше шыгармлган. 

Трактор бурылмастан тура келе жатканда, ягни 

калыпты жумыс кезшде, орталык шестерня лентасы 

тартулы тургандыктан, ол айналмайды, ал ол аркылы 

сателлитпк шестернялар айналады да ездершщ 

топндер1 аркылы сонгы бершicri жоне сол аркылы 

шынжыр табаннын жулдызшасын козгалыска 

келтсредь Мундай кезде сателлиттер тогшшщ осшдеп 

тежеуш лента бос турады. Тракторды бурган кезде 

орталык шестернянын тежеуш лентасын баскару 

туткасынын кемепмен босатады. Enai орталык шестерня 

бос айналгандыктан, сателлиттер ri3riHi айналмайды, 

ал сателлиттер тек ез осьтершен гана айналады. 

Сейтш бурылатын жакта г ы шынжыр табанга куат 

бертмещй де трактор бурылады. Шугыл буру кез1нде 

орталык шестерня тежеушхш босатканнан кейш сателлиттер 

тхзгшшщ тежеуйп лентасын педаль аркылы 

тартып, тежейдь Онымен 6ipre бурылатын жактагы 

шынжыр табан да тежеледь Сейтш трактор 6ip 

орнында айналады. 

261

Планетарлык бургыш механизмнщ артыктышылыгы 

онын твз1мдшпнде. Жумыс кезшде мунда тек 

тежеуй лента гана тез тозады, ал калган механизмдер 

узак, жумыс аткара алады. 

Жогарыда айтылган бургыш механизмдердщ реттелетш 

жумыстары теменде баскару механизмдер1мен 

6ipre тусшд1ршед1. 


/. Трактор белдемелершде кандай механизмдер орнатылады 

 

2. Басты бершс кандай кызмет аткарады 

3. Планетарлык механизмнщ жумысын щеШщщз! 

4. Соцгы бер'шс не ушш колданылады 

5. Код ’шг '1 дифферен0Ш

IV. ЖУР1С Б0Л1КТЕР1 

4 1. АВТОМОБИЛЬДЩ, ЖУР1С Б0Л1Г1 

4.1.1. Жур1с донгелектер! 

f 

Журю децгелектер! автомобилей жол безмен байланыстыратын 

торап болып табылады. Олар агкараты 

н кызметтерше карай жетекип жоне баскару донгелектер! 

болып белшедь Осы eKi Typi де автомобильдщ, 

салмагын жол бетше таратады. Осыган косымша, 

жетекий донгелектер двигательден трансмиссия аркылы 

келген момента автомобилей тарту куийне айнадцырады, 

ал баскару донгелектер! машинаньщ журю 

багытын озгертедк Егер автомобильде жетекип денгелек 

алдьщгы децгелектер болатын болса, онда алдьщгы 

донгелектер opi жетекип, opi баскарушы доцгелектердщ 

кызмет!н аткарады. Ол кезде арткы децгелектер тек 

устап турушы децгелектер гана болады. 

Автомобильдердщ жур!с децгелектер! ушш пневматикалык 

денгелектер 

колданылады (4.1-сурет). 

Онын курылысы тугырдан 

(3), курсаудан (4), екеушщ 

аралыгын жалгастыратын 

дискщен (2) жоне пневматикалык 

шинадан турады. 

Мундагы пнемватикалык 

шинадан баска болшектер! 

катты метал дан жасалып, 

машина белдемес!не 6eKiтшед1. 

Ал пневматикалык 

шина йшне ауа толтырылган 

куыс тор1зд1. Олар камералы 

немесе камерасыз 

болып ею турл! жасалады. 

4.1-сурет. Пневматикалык 

децгелектщ 

курылысы. 

263

Камералы шиналарда ауа арнаулы б!теу жасалган камера 

imiHe кысыммен урленед1 де ол шинаны 6epiK 

erin устап турады. Ал камерасыз шиналарда ол 031 

денгелек курсауымен тыгыз беттесш, iuiiruieri кысыммен 

айдалган ауаны устап турады. 

Ппевматикалык шинаньщ непзп мшдет1, жол 

бет1нде кездесстш ойлы-кырлы жерлердщ всершен 

пайда болатын куштер/й автомобиль тугырына жумсартып 

беру болып табылады. Ягни ол 03i сол куштердщ 

эссршен майысып, олардын ocepin азайтады. 

Ппевматикалык шиналардьщ курылыстары оте курдел! 

болады жоне ко;щанылатын автомобиль турлерше 

карай 6ipHeme Typjii болып жасалады. Олар туралы 

арнаулы одебие перден танысуга болады. 

Автомобиль журю денгелектершщ жумысы олардыц 

орналасу жагдайларына пкелей байланысты. Егер 

орналасу жагдайлары алгашкы жасаушы завод койгай 

молшерден алшактап KereTiн болса, онда олардын 

журюке коп зияны тикн мумкш. Сондыктанда, 

op6ip техникалык купм кезшде, сол дoнreлcктcpдiн 

жагдайын карастырып, TeKcepin отырады. Осы донгелектердщ 

орналасу жагдайлары томенде баскару механизмдерш 

Караганда толыгырак каралады. 


1. Ж\рк двцгелектершщ кандай турлерш Снлесгз 

2. Пневматикалык, доцгелект'щ курылысын myciHdipiiih! 

Камералы немесе камерасыз шиналардыц айырмашылыеы 

неде 

4.1.2.Децгелек аспалары 

Денгелек аспаларынын непзп кызмета жер бетшен 

журю денгелекгер] аркылы келетш куштерщ жумсартып, 

сол куйтердщ ocepiHeH автомобильдщ тербел!сш 

264

азайту болып табылады. Сондыктанда олар мегЫнен 

ем rypjii элементтен турады: сершмд1 жоне жумсарткыш 

злеменпер. 

Ссршмд1 элементтер, жол беттен келген осер 

кymrcpiiI оздерше жинап алып, ол кушгер ocepin ток- 

1атк,ап кезде кдйтарып бередг Ал осы куштер cepinпеге 

бершерде оны мен катар жумыс icTewTin жумсарткыштар 

да оларды оларетедк ягни онын, энергилсым 

ж уты п алады. 

Децгелек аспаларыньщ осы cki' элемент!, машина 

турлерше карай ортурл! жагдайларда жумыс icreйл< 

жоне бгрнеше турлерге болшедь Солардын rypjiepi 

4.2-суретте корсетшеп. 

Дощелек аспалары жумыс icrey принциптерше 

карай непзшен eKi турге болшедк тоуелд)' жоне 

тоуелегз аспалар. Тоуелд1 аспада (4.2а-сурет) 6ip донгелектщ 

жур^с жагдай озгеругне байланысты eKiHmi 

доцгелектщ де жагдайы озгередг Эрине бул кубылыс 

машина жур1сше жагымсыз осер етедг Сондыктан 

мундай тоуелд! аспалар xypie жылдамдыктары онша 

4.2-еурет. Донгелек аспаларынын турлер!. 

I N — 234 265

жогары емес жук машиналарында немесе ж е р машиналардыц 

арткы баскару кызметш аткармайтын 

беддсмелерде пайдаланылады. 

Копшипк жагдайда, ecipece баскарылатын децгелектердщ 

аспасы ymiH тэуелЫз аспалар колданылады. 

Олардын o ji 6ipneme турге белшедг Солардыи 

шпндеп 6ip рычагты немесе узындыктары ортурш ею 

рычаггы тэуелаз аспаларда (4.2б,г-суреттер) децгелектер 

6 ip -6ipiHe тауелсгз козгалганымсн, козгалган 

децгелектщ e3i opi Х.-бурышына бурылын, opi колденен 

багытта - кашыктыгына жылжиды. Осындай 

03repicTep ол доцгелектщ жумысына жагымсыз ocepiH 

типзсдь узындыктары бiрдей eKi рыча1ты тэуелсгз 

аспада (4.2в-сурет) децгелек бурылмаса да, келденец 

I жьитжуы болады. Ондай жылжуды болдырмайтын 

телес копты к тэуелаз аспа (4.2д-сурет). Бул кезде 

децгелек бурылса да, колденец жылжу болмайды. 

Ал келденец жылжуды узындык багытына ауыстыратын 

узындык бойында орналаскан eKi рычаггы 

тэуелаз аспа (4.2ж-сурет) баскаларына Караганда 

жумысы едэу1р жаксарады. BipaK бул кезде машинаныц 

курылысы курдел1рек болады. K e ii6ip кездерде 

сершмд1 элемент ymiH, цилиндрл1 сершпелер мен 

жазык рессорлардыц орнына, торсионды бшжтер колданылады 

(4.2е-сурет). Ол кезде тек асгшныц курылысы 

карапайымды болады, ал жумыстар алгашкы 

аспалармен Шрдей. 

Осы керсетип'ен аспалардьщ барлыгында да ею 

rypjii элемент болады. Олардыц 6ipi сершпел} элемент, 

ал ekiHELiici жумсарткыш элемент. Сершпел! 

элементтердш; непзп мпщеп жол бедершщ ocepiHen 

пайда болган куштерд1 б1рден машина тугирына бермей, 

езше кабылдау болып табылады. Сонда e3i майысып, 

машина т\тырына куиищ бiразы гана бершедь 

Ап жол бедерннц есерщен пайда болган куш ocepi 

токтаган кезде ол кайтадан жазылын, ез бойында 

жинакталган энергияны кайтарып машина тугыры- 

266

2 3 4 

5 

6 

7 

8 

4.3-сурет. Сершмд] элементтердщ Typjiepi. 

на бередг Осылайша машина тугырыида тербелк пайда 

болады. 

Серш пел! элементами, ocepinen пайда болган 

тербедаст! токтату ушш жумсарткыш элементтер 

колданылады. Олардын мшдет1 осы тербелкт1 ц кинетикалык, 

энергиясын озше кабылдап, opi карай 

крршаган ор'гага гаратып xi6epy болып табылады. 

Серййпел1 элементтер курылысы жагынан oprypjii 

болады. Ko6iHece ж азы к серш пелер, буралган 

сершпелер, пневматикалык сершпелер жоне торсиопды 

сершпелер колданылады. Олардын кейб[р турлер1 

4.3-суретте керсетшгеи. 

Жазык сершпелер (4.3а-сурет) б1рнеше сершпел1 

жолактардан куралады. Ол жолактардыц узындыктары 

6ipre-6ipTe кыскара бередг Жылжып кетпеу ушш 

оларды ортасынан тест болт (2) аркылы Gipiiaipcyn 

де жан-жактарына камыт (3) койылады. Ен узын 

жолакка (1) машина тугырына бекггетш кулакша 

жасалады. Жолактардьщ аралыгы арнаулы графигпк 

маймен майланады немесе у й к а т а аз аралык тосем 

(4) койылады. 

Осылайша курылган жазык серщпел! элементтер 

жумыс кезшде opтYpлi молшерге майысып отырады. 

Аспага аз куш туссе, онда алгашкы узын жолактар 

гана майысады. Ce6e6i олардыц nimjepi узын. Ал куш 

кобейген сайын келеш кыска жолактар майысады. 

Сойтщ, машинаныц ж урк жумсактыгын камтамасыз 

етсдь Осындай жазык сершпелердщ артыкшытыгы, 

оган косымша багыттаушы механизмдер колданылмайды. 

Ол ез! машина 1 узындык ось багыты- 

267

мен орналасады да, машинаны итеретш, тежейтш 

куштерд! де кабылдай алады. Сондыктанда мундай 

элеменггер кебшесе тэуедщ аспалар ущщ, жетекип 

GuiiKTepi'e койылады. 

Бурылган cepinnejii элементтер тоуелсгз аспаларда 

пайдалаиылады. Олардагы колденен кимасы денгелек 

еершпел! сымнан оралып жасалады. Жумыс 

кезшде сол орамдар майысып, ездерше аспадагы кун т 

кабылдайды. Мундай сершпел1 элементтер тек оз 

ос1мен багытталган к ун т кабылдай алады, ал баска 

багыттагы машинаны итеретш, тежейтш куштерд1 

кабылдай алмайды. Сондыктанда оларга арнаулы ба- 

FbirraFbHii кондыргы колданылады. Онын устше, 

олардын орамдарынын аралыгында уйкелю купи болмайтындыкган, 

тек жумсарткышпен косарласып кана 

жумыс аткара алады. 

Торсионды cepinpeni элементтер (4.3 б-сурет) 

буралып жумыс ютейтш 6miK сиякты жасалады. 

Онын си ушы эртурл1 кондыргыда орналасады. Bip 

ушы машина тугырында козгалмай беюсе. гышш 

ушы арнаулы niftai рычаг аркылы денгелекке бекщп. 

Сонда денгелек жер бедершщ осершен жогары — 

темен козгалган кезде сол торсионды бишеп бурайды. 

Ол сершпел! материалдан жасалгандыкган буралган 

кезде оз бойына энергия жинайды да жазылган 

кезде кайтарып беред1. Торсионды сершпел1 элементтер 

де арнаулы багыттагыш кондыргыга орналасып, 

жумсарткыш элементтермен косарласып 

жумыс аткарады. 

Пневматикалык сершпел! элементтер (4.3 в-сурет) 

аспанын сер тлел 1гш кысылган ауасыньщ кемепмен 

icKe асырады. Ол ушш кысылган ауаны устап турагын 

арнаулы ыдыс (8) жасалады. Ыдысты нейлон немесе 

капроннан жасап, М в резинамен каптайды. 

Оган 6 e p iic ririH арттыру уипн металл сакиналар (7) 

кигпшедг В1дыстын (8) бас-аягында беютетш жолак 

(6) пен болттар (5) болады.

i 

■ 

Жумыс кезшде ас па га тускен кушке байланысты 

ауа кысылып, сершпелпс тудырады. Ал ауаныц кысымы 

автомабильдеп компрессор аркылы ретгелш отырады. 

Мундай аспалар K o6inece жук котерпилчп у нем! 

ортурл! шамага езгерш отыратын жук машиналары 

мен автобустарда коп кдлданылады. 

Жумсартк,ыш элемеиттер машина тугырында пайда 

болган тербелмел1 козгал ыстыц кинетикалык энергиясын 

жутып алып, жылуга айналдырады да коршаган 

ортага таратып Ж1бередь Соныц эсер1нен машинаныц 

ездтнен тербелю! токтайды. Олардыц жумыс 

принциш тербелгстщ кинетикалык энергиясын пайдаланып, 

суйыкты 6ip ыдыстан еюнил ыдыска айдап 

юрпзуге непзделген. Сол суйыкты айдау кезшде кинетикалык, 

энергия жойылады. 

Ж умсарткыштыц жумыс схемасы 4.4-суретте 

корсетшген. 

Оныц непзп жумысшы Myrneci цилиндр (17), 

штогы (18) бар поршень (14), етюзетш клапан (5), 

кайта беретш клапан (7), сору клапаны (9), кысым 

клапаны (10), жумсарткыш корабы (19) мен цилиндр 

(17) аралыгындагы куыс (16) болып табылады. 

К,айта беретш клапан (7) 6ipneiue Keciri бар болат 

дискЦен жасалып, сершпемен (8) поршеннщ (14) 

теменп басына кысылып турады, ал етюзетш клапан 

(5) сол сиякты жасалып, елс1з сер1ппемен поршеннщ 

(14) жогаргы басына кысылып турады. Поршеннщ 

eKi басында сакиналы ойык пен ею катар теак жасалган. 

Сырткы катардагы тес1ктер (6) поршеннщ устщп 

жагындагы сакиналы ойыкда, ал iuiKi катардагы 

тес1ктер (15) — темени жактагы сакиналы 

ойыкка шыгады. Ондагы жогаргы ойык етюзйш клапанмен 

(5), теменп ойык кайта беретш клапанмен 

(7) жабылып турады. 

Осылар сиякты кысым клапаныныц (10) айналасындагы 

тесгктерд1 (12) цилиндрдщ туб1мен коса сору 

клапаны (9) жауып турады. 

269

4.4-сурет. Жумсарткыштьщ жумыс схемасы: 

а-жумсартк.ыш Kcciiuici; б-жумсартк,ыштыкcepnuiic xypici; в- жумсартк,ыштыц 

к,ысылыс ж урю ; 1-к.улак.ша; 2-гайка; 3,4-тыгыздагыштар: 

5-кяйта Ж1берстЫ клапан; 6-сыртк,ы кдгар Teciicrepi; 7-cepnlnic клапаны; 

8.1I-сершпелер; 9-сору клапаны; 10-к.ысу клапаны: 12-шыгаггын reciioep; 

13-KiperiH TeciKTep; 14-поршень; I S-imKi к,атар тес1ктерИ16-куыс; 

17-жумыс цилинлрй 18-шток; 19-к.орап. 

Цилиндр (17) iuii тутас, ал куыстьщ (16) 6ip бшйп 

арнаулы температурага онша эсер алмайтын минералды 

маймен толтырылады. 

Жумсарткыш корабы (19) кулакша (1) аркылы 

цилиндрд! (17) машина белдемесше жалгастырады, 

ал поршень штогы (18) машина тугырына бектледь 

Сондыктан поршень кысу кез1нде томен козгалып, 

кайту кезшде жогары козгалады.

Поршень темен козгалган кезде (4.4 в-сурег) 

оныц астындагы суйык. май етщзищ клапан (5) аркылы 

усйне айдалады. Ал 6ip белщ (штоктыц цилиндрге 

KipreH келемшдей) сору клапаны (9) мен 

T e c iK (13) аркылы куыска (16) айдалады. Мундай процесс 

тек поршень баяу гана козгалатын болса icKe 

асады. Ал ойлы-кырлы жерлермен журген кезде поршень 

(14) тез шугыл темен туседк Бул кезде кысымныц 

тез квтершу1мен кысу клапаны (10) ашылып, 

оньщ астындагы суйык азаяды да аспаны капы 

урылудан сактайды. 

Поршень (14) жогары козгалган кезде (4.4 б-сурет) 

суйык май оныц устщп жагынан пик! катардагы 

тес1ктер (15) мен кайта берпш клапанньщ (7) 

KeciKTepi аркылы теменп жагына етедь Ал шток 

колемшщ есебшен жетпей калган май келем1 косалкы 

куыстагы (16) майдыц есебшен толтырылады. 

Ол ушш Kipri3y клапаны (9) сорудыц салдарынан 

ашылады. 

Егер поршень шугыл жогары кетершетш болса, 

онда суйык кысымы да тез кетершп, сершпенщ (8) 

кедерпсш жецш кайта беретш клапанды (7) толык 

ашып ж1беред1. Енд! суйык алгашкыдан клапанньщ 

шщшке тар TeciKTepi емес, кец Teciicrep (15) аркылы 

темен тез етедь Сонда децгелектердщ жер бетшен 

KeTepLnin, ceKipin KeTyi болмайды. 

Сонымен жумсарткыштар жумыс кезшде суйык 

майды поршеннщ 6ip жагынан екшпп жагына айдап 

Kipri3y аркылы тербелютщ кинетикалык энергиясын 

жояды да машина тугырыныц еркш тербел^сш токтатып 

турады. 


1. Децгелек аспаларыныц кызметш айтып берщШ 

2. Децгелек аспаларыныц кандай турлер/ болады 

3. Децгелек аспалары нендей элементтерден куралады 

 

271

4. Cepinnejii элементтердщ кызметi не 

5. Cepinnejii элементтердщ к,андай турлер/ болады 

6. Жумеарткыш элементтердщ кызметi не 

7. Жумеарткыш элементтер колай курылган 

8. Жумеарткыш элементтердщ жумысын mycindipin'n! 

4.2. ТРАКТОР ЖУР1С Б0Л1ПНЩ 

ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1 

Трактордьщ журю бшпктер! оларды жер беимен 

жылжыту кызметш аткарады жоне барлык, механизмдердщ 

салмагын осы журю болт кдбылдайды. 

Журю беЗцга тулг.адан:, козгалткыштан жоне екеу1н 

озара жалгастыратын аспалы пректен куралады. 

Трактор тулгасы онын барлык механизмдер!н 

беютетш кондыргы. Тракторга куш осы тулгасы ар- | 

кылы бериюдь Сондыктан да оны ете 6epiK eriu жа- \ 

сайды. 

К,озгалткыштын непзп кызмет1 двигательден 

трансмиссия аркылы келген куатты тракторды | 

итеретш кушке айналдыру болып табылады. Ол ymiH 

козгагыш денгелек айналдыру моментшщ кемепмен 

айналады да жер бетшен опнюу куипн тудырады. Осы 

ипнюу куип трактор тулгасын итеред1 де оны жер 

бетгмен жылжытады. Осыган косымша, трактордын 

барлык салмагы осы козгагыш денгелектермен коса ’ 

TipeK донгелектерше де тусед» . Олар трактордын ал- 1 

дьщгы белшнш, салмагын кабылдайды, o p i кепшиик 

жагдайда, тракторды буру кызметш аткарады. 

Аспалы TipeK трактор тулгасын козгагышка жал- | 

гастырып турады. Онын непзп кызмет трактор журк 1 

ciH жумсарту болып табылады, ягни кед1р-будыр жер- ] 

лермен жургендеп трактордын тербелу кубылысын ■ 

азайтады. Сейтш механизмдерд! сынудан сактайды t 

жоне тракторшыга калыпты жумыс icTeyre жагдай 

тугызады. 

272

Тракторларды осы xypic болт не карай доцгелект! 

мсмссс шынжыр табанды тракторлар деп емге боледг 

Журю 6ojiiKTepiHin курылысына карай тракторлардын 

б1рнеше техникалык касиеттср1 озгередк Сондай 

непзп 6ip касиет1 —е'пмдшж касиетг 

Тракторлардын о'пмдинк касист1 онын ксдерплерден 

журш оте алатын мумкшдтн сипаттайды. 

Трактордын бул касиет1 журю бол1Пнщ б|рнеше 

корсетмнпне байланысты. Осы керсетюштердi eKi топка 

болуге болады: 6ipiHuiici —техникалык, eKiHuiici — 

аI ро ге х и и кал ы к корсе т uiTepi. 

Тракторлардын ет1мдшк касиетш аныктайтын 

техникалык корсеткпитерге донгелек схемасы мен 

топыракка TycipeTiH менш1кгп кысымы жатады. 

Доцгелект1 тракторлардагы донгелек схемасы онда 

неше донгелек бар екешн жоне онын каншасы козгагыш 

донгелек екенш керсетедь Мысалы, схема 4x2 

болганда тракторларда барлыгы торт донгелек бар да, 

оньщ екеу! козгагыш, ал 4x4 болганда барлык донгалагы 

да козгагыш донгелектер болып табылады. К,озгагыш 

денгелек саны кебейген сайын трактордын 

етщийк касие’п де жогарылайды. 

Трактордын топыракка T y cip eT iH менипюп кысымы 

козгагыш мушелердщ топарыкпен жанаскандагы 

T ipeK ауданына байланысты. Осы T ipeK ауданы кобейген 

сайын топыракка тусетш менппкп кысым азаяды. 

Трактордын ет1мди11к касиетш жогарылату уппн 

онын топыракка T y cip eT iH менш'исп кысымын азайту 

керек. Ал менийюч кысымнын мелшер1 козгагыш 

мушелердщ турлерше тжелей байланысты. Шынжыр 

табанды тракторларда T ipeK ауданы колемд1, сондыктан 

олардын топыракка T y cip eT iH M e H m iic ri кысымы 

да аз болады. Сондыктан олардьщ, денгелек тракторларга 

Караганда, ет^мдипк касиеттер! жогары болады. 

Тракторлардын етсмдЫк касиетш аныктайтын 

агротехникалык керсетмштерге оньщ жер бедней

! 

бшктш мен ею козгагыш мушенщ аралыгындагы 

кдшыкдык. жатады. Трактордын жер бетшен бшктт 

еамдактердщ катараралыгын ондегенде зор манызга 

не болады. Егер осы кашыктык THicTi молшерде болмаса 

онда олар оцделетш есш д 1ктерд1 закымдайды. 

Сондыктан тракторларды осы керсетюштерще карай 

еюге болед1, олар: универсалды-катараралык жоне 

жалпы жумыска арналган тракторлар. Олардын 6ip- 

6 ip in e H айырмашылыгы осы жер бетшен кашыктыгына 

байланысты. Эмбебап-катараралык тракторлардын 

жер бетшен кашыктыгы коп болады. 

Кейбир тракторлардьщ (Т-25А, Т-40А) жер бетшен 

кашыктыгын озгертуге болады. Ол ушш сонгы берипс 

редукторыньщ корабын THicTi багытга бурады. Сонда 

трактор тулгасы жермен салыстырганда жогары 

немесе томен орналасады. 

Агротехникалык корсетюштерге жогарыда айтылган 

кашыктыктан баска ею козгагыш мушенщ аралык 

кашыктыгы да жатады. Ce6e6i, оамшктердщ 

турлерше карай олардьщ катараралыгы ор турл1 

(45, 60, 70, 90см) болады. Егер тракторлардьщ козгагыш 

доцгелектершщ ара кашыктыгы осы катараралыкпен 

сойкес келмесе, ол ондай катараралыкты 

ондей алмайды, ягни оймдинк касией нашарлайды. 

4.2.1. Трактор тулгасы 

Трактор тулгасы курылысына карай рамалы, жартылай 

рамалы жоне рамасыз болып белшед1 Рамасыз 

тракторлар тулгасы кебшееё куаты аз тракторларда 

колданылады жоне оньщ 6epiK T iri жогары, салмагы 

жецш келедь ЕИрак ол ор Typni механизмдер тфкеуге 

икёмсй болады. Тракторлардьщ рамасыз тулгасы ондагы 

механизм кораптарынан 6ipiKTipimn жасалынады. 

Жартылай рамалы тулгада трансмиссиянын корабына 

жартылай гана рама бёютщедд де оган двигатель 

274

орналастырылады. Осындай кондыргы кебшесе омбебап-катараралык 

тракторларда колданылады. 

К,уаты улкен жалпы жумыска арналган тракторларда 

кобшссе рамалы тулга колданылады. Олардыц 

6epiKTiri жогары жоне op6ip механизмдер оган жекежеке 

бектлетшдктен куту мен реттеу жумыстарын 

журпзу ыцгайлырак. BipaK рамалы тулгасы бар тракторлардыц 

салмагы ауырлау болады. 

Рамалы трактор тулгасынын eKi Typi болады: 

6ipiHiuici 6epiK етш тутас жасалады да, CKiHiuici eKi 

жартылай рамадан курастырылады. Рамасы тутас жасалатындары 

Ke6iHece шынжыр табанды тракторлар 

(Т-150, ДТ-75). Децгелекп тракторлар (T-I50K, 

К-701) рамасы курамалы eTin жасалады. Жартылай 

рамадан куралган ею бел!к езара бурала алады. Сондыктан 

да мундай тракторларды буру уипн осы eKi 

жартылай раманы 6ip-6ipiMen салыстыргандагы жагдайын 

езгертедк Мундай курамалы раманыц баскадан 

артыкшылыгы —жер бедерше карай трактордын 

йкемделу1 жаксарады. 

Трактор тулгасына реттеу жумыстары журпзшмейдк 

Тек оньщ бекМстершщ босап кетпегенщпн 

кадагалап отыру керек. 

4.2.2. Децгелек аспаеы 

I 

Аспалы прекке трактордьщ тулгасын журпзпш 

децгелектермен жалгастыратын механизмдер жатады. 

Аспалы TipeKTi багыттагыш кондыргы мен 

cepijwieni элемент курайды. Багыттагыш кондыргы 

кедерп кездескен кездеп децгелектердщ трактор 

тулгасымен салыстыргандагы калай козгалатындыгын 

аныктайды. Сол багыттагыш кондыргыньщ 

курылысына карай шынжыр табанды тракторлардьщ 

аспалы Tiperi катты, жартылай катгы жене cepinneni 

болып белшедь 

275

Кдгты асналы тарсктердщ cepinncju элемент! болмайды. 

Сондыктан олар жылдамдыгы ете аз oHuipicriK 

тракторларда колданылады. Бул тракторларда ripe к 

децгелектер1 рамамен тжелей жалгастырылган. Сондыктан 

да reric емее жер бедершен еткенде тез ж у рее, 

трактор катгы тснсел1ске келедг Жылдамдык 1,7 м/сек 

аспайды. 

Жартылай катты аспалы TipeK колданылганда 6ip 

жактагы барлык TipeK денгелектер1 6 ip рамага 

бекшледа де, трактор тулгасымен эр турл1 болып жалганады 

(уш нуктел1 немесе терт нуктелО. 

Аспалы TipeKri трактор тулгасына уш нуктсл1 

тэешмен жалгастырганда, TipeK денгелектершщ рамасыньщ 

арты журпзпш белдеменщ ociH e тОггсалы 

етшш| ал алды косымша келденен рамага cepim uxtii 

элемент аркылы бектледь Ал келденен рама трактор 

тулгасымен ортасы аркылы 6 ip нуктеде гана топсалы 

етийп жалгасады. Сейтш, аспалы TipeK трактор 

тулгасымен арткы жагында ею нукте, ал алдынгы 

жагында 6ip нукте аркылы жалгасады. 

Уш нуктел1 жартылай катты аспалы TipeicriH осылайша 

курастырылгандыгынан, TipeK донгелектер1 

озара 6ip-6ipiM eH салыстырганда жылжи алады. Сондыктан 

олар жер бедерйге жаксы икемделед1 де, 

TCHceJiyi азаяды. 

Терт нуктел1 жартылай катты аспалы TipeK те уш 

щктел! тэр1зд! жасалады, тек айырмашылыгы трактордын 

алдынгы жагымен сершпел1 элемент аркылы 

жеке-жеке жалгасады. 

Жогарыда айтылып отырган катты жоне жартылай 

катты аспалы ччректердщ 6ip айырмашылыгы онда 

орналастырылатын TipeK децгелектерщщ санына uieK 

койылмайды, ал олар негурлым жю орналасса, жер 

6eTiHe салмактьщ таралуы да бфкелю болады. Сейтш, 

ондай тракторлардын тенселу1 кушейедг Сондыктан 

да ондай аспалы TipeK аз жылдамдыкпен журш. ауыр 

жумыстарды аткаратын тракторларга койылады. 

276

Ауыл шаруашылыгында колданылатын непзп 

«) гракторларды cepinneni аспалы йрекпен жабдыктай- 

| ды. Мундай таректердщ непзп касиетс жер бедерше 

карай оцай икемделед1 жоне сершпел1 элементипц 

комепмен тецселмел1 козгалысты жумсартады. 

Сершпелй аспалы Tipeicrep курылыстарына карай 

дербес (ДЭТ-250), рычагты-балансирл1 (ТДТ-75) жене 

балансирл1 (ДТ-75, Т-150) болып белшедЬ Осылардьщ 

1Шшде ауыл шаруашылыгы тракторларында 

балансирл1 аспалы йректер оньщ жылдамдыгын секундына 

5 метрге дейш арттыруга мумкшдж бередь 

Балансирл1 аспалы Tipeicrep TipeK децгелектер1 багыттагыш 

балансирлерге ось аркылы айналмалы турде 

бемтшед! де, ей балансир езара топсалы жалгасады. 

Ей балансир 6ip-6ipiHin айналысын cepinne кедерп 

тудырады. Сейтш сереппел1, балансир жоне TipeK 

доцгелектер! 6ip торап курайды. Муны балансир торабы 

деп атайды. Балансир торабы трактор рамасына 

ось аркылы топсалы турде жалгасады. Тракторга барлыгы 

осындай терт балансир торабы койылады. Оньщ 

eKeyi трактордын арткы, eKeyi алдьщгы белшнщ салмагын 

кабылдайды. 

Трактор кед1р-будыр жер бет1мен козгалганда, 

op6ip TipeK доцгалагы cepinneHi кысып, ез 

балансирлерш гана кетередт Cepinne кысылуыныц 

салдарынан трактор рамасы аздап кана тецселедь 

Сейтш трактордын жургсш жумсартады. 

Децгелекп тракторлардьщ арткы белдемесше аспалы 

TipeK койылмайды, ягни арткы белдеме тЬселей 

жур1с децгелепне бекщц. Ce6e6i, аспалы т1ректщ 

жумысын пневматикалык децгелектщ e3i аткарады. 

Сондыктан да арткы децгелектеп ауа кысымы темен 

болады. Ал алдыцгы белдемелерш cepirmerci аспалы 

прекпен жабдыктайды. Мундай аспалы тарекгщ ею 

Typi: байланысты жене байланыссыз турлер1 болады. 

Тракторларда кещшлж жагдайда байланысты аспалы 

277

TipeK колданылады. Олай деп аталу себебй он жактагы 

децгелектщ орналасу калпы езгерсе, сол жак,- 

тагы децгелекке де эсерш типзед1 немесе KepiciHiue. 

Байланысты аспалы TipeKTe eKi жактагы донгелек 

6ip осьпен жалгасады. СермШёЦ элемент кёйб1р тракторларда 

(МТЗ-80) донгелек пен белдеменщ аралыгына, 

ал кёйбтр тракторларда (Т-150К, К-701) белдеме 

мен рама аралыгына койылады. Донгелек пен 

белдеменщ аралыгын жумсартканда орамды cepinne, 

ал белдеме мен рама аралыгын жумсарткан жагдайда 

жазык cepinne (рессор) колданылады. 

Децгелек пен белдеме аралыгына cepiппeлi элемент 

койылган жагдайда ею децгелектщ 6ip-6ipiMen 

байланыстылыгы азаяды, proa оны кейде байланыссыз 

аспалы TipeK деп те атайды. 

Барлык аспалы TipeKTepre жондеу жумысгарынан 

баска реттелу жумыстары журизшмейда. Тек кана 

сершпел1 элементтщ сереппелпзн жондеу кезшде 

TeK cepin, азайып кетсе жацасымсн алмастырады. 

4.2.3. Доцгелект1 журпзпш 

Кызметгерше карай децгелектер козгайтын жоне 

баскаратын децгелектер болып ею турге болщедо. 

Козгайтын донгелектер трансмиссиядан келген айн 

а л д ы р у MOMCHTiH езппц шецбер бойында жанама 

кушке айиалдырады. Ол уийн козгагыш донгелектер 

жер беттмен щИЩке туседг Жер бепмен децгелек аралыгын 

да пайда болган жаца куштщ эсершен трактор 

жылжпды. Сондыктан да мундай доцгелектерд! козгагыш 

немесе жетекип децгелектер деп атайды. 

Козгагыш децгелектердщ санына карай гракторлардыц 

кедерп ден (гпмдипк касиеп езгере/п. Козгагыш 

донгелектер коп болган сайын трактордьщ 

етщ й п к Kacneri де артады. Сондыктан омбебап-катара 

рал ы к зракторлардын кёйб1р турлерш, oriM/ii.niri 

278

жогары eiin, торт козгагыш доцгелекпен жабдыктайды. 

Олар (Т-40АМ, МТЗ-82) ылгалдылыгы жогары, 

батпакты жсрлерд1 ондеу кезнчде колданылады. CoftTin 

олардын улкен тарту кушш тудыруын мYмкiндiк 

жасалады. 

К,озгагыш доцгелектер уппн топыракмен жаксы 

шшске тусетш TicTepi бар пневматикалык шиналар 

иайдаланылады. Олардын баска донгелектерден айырмашылыгы 

—топыракпен uiinicy кабшеттшп болып 


Баскару доцгелектер1 трактордын алдынгы 6ojii- 

I'iuiii, салмагын кабылдайды жоне тракторга журю багытын 

береди Трактордын журю багыты осы баскарылатын 

алдьщгы доцгелектердщ калпымен аныкталады. 

Сондыктан да оларды 6ip оське топсалы eiin 

жалгаегырып, сол топса аркылы трактор тулгасымен 

салыстыргандагы калпын озгертш отырады. Тракторды 

жен$л баскару учли донгелектердщ калпын реттеу 

керек. Ондай реттеулер туралы томенде журю болит 

рстгеуге арналган такырыпта айтылады. 

4.2.4. Шынжыр табанды журпзпш 

Шынжыр табанды журпзгшгп пайдаланганда трактор 

салмагы жер бетше улкен TipeK ауданы аркылы 

тарайды да, топарыкка TyceTiH менийкл кысымды 

азайтады. Сондыкган шынжыр габанды тракторлардын 

втшдши жогары. Олар улкен тарту куипн тудыра 

алады жоне сырганауы оте аз болады. BipaK 

шынжыр табанды журпзпштщ 6ipHeiue KeMiuLriiKTepi 

бар. Олардын Heri3rici салмагыньщ ауырлыгы, багасы 

жогары, курылысы курдел1 жоне козгалыс жылдамдыгынын 

аздыгы болып табылады. Дегенмен де 

шынжыр табанды журпзпштер квптеген тракторларда 

колданылады жэне онын курылысы am де 

жетицпршуде. 

279

Шынжыр табанды журпзпштер жетекШ жулдызшадан, 

багыттагыш прек жоне устап туратын донгелектерден, 

туйыкталган шынжыр лентадан куралады. 

Туйыкталган шынжыр лента езара топсалы жал| 

гасгырылган жске-жеке буындардан турады жоне ол 

жетекип жулдызшамен, багыттагыш доцгелектер ар - 

к.ылы шлш турады. Оныц астыцгы бетше аспалы ттрек 

аркылы прек децгелектер! йреледц ал ycTinri тармагы 

устап туратын децгелектерге ттреледт 

Трансмиссиядан келетш куат жетекшi жуддызшаны 

айналдырады да, онымен 6iprc шынжыр лента! 1ы 

да айналдырады. Шынжыр лента теменп тармак аркылы 

топыракпен ишпседи сойтш тракторды козгаушы 

куш тудырады. Жетекип жулдызшадан еткен 

шынжыр лента оныц шсцбер1 бойымен и1гпп. устап 

турган децгелектер аркылы багыттагыш децгелекке 

барады. Багыттагыш денгелектен. айнала orin, кайтадан 

жер бетше теселед1. Осылайша шынжыр табанды 

журпзпштер трактордын жылжуы ушш жасайды журш 

жолын жасайды, ягни шынжыр 6eTi аркылы TipeK 

децгелектерi козгалады. 

Шынжыр табанды жургтзпштщ кальшты жумыс 

icreyi yiuiii онын лентасын калыпты молшерде керу 

керек. Ол ушш багыттагыш децгелектерге лентаны 

керётш арнаулы механизм орнатылады. Шынжыр табанды 

журпзпштщ жумысын тексеру жоне калпына 

келттру женшде томецде айтылады. 

4.2.5. Трактор xypic болмппн жумысын реттеу 

Двцгелекта тракторлардьщ журю болтнде рсттеleriu 

мынадай керсетюштер бар. Ей дотелеютц ара 

кашыктыгын реттеу омбебап-катараралык тракторларда 

журпзшедк Ce6e6i, онделепн оамлдктш катараралык 

кашыктыгы дакыл ту pi не карай ор турл i 

болады, ягни трактордын ею децгелей а расы шли

кашыктыгы да сол катараралык кашыктыкпсн сойкес 

келу1 тию. Жалпы жумыска арналган тракторларда 

(Т-150К, К-701) CKi денгелек аралыгы туракты 

болады. Тек 150К тракторында гана орныктылыгын 

жаксарту ушш кейде кещтед!. 

EKi донгелек аралыгын езгертудщ G ipnem e Tocini 

бар. Оныц ец карапайым жолы, децгслект1 аударып 

орналастырады. Осы кезде доцгслек дисмснмц 

есебшен ара кашыктыгы езгередк BipaK мундай 

езгертудйц мелшер1 онша кеп болмайды. Бул тек 

косымша аз мелшерге езгерту учли гана колданылады. 

Баска тосшдерд1 колданганда алдыцгы жоне арткы 

доцгелектердщ ара кашыктыгы ор турл1 болып 

озгерттедй Арткы децгелектерд!ц ара кашыктыгын 

езгерту ушш арнаулы кондыргы колданылады. 

Алдыцгы децгелектердщ ара кашыктыгы сатылы 

турде озгертшедь Ол ушш децгелек дисюа мен кронштейньпц 

озара орналасу калпын езгертедь ягни доцгслек 

дисюсда кронштейннщ сыртына немесе iuiiH e 

беютуге байланысты eKi децгелек ара кашыктыгы 

езгередк Осыган косымша децгелек торабыныц оське 

жалгаскан калпын озгертедь Ол ушш сынаны 

шыгарып алып, децгелек торабын сыртка немесе 1шке 

карай жылжытады. Keft6ip тракторларда (МТЗ-52, 

МГЗ-82) алдыцгы Децгелектердщ ара кашыктыгын 

сатысыз озгерту Yшiн, арткы децгелектердеп сиякты, 

винтп механизм колданылады. Сонда ара кашыктык 

1200 миллиметрден 1500 миллиметрге дейш сатысыз 

езгеруге можбур болатынын байкау киын емес. 

Децгелект! тракторлардын алдыцгы доцгелектер! ара 

кашыктыгын езгерткен кезде оларды езара жалгасгыратын 

баскару механизм! тогшшщ де узындыгы 

езгерт1лу1 тию. 

Децгелектердщ ара кашыктыгын, оныц дискюш 

аударып езгерткен кезде он жактагы децгелек 

пен сол жактагы децгелектердщ езара орнын алмастырады. 

19-234 281

Эмбебап-кагараралык тракторларда e«i доцгелек 

ара кашыктыгьгн озгертумен катар жолдык сацылаудан 

да езгсрте/и. Мундай реттеу барлык катараралык 

тракторларда емес, тек ксйб1р турлер1нде гана 

(Т-25А. Т-40А) ж у р п з ш е д г Жолдык санылаудагы 

езгерту ушш бул тракторлардын алдынгы децгелекгерш 

езгертш бекггетш кондыргы колданылады, 

гит арткы дентелектер;и KOTepin-Tycipy ушш сонгы 

берипс редукторыныц корабын баскаша бекггедг 

Осы аталган шамалардан баска алдынгы ек! денгелектщ 

анкаскыштыгын реттейд1, ягни осы децгелектердын 

жазыктык. багыттары озара айкасатындай 

e r in орналастырылады. Ce6e6i, трактордын журк: багыты 

туракты болу y m iH баскаратын децгелектард1 

сыртка карай жантайтып орналастырады. Егер енд( 

олардыц алдыцгы жагын 6 ip -6ipiHe жакын орналастырмаса, 

олар децгелеген кезде- сыртка карай тарта 

беред1 де, тез тозуына жагдай жасайды. 

Алдыцгы децгелектердщ айкасу мелшерк олардыц 

алдыцгы жоне арткы жагын олшегендеп айырмашылыгы 

болады. К,алыпты мелшермен сойкес келмеген 

жагдайда баскару механизмшщ ттзпншщ 

узындыгын озгерту аркылы калыпка келнред». 

Шынжыр табанды тракторлардын журю белтнщ 

жумысын реттегенде, ец бдршш! шынжырдыц кершу 

мелшерш калыпка келпред!. Ол уипн арнаулы керпш 

механизм койылады, ягни багыттагыш децгелекп 

винтт1 механизм аркылы итерш турады. Сонда 

жетекип, жулдызшамен багыттагыш децгелектщ ара 

кашыктыгы езгеред1 де, оларды айналып ететш шынжырдыц 

да Keprnyi езгередь 

Винту! механизм cepinne аркылы багыттагыш 

децгелекп итередк Сондыктан да жумыс кезшде осы 

сершпенщ кысу есебшен шынжырдыц узындыгы 

езгеред!. Бул ойлы-кырлы жерлермен журген кезде 

шынжырдыц узындыгы ор турл» болып езгеруще 

мумкшдш бередь Оныц устще децгелектер мен шын- 

282

жыр аралыктарына тас туесе де, шынжырдын, KepLayi 

лртады. Осындай жагдайларда журю болтн icTeH 

шыгармай сактап калу кызметш осы керпш 

механизмдеп cep in n e аткарады. 

Шынжырдьщ кершу мелциерш, оныц eKi устагыш 

чецгелектершщ аралыгында оз салмагымен салбырау 

шамасын олшеу аркылы аныктайды. 

Егер осы салбырау MOJtmepi калыпты молшерден 

13 болса, онда шынжырды босатады, ал кеп болса 

V. БАСКДРУ ЖУЙЕС1 

5.1. АВТОМОБИЛЬДЩ БАСКДРУ ЖУЙЕО 

Баскару жуйеа автомобильдщ журю багытын баскаруга 

арналган торап. Ол автомобильдщ непзп жауапты 

тораптарыныц катарына жатады. Ce6e6i осы 

баскару жуйеа автомобильдщ журю каушазднш камтамасыз 

ететш торап. Сондыктанда автомобильдщ 

баскару жуйесше оте катал талаптар койылады. Сондай 

талаптардьщ щхщдеп ен непзгшерше мынандай 

eKi турл! талапты жаткызуга болады. Оньщ 6ipiHiuici 

— журпЗуип рульдж баскару механизмшен бурган 

кезде автомобиль белпленген кисык сызыкты троекториямен 

булжымай журу1 керек. Ал eKiHiuici - 

журпзунл рульдж баскару механизмше осер етпеген 

кезде автомобиль тузу сызыкты багытынан оздтнен 

озгермей журш отыруга T H ic. Осы койылган талаптыц 

6ipiHUiici рульдж буру механизм1нщ касиет1 мен 

кинематикасына байланысты болса, eKiHLuici баскару 

децгелектер! нщ орналасу геометриясына тоуедщ болады. 

Баскару жуйесше рульдж баскару механизм!, баскару 

доцгелектер! жоне осы eKi тораптардьщ аралыгындагы 

жетек куралдары жатады. Сондай баскару 

жуйесшщ жумыс схемасы 5.1-суретте керсетшген 

Ол мынандай непзп тораптар мен белшектерден 

куралган: рульдж механизм (3), рульдж тутка децгелеп 

(1), рульдж кулакша (4), узындык тарткыш 

(6), рульдж трапецияньщ келденен (5) жоне жандык 

(7) тарткыш, бурылгыш жудырыкша (9) мен 

оны тарткыш (8). Бурылгыш жудырыкшада (9) баскару 

децгелеп iiuKi жене сырткы подшипниктер 

аркылы бектлёдц, ал жудырыкшаньщ (9) вз\ топса 

(шкворень) аркылы баскару белдемесшде (2) орналасады. 

Сонын салдарынан, децгелек бурыл- 

2X4

б) 

5. l-сурет. Рульд^к баскару жуйесшщ турлер1: 

а-алдьщгы oci тутас кесшмеген: б-алдыцгы oci кеешген; I -рулцшк тутка 

I доцгслегг; 2-белдеме; З-рулыйк механизм;4-сош ка; 5-келденен. тартк,- 

I ыш; б-ушндык. бойыкдагы тарткыш ; 7-жандык, тарткы ш гуткасы ; 

8-буры латы н ж улм ры кш аньщ туткасы ; 9-бурылатын жудырыкш а; 

10-жандык тарткыш. 

| кыш жудырыкша аркылы ортурш бурышка бурыла 

г алады. 

Осындай баскару жуйеа мына ретпсн жумыс ат- 

| карады. Журпзуий автомобилей буратын бакытка 

I карай рул ей к донгелек тутканы (1) бурайды. Сол 

' кезде рулйддк механизм (3) аркылы рулейк кулакша 

I (4) бурылады. Онын бурылуы узындык тарткыш (6) 

285

аркылы буры лгы ш жудырыкш аны (9) баскару 

донгелепмен коса тиюп жагына бурады. Сол жактагы 

децгелектщ бурылуы рул ад к трапеция (5,7) тарткыш 

аркылы оц жактагы децгелеюп бурады. Сейтш 

баскару децгелектерш щ ж урю багытын езгсрткенджтен, 

онымен 6ipre автомобильдщ де журю багыты 

езгередй 

Осылайша курылган баскару жуйесшщ непзп 

ерекш елтне, баскару децгелектершщ бурылуы рульдж 

трапеция аркылы болатындыгын жаткызуга болады. 

Ce6e6i оц жене сол жак децгелектер езара осы 

трапеция тартКыш аркылы жалгаскан. Трапеция деп 

отырганымыз оныц 6ip табанын бурылгыш жудырыкша 

бекпгпген алдыцгы белдеменщ ею жактагы 

топса аралыгы кураса еюнпп табанын о щ е н е н тарткыш 

(5) курайды, ал ею жаны жандык тарткышпен 

(7) жалгаскан. 

Рульдж трапецияныц бурылыс кез1нде доцгелектергс 

eprypni бурыш беред!. Мысалы оцга карай бурьшганда 

оц жактагы децгелек сол жактагы денгелекке 

Караганда коЩрек бурышка бурылады. Сонда гана 

олар тайганамай, жер бщ нб уйкелмей доцгелей алады. 

Сондыктанда рульдж трапеция бурылыс кезшде 

баскару децгелектерш тек eprypni бурышка бурып 

кана койманды. осыган косымша сол ею бурыштыц 

айырмашылыгын унем1 туракты устап турады. Оны 

арнаулы кондыргыларда тексерш, кажет болса келденец 

тарткыштыц узындыгын езгертуге болады. 

Баскару жуйейндеп Heri3ri механизм —ол рулыпк 

механизм болып табылады. Рульдж механизм уиин 

кобйюсе червяки — ролики немесе винтп рейкалы 

механишдер колданылады. Ce6e6i бул механизмдердщ 

Kepi карай 6epLriici болмайды, ягни к у и т 

рульдок баскару гуткасынан баскару донгслектерше 

жещл бередц де керкйнше децгелектен рульдж туткага 

бермейдь Ce6e6i жумыс кезшде баскару децгелектер! 

жол бедерппц эсерщен ортурлi куштерге душар бо- 

286

лады. Ол Kepi берш се ж урпзуи йге зиян келт1ру1 

мумкш. 

Автомобильдщ баскару жуйесшде рульдж мехаиизммен 

катар кушейткни механизмдер колданылады. 

Ce6e6i тек кана червяки бершютщ буру купи 

жеткшксЬ болуы мумкш. Сол кезде кушейтюш механизм 

6ipre косылып ютейдк Ондай механизм ушш 

кобшесе гидравликалык механизм колданылады. 

Онда арнаулы насос аркылы гидроцилищщщ козгайды. 

Ал гидроцилиндрдщ козгалуын рульпдк механизм 

баскарады, ягни рульдж механизм буралганда гидроцилиндр 

icKe косылады да, ол токтаган кезде гидроцилиндр 

ажыратылады. Енд! томенде осылардыц 

курылысы мен жумысы ка рал ад ы. 

Червяки роликт4 рулыпк механизм алдыцгы баскару 

белдемесше 25 кН дейш куш тусетш автомобильдерде 

колданылады. Онын жалпы курылысы 

5.2-суретте керсетшген жоне курылысы мынандай болады. 

Рульдж децгелек тутканыц бшгше (14) червяк 

(10) отыргызылып, рульдж механизмнщ корабында 

(1) eKi подшипник (12) аркьшы айнала алады. 

Червякпен кырлы ролик (18) TicTecin турады. Ал ролик 

(18) инел1 подшипник (3) кипзшген ось(16) аркылы 

рульдж кулакшаныц (18) аша шш бар бш тне 

(2) жалгасады. Бул бшк (2) рульдж механизмнщ корабында 

6ip жагы ролики подшипникке (23), ал ек!нш1 

жагы кола щтекке (26) орнатылган. Оныц ось бойымен 

козгалу мелшерш реттепш винтпен (21) 

шектейдь 

Червяк (10) буралган кезде роликтщ (18) онымен 

TicTecin турган кырлары аркьшы бурай козгайды да 

руль кулакшасын (28) бурады, ал оныц бурылуы 

узындык тарткыш аркылы баскару децгелектерше 

жетедк 

Червяки ролиюч рульдж механизмнщ артыкшылыгына, 

эдетт(зи червяки механизмдеп сырганау 

уйкелю] мундагы роликтщ децгелеу уйкелипмен ал- 

287

5.2-сурет. Червякт1 рулыйк механизм: 

I-картер; 2-бимк; 3,9,12.23-подшипниктер; 4-пинт; 5,27-тыгыздагыштар; 

б-cepinne; 7-теменп к.ак.пак.; 8-реттепш аралык. тесемдср;10-черняк; 

11-тыгын; 13-тут1к; 14-руль 6Lniri; IS-жогаргы кдкпак.; 16-ось; 

17,19,20-шайбалар; 18-ролик;21 -реттепш пинт; 22-штифт; 24-жандык 

какпак.; 25-аралык.тосем; 26-iumeK; 28-сошка. 

мастырылгандыгын жаткызуга болады. Сонын салдарынан 

автомобильдг баскару жумысы женищейдь 

BipaK мундагы айтарлыктай кемшийктщ 6ipiH e, червяк 

пен роликтщ кырларынын Истесу санылауын 

уне\й реттеп отыру кджетпп болып табылады. Сондыктанда 

мунда осы сацылауды реттейтш курдел! 

кондыргы колданылады. Онын 6ipi жогарыда айтылган 

реттепш винтпен (21) ролик биппн (2) козгайтын 

болсак, eKiHuiici червяк ос1нде козгайды. Ол ушш 

корап (1) пен онын какпагынын (7) аралыгына 

ортурл1 калындыктагы аралык тесем (8) койылган. 

Сол аралык тосемнш калындыгын езгерту аркылы 

червя KTi жылжытады. 

Баскару белдемесше тусетш салмак 25 кН-нан коп 

болган жагдайда рульдж механизмге косарлана жумыс 

ютейт1й кушейпаш кондыргы колданылады. Ол кезде 

рульдж механизмд1 винтп рейкалы бериис eTin 

288

5.3-сурет. Гидравликалык кушейпаил бар 

рульдж механизм жумысы: 

а-бейтарап кдлпы; б-к,улыптагыштын оцга жылжуы; в-кулыптагыштын 

сол га жылжуы; 1-сапун; 2,3-сузгшер; 4,7,8-клапандар; 5-ыдыс; 6-насос; 

9-кысым магнстралы; 10-тогу магистрали; 11-теак; 12-шармкт1 клапан; 

13-реактивт1 плунжер; 14-зол отниюч кулыптагыш; 15-винт; 16-сошка 

секторы; 17-картер; 

жасайды. Сондай механизм мен кушейтюиггщ жумыс 

схемасы 5.3-суретте керсетшген. 

K yu ieirn diu i бар рульдж баскару жуйесшде рульдж 

механизмге коса гидравликалык цилиндр!, реттеп mi 

жоне май Kiuii кысымды тораптары бар жуйе колданылады. 

Ондагы жумыс мына ретпен icKe асады. 

Рульдж децгелек туткасын автомобиль журпзуин 

ешкай жакка бурмаган кезде. (5.3а-сурет) оныц 

бинпмен жалгаскан бшж (15) em6ip жагына козгалмагандыктан 

онымен 6 ip re жасалган золотник (14) 

ортацгы бейтарап калпында турады. Оныц бейтарап 

калпында турган кезшде насоспен (6) айдалган суйык 

май кайтадан ыдыска (5) куйылады. Ал журпзуин 

доцгелек тутканы автомобилей буру ушш бураган 

кезде оныц бийп (15) буралады. Ол 63i винтп KeciK 

289

аркылы поршеньмен жалгаскан рульдж кулакшаны 

(16) бурады. Бул кезде бипкпен (15) 6ipre жасалган 

золотник (14) аздап кана (шамамен Fl,5 мм) 6ip жакына 

жылжиды. Ce6e6i бшжте (15) кулакшадан (16) 

TyceTiH осьт1к куш пайда болады. Енд1 винтп бипктщ 

(15) гайкасы кызметш аткаратын поршеннщ 6ip жагы 

насоспен май келетш тесжпен, ал екшпп жагы май 

Kepi кайтатын теакпен жалгасады. (5.3.б,в-суреттер). 

Сейтш рульдж кулакшаны (16) opi журпзуипнш 

BHHrri бш ю ч (15) айналдыру куппмен opi ондагы поршещй 

май кысымынын итеру куппмен бурады. Сой- 

Tin баскару денгелектерш буру жумысы жегплдейдк 

Егер автомобиль журпзушкй баскару доцгелек- 

TepiH белгш 6ip бурышка бурганнан кешн рульдж 

тутканы буруды токтатса, онда кушейтюш те жумысын 

токгатады. Ce6e6i бул кезде золоти и ктщ олсгз 

cepinneciH итеретш куш болмайды да ол алгашкы бейтарап 

калпына кайтып оралады. Ал буруга кажете 

куш кобейген сайын реактива плунжерд1 (13) cepinneciMeH 

6ipre суйык та кысады да поршенге келетш 

кысым кобейе бередь Ал автомобильд1 буруга аз гана 

куш кажет болатын болса, онда золоти и ктщ (14) 

cepinneci кысылмай, ол орнынан козгалмайды. Рульдж 

туткэдагы жанама куш 50-100 Н-нан асса гана 

кушейтюш icKe косылады. Сонымен осындай кондыргылардьщ 

кемепмен кушейтюш “жолды сезш” 


Егер 6ip себептермен насос (6) жумысын токтататын 

болса, онда шарикт1 клапан (12) май айдайтын 

жоне кайта кайтатын тесжтерд1 езара жалгастырады. 

Енд1 поршень еркш козгалады да автомобильд! 

кушейтюшаз буруга мумюндж бередь 

Гидравликалык жуйедеп кысымды реттеп отыру 

ушш сактандыргыш (7), кайта шберетш (8) клапандар 

койылган. 

Жогарыда айтылгандай, баскару жуйесше копылатыи 

талаптьщ 6ipi автомобиль журклнщ тура багы- 

290

тын журпзуий бурганга дейш ездтнен onepTneyi 

керек. Осы таланты орындау yuiin баскару дещелектер1 

машинага бгрнеше геометриялык параметрлермен 

орнатылады жоне ол параметрлерд1 жумыс кезшде 

уIЮмi бакылан, алшактан кстсе кайтадан калпына 

Kcjnipin отырады. 

Баскару децгелектер1 машинага непзшен терт 

турл1 геометриялык параметрлермен орнатылады: 

1-жогаргы алшакгыгы; 2-алдьщгы туйкю ш тт; 3-топсанын 

(ш квореннщ ) келденен ецкею бурышы; 

4- топсаныц узындык енкею бурышы. 

Децгелектердщ жогаргы алшакгыгы деп олардын 

жер бепне тиш турган нуктелершщ ара кашыктыгы 

ycTinri жагындагы ара кашактыгынан аз болатындыгын 

айтады, ягни децгелектердщ ycTinri жагы алшак 

орнатылады. Бул алшактык денгелектердiн жумысын 

туракгандырмайды, кернйнше олардын x y p ic 

багытынан ауыткуына можбур етедй BipaK машина 

жасаушылар бул алшактыкты амалсыздан колданады. 

Ce6e6i осы кезде баскару децгелепнщ торабын 

курастыру мен белшектеу жумысы мумкш болады, 

ягни децгелектщ осше койылатын йлю жоне сырткы 

подшипниктердщ диаметрлерш ортурл1 етш 

кабылдайды —iuiKici улкен, сырткысы Kiuii. Ойткеж 

децгелек жантайып тургандыктан оныц iuiKi подшипнипне 

коп салмак, ал сырткысына аз салмак 

туседь Ещу децгелек торабын курастырганда немесе 

белшектегенде iuiKi подшипник оз орнына, ал сырткы 

подшипник ез орнына тжелей барып орналасады. 

Баскару децгелектершщ алдыцгы тушсюшпп деп 

олардыц ось тусынан елшегендеп алдыцгы жагындагы 

ара кашыктыгы арткы жагына Караганда аз болады. 

Бул да децгелек жумысын туракгандырмайды. 

Дегенмен осылай орнатуга тура келедь Ce6e6i 

децгелектердщ жогаргы алшактыгынан олар жур1с 

кезшде багыттарын тура багыттан ауыткытады. 

291

Ойткеш олардыц ауырлык, нуктеа сыртка карай ауыткыгандыктан 

децгелеу багыты да сыртка карай 

ауытки бередь Осындай ауыткуды болдырмас ушш 

баскару децгелектершщ алдыцгы жагын кун uirepi 

тушспрш кояды. 

Олай болса баскару децгелектершщ жумысын 

турактандыратын тек оларды машинага жалгастыратын 

ocbTepiHin гана параметрлер1 болады. Енд1 соларды 

карастырын корел1к. 

Баскару децгелепнщ бурылу тонсасы шкворень 

деп аталады. Сол шкворень машинаныц алдыцгы 

бурылу белдемссше жогарыда айтылгандай eKi турл1 

бурышпен орналастырылады: 6 ip e y i — колденец багытта, 

ал eK iH u iiei узындык багытта. Шквореннщ 

колденец багыттагы ецкею бурышыныц схемасы 

5.4а-суретте керсетшген. Мундагы топсаныц ецкею 

бурышы. Баскару децгелектершщ осы схема бойынша 

орналаскан кезшдсп жумысын турактандыратындыгын 

бшу ушш шартты турде оны 180-градуска 

буралык (ол узд1к сызыкпен керсетшген). Сол кезде 

децгелек жер бетше | —бшкпгше тапталуы немесе 

машинаныц алдын сондай бшктжке KOTepyi керек. 

Ягни мундай кезде децгелек алгашкы калпынан баска 

жагдайга бурьшу ушш косымша куш керек болады. 

Сойтш ол оркашанда алгашкы калпын сактап 

отырады. Егер журпзуин куш жумсап машинаны 

бурмаса, онда машина тузу сызыкты жолмен журе 

бередк 

Децгелек шквореншщ узындык бойындагы бурышы 

да осындай жагдай тудырады (5.4б-сурет). Егер 

машина децгелеп бурылмаса, онда оньщ донгелеуте 

кедерп купи R жермен жанаскан ауданыныц ортасындагы 

осьтщ бойымен осер етедк Ол eui6ip косымша 

буратын момент тудырмайды. Ал машина доцгелсл 

бурылган кезде жермен жанасу ауданы осьтщ 

жермен киылысмн O-Hyicreci аркылы ол да бурыла-

5.4 -сурет. Баскару доцгелектерш турактандыру схемасы: 

а) келденен бурышы; б) узындык, бойындагы бурыш. 

ды. Енд! кедерп R-Kyiui децгелек осшен а-кашыктыгына 

ауысады да Kepi буратын момент тудырады. 

Сол моментпц осершен децгелек алгашкы калпына 

кайта келуге тырыеады. 

Сонымен баскару децгелектер! топсаларыныц 

(шкворендершщ) келбеу жоне узындык бойындагы 

ецкею бурыштары, олардыц жумыстарын турактандырады 

екен, ягни журпзуин араласпаса, онда машина 

тузу багытта журе беред1 екен. Ал журпзуип 

машинаны бурганнан кешн децгелектер алгашкы 

калыптарына ездншен кайта оралады екен. 

Машиналардыц жумыс кездершде ертурш жагдайларга 

байланысты осы турактандыратын геометриялык 

параметрлер езгерш кетед!. Сондыктанда 

бул параметрлерд! yHeMi техникалык кут1м кез1нде 

бакылап, алгашкы мелшерлерше келтгрш отыру 

кажет.

Бакьиау сурактары мен тапсырмалар: 

1. Баскдру жуйеанщ кызмет'1 мен оган койылатын 

талаптарды т уанд/р/'ц/з! 

2. Баскару жуйесшщ жстпы щрылысын аитьщыз! 

3. PyjibdiK трапеция кандай кызмет аткарады 

4. Рульд/к механизмнщ кандай турлер/ болады 

5. Червяют-ролиют рульдпс механизмнщ курьыысы 

мен жумысын айтып берщгз! 

6. Рульд'ис кушейткш кай кезде колданылады жоне 

капай жумыс icmeiidi 

7. Баскару доцгелектерш калай турактандырады 

5.2. ТЕЖЕУ ЖУЙЕС1 

Автомобильдщ тсжеу жуйеа, баскару жуйеа сиякты, 

непзп 6ip жуйелердщ катарына жатады. Ce6e6i 

автомобильдщ журю каужаздт, динамикалык сипаттамасы 

т.с.с. кептеген керсетюштер1 осы тежеу 

жуйесшщ кызметше коп байланысты. Жалпы 

автомобиль/и тежеу дегежм1з онын массасыньщ кинетикалык 

энергиясын тежеу TypiH e карай азайту 

немесе мулде жою болып табылады. Ал автомобильдерд! 

тежеудщ eKi Typi болады: 6ipi кызметпк тежеу, 

eKiH uiici авариялык тежеу. 

Автомобильш кызметпк тежеу кез1нде оньщ журю 

жылдамдыгы белгий 6ip шамага дежн азайтылады. ал 

авариялык тежеу кез1нде автомобильдщ журю жылдамдыгын 

нольге дейш жетюзш, оны токтатады. 

К,ызметтж тежеу кезшде тежеу жуйесжен баска двигательдщ 

де кедерпан пайдалануга болады. Оны двигательмен 

тежеу деп атайды. Ол кезде журю жылдамдыгыньщ 

темендеу! ете баяу болады. Ал авариялык 

тсжеу ушнч тек кана тежепш жуйёш пайдаланады. 

Тежепш жуйенщ курылысы непзжен ею тораптай 

турады: Sipminici тежепш торап, eKiHiiiici онын 

294

5.5-сурет. Гидравликалык жетеп бар тежеу жуйеа: 

1-педаль; 2-басты цилиндр: 3-тараткыш кран; 4- жумыс цилиндра 

5-вакуумды кушейткни; 6-вакуум Tyriri; 

жетеп. Тежепш тораптар да курылыстарына карай 

колодкалы немесе дискш болып еюге болшедй ал 

жетек торабынын курылысына карай гидравликалык 

немесе пневматикалык жетек болып болшедк Енд1 

томенде солардьщ 6ip TypiH карастырып, баскаларыньщ 

ерекшелнктерше токталамыз. 

5.5-суретге гидравликалык жетеп бар колодкалы 

тежеу механизмшщ курылысы керсетшген. Мундай 

жуйе автомобильдщ op6ip журю доцгелектервде койылган 

колодкалы тежепш кондыргылар (4) мен гидравликалык 

жетек торабы болады. Гидравликалык 

жетек торабы журпзуий педалшен (1), басты гидроцилиндрден 

(2), тараткыштан (3), вакуумдык кушейтиштен 

(5) жоне Kepi клапаннан (6) куралады. 

Гидравликалык жетеп бар тежеу жуйеа мына 

томендегщей жумыс гстещц. Автомобилый тежеу ушж 

журпзулп педальш (1) белгш 6ip кушпен (G) итередк 

Сол кезде басты гидроцилиндр (2) щйндей толып 

турган суйык тут!ктер аркылы тежепш кондыргы- 

295

дагы жумысшы гидроцилиндргс (4) келедк Ондагы 

жумысшы nopmenaepi суйыктыц кысым куипмен eKi 

жакка карай жылжиды да оган жанасып турган 

тежспш колодкаларды сыртка карай кередь Бул колодкалардьщ 

сыртында журю донгелектер!мен 6ipre 

айналатын барабан киипп турады. Ещи колодкалар 

сол барабандарга жанасып, уйкелю купли тудыргандыктан, 

автомобильдщ журю децгелектержш 

кедсргитер1 артып, жылдамдыктары азаяды. Сонымен 

тежегпи жуйе автомобильдщ кинетикалык энергиясын 

Уйкелю аркылы жылу энергиясына айналдырып, 

коршаган ортага таратып ж!бередк 

Осы жогарыда айтылган тежеу жуйесщдеп автомобилып 

тежеу купи колодкалардын барабандарга 

итсршу купине байланысты. Олай болса, журпзуппнщ 

аяк куилмен жасаган тежеу K y u ii кейде жеткипказ 

болуы мумкш ор! журпзушш шаршатады. Сондыктанда 

осы жетекпен катар ютейтш пневматикалык 

кушейпаш колданылады. Оныц жумыс схемасы 

5.6-суретте керсетшген. 

Вакуумдык кушейтюштщ курылысы вакуумдык 

камерадан (18) клапандык механизмнен (8) жоне 

гидроцилиндрден (14) турады. Вакуумдык камера eKi 

жартыдан жасалып ортасы диафрагма (2) аркылы eKi 

куыска (А жоне Б) белшген. Диафрагма (2) cepinne 

(17) аркылы yHeMi Б-куьюына карай итершп турады. 

Оныц ортасында шток (16) бекггшт, поршеньге (21) 

килт турады. Штоктыц сол поршенге кишген ушында 

жазык KeciK жасалып, оган жалпак итерпш (24) бос 

Kipin турады. Поршеньнщ (21) imiiiae шарики клапан 

(20) орналаскан. Оныц жабылуы ез cepinneci аркьшы, 

ал ашылуы жалпак итерпш (24) аркылы болады. 

Клапанды механизмде (8) eKi клапан бар: ауа (5) 

жэне вакуум (9) клапандары. EKeyi 6ip оське (6) жалгастырьшган. 

Ондагы eici куыс (В мен Г) диафрагмамен 

(10) белшген. Диафрагманыц табакшасына (11) 

поршень (12) бектлген. Сол табакшаныц (11) орта- 

296

5.6-сурет. Вакуумдык, кушейткшггщ жумыс схемасы: 

\,Б,B'iF-куыстар; И15-тупктер; 2,10-диафрагмалар; 3,19-шлангалар; 

1,7,17-сершпелер; 5-кулыптагы1.и; 6-озекше; 8-клапан: 9-вакуум кпашны; 

11-табак.ила; 12,21-поршендер; 13-клапан; 14-цилиндр; 16-шток; 

, 18-накуум к у ы с ы ; 20-шарикт1 клапан: 22-шайба; 23-штифт; 24-итерпш. 

| :ындагы TeeiK аркылы В мен Г куыстары жанасып 

'гурады, ал сол T e c iK T i вакуумды (9) клапан ашыпжабады. 

Осылайша курылган тежегйц кушейткшп мына 

гомендепдей жумыс ютейдь Автомобильдщ тежемей 

двигатель жумыс icTen турган кезде ауа клапаны (5) 

Рсертпешн (7) комепмен жабык усталады. Онымен 

б ip оське бектлген вакуум клапаны бул кезде ашык 

.болады. Сонда В - куысына ауа келуш токтатып, А 

мен Б куы стары вакуум (9) клапаны аркы лы 

ивигательдщ сору каналымен (19) жалгасып, оларчын 

ншнде 6ip мелшердеп вакуум пайда болады. Олай

болса вакуум кам ерасы ны н диаф рагмасы (-2 1 

cepinnenin (17) комспмен цилиндр иёрщенш (21) сГ; 

сол жактагы шепнде устап турады. Поршень шетшд 

тургандыктан жачпак игерпш (24) кораптыц кыры 

на прелед1 де оныц екшпп ушына шарик (20) предел! 

де cepinneciH кысып, ашык турады. 

Автомобильш тежеген кезде, басты цилиндрде1 j 

тупкпен (1) келген суйык ашык турган шарикт* 

клапан (20) аркылы щзпк (15) аркылы доцгелектер 

д©Ш тежепш цилиндрше беритедК Осыган косым 1 

ша, басты цилиндрден келген суйык кысымы пор 

шень (12) аркылы диафрагманыц (10) табакшасын; 

(11) бершедк Егер кысым онша кеп болмаса, онда ди 

афрагманыц (10) cepinne (4) куипн жеце ал майд ы дг 

диафрагма мен табакшасы козгалмайды. Ал Kbicbiv 

кебейсе, тарелка жогары кетершп, оныц ортасындагы 

TeciK вакуум (9) клапанымен жабылады. Eiuii А мен Б 

куыстары 6ip-6ipiHeH ажырайды. Диафрагманыц opi 

карай Korepuiyi ауа клапанын (5) да ашады. Сонда 

А-куысы двигательд1ц сору жуйесшдеп вакууммен 

жалгаскан куйшде турады, ал Б-куысы ауа клапаны (5) 

аркылы сырткы ауамен жалгасады. Efifli вакуум камерасында!Ъ1 

диафрагманын ею жагында ею турл! кысым 

болады. Б-куысында кысым коп, А-куысында аз. Олай 

болса диафрагма (2) cep in n e (17) куппн жецш поршеный 

(21) оцга карай козгайды. Сол кезде шарики 

клапан (20) итерпштен (24) алшактагандыкган cep in - 

neciH in комепмен жабылып калады. Eitai поршешй 

(21) диафрагма (2) мен бас цилиндрден келген суйык 

кысымы 6ipirin итере;и де оныц оц жагында кысым 

кобейедг Осылайша гежеу Kyini артагын болады. 

Алгашкы кезде В мен Г куысгарында бзрдей 

молшерде вакуум болады. Ал жогаргыдагыдай тежеу 

кезшде вакуум клапаны (9) жабылып, ауа клапаны 

(5) ашылгандыктан диафрагмага (10) cepinne (4) 

кумйнен баска осы ею куыстагы В мен Г кысым айырмашылысынын 

сшишрынан тагы да итеретш куш 

298

шйда болады. Сойтш диафрагма томен жылжиды. 

Ещр оны итеретш куш жеткшюч болса, онда ол ауа 

огапанын (5) жапк,анша жылжи бередк Ауа клапаны 

■кабылган кезде В мен Г куыстарындагы кысым ай- 

.фмашылыгыныц e3repici токталады. Онымен 6ipre 

1иафрагма да токтайды. Сойтш поршеныи (21) белгш 

jip кысыммен устап турады. Сонда ол кысымнын 

иолшер] журпзушшщ тежеу жуйесше жасалган кысыиына 

пропорционал болады. Ce6e6i диафрагма (10) 

р юмен козгаларда оны итерш турган поршендеп (12) 

«■ :уйык кысымын да жену! керек. К,ысым коп болса, 

р- iya клапаны жабылады немесе KepiciHiue. 

in Гидравликалык жетеп бар автомобильдщ тежеу 

н- куйесшщ баска тораптарыньщ курылысы мен жумыш 

.ы оншалыкты курдел1 болмагандыктан оларга TyciHiK 

ш Зершмейд!. 

5.7-сурет. Пневматикалык жетеп бар тежеу жуйеа: 

ы 

_ 

-басты тежеу краны; 2,6-тежеу камералары; 3-сак,тандырп>1Ш клапан: 

I-кысым реттепш; 5-компрессор; 7-ауа алатын кран; 8-ажыратк.ьгш кран; 

I" ^жалгагыш и кем инк; 10-рссиверлср.

Кептеген автомобильдерде пневматикалык же- 

Teri бар тежепш жуйе колданылады. Онын жумыс 

принциги гидравликалык жетеп бар тежепш жуйенщ 

жумыс принцитнен айырмашылыгы жок десе де болады. 

Тек гидравликалык тораптардыц орнына 

ауаныц кысымымен юке косылатын пневматикалык 

тораптар колданылады. Сондай пневматикалык жетеп 

бар тежепш жуйенщ 6ip Typi 5.7-суретте корсетшген. 

Пневматикалык жетеп бар тежепш жуйе доцгелектерге 

койылган тежепш тораптарга коса компрессордан 

(5), тежеу кранынан (1), тежеу камераларынан 

(2,6), ауа ыдыстарынан (10) жоне баска реттепш, 

сактандыргыш тораптардан куралган. 

Мундагы компрессор (5) двигательден белдж-п 

берийс аркылы козгалыс алады да ауа кысымын гудырып, 

кысылган ауаны ыдыстарга (10) айдап Kipгюеда. 

Ауа ыдыстары кысы;1ган ауаныц автомобильщ 

б1рнеше рет тежеуге жететш кысылган ауа корын 

жасау ушш колданылады. Ол ете толып кеткен жагдайда, 

сактандыргыш клапан (3) аркылы кысылган 

ауаны сыртка шыгарып ж1бередк 

Ыдыстардагы (10) кысылган ауамен щ ё к аркылы 

тежеу краны (1) жалгаскан. Ол журпзушнпн 

тежепш педагй аркылы icKe косылады, ягни педалый I 

басканда ол ашылып, ыдыстагы кысылган ауаны К 

тутйстер аркылы тежепш камераларга (2,6) ж^бередь I 

Тежепш камераларга келген ауа кысыммен оныц I 

диафрагмасын итередд де онымен жалгаскан тежЬгЙ I 

горапты icKe косады. Тежеу аякталганнан кейш, кол- I 

данылган ауа кран (1) аркылы сыртка шыгарылады. 1 

Осындай пневматикалык жетеп бар тежепш жуйе- 1 

нщ непзп кемшшпне оныц юке косылу уакытыныц в 

коб1рек екешн жаткызуга болады. Мысалы гидра в-i 1 

л икал ы к жетектщ 1ске косылу уакыты шамамен I 

0,2 с. болса, пневатикалык жетекте 0,6 с. детин жетедц 1 

Ce6e6i мундагы тежепш камералар мен тутжтерд! I 

кысылган ауамен толтырганша 6ipa3 уакыт кегедп. 

300

Бацшау сурацпшры мен тапсырмалар: 

1. Автомобчльд! тежеу npoueci деп кандай процеспи 

айтады 

2. Автомобильд! тежёуЩ кандай турлерi болады 

J. Тежег'т жуйесшщ кандай турлер'т б/'леа'з! 

4. Гидравликалык жетег'1 бар тежег'т жуйесшщ 

жалпы курылысы мен жумысын mycmdip'mh! 

5. Нег1зг1 гидроцшшндрдщ кызмет/ не 

6. Тежегии КушейткШ’п не уш'т колданылады 

7. Кушейтмштщ жумысын myc'mdipiiih! 

8. Ппевматикалык тежег'т жуйесййц жалпы курылысы 

мен жумысын myciHdipini3! 

5.2.1.Антиблокировкалы ABS жуйеа 

XX гасыр сонында антиблокировкалы АБС (ABS, 

Antilock Braking System) жуйе кен колемде колдау 

таба бастады. Бастапкы кезде куны кымбат спорттык 

машиналарда, содан кейш баска машиналарда 

тежеуми жуйесшщ 6ip бел1п ретснде колданыла бастады. 

АБС терминш автомобиль ецщрушшердщ барлыгы 

колданады, оларга шамалы гана езгерютер enri3in 

озгеше атауда. 

Донгелектщ 15-30 пайыздык тайганактаган 

кезшде гана онын жол бетамен (кургак жоне дымкыл 

асфальт, тапталган кар) максимальды uiiHicyi болады. 

Осындай тайганактау кезшде гана жуйе 

элементтерш реттеп, донгелектщ жол бет1мен максимальды 

miwieyiH камтамасыз етуд1 ABC аткарады. 

Кебшесе, кутпеген жерден (басып кету Kayni гуганда, 

т.б. тосын болатын жагдайларда), автомобильщ 

тез токтату керек болады. Мундай жагдайда автомобилын 

дурыс тежеу донгелеп тайганай бастаганша, 

ягни донгелектщ айналуы токтап, жол бепмен 

сырганай бастаганга дейш icKe асырылуы керек. 

301

Тежеу кезшде децгелекп толык токтатып койып 

ж у руге болмайды, ce6e6i бгршшщен, тежеу жолы yiaрады, 

ocipece, тайга к жолдарда, ал екппшден, 

авгомобильдердщ келденец сыргапау Kayni туады. 

Сондыктан сырганай баста ганда тежеу педалш босатып 

ж1беру керек. Тежеу куип аз жумсалганньщ ёзпще 

де сырганау жш кездесетш тайгак жолдарда тежеу 

жёдалш жш-жш босатып лоберш, кайталап тежеп отыру 

од1с1н колданган жен. Бул одкшен журпзуин тежеу 

педалше жылдам жоне кыска басу аркылы 

децгелектщ; толык турып калмауын камтамасыз етедь 

ABC осы эддспе-н тежеу жуйесш щ жумысын 

реттейдь Журпзуш1 тежеу педалш баскан кезден бастап 

ABC улкен жишкпен тежеу механизмдерш icKe 

ете тез косып жоне ажыратып отырады. ABC тежеу 

кезш де децгелектерд1 сырганаттырмай (айналу 

кезшде) автомобилей тежеуд! камтамасыз етед|. 

Автомобильдерде кездесетш ABS-тщ курамы уш 

топка белшедг 

1. Сезпштерден (доцгелектерге кондырылган жоне 

олардьщ айналу жылдамдыгын аныктайтын): 

2. Электронды баскару блогынан; 

3. Модулятордан немесе модуляторлар блогынан, 

тежепш магистралйндеп кысымды оте тез езгертш 


Денгелек ступицасына тшеп тож1 бекгг1лген. TicTi 

тож! (венец) успнде сезщы орнатылады, ол катушка 

гшщде орналаскан магнитп калканшапардан (журекшеден) 

турады. TicTi тож1 айнапган кезде катушка 

iuiimie децгелектщ бурыштык жылдамдыгына жупты 

электр opici пайда болады. Сезпшпен осылайша алынган 

хабарлар ЭББ (электронды баскару блогы - ЭББ) 

бершедь 

ABS-Tiu электронды баскару блогы (ЭББ) хабарларды 

денгелектен алады. Баскару блогы денгелектердщ 

айналу жылдамдыгын бакылап отырады. 

Децгелектергц тежеген кезде ЭББ модуляторларга (2) 

302

(5.8-сурет), ал олар теж епш тердщ электронды 

реттеуштерше (4) «кысымды кобейт» жоне «кысымды 

азайт» деген буйрыктарды уйымдастырып отырады. 

Осындай командалардыц perrepi торттен — он 

жегп Гц'дейш жетедь 

Модуляторлар (2) теж епш тердщ электронды 

perreyiiirrepi (4) аркылы «кысымды томендет» жоне 

«кысымды жогарылат» деген буйрыкты орындайды. 

ЭББ модуляторлары (2) мен тежепштердщ электронды 

peTTeyiiirrepi (4) eKi электромагнигпк клапаннан 


Бiрiмшiс i—тежеу ж уйесш щ бас цилиндршен 

децгелектщ тежеу цилиндрше баратын суйык жолын 

(магистралш) жабады (бегейдО, екшипс! - кысым 

магистральда жогарылаганда гидроаккумулятор резервуарына 

баратын тежепш суйыктыц жолын ашады. 

Осы клапандардын ашылып-жабылуы, тежеу мехайизмШ'Щ 

косылып жоне ажыратылуы ЭББ аркылы 

4-17 Гц жишкпен баскарылады. 

Ец кымбат немесе ен тшмд1 жуйелерде ор децгелекте 

жеке реттеу тежепш курылгысы бар. Эрине 

мунда бурыштык жылдамдык сезпштер, модуляторлар 

мен баскару каналдар саны донгелек санына тен 

(5.8.б-сурет). 

Жетекий денгелектерде е й сезпип, 6ip ортак модуляторы 

жоне 6ip баскару каналы бар ABS арзанырак 

болады. Ен кеп тараган ABS жуйеа —терт сезгшгп, 

ею модуляторлы жоне ею баскару канадцы. 

K,a3ipri кезде уш баскару каналы бар, бурыштык 

жылдамдыкты, терт сезгшгп жуйе шыгарыла бастады. 

Бул жуйеде уш модулятор жоне уш канапмен 

жумыс icrenai, алдыцгы децгелектерге жеке-жеке жоне 

арткы децгелектерге 6ip каналмен реттеулер журпзедк 

Тежепш магистрат! шдеп суйык кысымы тек 

басты тежепш цилиндршен гана емес, сонымен катар 

арнайы гидронасосты жуйе аркылы да бершедь 

Жаца ABS-те ЭББ-мен автомобиль козгалыс ди- 

I £ 303

намикасы, жолдык кигаштау бурышы, жер бепмен 

uiiHicy жоне де баска факторлар багаланып, осы хабарлар 

аркылы тежепш магистралше кандай кысым 

кажет екеж аныкталып отырады. К,ысым монш аныктап, 

гидроаккумуляторга беретш тежепш суйыктыгын 

беру молшерш камтамасыз етедк 

Daimler Chrysler концерн! Lucas компаниясымен 

6ipre тагы 6ip тапсырманы uieurri. Автомобилый тез 

токтату керек болса, (бул жерде журпзуин тежепш 

педальды басканнан кейш) жуйе бортты компьютер 

комепмен оптимальды кысым мен минимальды тсжелу 

жолын аныктайды. ЭББ - жол жагдайын ескерс 

отырып жоне магистральдагы кысымды озгерту аркылы 

журпзуин уийн барлык жумыстарды сапалы 

орындайды. 

Келеа 6ip каушЫзшк шараларын жаксарту жолы— 

карсы блокты жуйенщ (антиблокировочная система 

| АБС) тайганактауга карсы (антипробуксовочной - 

АПС) жуйемен 6ip баскару орталыгында байланысуы. 

K,ayinTi жагдайлар кезшде тежепш педальды катты 

басса да автомобиль алган багытынан ауыткымайды, 

бурылмайды. Кер1сшше автомобиль алган багытын 

озгертпейд1, ал жол тайгак кезде бурылыста 

автомобилей тежесежз ол сырганамайды. 

Жуйенщ дурыс жумыс ютемей турганын «ABS» 

жазуымен индикатор белп бередк Двигатель icKe косылганнан 

кеЙн «ABS» жазулы индикатор 2-3 сек 

кейш coHyi керек. Егер дабыл двигатель жумыс icrcn 

турган кезде «ABS» индикаторы жанып турса, онда 

ТК,К орталыгына бары и жуйеж тексеру кажет жоне 

кажет болса жондету керек. 

ABS ж уйеа бар автомобильдерд1 тежеген кезде 

тежепш тщ педалш (1) (5.8-сурет) дуркш-дуркш 

импульсп басып-босатуга болмайды (ABS жок автомобильдей), 

оны 6ip ак рет басып автомобиль тежел- 

304

5.8-сурет. Автомобиль ABS турлерг 

a-6ip сезгин (3), 6ip модулиторлы(2) жоне Gip теж сп и тн электронды 

pcTTeyiuii (4); б-торт сезгип(З), торт модуляторлы(3) жоне торт 

тежегпитердщ электронды peiTcyiitirepi (4). 

I 

геннен кешн босату кажет, сол кезде электронды 

баскару блогы тежеусй камтамасыз етедь 

Мысалы, жолдардагы к а у т а з д ж мамандары тексергенде 

кургак жолда соктыгыскан ABS пен жабдыкталган 

автомобильдердеп адамдар ел1м1, ABS жок 

автомобильдер апатына Караганда 42 пайыз жогары 

болган. Барлык жагдайларда журпзушшер жай автомобильден 

ABS пен жабдыкталган автомобильге 

ауысып отырганда кателжтер ж1берген. Олар одеттегщей 

тежеу педалш импулылч баса берген. Сонымен 

6ipre ЭББ баратын хабарлар узийп, тежеу ж уйеа 

темендеп, Kayimi жагдайга дейш барган. Сондыктан 

ABS бар автомобильдерде тежеу педалш 6ip ак 

рет басып, автомобиль тежелгеннен кеш н босату 

кажет. 

305

К,ургак жо;ща ABS тежеу жолым 20 пайызга азайгады. 

К,ар жэне дымкыл жерде тежеу жолы б1ршама 

кеп. ABS жуйесш колдану шинанын жумыс кызметш 

GipmaMa узартады. 

Бацылау суракпгары мен тапсырмалар: 

1. ABS кондыргысын не ушш колданады 

2. Мундай кондыргылардыц кандай турлерш 6utecb 

3. ABS кондыргысынын, жумысын mycmdipini3! 

4. ABS кондыргысынын, артьщшылыгын талдап 

берщШ 

5.3. Д0ЦГЕЛЕКТ1 ТРАКТОРЛАРДЬЩ ЖУР1С1Н 

ВАС КАРАТЫ Н МЕХАНИЗМ 

Д оцгелекп тракторлардын жур1сш баскаратын 

механизмдерге жури: багытын езгертетш кондыргы 

(рульдж механизм) мен журн; жылдамдыгын баяулататын 

тежеу^ш кондыргы жатады. 

Журю багытын езгертетш рульдж механизм, трактордын 

журю белилндеи баскарылатын децгелектердщ 

орналасуына карай эр турл1 жасалады. Ce6e6i трактордын 

журю багытын езгерту алдынгы баскарылатын 

денгелектер аркылы немесе курамалы раманын 

ортасындагы денгелектер аркылы немесе курамалы 

раманын ортасындагы топсасы аркылы бурып аткарылады. 

Осылайша баскарылатын рульдж механизмдер 

рульдж калыптан, рычагты жуйеден жэне гидравликалык 

кушейпаштерден куралады. 

Рульдж корапта червяюч 6epLnic болады. Онын 

червяп рульдж денгелекке бшж аркылы жалгасады 

да, трактор кабинасына шыгарылады, ал червяк 

ипшсетш денгелек сектор тэрщцес жасалып, рычагты 

жуйелер аркылы баскару двцгелекгер1мен жалгастырылады. 

Осы рычагты жуйемен параллель гидроку- 

306

шсйтюш койылады. Ол баскару доцгелепн буруды 

жещлдетедг 

Бул механизмдеп н еп зп реттелетш шамаларга 

o p 6 ip рычагтардьщ байланыскан ж ерш деп жоне 

рульдж калыптан червякт! механизмнщ uiiH icy сацылаулары 

жатады. Егер осы санылаулар кебейш кстсе, 

рульдж донгелектщ бос ж урю артады да, трактордын 

журю багытын баскару киындай бередг 

Рульдж донгелектщ бос журюш калыпка кел'пру 

ушш алдымен рычагтар жуйеандеп топсалардын тозгандарын 

алмастырады. Содан кейш червяки 6epiлюте 

ипшсу санылауын ретке келт1ред1. Ол ушш 

червяк ось бойымен жылжытатын винтп кондыргы 

бар жоне онымен иннюетш донгелепнщ oci арнаулы 

эксцентрики ш пекке беюттген. Сол imneicri бургандагы 

донгелек червякка карай жакындайды. С ойтт, 

олардын аралыгындагы uiinicy санылауын калыпка 

келпредь Кейб1р тракторларда мундай реттеу жумыстарын 

аралык тосемшц кемепмен аткарады. 

Гвдрокушейтюш жуйесшдеп золотниктщ, клапандардьщ, 

насостьщ жумыстарын шеберханада арнаулы 

стендпен журпзу кажет. 

Доцгеласп тракторларда журю багытымен коса, 

журю жылдамдыгын баяулататын тежеу1штш жумысын 

да унем1 кадагалап, ретгеп отыру кажет. Ойткеш, 

тежеуш куш ею белшектщ аралыгындагы уйкелю 

куйгшщ ocepiHeH туатындыктан, олар тез тозады. 

Осындай тозуга байланысты механизмдердеп THicTi 

шамалар озгеред1 де теж еу ш тц калыпты жумысы 

бузылады. 

Донгелект! тракторларда тежеугш кондыргыньщ ею 

rypi колданылады. Олардын Typi берипс механизмнщ 

курылысына байланысты, ягни механикалык жоне 

пневматикалык тежепш кондыргылар. 

Тракторлардьщ журюш баяулататын тежеуш кондыргылар 

непзп тежеупп пен берш с механизмшен 

куралады. Непзп тежеупн кондыргы журю донгала- 

307

гында (T-150K, К-701) немесе онымен 6ip байланыстагы 

бЫ кке орнатылган косымша барабанга 

(МТЗ-80, Т-40А) бекпхледь Бул тежеуш кондыргыньщ 

жумысы сол барабан мен косалкы тепктщ аралыгын 

да уйкелю тугызу болып саналады. К,осалкы 

тепк ymiH уйкелю1 куит материалмен капталган лента, 

диск немесе калыптар колданылады. Осы косымша 

тепктер берЫс механизмЫщ кемепмен барабанга 

кушпен итерипп, аралыгында уйкелю куип 

пайда болады. 

'Гежеуш кондыргыда непзп ретгелетш шама ол 

барабан мен косалкы тетйсгщ аралыгындагы санылау 

болып табылады. Ол санылау тежеущщ баскаратын 

педальдщ толык журклмен ркеяей байланысты. 

Сондыктан да тежеу1ш кондыргынын жумысын рсттеу 

баскару педалжщ бос SKypici мен толык журйпн 

реттеумен аткарылады. 

Егер бос журютщ мелшер1 шамадан езгеше болса. 

онда тежеушх жумысы калыпты болмайды. Бос журю 

кеп болган жагдайда толык жур1с азаяды да, тежеу 

куипн азайтады, ал аз болса, барабан мен косалкы 

тетак озара жанасып тургандыктан ездтнен тежелу 

болады. Мундай жагдай тежеу1шт! кущпред1 жоне 

трактордын тарту куипн оларетедк 

Тежеуштщ жумысы дурыс реттелгешйпн тексеру 

уипн тракторды асфальтп тепе жолда, жылдамдыгын 

20 км/саг дейт арттырады да тежейд1. Осы кездеп 

тежелу жолы 6 метрден аспауга raic. 

Кейб1р компрессормен жабдыкталган К-701, 

Т-150К тракторларында тежеу1шке пневматикалык 

берийс колданылады. Мундай тежеушп 6epfjiic уийн 

пневматикалык тежеу1ш камерасынын штопнщ 

жур^сш тексередй Сол штокгщ жумысы Т-150К тракторында 

15-20 мм, ал К-701 тракторында 30-40 мм 

болуга Tuic. Kepicimue болганда, тежеупщ! реттейд). 

Тежеушт реттеу уипн, донгелекп бос айналганга 

дейш кетередг Тежеу ini барабанга косалкы тепкп 

308

жакыидату ушш червяки механизм койылган. Сол 

червяки децгелек айналмай калганга дейш бурайды, 

ягни бул кезде, косалкы тетж барабанга туседк Енд1 

червяки Kepi карай айналыстын 1/6 белшне бурады 

да бек!тед1. Осылайша реттелген тежеу im кондыргыньщ 

баскару педалш толык баскан кезде пневматикалык 

камера штопнщ журю1 жогарыдагы керсетшген 

шамамен сойкес келуге тию. 


1. Двцгелеют тракторлардын баскару .жуйеа кандай 

кондыргылардан куралады 

2. Рульд1к механизмдерin/'/< курылысында кандай 

6epbic колданылады 

3. Тежег'ш механизмнщ жумысын калай meKcepedi 

5.4. ШЫНЖЫР ТАБАНДЫ ТРАКТОРЛАРДЫН 

ЖУРГСШ БАСКАРАТЫН МЕХАНИЗМ 

Шынжыр табанды тракторлардын жур1сш баскаратын 

механизмге журю багытын баскаратын жэне 

жылдамдыгын тежейтш механизмдер жатады. Мунын 

донгелект! трактордагыдан айырмашылыгы, ею механизм 

6ipre арткы белдемеде орналаскан жоне эркайсысына 

жеке-жеке баскарылатын туткамен педаль 

жасалган. Олардын курылысына жогарыда трансмиссияга 

арналган бетнмде TyciHiK бершген. Сондыктан 

тек онын реттелу жумыстарына гана токталамыз. 

Буру механизм! ушш фрикциондык муфта (Т-74, 

Т-130) немесе планетарлык механизм (ДТ-75) колданылган 

жагдайда оларды баскаратын туткалар мен 

педальдщ журютерш немесе планетарлык бершютеп 

орталык шестернянын тежеупи лентасын босататын 

тутканын бос журюш тексередь Осы тутканы бос 

тексермес бурын планетарлык механизмдеп орталык 

309

шестернянын тежеучппн тексередг Онын тежеу1ш 

лентасы тежеу1ш шкивш тежеп туруга тик. Осы 

корсетшгендей калыпка келт1ру ушш арткы какпакты 

ашып, ондагы бакылагыш штоктагы тесжтщ 

кулакша жазыктыгына дол келт тургандыгын тексередг 

Егер олар тура келмесе, онда журпзпш мос- 

'шдагы peireyiuj винтп THicTi жагына буру аркылы 

калпына келпредг Содан кейш барып, баскару 

педалшщ бос жур1сш калыпка келпредь Ол yniiH 

оныц Ti3riHiH узартады немесе кыскартады. 

Осы айтылган реттеулер дурыс ЖYpгiзiлмece, онда 

трактор журмей, бурыла беред1немесе орнында бу рыла 

алмайды. Оныц ycTine ленталардыц катты кызып, 

кушп KeTyi мумкш. 

Теж еуш кондыргыны реттеу y m in , оныц педалш, 

жалгастыратын Ti3riHiH шыгарып, тж багытта устап 

турады да, пзпцщ бар мумющцгшше Lnrepi тартады. 

Егер осы кезде жалгастыратын TeciKTepi тура келмесе, 

онда тШШрщ узындыгын ©3repTin, тура келтареДь 

Щщ онын толык басып коредг Егер педаль 

Tici сектордагы екшпп кесжке жеткенде (секторда 

уш кестк болса) немесе 6ipiH uii кесжке жеткенде 

(секторда CKi KeciK болса) толык тежелу болмаса, 

онда буру механизмш деп peTTeyiui винтке уксас 

тежеуш тщ де винтш бурай, калыпты жагдайга кел- 

T ipeai. 

Т-150 тракторында ею агынды бериис корабы колданылатындыктан, 

олардын муфтасында буратын 

механизм болмайды. Буру кызметш бериис корабы 

аткарады. Бул тракторда осы берш с корабыныц параллель 

жумыс кггейтш ею куш 6Liiri карданды бш к 

комепмен o p 6 ip шынжыр табанмен дербсс орталык 

берипс аркылы жалгасады. С ойтт, журпзпш белдемеде 

eKi орталык бериис болады. 

Тракторды буру ушш бериис корабындагы тимгп 

6miKTi гидрокысым муфтасы аркылы ажыратады. Осы 

310

кезде бурылатын жактагы шынжыр табанга Kyai 

бершмеДщ де, трактор сол жакка бурылады. Ал трактордм 

шугыл буру yiuin, бершic корабыньщ op6ip куш 

биипне жеке-жеке тежеуйи кондыргы койылган. Соны 

тежеу аркылы тракторды шугыл бурады. Тежеу iin 

механизмд1 ретгсу жогарыдагы корсетшген трактордшмен 

уксас. 

Еакшау ецрт/мры мен тапсырмалар: 

I Г^ кт«трды буру механизм, калай кюылрпн 

к а % а 2 хабас,ару 

ерекшетгы туеш-

VI. ТРАКТОРДЬЩ ЖУМЫС ЖАБДЫКТАРЫ 

6.1. ЖАЛПЫ TYCIHIK 

Тракторлар ауыл шаруашылыгы дакылдарын кутшбаптау 

ушш алуан гурлi жумысты сонша гурл1 ауыл 

шаруашылыгы машиналарымен icKe асырады. Ал ауыл 

шаруаш ылыгы м аш иналары ны ц оркайсысыма ор 

турл1 жагдай керек, ягни оньщ Gipeyi тек тарту кушпг 

гана керек ететш болса (транспорт жумыстары), баскасы 

тек тарту K y iu iii гана емес, онын жумыс кезшде 

трактормен салыстыргандагы калпын езгертш отыруды 

кажет етед1 (плугтар, сеялкалар жоне т. б.). Tiirri 

оларды жумыс калпынан транспорт калпына немесе 

кергсшше езгертущ коспаганда, жумыс кезшде олардьщ 

журю калпын да (ондеу теренднт, тукым себу 

тер е ц д т жоне т. с. с.) взгертт отыру кажет болады. 

Осылармеп коса, кейб1р машиналардыц жумысшы 

мушелерш козгадыска келт1ру керек (шоп шабатын 

жопе он1м жинайтын маш иналар немесе актшгп 

жумыс мущедер) бар жер ендейтш, тукым шашатын 

машиналар). Осындай кыруар машиналармен жумыс 

icTeyi уийн тракторлар ор турл1 жумысшы жабдыкгармен 

жабдыкталады. 

Грактордагы жумысшы жабдыкгарга гидрожуйеа 

бар аспалы механизм, жер ондеу терен д тн автоматты 

турде реттеп отыратын кондыргы, жетекип децгелекке 

косымша куш тудыратын курал жоне куат алатын 

жабдыкгар К1рёд1. Булардыц оркайсысы ор турл1 

кызмет аткарады. 

Г и дрож уйеа бар аспалы механизм тракторга 

тфкелетш аспалы машинаны тзркеуге кооданьщады. 

Жумыс кезпще сол аспалы механизм аркылы трактор 

ауыл шаруашылыгы машинасына тарту куипн 

беред1, ап гидрожуйенщ кемепмен сол машйШшардып 

жумыс жагдайына байланысты калпын озгертш 

312

турады. Жумыс кезшде аспалы машинаны жер бетше 

тусьредг, ягни жумыс калпына келт1рсдь Жумыс 

аякгалган сон немесе загонныц бас-аягында агрегаты 

бургап кезде машинаны жер бетшен кетерш, 

жол журу калпына кслт1редг TinTi кейб'ф машиналармен 

жумыс аткдрган кезде олардын жумысшы 

мушелерш зорлап жергс юрпзедк 

Аспалы механизмде колданылатын гидрожуйсмен 

кейб1р гидрофикацияланган ауыл шаруашылыгы маш 

и пал ары н ыц жумысшы мушелерш де баскарады. 

Алым CHi оте улкен кейб1р машипаларды аспалы механизммен 

баскару ете киын болады, ал сондай машиналарды 

трактормен пркемел1 турде жалгастырады 

да, олардын, жумысшы мушелерш арнаулы гндроцилиндрмен 

баскарады. Мундай машиналарга 

тукым себетш сеялкалар, жер кыртысын евдейтш 

аршыгыштар, культивагорлар, тырмалар жоне т. с. с. 

машиналар жатады. 

Жер е е д е у кезшде, кобшесе плугтармен жер жырткап 

кезде, олардын ондеу терендпш туракты мелшерде 

устап отырудьщ агротехникалык шаралар 

уипн улкен манызы бар. Ce6e6i, егадршетш oniM 

осындай ендеу сапасына кебшесе байланысты болады. 

Жер ендеу терендшн туракты устап туратын алуан 

lypjii кондыргылар пайдаланылады, ce6e6i тракторшыньщ 

трактор кабинасында отырып бул жумысты 

аткаруы мумюн емес. Жер ендеудщ терендшн турактандыратын 

кондыргылар непзп ею кубылысты пайдаланады. 

BipiHiui — куш езгеркп, еюншкл — орналасу 

калпыньщ e3repici, ягни ендеу теренднч езгерген 

кезде сол машинаны суйрейтш куш немесе трактормен 

салыстыргандагы оньщ орналасу калпы 

езгередь Ал жер ендеу терендшн туракты устайтын 

кондыргылар езгерген шаманы бурынгы калпына 

KenTipeui, ягни теревдйеп турактандырады. 

Денгелекп тракторларда, оньщ жетекип денгелек- 

TepiHe косымша куш тудыратын кондыргылар пай- 

2 1 -2 3 4 313

даланылады. Ce6e6i ауыр жумыс ютеген кезде олардыц 

жетекип децгелектершщ сыргуы калыпты 

мелшердеп асып кетедг Доцгелекп тракторлар уийн 

сырганау мелшер! 18% -тен аспауы rn ic. Осы 

керсетыгец сыргу медшер! децгелектщ жер бепмен 

uiiHicy кущще байланысты, ал uiiH icy кушшщ шамасы 

денгелекке TiKбагытга канша куш, ягни трактордыц 

канша салмагы r y c in тургандыгына трелей байланысты. 

Жетекип децгелекке тусетш трактордын салмак 

куий арткан сайын оныц топыракпен u iin ic y куий 

артады да, сыргу мoлшepi азаяды. 

Доцгелекп (ракторлардыц журю бел1п eKi турЛ 

етш жасалатындыгы жогарыда айтылган, ягни барлык 

терт децгелеп (4x4) немесе тертеудщ eKeyi гана 

(4x2) жетекий децгелек болады. Осы турлерше карай 

жетекий децгелектерге тусетш трактор салмагы да ор 

турл! болады. Барлык денгелектер жетекий болган 

жагдайда оларга грактордыц барлык салмагы тусед|, 

ягни барлык салмак кушш децгелектщ топыракпен 

uiiH icy куийне жумсай алады. Ал трактордыц ею-ак 

доцгелеп жетекий болган жагдайда, оныц салмагыныц 

орта есеппен гана жетекий децгелектерге тусед1, 

ягни мундай жагдайда олардыц сыргуы артады. 

Жетекий децгелектердщ сыргу мелшерш азайту 

ушии ор турл1 амалдар колданылады. Олардыц шйндеп 

ец карапайым жолы трактордыц салмагын арттыру, 

ягни косымша жук шу болып табылады. Ол уийн 

трактор децгелектерше немесе рамаларына металдан 

жасалган косымша жуктер (балласт) бёкшлёдь TinTi 

кейб1р жагдайларда пневматикалык децгелектердщ 

iuiimicri куыска су толтырады. BipaK бул тосищер онша 

нотиже бермейдк Ce6e6i, жетекш децгелектщ сыргу 

мелщер] ргжелей топырактыц физикалык, механикалык 

касиеттерше байланысты e3repin отырады, ягни 

топырактыц ылгалдылыгы, каттылыгы, тыгыддыгы 

унем 1 озгерщ отырады да, онымен журген децге- 

314

лектщ Lriimcy куш] де туракты болмайды. Осылайша 

жетекш] децгелек сырганауыныц молшср1 ор турл] 

бола турса да, оган туракты салмак купи тусед]. Сонын 

иотижесшде, донгелектерд]н сырганау молшер] азайглнына 

карамастан, ондагы артык жукке косымша 

куат жумсалады, топыракты текке тыгыздап кетсд| 

жоне сол сиякты Kepi осерлерш типзедк Осындай 

жайсыз осерлерд] болгызбас ym in доцгелект! тракторларды 

н ж етекш ] д о ц гелектер ]н е косы м ш а куш 

TycipeTiH арнаулы кондыргылар колданылады. 

Жетекш] доцгелектерге косымша куш TycipeTiH 

кондыргылардын непзп жумыс принцип], барлык 

агрегаттыц салмагын кажетт] максатка карай б о л т 

тарату Heri3i пайдаланылады. Ол ушш кажет кезшде 

аспалы машинаньщ салмагын жетекш] денгелекке 

тусфед] де, сырганау молliiep i азайган сон двнгелекп 

косымша салмактан босатады. Осылайша автоматты 

турде жетекш] донгелекке тусетш куш п реттеп отырады. 

Бул кондыргы да гидрожуйемен жабдыкталады 

жоне ол Heri3ri гидрожуйемен жалгастырылган. 

Ауыл шаруашылыгы тракторларында осы жогарыда 

айтылган жумысшы жабдыктармен коса куат алатын 

жабдыктар пайдаланылады. C e6e6i, коптеген пркемел] 

немесе аспалы саймандардын жумысшы мушелерш 

козгалыска келт]ру керек. Кебш есе, жер ондейтш 

машиналардын шйнде активп жумысшы мушелер] 

бар культиваторлардын, шеп шабатын машиналардын, 

тынайткыш шашкыштардьщ, жугер], кызылша, 

картоп жоне сол сиякты ешмдерд] жинайтын комбайндардьщ 

жумысшы мушелер]не куат беретш арнаулы 

двигательдер койылмайды, ал оларды трактор 

двигател]мен жалгаскан куат алу бш1п аркылы козгалыска 

келиред]. 

Осындай куат алатын бшктерд] орналасуына карай 

б]рнеше турге белед]: артта, адда жоне жанында орналаскан 

куат алу бинктерь Оньщ устше куат алу 

315

бшктержщ айналыс жылдамдыгы онымен жалгасатын 

машинаньщ талабына сай келуге тшс. Сондыктанда 

айналыс жылдамдыктары ор турл! болатын куат 

алу 6uiiKrepi болады. 

Куат алу бшпнен козгалыс алатын ауыл шаруашылыгы 

машиналарын eKi топка белуге болады: 

6ipimui топка жумысшы мушелержщ айналыс жылдамдыгы 

агрегаттыц козгалыс жылдамдыгына байланыссыз 

машиналар (фрезалар, ешм жинайтын комбайндар), 

ал екжип топка жумысшы мушелержщ 

айналыс жылдамдыгы агрегатгын козгалыс жылдамдыгына 

байланысты езгеретж машиналар (сеял кал ар, 

тынайткыш шашкыштар). Осыларга байланысты куат 

алу 6LniriH “тоуелаз” жоне “тоуелдГ бинктер деп eKi 

турге боледь Олардын ерекшелнже теменде толык 

тусшж бершеда. 

Эмбебап-катараралык тракторлар тек егжшшкте 

гана емес, онымен коса мал шаруашылыгында да 

жумыс icreitfli. Мал шаруашылыгын механикаландыру 

ушш колданылатын кейб1р машиналар жалпак нсмесе 

сына тэр!зд1 белд1ктт берщстермен козгалыска 

келпритед!. Осыган байланысты тракторлар да козгалыс 

беретш косымша шкивтермен жабдыкталады. 

Олардын да трактор артында немесе жанында орналасатын 

турлер1 бар. 

Енд1 осы жогарыда айтылган жумысшы жабдыктардын 

жумыстары мен турлерше жеке-жеке токталамыз. 

Бакылау сура^тары мен тапсырмалар: 

1. Тракторлардын, жумыс жабдыктары не yiuiH 

к,ажет 

2. Жумысшы жабдыктармен кандай жумыстар аткарылады 

3. К,андай куролдарды жумысшы жабдык,тар деп 

атаймыз 

316

6.2. ГИДРОЖУЙЕЛ1 АСПАЛЫ МЕХАНИЗМ 

Тракторлардын гидрожуйел1 аспалы механизм! 

Herari eKi бешктен куралады: гидрожуйе жоне аспалы 

механизм. 

Аспалы механизмде колданылатын гидрожуйе тек 

аспалы механизмге гана кызмет етш кой майды, онымен 

коса баска да жумысшы жабдыктарды (ондеу 

терендюн реттеуша кондыргы, жетекип денгелекке 

куш тудыратын кондыргы) гидравликалык энергиямен 

камтамасыз етедг Жумысшы жабдыктарыныц 

жумыстары б1р-б!рлерше байланысты журтшел1 жоне 

реггелшед!. 

Гидравликалык жуйе непзп мынандай бо.'пктерден 

КУралады (6 .1-сурет): май куятын ыдыс (2), май насосы 

(1), тараткыш (3), гидравликалык цилиндр (4) 

жоне оларды езара жалгастыратын тутштер. Гидравликалык 

жуйеге шгген жанатын двигательдерде пайдаланылатын 

дви гател ыи к майлар (М10, MS) колданылады. 

Ce6e6i, гидравликалык жуйедеп козгалатын 

болшектер де майлануга тию. Жумыс кезшде осы 

май гидрожуйенщ барлык механизмдерш айналып 

етед1. 

Гидравликалык жуйенщ жумысы мынандай жолмен 

аткарылады. Ыдыска сузп аркылы куйылган 

майды май насосы (I) сорып алады, ал май насосы 

трактор двигателшщ шщп биипмен жалгаскандыктан. 

жумыс кезшде айналмалы козгалыс жасайды. 

Сорып алынган майды май насосы улкен кысыммен 

( ЮМПа) тараткышка (3) жетюзедг Тараткыш ол майды 

жумыс жагдайына байланысты гидравликалык 

цилиндрге немесе кайтадан май ыдысына кайтарады. 

Ал тараткыштан кешн гидравликалык цилиндрге (4) 

жстетш болса, онда ол кысымньщ комепмен цилиндрге 

куш тутызады да, кысымын азайтып гидравликалык 

цилиндр аркылы кайтадан май ыдысына 

куйылады, осындай туйыкталган жолмен жумыс

кезшде айналып журедг Ешц осыларга жеке-жеке 

токталамыз. 

Май куятын ыдыс гидрожуйеге куйылатып майдьщ 

корын сактап туруга арналган. Онын сыйымдылыгы 

гидравликалык жуйедеп цилиндрлер мен 

насос ошмдшгше байланысты ор турл1 болады: 5,5; 

12; 18; 25 л жэне т. с. с. Май куятын ыдыстыц сапунмен 

жабдыкталган какпагы болады. Сол какпактыц 

кемепмен ыдыс iiui сыргтагы атмосферамен 

катынасып турады, май ыдысыныц какпагынын астында 

сузп орналаскан. Ыдыска куйылатын май сузп 

аркылы етш тазаланады. Бул сузп тек сырттан куйылган 

майды гана емес, гидроцилиндрден кайткан 

майды да тазалап етгазедц. Сузп коп ластангандыгынан, 

май отк!зу кабитеп нашарлаган болса, онда сактандыргыш 

клапанныц комепмен май тазаланбастан-ак 

б1рден ыдыска куйылады. 

Май куятын ыдыстагы канша май бар екендптн 

бшу ушш елшепш сызык койылган. Сол аркылы май 

децгейш олшеп бщеда Осыларга косымша май ыдысыныц 

туб1нде майды сыртка агызып Мберёт|н тыгын 

бар. Насос аркылы май ыдыстыц шЙнен арнаулы 

тутис аркылы сорылып алынады да жогаргы жа- 

1'ынан сузп аркылы кайтып куйылады. 

Гидравликалык жуйедеп май насосы осы жуйеде 

улкен кысым (ЮМПа) тугызатын курал. Мундай 

насостыц курылысы жагынан 6ipneuie Typi болады: 

поршеный, калакшалы жоне шестернялы. BipaK тракторлардын 

гидравликалык жуйесшде поршеный жэне 

калакшалы насостар колданылмайды. Себебй олардыц 

6ipHeuje кемшипктер1 бар, сол кемшйиктершщ 

ш^ндеп ец непзплерН курьшыстарыныц курделшт, 

тез тозагындыгы, габаритпк молшерлершщ улкендйз, 

ешмдипктершщ темендт жоне т. с. с. Сондыктанда 

тракторлардын гидравликалык жуйеанде шестернялы 

насостар колданылады. Бул насостарга жогарыда 

318

керсетшген баска турль насостарга тон кемшшктер 

болмайды. 

Шестернялык насостарды колемд!к насостар катарына 

жагкызады. Ce6e6i, жумыс icrey принциитерше 

карай насостар ею турге белтнедк гидродинамикалык 

жоне гидроколемд1к. Гидродинамикалык насостар 

кысымды суйыктьщ козгалган кезшдеп жылдамдыгынын 

осер1нен пайда болатын кинетикалык энергиянын 

кемепмен тудырады, ал гидроколемдж насостар 

кысымды потенциалдык энергиянын кемепмен 

тудырады. Сонымен гидрокелемдж насостар 

соратын каналдан суйыктын бел гит i 6ip колемш бел in 

алады да, оны айдайтын канал жакка карай HTepin 

ен п зед ь С уйы кты н келем1 айдайты н каналда 

кебейед!, осынын ocepiHeH онын кысымы едоу1р артады. 

Шестернялы май насосы жумысты гидрокелемдж 

тоешмен ютейдь Ол уипн онын айналып туратын жоне 

езара пишете болатын ею шестернясы бар. Онын 6ipi 

жетекш! де, ею’ншкл — жетектелутш. Сол шестернялар 

айналган кезде тютершщ аралыгына соратын канал 

жагынан май толады да, айдайтын канал жагына 

келгенде итерш in шыгады. Себебт, осы туста ею шестерня 

TicTepi 6ip-6ipiMeH шшюкендЬсген, олардын аралыгында 

май туратын саньшау калмайды. Ещп олар 

сору каналы жакка шыкканда, eKi Tic ажырасады да, 

олардын аралыгында бос кещетж пайда болып, оган 

( ыдыстан май сорылып алынады. 

Шестернялы насостарда май айдайтын шестернялар 

жан-жагынан жаксы бггелуге тш

ай д ай ты н к ан ал м ен жалгастырган. Насоста кысым 

тугаи кезде, сол сырт жагындагы каналга май кысыммен 

барып турады да, шшектерд1 унем! шестерняларга 

карай туракты кушпен w repin турады, ягни шестерня 

кыры мен iiuneK аралыгында санылау болмайды. 

Гидравликалык насостардыцтурлерш арнаулы улп 

бойынша белплейдь Мысалы, тракторларда колданылатын 

шестернялык насостарды мынандай улп мен 

белплейдг алгашкы орштер НШ-шестернялы насос 

деген белп, содан кейшп сандар насос шестернясын 

ь щ 6ip айналы с жасаган кезш д еп о Щ й д |д г гш 

(смУайн) корсетедк Opi карай койылатын орщ тер насостыц 

в згерт ш г е н д т н ^ жаксартылгандыгын жоне 

т. б. корсетед!. 

Шестернялы насостар ошмдипктерше карай ор 

турлi куятталады. М ысалы, eHiMAijiiri аз НШ -10 

насосы 2,5 кВт куат жумсаса, НШ -32 насосы — 

12,1 кВт куат жумсайды. 

Тракторлардын гидравликалык жуйесшде колданылатын 

шестернялы насостардын бхр артыкшылыгы 

ж ум ы ста пайдалану MepjiMi бойы ешбгр реттелу жумыстарын 

кажет етпейд1 жоне оздещ оте узак (4000 

сагатка д ей ш ) уакыт жумыс 1стейд1. Тек кызмет ету 

м ерзш ! бггкенде, б о л ш ектер i тозгандыктан оларды 

жанасымен алмастыру керек. 

Гидравликалык цилиндр Деген1м 1з — ол гидравликалык 

двигатель, ягни суйыктык потенциалдык 

энергиясын механикалык энергияга айналдыратын 

кондыргы. Онын курылысы eKi 6yHipi бггелген цилиндрден, 

сол цилиндрдщ гшшде жылжын журетгн 

норшеньнен жоне поршеньмен 6epiK жалгаскан штоктан 

куралады. Цилиндрше улкен кысыммен май келген 

кезде, поршень бетше де кысым Tycipin, оны 

итередй ал поршень оз1мен 6ipre штокты козгалыска 

келт1ред! де, оныц ушында бе K irin ген м еханизм #] 

козгайды. 

Гидравликалык цилиндрлер жумыс T opii6iH e ка 

320

рай ею жакты немесе 6ip жакты цилиндрлер болып 

болшедь Bip жакты цилиндрлерде кысым поршеньнщ 

6ip-aK жагынан итеред], ал Kepi карай аспалы 

мехаиизмдеп ауыл шаруашылыгы машинасыныц салмагымен 

туседг EKi жакты цилиндрлерде суйык 

кысымы, багыттауга байланысты, поршеньнщ eKi 

жагмнан келе алады, ягни поршенып eKi жакка б|рдсй 

суйык кысымныц ocepiMcn жылжытады. 

Гидравликалык цилиндрлерщ, олардыц калыпты 

жумысы ymiH кажетп косалкы кондыргылармен жабдыктайды. 

Оларга баяулаткыш жоне шектелпш клапандар 

жатады. Баяулаткыш клапанныц мшдеп шток 

пен поршень козгалысын баяулату болып табылады. 

Ce6e6i, гидроцилиндрлер Ko6iHece аспалы механизм 

аркылы ауыл шаруашылыгы машиналарын котередй 

Ол кезде поршеньге сырттан тусетш осы машинаныц 

салмак кушшщ ocepiHen оныц жылжуы босец 

болады. Ал машинаны Kepi карай томен туаргенде, 

гаоршеный opi карай суйык кысымы, opi машинаныц 

салмак купи итеред1 де, машина жерге улкен 

жылдамдыкпен тусепцлдктен м1ндегп турде урылып 

калады. Осы жагдайды болдырмас уийн баяулаткыш 

клапан койылады. 

Баяулаткыш клапан цилиндрдщ кетеретш жагындагы 

каналга койылады. Оныц курылысы жулдызша 

Topi3fli жасалган пластина. Цилиндрдщ KOTep^yi 

кез1нде кысым сол жулдызшаны астынан котеред1 де, 

ол май журюше кедерп жасамайды, ал Tycipy кезшде, 

май Kepi жагынан келт, оны теакке жабыстырады. 

Енд) май цилиндрдщ кец теЫгшен отпей, клапанды 

жасалган тар TeciK аркылы етедь Сойтш майдыц агуын 

тежейдй 

Шектепш клапан штоктыц ЖYpiciн шектейдк Ол 

ушш штокка арнаулы Ti3riH кийзшед1 жоне оны шток 

бойымен ор турл! узындыкта беютуге болады. Егер 

цилиндр штогын opi карай туарудщ кажеп болмаса, 

онда сол орынга тЬпндо беютедь Цилиндрдщ T y cip e T iH

ка налы на осы клапан койылган жоне онын озекшеа 

сыртка шыгарылган. Озекшеж т1згш келш итеред1 

де, туаретш каналды клапан аркылы жабады. Сейтш 

поршень opi карай жылжи алмайды. 

Гидравликалык цилиндрлердщ тугызатын купи 

олардын iuiKi диаметршщ молшерше байланысты, 

ягни диаметр! кебейген сайын куип де артады. Сондыктанда 

цилиндр турлерш белгшегенде, осы диаметр! 

корсетигедь Мысалы, Ц-75 деген цилиндрде алгашкы 

opin Ц — цилиндр, ал содан кейшп сан 75 — оныц 

iiHKi диаметр молшерш (мм) керсетедк Олар аткаратын 

жумыс турше карай непзп жоне косалкы цилиндрлер 

болып белшедг Ce6e6i, Heri3ri цилиндр аспалы 

механизмде, ал косалкы цилиндр ауыл шаруашылыгы 

машиналарында орналасады. 

Гидравликалык жуйедеп непзп кондыргыныц 6ipi 

май тараткыш болып саналады. Ол кабинага жакын 

орнатылады да, оныц баскаратын туткалары кабина 

шпнде болады. 

Тараткыш кондыргыныц H eri3 ri кызмет1 май 

агынын кажетп багытка карай ki6epy болып табылады, 

ягни гидравликалык цилиндрлерд1 осы тараткыш 

аркылы баскарады. Мысалы, оларды котерш-туару 

уипн насостан келген май агынын цилиндрге багыттайды, 

ал баска уакытта кайтадан ыдыска ж1беред1. 

Онын курылысына корабы мен золотник жатады. 

Бул е й болшек озара жогары долджпен жасалып, 

6ip-6ipiM eH жанасып жумыс кггейдк К,орап пен золотникте 

жумыс максатына карай сойкес келетш 

тсс1ктер бар. Золотники THicTi жагына жылжытканда 

Teciicrepi сойкес келген багьггта май журедь СёйтШ; 

золотник май агынын кажетп жакка карай багыттап 


Тараткыш кондыргьща трактор Typi не карай б1рден 

ушке дейш золотниктерд бар ор турл1 тараткыштар 

колданылады. 0 p 6 ip золотникке автоматгы турде каитаргыш 

кондыргы койылады. Сол кондыргы аркылы 

322

котеру нем есе Tycipy жумысы аякталганнан кейш 

золотник е з калпына кайтып орал ад ы. 

Золотни ктщ кораппен салыстырганда, торт жагдай 

ы бар, олар: “котеру”, “Tycipy”, “бейтарап" жоне 

“калкымалы” (6 .1-сурет). Осы жагдайларынын бар- 

6.1-сурет. Гидравликалык аспалы жуйе: 

а-котеру; б -Tycipy; в-бейтарап; г-к«алкымалы; I-насос; 2-бак, 

3-тараткыш; 4-цилиндр. 

323

лыгы нда да арнаулы беютюш конды ргы ны ц коме 

пм ен усталын турады. Осы жагдайларына байланыс 

ты гидравликалык, цилиндрдщ де калпы o jre p im 

ушырайды. 

“ Korepy” (6. la -сурет) жоне “Tycipy” (б) кезаде 

насостан ш ы ккан май гидравликалык, нилиндрпн 

котерепн немесе гуаретш каналына бериюдй ал оган 

KepiciHiue, кан алы май ы ды сы м ен жалгасады. 

Золотниктщ “бейтарап" калпында (в) гидравликалык 

цилиндрдщ котерепн жоне TycipeTiH каналдары чолотникпен 

бггелт турады да, оныц штогы eui6ip 6а,- 

гытта жылжи алмайды. Бул аспалы машинаны жол 

журу калпыцда усгап турган кезде колданылады; Осы 

золотниктщ “бейтарап" кезшде насостар келген май 

тараткыш аркылы кайтып ыдыска куйылады. 

Золотниктщ “калкы м алы " жагдайы (6 .1г-сурет,) 

аспалы маш инаны жумыс калпында устап турган 

кезде колданылады. Себсбй K eii6 ip машиналар жер 

бедерше карай трактормен салыстыргандагы оз орн 

ал асу калпын озгерт^ге тию Сол кезде гпдравликалы 

к цилиндрдщ 1птогы оган кедерп жумсауы керек. 

Ол ym iH оныц котерепн жоне TycipeTiH каналдары 

озара жалгастырылады да. поршень еркш козгалады, 

я г н и майды котеретш жагынан T yciperiH каналга немесе 

K epiciH uie epK in айдай алады. Осылайша аспалы 

машина озерю мен жер бедерше карай икемДезгга журс 

беред!. 

Ж огары да айты лган гидравликалы к жуйенщ 

кондыргылары трактордьщ op Typfti жершде op uaiacтьтрЫлады 

да, олар озара тупктермеп жалгастырылады. 

С онды ктанда тракторлардьщ гидравликалык, 

жуйесш дараланган гйдравлйкальщ жуйе деп атайды. 

Себебг, насос козгалыс y m in двигательде орналасады. 

ал цилиндр арткы аспалы мехапизмде, тараткыш 

баскаруга ыцгайлы болу у'щщ, кабинада орналасады. 

Осы даралай орналаскан гидравликалык кондыргыларды 

жалгастыруга арнаулы. жогары кысымга шы- 

324

дайтындай тутжтермен жалгастырылады. 0p6ip жалгастыратын 

жерлepiнде ор турл1 жалгастыргыш кондыргылар, 

муфталар колданылады. Олардын, курылысы 

карапайым. Сондыктан оларга токталмаймыз. 

Тракторлар мен ауыл шаруашылыгы машиналары 

н жалгастыру ушш гидрожуйемсн жабдыкталган 

аспалы механизм колданылады. Бул механизм ек! 

узын планкадан 4 (6.2-сурет), орталык топннен 3, 

гидроцилиндрмен 5 жалгаскан котерпш рычагтан 1, 

бушрлж топннен 2 жоне тарткыштардан 6 куралады. 

БуШрлж пзгшнщ 2 6ipeyiHin узындыгы винт аркылы 

озгеред), сол сиякты орталык тонн 3 мен тарт- 

Кыштардын 6 да винтп механизм! бар. Винта механизмдер 

аркылы аспалы механизмнщ жоне онымен 

жалгаскан машинаньщ грактормен салыстыргандагы 

бектлу калпын озгертед!. 

Аспалы механизмнщ тракторга бектлуш е байланысты 

CKi немесе уш нуктел1 деп боледк К^уаты аз 

гракторлар уш нуктел1 механизммен (6.2-сурет) жаб- 

6.2-сурет. Аспалы механизм: 

I-котерпш рычаг; 2-жандык,т1зпн; 3-орталык, т!зпн; 4-узындык, планка; 

5-гидро цилиндр; 6-таратк.ыш т1зпн. 

325

дыкталады, ягни аспалы механизм трактормен 7, 9, 

10 нуктелер аркылы жалгаскан. Жалпы жумыска арналган 

куатты тракторлар омбебап аспалы механизммен 

жабдыкталады. Мундай омбебап аспалы механизмдерд1 

ею немесе уш нукте аркылы трактормен 

жалгастырады. Уш нуктелщен ею нукте л ire ауыстыру 

ушш узын планкалардьщ 4 уштарын 7 жоне 

9 нуктеден босатып, екеуш де 8 нуктеге беютедй ал 

орындарына тарткыштарды беютедг Сейтш, аспалы 

механизм трактормен 8 жоне 10 нуктеде гана жалгасады. 

Уш нуктел! аспалы механизма! колданганда, машина 

трактормен салыстырганда келденен багытта 

бурыла алмайды. Мундай жагдай омбебап-катараралык 

трактор жер жырткан кезде онын денгелектерш 

борозда шпмен журпзу уийн колданылады, ал шынжыр 

табанды немесе жалпы жумыска арналган 

донгелект1 тракторлармен жер жыртканда олардын 

денгелектер! немесе шынжыр табаны борозданын 

шет1мен журед». Осы кезде ею нуктел! беютудд пайдаланады 

да, плугты 6ip жагына карай жылжытып 

орналастырады. 


1. Трактордын, гидравликалык, жуйеа кандай к,ызмет 

атк,арады 

2. Гидрожуйетн, курылысын тусмд'1р'щ1з! 

3. Гидрожуйет кандай калыпта жумыс кт ей 

алады 

4. Насостыц, тарткыштын жоне гидроцшиндрдщ 

жумысын айтып бер'щЫ 

5. Аспалы механизмд '1 тракторга бектудщ кандай 

mypjiepi бар 

326

6. 3. Ж ЕР 0Ц Д ЕУ ТЕРЕЦЦ1Г1Н РЕТТЕПШ 

Тракторлармен жер ендеген кезде оныц артында 

таркелген аспалы машиналардыц да жумысын баскарып 

отыратын тракторшы болып табылады. Ондай 

машииаларга, ягни жумысын унем1 кадагалап отыратын 

машиналарга непзшен жер ондейтш машиналар 

(плугтар; культиваторлар, сыдыра жырткыштар 

жоне т. с. с.) жатады. Осы машиналардыц жер ендеу 

тсрецц1пн ретгеу ушш тракторларга ор турл1 perreyiu j 

кондыргылар орнатылады. Оларды жумыс icT ey 

нринциптерше карай уш турге беледг Оган мыналар 

жатады: б ш кти тен реттелетш, кушпен реттелетш 

жоне 6ipiicripijireH тосшмен реттелетш кондыргылар. 

Шщктжпен реттелетш кондыргыда винтт! механизм! 

бар TipeK децгелеп колданылады. Осы доцгелек 

винт1 механизм аркылы аспалы машинаныц рамасына 

бектледь Жумыс кезшде TipeK децгелеп жер 

бетше тарелед! де машинаныц жумысшы мушесш одан 

o p i теренджке ждбермейдь T H icT i терещцкке осы 

децгелектщ винтп механизмш бурау аркылы келпредк 

Осы айтылып отырган конды ргы ны ц Heri3ri 

к е м ш ш п топы ракты ц механикалы к каси етш щ 

озгеруше байланысты оцдеу терендйп e 3 re p in кеткенмен 

де perreyiiu кондыргы оган есер ете алмайды. 

Мысалы, топырак жумсак болса децгелек те, жумысшы 

мушелер де терецдеп кетед1, ал катты болса 

жумысшы мушелер “калкып” жер бетше шыгады да 

децгелек жер бетше тимей калады. Сейтш, механикалык 

касиет1 езгерш туратын топырактарды ендегенде 

6HiicriKneH ендеу терендггш реттейтш кондыргы 

ез кызметш аткара алмайды. Бул кемшипк кушпен 

реттейтш кондыргьща болмайды. 

Кушпен топырак ондеу терендюш реттейтш кондыргыда 

топырактыц механикалык касиетшщ (каттылыгыныц, 

ылгалдылыгыныц) озгеруше байланыс- 

327

1 Ы терещ пктщ озгеруin пайдаланады. Бул кезде 

ендеуип машинанъщ тарту куип артады да, арнаулы 

белп берпш кондыргы аркылы золотникке осер етедк 

ал зол отн и к гидравликалы к ц и л и н др дщ т т е т ! 

котеретш немесе TycipeTiH жагына кысыммен май 

Ж1бередл де, м атинаны алгашкы ондеу калпына 

келт1ред1. 

Кушпен реттейтш кондыргыдагы непзп болжке 

м аш инаны тарту к уи л н щ o irep iciH золотникке 

жетюзетш белп берпш кондыргы жатады. Осы кондыргы 

уипн тага Topi3fli cepinne колданылады. Ол 

сершпснщ 6ip ушы машинамен, екшип ушы аспалы 

механизммсн жалгаскан жоне осыларга косымша золотникпен 

жалгаскан Ti3riH б ек т л ед к Тарту Kyuii 

озгерген кезде cepinneHin ею ушынын ара кашыктыгы 

озгеред1 де, Т1згш аркылы золотникке белп 

беред1. 

Ондеу теренд^гш кушпен рсттейтли кондыргынык 

золотнип арнаулы туткамен баскарылады. Сол тутка 

аркылы оны ажыратып ко юга да болады. 

Топырак ондеу теренд1гш кушпен реттейтш кондыргыныц 

жогарыда айтылган Typinen баска позициялык 

perreyiui кондыргы да колданылады. Бул 

кондыргынын жогарыдан айырмашылыгы, аспалы 

машинаньщ трактормен салыстыргандагы позициясын 

(калпын) туракты устап турады. Ол ушш гидравликалы 

к ц и л и н д р д щ буры латы н ры чагы на 

золотниктщ TiiriHi жалгасады. Машинаньщ трактормен 

салыстыргандагы калпы озгерген кезде гидравликалык 

цилиндрдщ, бурылатын рычагы козгалады 

да, золотник аркылы кайтып цилиндрге осер етедг 

С ейтш , оны бастапкы калпына кайтарады. Бул кондыргыны 

тек Teric жер ендегенде гана пайдалануга 

болады. \ 

Топырак ёндеудщ теренднш 6ipiicripuireH таешмен 

реттеген кезде, аспалы машинага бш кпкпен реттейтш 

донгелек койылады да, тракторга куш пен, нем есе

козициялык pei’rcyiui орнатылады. Сондыктанда ол 

ftipiioripbireH tocLi деп аталады. 

Нацылау сурацтары мен тапсырмалар: 

1. Жер оцдеу терецдтн pemmeeiiumepdin кандай 

т ypjiepi болады 

2. Оцдеу терецдшн би1юткпен реттеу калай аткарыл 

оды | 

3. Оцдеу терецдшн кушпен реттеу калай /ске асырылады 

4. Оцдеу пщрщд/гт pemmeeiuimepdin жумысына талikty 

жасацыз! 

6.4. ЖЕТЕКШ! Д0Н.ГЕЛЕККЕ КОСЫМША 

KYLU TYCIPETIH КОНДЫРРЫ 

I 

Алгашкы такырыптарда жетекш! децгелектерге 

Косымша куш TycipeTiH кондыргылардыц кызметтер! 

айтылган болаты н. Енд! солардьщ турлер‘1 мен 

срекп 1ел1ктерше токталамыз. 

Жетекип децгелектерге косымша куш TycipeTiH 

кондыргылар жумыс ютейтгн принциптерше карай 

механикалык жоне гидравликалык болып ею турге 

иолше;и. Механикалык кондыргылар аспалы машинанын 

салмагыныц 6ip белптн жетекш! доцгелекке 

туецгуд! механикалык жуйенщ комепмен, ал гидравликалык 

конды ргы — гидравликалы к ж уй ен !н 

комепмен icKe асырады. 

Жетекип децгелектерге косымша куш TycipeTiH 

механикалык кондыргылар (6.3-сурет) жумысты 

мыт га ретпен аткарады. Доцгелекке тусетш косымша 

куши арттыру ушш аспалы механизмнщ орталык 

тппнш жогаргы теактен 1 томенп тес!кке 2 немесе 

3 6еюте\нз. Сол кезде орталык т!зпннщ колбеу буры- 

1пы артады. Онымен коса тгзпннщ бойымен багытгалган 

Р тарту куипнщ де келбеу бурышы артады, 

-зи 329

oipaK, шамасы озгермейдк Р тарту куцпнш Колбеу 

бурышы озгерген сайын оньщ X грризокгалдак, жупе 

У TiK баты ттагы курауш ы куш тер ц п ц ш амасы 

езгереда, я т и колбеу бурыш кобейген сайын X азайып, 

У артады. TiK багьптагы кураушы куштщ артуы 

жетекш! донгелекке бepiлeдi де, онын топыракпен 

uimicy куипн арттырады. Демск деигелскке гусетш 

косымша куштт азайту уш ш орталык ттзпнп жоraptbi 

тесзктерге взгертт бекггсек болтаны. 

Бул айтылган механикалык кондыргыныц куры 

лысы карапайым болганымен TuicTi талантарга толык 

жауап бере алмайды. Ce6e6i, топырактыц механикалык 

Kacneirepi (ылгалдылыгы, каттылыпл) гуракты 

болмай, op6ip метр жол журген сайын озгерш тураты 

нды ктап, механикалык конды ргы ны ц орталык, 

ттзпшн сол взгертске сойкес алмастыра алмайммз. 

Сондыктанда косымша куш кажет болмаса да. курrijriui 

доцгелектерге rycin турады. Мунын oji трак 

тор двигателшщ косымша куатын жргалтады. яш и 

фактордыц пайдалы веер коэффициент! азаядат. 

Механикалык кондыргыныц корсетi.Tген кеш ш - 

литн жок» yujin Kajipi i гандагы тракторларды гидраи- 

3.to

ликалык, кондыргылармен жабдыктайды. Олардыц 

к,урылысы. к у рдел i болганмен дс, жумыс кезшдеп 

кел'П р тн пайдасы мол. Гидравликалык, кондыргыныц 

жумыс icrcy схемасы 6.4-суретге корсеты ген, ал 

жумыс iciev принцип! жогардагыдай десе де болады. 

Бул кондыргы аспалы машина салмагыиыц б!р бел i пн 

гидравликалык цилиндр аркылы жетекш! доцгелсккс 

бсредь 

K,oci.iMuia куш TycipeTiH гидравликалык кондыргы 

трактордагы непзп гидравликалык жуйеге косылып. 

сонымен катар жумыс icreii/ii. Гидравликалык 

кондыргыда непзп жуйедеп кондыргылардан баска 

Косы мша куш т'удыргыш 4 пен гидравликалык аккумулятор 

5 бар. Непзп жуйенщ тараткыш 3 кондыргмсммсп 

косымша куш тудыргыштыц 4 май келетш 

каналымен, ал май шыгатын каналы цилиндрдщ 

6: кетсретш каналымен жалгасады. Осы каналга параллель 

I идравликалык аккумулятор 5 да жалгасады. 

Гилрашшкалык косымша куш TycipriuiTin баска - 

ратьш ек! туткасы бар: 6ipeyi золотниктщ калпын 

озгертетш рымаг та, eKiniiiici — клапан cep in n eciH in 

кушш о чертежи винтп маховик. Винтп маховикт! 

о\ расам кезде гидравликалык аккумулягордагы 

кысым 0.8—2,8 МПа молшершде реттеледь Золотпиклл 

баскаратын рычагты тутканыц ездтнен усталый 

туратын непзп уш тури жоне колмен усталып 

туратын косымша 6 ip турл! калпы бар. Тутканыц 

непзп уш тYpлi калпы косымша куш тугызгыштыц 

мынандай жагдайларына тура келедк “косылган”, 

“ажыратылгаи” жоне “беютшген”, ал косымша калнчнда 

—“кысымды T ycip y” жагдайы. Алгашкы eKi 

калнында косымша куш тудыргышты icKe косады 

немесе ажыратады, ал “бекптлген” жагдайда гидравликалык 

цилиндрдщ коте рет! н жэне TycipeTiH каналдары 

толык жабылады да, онын штогы жылжымайтын 

калынка келедь Гидроаккумулятордагы кысымда 

турган майды шыгарып, оныц cepinneciH босат>' 

331

ушш тугканыц косымша “кысымды Tycipy” калпы 

пайдаланылады. Гидравликалык косымша куш туги < 

гыштыц жумысы мына ретпен аткарылады (6.4 сурет). 

Жетекип доцгелекке косымша куш Tycipy уиин 

непзп гидравликалык жуйедеп тараткыштын тутк.а - 

сын “кетеру” калпына, ал косымша куш тугызгыштыц 

гуткасын “косылган'" калпына коямыз (6.4.асурет). 

Осы кезде насостан 2 келген май opi цилиндр 

дщ KeTepyi каналына, opi гидроаккумуляторга 5 6срьле;ц. 

Гидроаккумулятор май кысымыныц, эеерщ ен 

зарядталады, ягни оныц ccpinneci жиырылып, порш 

еньнщ екщцц жагына май толады. 

Гидроаккумулятордыц зарядталуы тракторшы комган 

винтп тутканыц жагдайы на байланысты ор гур.н 

кысымда (0,8—0,28 МПа) болады. К,ойылган кысым га 

жеткеннен кейш арнаулы клапан цилиндр! мен аккумулягорга 

май келетш каналды жабады да. насос 

тан келген май кайтып ыдыска куйылады (6.4-сурет, 

б). Бул кезде цилиндрдщ кетеру каналы гидрсаккумулятормен 

жалгасады да, сондагы кысыммен те цел in 

турады. Цилиндрдщ кетеру каналында осылайша 

туракты кысым болгандыктан, аспалы машина сап 

магыныц осы цилиндр тугызган кушпен б|рдей болич 

жетекип доцгелекке туседг 

Эр турл1 себептермен (май агуынан. поршеньнщ 

цилиндрге тыгыз енбеушен, тагы т. с. с) гидроакммулятордагы 

кысым 6 ip T e-6ip T e азая бередг Кысым 

мeлшepi койылган кажетп молшерден азайып к осе, 

косымша куш тудыргыштагы арнаулы клапан ашылады 

да, бастапкы (6.4.а-сурет) жагдайы на келпредг 

Сейтш, гидроаккумулятор кайтадан зарядталады Гндравликалык 

косымша куш тугызгышгыц баскару 

туткасын “ажыратылган” калпына келтНр.ге-нде $6,4. в- 

сурет) тараткыш 3 пен цилиндр 6 тжеден жалгаемдь! 

да, жогарыда айтылгандай ретпен жумыс icren береди 

ал “бекпьлген” калнында непзп жуйенщ “бетарап ' 

калт!ьшдагь!дай жагдай туады (6.4.г-сурет).

6.4-сурет. Жетекип донгелекке косымша куш TycipeTiH 

гидравликалык кондыргы: 

а-гидроаккумуляторды зарядтау; б-гидроаккумулятордын куш Tycipyi; 

н-куш Tycipriui ажыратылган; г-куш rycipriuinen цилиндрд1 кулыптау; 

1-бак; 2-насос; 3-тараткыш; 4-куш Tycipriui; 5-гидроаккумулятор; 

6-цилиндр. 

Сез болып отырган кондыргыныц артыкшылыгы, 

жетекш донгелекке тус1ршетш косымша куштщ шамасы 

гидроаккумулятордагы мелшер1 реттелетш 

кысым га байланыстылыгы, ягни жер жагдайына карай 

гидроаккумуляторды ор турл! кысымга реттеу аркылы 

жетекпп донгелекке да ор турл! косымша куш 

TycipeM i3. Сойтш, артык куат жумсалуын болдырмайды. 

Мундай кондыргы МТЗ-80/82 тракторларында 

койылган. 


1. Жетекш/ децгелекке косымша куш берет 'ш кандай 

кондыргыларды биесгз 

2. Механикалык, куш mycipemmep кандай принципте 

жумыс icmeudi 

3. Гидравликалык, куш туаргттщ жумысын айтып 

берща! 

333

6.5. КУАТ АЛУ Б1Л1Г1 

К^ат алу бшш аркылы ауыл шаруашылыгы машиналарыньщ 

жумысшы мушелерш козгалыс ка 

келт1рем1з. Оларды жумыс icrey принципше карай 

“тоуелдГ жоне “теуел1з” бинктер деп exi турге бол ел i. 

Оныц ceGe6i жогаргы такырыптарда айтылган. Тек 

енд1 солардыц калай icKe асырылатындыгы соз болмакшы. 

“ТоуелдГ’ куат алатын бш кпен жумыс icrcйчйi 

машиналарга, Ko6inece тукым себетж жоне тыцайтк.ыш 

шашатын машиналар жатады. Олардыц жумысшы 

мушелерппц жылдамдыгы жер белмен жургендеп 

жол узындыгымен сойкес келуге тшс. FCepiclHiue болган 

жагдайда тукым себу, тыцайткыш шашу сиякты 

жумыстардыц сапасы бузылады. Ce6e6i жер ауданына 

гоуелд! койылган себу мен шашудыц нормалары 

жылдамдыкка тоуелд! езгерш кетедь Осындай 

жагдайды болдырмас ушш “тоуелдГ’ куат алу 6uiiri 

колданылады. Бул кезде машиналардыц, жумысшы 

мушелершщ козгалыс жылдамдыгы "пкелей трактор 

доцгелегшщ айналыс жылдамдыгына тоуелд1 болады, 

ягни децгелек кеп жол журсе, жумысшы, мушелер 

де кеп айналады. 

Щ 

“ТоуелдГ куат алу 6uiiriH жасау ушш, куатты 

трансмиссиядан алады, кебшесе бериис корабыньщ 

екшип жетектелуип 6lairi аркылы алынады. Сонда 

куат алу бипгшщ айналыс жылдамдыгы децгелек 

жылдамдыгына сойкес болады, ягни езара тоуелд1 

болады. 

ЩеуздШ” куат алу биигш баска ауыл шаруашылыгы 

машиналарында колданады жоне оган козгалысты 

пкелей ажыраткыш муфтадан немесе берипс 

корабыныц жетекий биппнен бередь Бул кездеп куат 

алу Ш лщ тн айналыс жылдамдыгы тек двигатель 

бш гш щ айналыс жылдамдыгымен сейкес болады, 

ягни жумыс кезшде туракты жылдамдыкпен айна- 

334

Тракторлардын кейбф турлершде тоуелд1 жоне 

“тоуелсп” куат алу GLriiri Сирдей колданылады. Ол уийн 

берийс корабында тиклч муфта орнатылады. Сол Twicxi 

муфтаны бершс корабыньщ жетекшi 61л iriHe косканда 

“тоуелс^з”, ал жетектелуип бол iriHe косканда 

“тоуелдГ куат алу 6uiiri болады. Мундай куат алу 

биип МТЗ-80/82 тракторларында колданылады. 

Бацьшу ст т а р ы мен тапсырмалар: 

аитып бер1н,1з! 

алу бшгш к,ай кезде колданады 9 

алу бшгшщ жумысына талдау ж а -

VII. КУЗОВ 

Автомобиль кузовында коптеген кондыргылар 

колданылады жоне олардын T y p jiepi де оралуан. Олардын 

барлыгын осы окулык колем1нде талдап щ ш щ 1р | 

м у м к ш емес. Сондыктанда солардын пвш деп ец 

непзп ж у й ен щ 6ipi- электр жабдыктары болып табылатындыктан 

теменде сол жуйеге TyciniK бертед!. 

7.1. ЭЛЕКТР ЖАБДЬЩТАРЫ ТУРАЛЫ 

ЖАЛПЫ TYCIHIK 

Автомобильдердщ электр жабдыктары коптеген 

электрл1к машиналар мен тет1ктерден куралады. 

Олардын Heri3ri жумысы двигателей icKe косу, тун 

мезгийнде жарык беру сиякты жумыстар болып табылады. 

Осыган косымша журпзуипнщ жумысын 

жещ лдететш механизмдер мен кондыргылардьщ 

жумысын бакылайтын кызмет аткарады. 

Электр жабдыгы озара параллель ею жуйеден турады: 

6 ip iH L u ici электр энергиясы ны н коздер1 де, 

eKiHLuici электр куатын пайдаланатын Я ралдаш 

Электр энергиясын тудыру ymiH аккумулятор мен 

генераторлар колданылады. Автомобильдщ барлык 

электрл1к ж уй еа туракты токпен жумыс к'теШй. 

Ce6e6i, туракты токты аккумуляторга жинауга бола- 1 

ды. Ал двигатель токтап турган кезшде де жоне оны 

оталдыру кезщде де электр куаты кажет болады. Осындай 

жагдайда аккумуляторга жиналган электр куатын 

пайдаланады. 

Аккумулятордагы жиналган электр куатын оте 

узак пайдалана алмайды, сондыктан да двигатель 

жумыс icT en турган кезде онымен жалгастырылган 

генератордан барлык тутынушыларды электр энергиясымен 

камтамасыз етедг Осы куралдармен катар 

336

аккумулятор да генератордан куат алып, озшс жинактайды. 

Жумыс кезйзде двигательдщ айналыс жылдамдыгы 

озгерш отырады да, ал онымен жалгаскан генератордыц 

да айналыс жылдамдыгы озгередг Олай болса, 

оныц берстш электр энергиясыныц да KopceTKiuiTepi 

озгеред]. Сондыктан да генератордан шыккан энергияныц 

керсетюштерш турактандыру керек. Осы 

Кызмегп аткару уипн электр жуйесжде реттеуim 

куралдар колданылады. 

Электр куатын пайдаланатын куралдарга алуан 

турл! электр двигательдер!, электр шамдары жоне бакылагыш 

жабдыктар жатады. Осылардыц iuiiHaeri 

электр энергиясын ец коп пайдаланатын, непзп 

двигателад] оталдыруга арналган электр двигатели Бул 

электр двигателщ стартер деп атайды. Стартерлер 

кейб1р двигательдерге H e ri3ri двигательд|, кей- 

Шреулершде косалкы оталдыргыш двигателып оталдыру 

уийн колданады. Ол туралы двигательдщ оталдыру 

жуйесш Караганда айтылады. 

7.1.1. Аккумулятор 

Аккумулятор деп энергияны жинактайтын куралды 

айтады. Автомобиль аккумуляторлары электр энергиясын 

химиялык энергияга айналдырады да, сол 

химиялык энергияны жинактап, устап турады. Керек 

кезшде химиялык энергия, аккумулятор гшшде 

реакция жургещпктен электр энергиясына айналып, 

кайтадан сыртка бертедь 

Электр энергиясын жинайтын аккумулятордыц 

б1рнеше Typi бар. Солардыц шйндеп тшмд1 кызмет 

аткаратындары коргасынды-кышкылды аккумулятор, 

ягни кук1рт кышкылына салынган коргасын мен 

оныц тотыгыныц аралыгында реакция журед1 де, олар 

»арядталады. Бул аккумулятордыц ерекшелМ, ток 

337

5 6, 7 3 

7.1-сурет. Аккумулятор батареясы. 

l-Tepic пластиналар; 2-ок пластиналар; 3-батарея к.ыры; 4-бак; 5-тыгын; 

6-к.ак.пак.; 7-жапгагаш пластина; 8-полюстык, штыр; 9-сепаратор. 

к е зтщ KepHeyi 2В болады жоне ол кернеу онын коргасын 

пластиналарынын мелшерше; санына байланысты 

бол майды. 

Аккумуляторларды машиналарда пайдалану ушш 

олардын 6ipHeuieyiH 6ipiicripin, 6ip батереяга жинактайды. 

(7.1-сурет). Сол батареядагы аккумулятор санына 

карай электр кернеуш imcxi шамага жетазёдь 

Автомобильдерде колданылатын электр куралдары 

мен машиналары 12В кернеуге есептелген. Сондыктанда 

аккумуляторлык батареяньщ кёрнеуш 12В 

eTin жасайды, ягни 6ip батареяда алты аккумулятор 

болады. 

0p6ip аккумулятор белек ыдыска жасалады. Ыдыстьщ 

iuiiHe куйрт кышкылыньщ epTiHfliei куйылады. 

Ерт1щЦге он жоне сол зарядты пластиналарды 6ip 

пакетке жинайды да, олардын аралыктарын ажыратып 

туратын сеператорлар койылады. 

Аккумулятордьщ он мен сол зарядты пластиналарын 

жасау ушш алдымен сурьма (6-8 %) косылган 

коргасыннан тор тор!ЗД» етш, канкасын куяды. К,ан- 

338

кдньщ iuiiH коргасын тотыгыныц унтагымен (актив- 

TiK масса) толтырады. Толык. зарядталган аккумулятордын 

он пластинасы кара коцы р тусп коргасын 

тотыгынан, сол пластинасы сур тусп коргасыннан 

тузшедь 

Аккумуляторлык батарсялар ы еизп керсетюш- 

TepiHC электрлж KcpHeyi мен сыйымдылыгы жатады. 

Электр кернеу1 жогарыда айтылган аккумулятор санына 

байланысты. Ал сыйымдыльны деп толык зарядталган 

батареяньщ бел m i 6ip шекке дейш берген 

гогын айтады жоне ол ампер-сагатпен елшенедк Сыйымдылыктын 

ею Typi болады: 6ipiHiuici - калыпты, 

ал CKiHmici —стартерлж сыйымдылык,. 

Калыпты сы йы м ды лы к пен аккумулятордын 

кернеу! 1,7В болганга дейш 10 сагат бойы шыгаргын 

тогын айтады. Стартерлйс сыйымдылык деп ток куцп 

калыпты сыйымдылыктан уш есе коп ток шыгаруын 

айтады. 

Аккумуляторлык батареяларды белгий тэртаппен, 

жуйел! ретпен маркалайды. Маркасында керсетшген 

6ipiHiui сан осы батареядагы аккумулятор санын 

керсетедь Сол аркылы батареяньщ кернеуiH табуга 

болады. Содан кейш п epinTep батареяньщ турш 

корсетед1 (Т-тракторд1ю, СТ-стартерл1к). Эрштен 

кейщм сандар батареяньщ калыпты сыйымдылыгын 

ампер-сагатпен керсетедь Соцында керсетш етш 

opinTep ьщыстьщ материалын (Э-эбонит, П-кышкылга 

туракты косалкысы бар асфальгп масса, В-косалкысы 

жок асфальта масса), сператордьщ материалын 

(М-мипласт, М С-ейнек аралас мипласт, Р-мипор) 

керсетедг 

Автомобильде колданылатын аккумулятор батареяларыньщ 

кышкылды жене сштий турлерй ал курылысы 

бойынша ашык немесе жабык турлер1 болады. 

Ашык батареяларда электролитгщ курамын (тыгыздыгын) 

тексерш, реттеп отыру ушш арнайы кызмет 

керсетшп отырады. 

339

Жабык, аккумулятор батареяларында мундай кызмет 

корсеты мейлi, сондыктан олар жабык болады. 

Аккумулятордын кызмет1 электр энергиясын химиялык 

энергияга (зарядтау) жоне K epiciH iue, химиялык 

энергияны электр энергиясына (разрядтау) 

жуйел1 турде айналдыруга непзделген. 

К,арапайым коргасын аккумулятор (7.1-сурет) 

электролит куйылган (тазартылган судагы кумрт 

кмшкылыныц epm m ici) пластмассадан жасалган банкадан 

жоне eKi коргасын пластинадан турады. 

ЭлектродHrreri пластиналардын 6eTi кумрт кышкылды 

коргасынмен. баскаша айтканда, коргасын 

сульфатымен жалатылган. 

Аккумулятор батареясы imKi жагынан богеттермен 

балшген бактан (4) турады. Bp6ip бол1кке (банкада) 

6ip аккумулятор орналастырылады. Бакты кышкылга 

тоз!мд| пластмассадан немесе эбонитген жасайды. 

Онын тубшде пластиналар прелетш кырлары 

болады. Эр банкага он (2) жоне Tepic (I) пластиналар 

жиынтыгы орналаскан. 

Банканы электролитпен толтыруга кaжeттi Teciri 

бар какпакпен (6) жабады. К,уятын TcciK тыгынмен 

(5) жабылады. Тыгында аккумулятор куысын сырткы 

атмосферамен жалгастырып туратын желдетмш 

TeciK бар, ол химиялык реакция кезшде белшетш газдыц 

сыртка шыгуы уийн кажет. 

Электролитл химиялык таза куирт кышкылы мен 

тазартылган судан дайындайды. К,ышкыл мен суды 

кышкылга T03iMfli ыдыска куйып араластырады, 

мундайда кышкылды суга аз-аздан сыздыктатып 

куяды. Егер суды кышкылга куятын болса, таскынды 

реакция болады, кышкыл шашырап, ыдыстын 

ернеушен асады, ал денеге тисе pypfflmiri ki6epyj 

мумкш. 

Электролитл кышкыл мен судыц ара катысын 

оныц тыгыздыгы аркылы аныктайды. Оныц тыгыздыгын 

бакьглап, реттеп туру кажет. 

340

7.2-сурег. 1-аккумуляторлын электролит денгейж, 

2-ток кернеуж жоне 3-элетролитпк 

тыгыздыгын тексеру. 

Кыскы температура 30”С-ка дейш п орталык 

аудлндар ушш толык зарядталган аккумуляторда 

электролитт1Ц тыгыздыгы жыл бойына 1,27 болуга 

тшс. Температура томен жагдайда электролиттщ тыг 

ы з й ы г ы жогары, ал температура котеритген кезде 

томен болуга тию. 

Злектролиттщ тыгыздыгын ареометрмен (3) тексеред! 

(7.2-сурет) жэне оларды батареянын эр элемент! 

сайып текссредь 

«Масса» ажыраткышы двигатель жумыс ютсмей 

турган кезде жэне токтаганда электр отквгшп мен 

«рттсн сактандырудын туйыкталуы м у м ю ш н г ш д е , 

батареянын езднтнен разрядталуын азайту максатында

7.3-сурет. “Масса" ажыраткьшш: 

а) массамы косу; б) ажырату. 

1,8-контактлар; 2,3-Kiuii жоне улкен ш ток; 4-корпус; 6-теж еиш пас гк 

на, 7,9-сершпелср. 

аккумулягорлы батарея ни ажырату ушит колданьыады 

(7.3-сурет). 

К,ышк.ылды аккумулятор батареяларынып непзп 

акаулары мыналар: оздш нен жогары разрядталуы, 

Mep'jiMineii бурын разрядталуы, аккумулятор тшитде 

кыска туйыкталуы, пластнналардын сульфатпшуы. 

К,ышк,ыл денете гускен кезде закымданган ж.ер;и 

алдымен сумен, содан соц 10%-ri мусопр спиртшш 

сртнд1с1мен жуу керек. 

Аккумуляторлык. батареядардын жумысы нет i ан. и 

олардагы куйылган кук!рт кышкыл ертпщймнщ ты 

тыздыгына тжелей байланысты. Осы ерттндшщ тыгыздыгы 

азайган сайын, батареяньщ да сырткы к.ерneyi 

азам береди Сондыктанда жумыс кезщде уткм! 

оньщ тыгыздыгын арнаулы куралмсн олшеп тексерж 

отыру кажет. Егер тыгыздыгы томен болса. онда куюрг 

кышкылын косу аркылы жогарылатады, ал Kepiciniuc 

бодганда- тазартылган (дистиллированный) су косады 

Аккумулягордагы к ы тк ы л ерпндкч тыгыздып-лнын 

азаюы оньщ кату темперагурасын жогарылатлды. 

К,ыс мезплдер1нде пайдалапылатын аккумулятор 

342

ларда ертнд! тыгыздыгын кдлыпты жагдайдагыдан 

арггырады. Багарсяларды пайдаланатын жер жагдайына 

байланысты мынандай тыгыздыктар белгшенген. 

Солтустж аудандарда, егер температура — 40 град 

устам артык, болса, онда eprrii-mi тыгыздыгы кыста 

1.31 г/см’, жазда — 1,27 г/см3, ал —40 град у стан 

томен болса, онда кысы-жазы — 1,29 г/см3. Орталык 

аудандарда, ен теменп температура 30 градустан аспаса, 

онда кышкыл ерппш сш щ тыгыздыгы кысыжазы 

б [рдей — 1,27 г/см1, ал онтуспк аудандарда 

кысы-жазы — 1,25 г/см3 болады. 

Аккумуляторлык батареяларды жумыс кез1нде 

yiiCMi тексерш, кажет болса косымша зарядтап отырады. 

Сонда гана олардын дурыс жумыс icreyin камтамасыз 

етуге болады. 

7.1.2. Генератор 

Автомобиль дви гател i жумыс icTen турган кезде 

оньщ электрлнс жабдыктарын кажетп куатпен камтамасыз 

ететш — генератор. Ол непзп двигательден 

алынатын механикалык энергияны электр энергиясына 

айнапдыратын машина. Ол ушш генератордьщ 

icKe косатын uiKimi двигательдщ шшй биппне белд^кп 

берипс аркылы жалгасады. 

Лптомобильдердщ электр жуйеа нде eKi турл1 генератор 

колданылуы мумкш: туракты ток жоне айнымалы 

ток тудыратын генераторлар. Туракты ток 

тулыратын генераторлардын тозатын болшектер! коп 

болады. Ce6e6i. ондагы пайда болган токты сакиналы 

коллектормен жанасып туратын щеткалар аркылы 

алады, ал жумыс кезшде коллектор айналып гурады 

. Да, онымен жанасатын щеткалар козгалмайды. Сейтш, 

олар уйкелю осерщен тез тозады. Онын устше оларды 

yne\ii тазалап отыру кажет. Осындай кемшиик- 

•epjiiiu асершен кейшп кездерде айнымалы ток гепораторлары 

колданылады. Мундай генераторлардан 

343

алынган айнымалы ток арнаулы тузеткшгпн куйймеп 

гуракгы ток,ка айнаддырылып, электр жуйесше та- 1 

райды. 

Айнымалы ток генераторы eKi турлi бокалы: 

контакту! i жоне контактказ. Олай белЫуйни себеб!, 

олардын коздыру орамына токты калай ж еткп ш е 

тждшне байланысты. 

Айнымалы ток генераторы Heri3ri eKi болiктон турады: 

айпалмалы козгалыс ка КёлетЩ ротор жоне ко »- 

галмайтын. статор. Статорда магнитил iri к\шм. I 

тем1рден жасалган бо.'нктерге етюзггш сым "врал га и ! 

жоне олар озара уш топка 6ipiKTipuireH. Рогорда да | 

маги игл озекше сым оралып, олар да озара 6ipik- 

TipijncH . Осы ротордагы сым орамдары “коздыру" 

прамдары дсп аталады. Оларга сырттан ток кел ripLio-ii 

де, оныц айналасында магнит купи пайда болады. 

Осындай генераторды контактЬй.генератор деп атайды, 

ейткен! сол ротордагы коздыру орамына щетка 

мен айналатын сакнна аркылы ток бёршед!. 

Ал контактеi3 генераторда коздыру орамы ротор* 

Fa емес, генера горды н OKi жак какпагында орналаеа 

ды. Сондыктанда олар айналмайды. ягни сырттан 

келетж ток ко:ймен пкелей туракты гурде ж;изасады. 

Сонымен, айнымалы ток генсраторларiлнда жанасып, 

уЖ1ел1сётЩ болшектер, туракты ток генера- I 

торы на Караганда, аз немесе жок десс де болады. Соидыкганда 

мундай генераторлар у за к уакыт жумыс I 

icTcii алады жоне KyTiM, реттеу жумыетарын опта 

кажет етнейш. Мерз1м;п куту жумыстары кезшдеолар 

ды шан-тозацнан тазартып койёа болтаны; 

Жук автомобильдершде электр магниттерден коздырылатын 

ауыспалм гоктын уш фазалы генёраторлары 

орнатылады. Двигатёльд! icKe косканда гурак- ] 

ты токты аккумулятор батарсясынап пайдалаиады, ол 

жумыс 1степ турган кезде генератордан шыгаТын айнымалы 

гок тузетшштсрДщ кемепмен туракты тк 

ка айналады. 

U4

X 

9 

7.4-сурет. Айнымалы токтын уш фазапы козгапмайтын 

кощыргыш орамы бар генератор. 

I айнымалы токтын к,оск,ышта (чажимы); 2-статордын фазалы к, орамы; 

3-статор; 4-к.оалырРыш орамы; 5-коздыргыш орамы; 5-к.оздыргыш орамыныц 

птулкасм; 6-айнымалы токтыцтузеткиш; 7-вентнлятор; Х-диодтар; 

9-генератор шкивк 10,12-как,пак,тар; 11-ротор жоне пластиналар; 

П-туракды токтын“Ш” к,оск,ышы. 

I 

Электр жабдыктарыньщ уш фазалы генераторлары 

козгапмайтын коздыру орамды жоне айналмалы 

коздыру орамды болып eKi топка болшед!. 

Крзгалмайтын коздыргыш орамы бар генераторлар 

6epiK TiriM eH , курылысыныц карапайымдылыгымен 

жоне кызмет клеушщ курдел! eMecTiriMeH ерекшеленедк 

Автомобильдерге K o6iH ece козгапмайтын коздыргыш 

орамы бар генераторларды (7.4-сурет) орнатады. 

Ол статордан, ротордан жоне тузетюш блоктан турады. 

Жумыс ктеп турган кезде двигательдщ, ишд1 

бгшктщ, сондай-ак генератор роторыньщ айналу 

жишп туракты емес. Осынын нотижесшде генератор 

вшнрет!н токтын KepHeyi де туракты емес. Жиипк 

арткан сайын кернеу жогары болады жоне KepiciHiue, 

23-234 345

жшляс KeMireH сайын кернеу томендейдг Мундай 

ауыткулар ток тутынатын орындардьщ жумыс icreyi | 

ушш калыпты жагдай жасамайды. 

И1нд] бш кгщ айналу жиипгше жоне генератор- I 

дьщ шамадан артык куштен коргауына карамастан I 

генератор ешпретш желщеп туракты кернеущ устау 1 

ушш реле-реттеу1пт колданады. 

Айнымалы токтьщ генераторларында томендегщей г 

акаулар болуы мумкш: зарядтандыру тогы болмай В 

калады, двкгательдщ жумыс icTen турганда ампер- | 

метр разрядтау тогын керсетедг 

Жетекш! белдпе жеткшкгп турде тартылмаганда I 

немесе коздыргыш орам т1збепнде болмаса, куш | 

йзбепнде (генератор - реле-реттеуш, батарея - мае- I 

са) контакт нашар болганда, сондай-ак статор ора- I 

мында уз1К болганда, амперметр разрядтау тогын | 

керсетедг - 

Енда сол генераторлардын, жумысын, келес! такырыпта 

тузеткш! жэне реттеуim кондыргыларынын * 

жумыстарымен 6ipre карастырамыз. 

Бацылау суракпшрм мен тапсырмалар: 

1. Автомобильдерде электр жабдык,тарын кандай 

максатта колданады 

2. Электр энергиясыныц квздерм атап шыгыцдар. 

3. Генератор кызметi неге нег1зделген 

4. Елш1здщ орталык аудандарда зарядталган аккумулятор 

батареясындагы элоктролитт/ц тыгыздыгы 

кандай 

5. Аккумулятор кернеу in кандай щралмён тексередЩ 

6. Аккумулятор батареясында кезедесетш акауларды 

айтып берщдер. | 

7. Электролиттi кую кезшде кандай сактык шарасын 

орындау кажет 

8. Айнымалы ток генераторларыныц кандай турлерщ 

бшеаз 

346

7.1.3. Ток козшщ жумысы 

Жогарыда айтылган аккумулягорлык батарея мен 

айнымалы ток генераторы 6ipre жумыс аткаруы ушш 

генератордан ш ыккан токты туракты топка айналдыратын 

тузетю ш реле-реттепш койылады. Осы 

тузетюш пен реле-реттепштер уийн 6ip жакты отюзпштер, 

ягни диодтар мен транзисторлар пайдаланылады. 

Енд1 олардын жумысын ток келм ен 6ipre 

карастырамыз. Олар реле-реттепш тщ курылысына 

карай ею турл» схемамен жумыс ютеШп, ягни релерсттепш 

гщ eKi Typi пайдаланылады, 6ipim nici — 

контактий транзисторлы, еюншйп —контактю з транзисторлы 

реле-реттепштер. Сондыктан да олардын 

жумыстарына жеке-жеке токталу кажет. 

Контактип-транзисторлы реле-реттепшпен жумыс 

ютеййн ток козш щ схемасы 7.5-суретте керсетыген. 

Олар езара 6ip-6ipiMeH калай жалгасканы сол суретте 

KepiHin тургандыктан, оган токталмаймыз. Ал 

жумысы мынандай ретпен журедк Двигатель жумыс 

штемей турган кезде генераторда ток болмайды, ал 

РЗ жоне PH релелердщ кентакгшер! аш ык турады. 

Бул кездеп ток жолы мынандай: батареяньщ он 

полю а — А амперметр- В-косылыс —Д1 диод-транзисюрдьщ 

Б базалык жене Э эмиттерлж электродтары 

— кедерп Rd — масса — Вм масса ажыраткыш — 

батареяньщ сол полюс!. Осы тобектеп ток купли Rd 

— кедерпа шектеп турады. Транзисторлык Б базал 

ы к ж оне Э эм и т т ер л ж электр о д тар ы н ан ток 

еткещиктен, оньщ касиеп бойынша, Э эмиттер мен 

К коллектор аралыгындагы кедерп шугыл азаяды, 

ягни муны транзистор “аш ык” деп атайды. 

Транзистор ашылган кезде генератордьщ О В коздыру 

орамына ток бершедь Ол -пзбек мынандай ретпен 

бершедк батареяньщ он полю а —А амперметр — 

В косылыс —Д, диод — Э эмиттер — К коллектор — 

реле-реттепштщ пзбектей жалгаскан РЗО орамы — 

347

V» 

7.5-сурет. Контакталы реле perreriuii бар 

ток ток козшш, жумыс схемасы: 

1,2-диодтар; 3-аккумулятор. 

Ш косылыс —ОВ коздыру орамы — масса ВМ масса 

ажыраткыш —батареяньщ сол полюсь Осылайша ОВ 

коздыру орамынан ток жургещпктен, оньщ айналасында 

к у и т магнит полкхп пайда болады да, статор 

орамдарын Kccin eTin, онда индукциялык ток пайда 

болады. Сейтш, генератор аз жылдамдыкпен айналса 

да, ондагы кернеу калыпты мелшерге жетедг Ал коздыру 

орамында ток журш тургандыктан транзистор 

унемй “аш ык” турады. 

Генератор icKe косылганнан кешн коздыру ОВ 

орамы токты тузетюштщ ВП диодтарынан алады. Бул 

кезде де реле-ретгепштщ РНО кернеу реттеуш ора-

мы аркылы гок бы лай журедк ВII тузеткпитш он 

полюс! —Д, диод — кедерплер R мен — PH орам 

~ масса М тузетюштщ 'repic полюсг BipaK генератордын 

Kcpneyi калыпты ксрнеуден томен болгандыктан 

реле-рсттепштщ PH KonraKTici жанаспайды. 

Ce6c6i, оны PH орамындагы пайда болган магнит 

купи тартып ала ал майды. 

Генератордын айналыс жылдамдыгы арткан сайын 

онын Kepneyi артады. Оныц шамасы 13,5- 15,0 В 

жеткен кезде РН(| орамы контакт!Hi 03inc тартады да 

PH KomaKTici косылады. Осы кезде Т транзистордыц 

Э эмиттер! мен Б базасы ВП тузетюш жоне батареянын 

оц полюсiMeH жалгасады да, ол “жабылады”. 

Соныц салдарынан ОВ коздыру орамындагы ток 

косымша кедерплер Ид мен Ry аркылы отед1 де 

оныц молшер1 азаяды. Ендеше оган байланысты генератордын 

да KepHeyi азаяды. 

Т транзистордыц “жабык" кезшде ОВ коздыру 

орамыкан ток мына тобек бойынша етедг тузетюштщ 

ВП оц полюс! — В косылысы —Д1 диод - Ra м сн Ry 

кедергшер мен РЗ - коргагыш релен in тсзбектеп жалгаскан 

РЗО орамы — III косьшысы — ОВ коздыру 

орамы - масса —тузетюштщ М repic полюсь 

Генератор кернеушщ калыпты молшерден темендеген 

кезшде PH кернеу релесшщ контакт^! ажырайды, 

ягни алгашкыдай транзистор Т “ашылады“ 

да, бурынгы жагдай кайталанады. 

Осы айтылган схеманыц 6ip ерекшелт, туракты 

ток генераторындагы сиякты ем ес, PH кернеу 

релесшщ, контакпешен генератордын барлык тогы 

етпейд1, тек озше кажетп гана ток отед1. Осынын 

нэтижесшде реленщ контактшер! кушп кетуден аман 

болады. 

Контактш-транзисторлы схемада баска да косымша 

кондыргылар пайдаланылады. Оныц 6ipi релеpeTTeriuiTi 

ездйс индукциядан пайда болатын токтан 

коргау. Ce6e6i PH кедерп релесш щ контакпе! 

349

ашылган кезде ОВ коздыру орамында непзп токпен 

багыты сойкес келетш ток журедг Ол транзисторлы 

куйдорш кету! мумкш Сондыктанда сендфпш Д2 диод 

койылган. ©зщщк индукциядан пайда болган ток 

мына тазбекпен отедг On коздыру орамы —Р30 ко pray 

релесшщ орамы — Д 2 диод — масса — ОВ коздыру 

орамы. 

Жумыс кезшде коздыру орамы массамен жанасып 

калса, оньщ тЬбепнен улкен “кыска туйыкталу” 

тогы отед1 де, транзисторды ютен шыгарады. Олай 

болдырмау кызметш РЗ коргагыш реле аткарады. 

Осындай “кы ска туйыкталу” кезшде РЗО реленщ 

орамындагы ток кобейгенджтен, оньщ магниттж opici 

кушейедг Едщ онымен катар коргагыш релен in, кареы 

РЗЗ орамы да “кыска туйыкталады”. Сонын салдарынан 

коргагыш реленщ KOHTaKTici жабылады. 

С ейтш транзистордын Э эмитте^н мен Б базасы, 

болгшх Др диод, контакти1ерд1 жоне В косылысы аркы 

лы ВП тузетк1ш тщ нем есе б атар еян ьщ он 

полю амен жалгасады. Мундай избектен ток журу1 

транзистордын Э эмиттер1 мен К коллекторыньщ аралыгындагы 

кедерпш шугыл арттырады да, транзисгорды 

“жабылуга” можбур етедо. “К,ыска туйыкталудын” 

ce6e6iH тауып, оны жонге келпргенше транзистор 

“жабык” тура бередк Сойтш Ti36eicrin 1стен шыгуьтаа 

жол бермейдг 

Контактш-транзисторлы ток Ke3iHin схемасында 

кодцанылатын кедерплер мен баска электр жабдыктарыньщ 

керёеткшггер! сырткы ауанын температурасына 

байланысты езгёреда. Сол озгеркгп калыпка 

келт!ру yiuiH маусымдык ППР реттепш койылган. 

Онын Heri3ri курылысы кернеу реттепш ш щ РНО 

орамына косымша орам жасап, онын уштары арнаулы 

коскыш тугкага шыгарылган. К,ыс мезгьлдершлс 

кернеуда кобейту керек болса, онда косымша орамды 

РНО н епзп орамнан ажыратып тастайды. Сейтш 

онын магнитик тарту купи аларейш де, жогарырак 

кернеуде icKe косылады. Жаз мезгшнде, керюшше

7.6-сурет. Контакпаз-транзисторлы perrerimi бар 

ток квзшщ жумыс схемасы 

косымша орамды жалгастырады. Бул жумысты сыртка 

шыгарылган винт аркылы аткарады. 

Жогарьща айтылган контактип-транзисторлы схемадан 

баска к о н так п а з транзисторлы схема да колданылады. 

О нын жумыс схемасы 7.6-суретте керсетшген 

жене мына ретпен юке асырылады. 

Двигатель токтап турган кезде немесе аз жылдамдыкпен 

айналып турганда ток алгаш мына тобекпен 

351

отедь В батареяньщ немесе ВБГ тузеткнитщ косылыстары 

Д Р дроссель — кедерплер R(i жоне R4 Rl() 

масса — батареяньщ немесе т у з е т ш т щ он полюсь 

М ундагы Д Р дроссель айнымалы токты тузеткен 

гсездёи калган аздаган тербёлют) тег1стеу кызметш 

аткарады. Осы т1збектеп Rq жоне R l0 кедерплерше 

параллель жалгаскан тагы 6ip т1збек бар, ол: R^ кедерпрзбектей 

жалгаскан Д 4 жоне Д, диодтар. Генераторды 

н Kepneyi томен кезшде осы косымша т»збектен 

ток ете алмайды, ягни косалкы Т, транзистордыц 

эмиттер! мен базасынан да ток журмеШц де ол “жабылады”. 

Бул кезде кедерплер R2, R,, R4, Rs жоне Д, 

мен Д, диодтар жоне кедерп R7 аркылы ток журедь 

Кёдерп R7 аркылы ток жургенд1ктен онын KepHeyi 

темендейш де Heri3ri Т1 транзистордьщ эмиттер! мен 

базасыныц аралыгында потенциал айырмасын тудырып, 

оны “аш ады”. Осы н еп зп TI транзистордыц 

“ашылуы” коздыру орамын батареямен немесе генератормен 

жалгастырады. Сейтш, генератордыц KepHeyi 

кобейедь 

Генератордыц KepHeyi калыпты мелшерге жеткен 

кезде, косымш а пэбектеп Д4 жоне Д5 диодтарды 

кедерп R7 аркылы icKe косады. Бул жагдай косымша 

Т2 транзисторды “ашады”. Ал косымша Т2 транзистор 

кедерп R7 мен параллель жалгаскан. С онды к 

танда ток аз кедерпмен, ягни косымша Т2 транзистор 

аркылы етед1 де, кедерп R7аркылы ток OTyi токтайды. 

С ейтш Hcri3ri TI фанзистор “жабылады” да, 

ОВ коздыру орамын ток кезш ен ажыратады 

ОВ коздыру орамыныц ажыраган калпы генератордыц 

керне>зн темейдегад] де, кайтадан Д4, Д5 

косы м ш а т!збек аркы лы ток ж уруш токтатады . 

Сейтш , алгашкы айгылган жагдай кайталанады. 

Осы схемадагы Д2 мен ДЗ диодтары Щ кедерпф 

непзп Т1 транзисторыныц толык “жабылуына" кедерп 

жасамайды. 

ОВ коздыру орамындагы езш Д 1к индукциядан 

пайда болатын ток непзп TI транзисторына зиянын 

352

! тиri36eyi ушан Д1 диоды койылган. Сол аркылы 

озшд[к индукция тогы батарея немесе генератор аркылы 

сондгршед!. 

Сырткы ауа температурасына карай кернеудщ 

оjrepyi бул схемада Д4 пен Д5 диодтары аркылы калыпка 

келпргледк Ce6e6i бул диодтардыц температуралык 

Kepi KacneTTepi бар, ягни сырткы ауаныц температурасы 

томен болганда, олардыц icKe косылатын 

кернеуД жогары, ал KepiciHuie болгандагы KcpHeyi 

томен. Сондыктан бул контакпЫз транзисторлы схемада 

косымша температуралык кондыргы колданылмайды. 


1. Автомобильдщ электр жабдыгы калач курылган 

2. КошпактШ жоне контакт/а'з айнымалы ток генераторларыныц 

кондай айырмашылыктары бар 

3. К&нтактШ-транзисторлы реле-реттег/шпи'ц 

жумысын Шустд1рщ1з! 

4. Контакпйс'п — транзисторлы реттег'иитщ 

жумысы KOjiaCt аткарылады 

7.2. ЖЕЩЛ АВТОМОБИЛЬДЕР КУЗОВЫ 

Жецш автомобильдерде (1.4-сурет) кацка (рама) 

I кызметш автомобиль кузовы аткарады. Сондыктанда 

олардыц жеци! автомобильдерде ор турлер1 пайдаланылады 

(7.7-сурет). Кузов колемiH пайдалану бойынша 

ею немесе уш колемда болады. Ею келемд! кузовта 

жолаушы салоны мен двигатель бол1мдершен 

турады, ал уш колемд! кузовта жолаушы салоны, дви- 

| гатель мен жук бел1мдерше белшедь 

Мысалы лимузин (7.7а-сурет) уш бел1мда, жабык, 

торт ecijcri, eKi немесе уш катар орындыкты (уипний 

катар орындыктар жиылмалы). Алдыцгы катар мен 

cKiHUii катар, журпзуин мен жолаушы ортасында 

353

а 

б 

,____ s f = i --- 

J l 

ж 

7.7-сурет. Женит автомобильдардыц кузовтары. 

а-лим узин, б-седан,в-купс,r-универсал. д-хатчбск, е-ф аетон, 

ж-кабриалет. 

кетершетш таса (перегородка) пайдаланылады. Лимузин 

кузовы жогаргы класты жецш автомобильдерде 


Седан (7.7б-сурет)) уш беяш д 1, жабык, терт eciKTi, 

ею катар орындыкты (уиннип катар сирек кездесе/п). 

Седан жецш автомобильдерде коп тараган кузов. 

Купе (7.7в-сурет) уш бел1мд1, жабык, ею eciKTi, 

6ip немесе eKi катар орындыкты кузов. Еюнип катардагы 

орындыктарга отыру уипн алдыцгы eciKTi ашып 

алдыцгы катардагы орындыкты алга шалкайтып Kipy 

кажет. Купе кузовы ете Kiuii класты жецш автомобильдерде 


Универсал (7.7г-сурст) екД бел4мд1, жабык, уш немесе 

бес eciKTi, eKi немесе уш катар орындыкты. 

Косымша eciK кузовтыц арткы кабыргасында орналаскан. 

EidHiui катардагы орындыктарды жинаганда 

354

(складывание) жук (багаж) 6ejiiMi улгаяды. Универсал 

кузовы Kiiiii жоне орта класты жец1л автомобильдерде 

пайдаланылады. 

Хэтчбек (7.7д-сурет) ею бол1мд1, жабык, ею eciKTi, 

eKi катар орындыкты кузов. Косымша eciK кузовтын 

аргкы кабыргасында орналаскан. Хэтчбек кузовынын 

жук (багаж) бол1м1 улгайтуга болады. Бул кузов 

оте Kiiui, Kiiui жоне орта класты женьл автомобильдерде 


Фаэтон (7.7е-сурет) толык ашылатын eKi немесе 

уш бол1мдь ею немесе торт eciKTi, eKi немесе уш катар 

орындыкты кузов. Кузов To6eci жиылмалы жоне 

жумсак, жактауы (боковина) алмалы-салмалы болады. 

Фаэтон кузовы орта жоне жогаргы класты жен1п 

автомобильдерде пайдаланылады. 

Кабриолет (7.7ж-сурет) толы к ашылатын уш 

бел1мд1, терт eciKTi, ею немесе уш катар орындыкты 

(ушпшп катар орындыктар жиылмалы) кузов. Кузов 

тебеи катты немесе жумсак жиылмалы, жактауы (боковина) 

алмалы-салмалы болады. Кабриолет кузовы 

орта жоне жогаргы класты жец1л автомобильдерде 


Арнайы транспорттык машиналарында толык немесе 

жартылай канка пайдаланылады. Канкасы болат 

прокаттан жасалады, оган автомобиль агрегаттары 

беютшедь 

Бакылау сурактары мен тапсырмшар: 

1. Жещл автомобильдердщ кузовы кандай кызмет 

аткарады 

2. Жещл автомобильдщ кандай кузовтары болады 

3. Лимузин кандай кузов 

4. Седан кандай кузов 

5. Купе кандай кузов 

6. Универса/i кандай кузов 

7. Хэтчбек кандай кузов 

8. Фаетон кандай кузов 

9. Кабриолет кандай кузов 

355

КДЛДАНЫЛЕАН ЭДЕБИЕТТЕР 

1. Автомобиль. Основы конструкции. (Н.Н.Вишняков 

и др.). М.,"Машиностроение” . 1986. 

2. Шестопалов С.К. Устройство, ТО и ремонт легкових 

автомобилей. М.,”Академа”. 2002. 

3. Гаспарянц Г.А. Конструкция, основы теории и 

расчета автомобиля. М., “Машиностроение”. 1978. 

4. Иларионов В.А. и др. Теория и конструкция 

автомобиля. М., “'Машиностроение”. 1985. 

5. Осепчугов В.В., Фрумкин А.К. Автомобиль. Анализ 

конструкций, элементы расчета. М., “Машиностроение”. 

1989. 

6. Алиев Б. жэне баскалар. Тракторшыныц аныкгамалыгы. 

Алматы, К,айнар”.1982.

М Л З М У м ы 

Алгы с о з .......................... ............................................................ 3 

I. ТРАКТОРЛАР МЕН АВТОМОБИЛЬДЕРДЩ 

TYPJ1EPI ЖЭНЕ ЖАЛПЫ К,¥РЫЛЫСЫ 

1.1. Тракторлардын Typnepi...............................................4 

1.2. Тракторлардын модификациясы.............................. 5 

1.3. Тракторлардьщ жалпы курылысы........................... 9 

1.4. Мотоблоктар мен шагын тракторлар................... 13 

1.4.1. Мотоблоктар...................................................... 14 

1.4.2. Шагын тракторлар........................................... 20 

1.5. Автомобил ьдердщ турлену!.....................................24 

1.5. Автомобил ьдердщ жалпы курылысы.................... 26 

II. ДВИГАТЕЛЬ 

2.1. Двигательдщ турлер«................................................31 

2.2. 1штей жанатын двигательдщ жумыс 

принцит.....................................................................33 

2.3. Двигательдщ непзп TyciHiicrepi 

мен аныктамалары.................................................... 38 

2.4. Кеп цилиндрл! двигательдщ жумыс реп.............43 

2.5. Двигательдщ жалпы курылысы.............................47 

2.6. Ищщ1 шатуцды механизмнщ курылысы 

мен жумысы..............................................................57 

2.7. Газ тарату механизм!................................................. 68 

2.8. Майлау жуйеа..................................................- .......80 

2.9. Суыту жуйеа..............................................................89 

2.10. Двигательдердщ коректещйру жуйеа............... 102 

2.10.1 Карбюраторлы двигательдщ 

коректещиру жуйеа...................................... 102 

2.10.2. Дизельд! двигательдщ 

коректещиру жуйеа...................................... 117 

357

2.11.Двигательдердщ электрондык бурку жуйеа .... 130 

2.11.1. Орталык бурку жуйеа ............................135 

2.11.2. Таралымды бурку ж у й еа........................159 

2.11.3. Тйселей бурку ж у й еа.............................. 170 

2.11.4. Дизелый двигательдщ электрондык 

бурку ж уйеа.............................................. 175 

2.12. Карбюраторлы двигательдщ 

тутандыру жуйеа...................................................183 

2.13.Двигательд1 icKe косу жуйеа...............................197 

III. АВТОМОБИЛЬ ШАССИ 1 

3.1. Автомобиль трансмиссиясы...................................205 

3.1.1. Трансмиссияньщ кызмеп мен турлер».. 205 

3.1.2. Механикалык трансмиссияньщ жалпы 

курылысы..................................................... 208 

3.1.3. LniHtcy муфтасы............................................211 

3.1.4. Берийс корабы..............................................217 

3.1.5. Карданды берийс.........................................225 

3.1.6. Басты 6epLnic................................................ 229 

3.1.7. Дифференциал.............................................232 

3.1.8. Шасси белдёмёлер!...................................... 236 

3.2. Трактор трансмиссиясы.........................................239 

3.2.1. Трансмиссия Typnepi................................... 239 

3.2.2. Ажыраткыш муфга......................................241 

3.2.3. Бершс корабы..............................................246 

3.2.4. Журпзпш белдеме.......................................254 

IV. ЖУР1С БОЛ1КТЕР1 

358 

4.1. Автомобильдщ журк бел ifi..................................263 

4.1.1. Журк децгелектер!....................................263 

4.1.2. Децгелек аспалары......................................264 

4.2. Трактор журк белкшщ ерекшел!ктер1...............272 

4.2.1. Трактор тулгасы......................................... 274 

4.2.2. Донгелек аспасы.............. Г.......................... 375 

4.2.3. Доцгелекп журпзпш.................................278

4.2.4. Шынжыр табанды ж урпзпш ................... 279 

4.2.5. Трактор журю болиiHiH жумысын 

реттеу ............................................................280 

V. БАСКАРУ ЖУЙЕС1 

5.1. Автомобильдщ баскару жуйеа..............................284 

5.2. Тежеу жуйес1............................................................ 294 

5.2.1. Антиблокировкалы ABS ж у й еа............... 301 

5.3. Доцгелекп трактордын журюш 

баскаратын механизм............................................. 306 

5.4. Шынжыр табанды трактордын журюж 

баскаратын механизм............................................. 309 

VI. ТРАКТОРДЫН ЖУМЫС ЖАБДЫКТАРЫ 

6.1. Жалпы туаш к..........................................................312 

6.2. Гидрожуйел! аспалы механизм..............................317 

6.3. Жер ендеу терецдйгш реттепш.............................. 327 

6.4. Жетекшi денгелекке косымша куш TycipeTiH 

кондыргы................................................................. 329 

6.5. К^ат алу 6iniri.......................................................... 334 

VII. КУЗОВ 

7.1. Электр жабдыктары туралы жалпы тусЬйк...... 336 

7.1.1. Аккумулятор................................................. 337 

7.1.2. Генератор......................................................343 

7.1.3. Ток кезшщ жумысы...................................347 

7.2. Жецш автомобильдер кузовы.............................. 353 

Колданылган эдёбиеттер..................... .................................. 356 

359

I 

Алиев Б., 

Жу жсбеков П. 




Басуга 31.10.05 ж. кол койылды. Пйшм! 84x108/32. 

Таралымы 1000 дана. Тапсырыс № 234. 

ЖШС РПБК«Дйуф», 

| 0S0009. Алматы каласы, Гагарин дангылы, 93. 

Тел.: 69-40-35, 42-47-69, 42-07-90. 

E-mail: rpik-dauir_81@ maii.ru, rpik-dauir2@mail.ru

Ð¢Ð ÐÐÐ¢ÐÐ ÐÐÐ ÐÐÐ ÐÐÐ¢ÐÐÐÐÐÐÐ¬ÐÐÐ (ÐºÑÑÑÐ»ÑÑÑ)

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

Ð¢Ð ÐÐÐ¢ÐÐ ÐÐÐ ÐÐÐ ÐÐÐ¢ÐÐÐÐÐÐÐ¬ÐÐÐ (ÐºÑÑÑÐ»ÑÑÑ)