13.07.2015 Views

КЛКЫК НЕПЗДЕР1

КЛКЫК НЕПЗДЕР1

КЛКЫК НЕПЗДЕР1

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

С. Д. БаккуловК¥К;ЫК НЕГ13ДЕР1ОкулыкАлматы, 2004


8 6 7 . 0 ( 5 \ < с Ь ) ^ 9 ЪБ Б К 6 7 .99(2)я73Б 21IliKip жазган зац гылымыныц кандидаты,Доцент М. С. Досымбекова.Б 21С . Баккулов/ВДкык Heri3flepi/ Окулык, 2-mi басылым.Алматы, 2004. - 248 бет.IS B N 9 9 6 5 -9 3 7 4 -0 -0Усынылып отырган окулык “Кукык непздерi” пэншмемлекегпк тшде окитын студенттерге арналып, мемлекегпкоку стандартына сай дайындалган. Окулыкта КазакстанРеспубликасынын непзп кукык салаларына оку багдарламасыбойынша шолу жасалынып, зандарга суйене отырып, жецш epiTyciHiKTi тшде жазылып шыккан. Оку материалы схема жэнекестелер туршде жинакталып, кернеш материалдармен байытылган.Студенттерге арнап тусшд1рме сездк бершген.Окулык жогары кэс1би мамандарды дайындайтын жогарыоку орындарынын студенттерше, колледждердщ окушыларынажэне устаздарына, мамандарга кеп пайдасын типзер1 сезс1з.4310020000ББК 67.99(2)я7300(0 5 )-0 4'c ~ ro V ^I S B N 9 9 6 5 - 9 3 7 ^ 4 £J >,м кулов * С. Д.fr*\ Ш_-i © Казакстан жогары окуорындарынын кауымдастыгы


3К I Р I С П ЕЖогары 6LniM оку жоспарына енген элеумегпк гуманитарлыкциклдыц н еп зп пэндершш 6ipi ретшде жогары окуорындарында окылатын “Кукык непздер!” курсыныц бипкт!мамандар даярлап, тэрбиелеудеп мацызы ете ерекше.Казакстан Республикасынын Конституциясында б ек тлгенкогамымызды одан dpi демократияландыру, кукыктык мемлекеткуру ici кукыктык окыту мен тэрбиеш жейлдару жэнеалдымен жастарды камтптын, оларды окытудыц барлыккезендершде узд1ке1з кукыктык даярлау тургысында жалпыгаб1рдей зац б т м ш беруд1 уйымдастыру женшде кезекк у тр м ей тш пэрмещц шараларды талап етедьОсыган байланысты усынылып отырган окулыкта мемлекет,кукык, мораль туралы н еп зп угымдар мен идеялардыстуденттердш Ka3ipri заман тургысынан 3eprreyi, КазакстанРеспубликасынын конституциялык курылысы мен мемлекетпкбшик жуйес1 жэне олардыц баска жаца когамдык саясиинституттарымен езара эрекеттесу жолдары, адам меназаматтыц кукыктык мэртебес1 непздер1, егемен Казакстанныцкукык салаларыныц (азаматтык, отбасылык, ецбек, экгмшшк,кылмыстык жене тагы баска) н еп зп мэселелер1 каралган.Окулык Казакстан Республикасы Бш щ жэне гылымминистрл1гшщ 10 пилде 2002 жылгы № 541 буйрыгыменб ек тлген жэне icKe косылган, жогары оку орындарындаокылатын “Кукык непздерГ’ пэнш щ барлык мамандыктар мендайындау багыттарына арналган т ш т к оку багдарламасынепзшде курастырылып, 2003 жылдыц l-mi мамырына дещ нпзацдарга непзделш жазылды.Ецбекте кейбгр меселелерде капы кеткен тустары болуымумкш екещцгш сезше отырып, автор окырман кауымныцокулыкка аса штипатпен карайтынына сешм балдгред! жэнесын-ескертпелер! болса, болашакта осы оку куралын жетшд!ругекоскан улкен улес ретшде кабылдайды.


B ip iu m i бвт мМЕМЛЕКЕТ ПЕН КУЦЬЩ ТЕОРИЯСЫНЫЦНЕГ13ДЕР11.1. Пэш, aaici жэне зан гылымыРылымнын немесе оку куралыньщ езшд1к реттейтш,окытатын п э т болады. Мемлекет жэнеГкукык п э т -когамдагы саяси экономикалык, элеуметтж кубылыстардЫзерттеп, когамдык ем1рдеп карым-катынастардыреттеу, баскару эдк-тэсшдерш, объективтж зандылыктарынаныктап отыратын гылым./Ол мемлекет пенкукыктын мэнш терен тусшуге мумкшдш бередьМемлекет пен кукыкты белш карауга болмайды, олар6ip-6ipiMeH тыгыз байланысты. Кукык мемлекетпкоргандардын курамын калыптастырудын ретш, жумыстэрт1бш жэне онын багыт-багдарын орныктырады, алмемлекет кукыктык нормаларды кабылдайды, беютед!жэне коргайды.Методология (эд1с-тэсш) - дуниеш философиялыктургыдан тусшд1ретш ш м . Рщцыдш -меходологияньщнепз! - дйаТГеТтйкалык материализм. Мемлекет жэнекукык теориясыньщ методологиясы философияньщ0бьективт1к зандарына, теориялык кагидаларына суйенеотырып, логикалык эдк-тэсшдер аркылы мемлекет пенкукыктын eM ipre келу, даму зандылыктарын зерттейдгБул зерттеу процесшде теория мен тэжрибенщ 6ipлест1гшесуйене отырып, кортынды гылыми тужырымдаржасалады. Сонымен мемлекет жэне кукык теориясынынeflici - диалектикалык материализм методологиясы жэнезан гылымдарынын зерттеу тэж!рибесшен калыптасканэд 1с-тэс1лдер.4


А лам когамынын тапихын. даму пропесш. мазаырщвболашагын зерттейтш гьтлымлаплы к огам ды к гы лы мдещу. О ны н салалары : философия, саяси экономика,тарих, социология, зац гылымдары, филология, археология,этнография т. б. Булардын iniiHfle мемелекет пенкукык теориясына кещрек кецш белетш философия ментарих, ал баскалары кыскаша токтап eTefli.4ftH ГЫЛЫММ - когам ГЫЛЫ^^ар^1НМ^ Kip '■апды. 1 З а цгылымы шын жэне толык мэншде зац дуниесш, зацкурамын жете танитын гылым болып X IX гасырдыцортасында калыптасты. Бул гылым мемлекет пен кукыктынeM ipre келуж, мазмунын, аткаратын жумыстарын,диалектикалык даму npoueciH т. б. мэселелершзерттеумен шугылданады. Зац гы лы м дары уш топкабелшед!:Мемлекет жэне кукык теориясы, мемлекет пенкукыктын жалпы тарихы, кукык пен саясаттыц тарихидамуы;^ 2 ) Салалык зан гылымдары (азаматтык, кылмыстык,е н ^ к т. б.)Арнаулы зан гылымдары (криминалистика, соттыкмедицина, халыкаралык кукык т. б.).1.2. М емлекет пен кукы кты н пайда болуы мендамуыАлгашкы кауымдык когамныц экономикалык, элеу-MerriK, курылымдык, баскарушылык салаларындагыобьективт1к даму nponecT epi 6ip-6ipiMeH тыгыз байланыстаe3repin, жацарып отырды. Малшылык пенеп н ш ш к калыптасты, ажарланган тастан жасалганкарулар eMipre келш, адамнын тэжрибеЫ ecin молайды.Когамдык ецбек терт курдел1 тарауга белшдк малшылык,жер игеру, eHflipicTiK жэне саудагерлер тобы. Буныц 6opiенбектщ еш м дш гш арттырды, когамнын шыгысынанKipicin асырды. Сейтш когамдык байлык калыпгасабастады, оны иемденетш топтар, таптар пайда болды.5


Экономикалык езгер1стер элеуметтж кайшылыктардыeMipre экелдь Олар темендеп Heri3ri обьективпкзацдардыц - косымша eHiMHiH пайда болуы; жекеменппктщ калыптасуы; топтар мен таптардын арасындагыкурест1н басталуы ecepiHeH туындайтын кайшылыктардыреттеп, когамды баскару упин eMipre мемлекетпен кукык келдкМ ем лекеттщ дамуы - мемлекет когамдык енбекбелшдешщ, жеке менппктщ пайда болуы нэтижесшдеалгашкы кауымдык К¥РЫЛЫС тапка болшушщ туындысы.Мемлекет жария уюметтщ пайда болуы мен ic-эрекетшщнэтиж еа ретшде калыптасатын, когам eMipiH уйымдастырудыннысаны мен оныц Heri3ri салаларына басшылыкететш, каж етп жагдайларда мемлекеттщ кушкуатынауйренетш Аягк-яру жуйрг-i—------------ ---------- _М емлекет т щ пайда болуыныц, дамуыныц 6ipneuiemypnepi бар:1. Ш ы гы с елдершде (Иран, Индия, Кытай, Араб т. бшыгыс типп елдерде) мемлекеттщ калыптасуы непзшенкогамдык менппкп коргаумен байланысты. Ce6e6iалгашкы когам ыдырау кезшде бул елдерде курдел1курылыстар болды: ipi су каналдарын жасау, суармалыирригациялык жуйелер КУРУ> кургакшылыкпен куресу.MiHe осы курдел1 жумыстарды жаксы журпзу ушшкогамдык-мемлекетпк менппк калыптасты. Сол меншпстщиелерг шенеушктер, ру, тайпа басшылары, хандар,корольдер мен императорлар болды.Сонымен, Шыгыс елдершдеп мемлекеттердщ калыптасусебептерше:- ipi ирригациялык жуйелерд1 жасау;- оны icKe асыру ушш кулдарды, жумысшылардыжуйел1 турде топтастыру, 6ipiKTipy;- барлык жумыстарды 6ip орталыктан баскару жатады.Мемлекеттщ баскару аппараты бурынгы ру, тайпаныбаскарган аппараттан ecin калыптасты. Жаца аппараткалыц букарадан алыстай Tycin эдшетЫздшт1, канаушылыктыкушейтп. Азия типп мемлекеттер ете бэсец


дамып, Х1Х-ХХ гасырларга дешн кеп езгермей,сакталып келд1 (Кытай, Иран т. б.).2. Еуропалык елдерде мемлекет жеке ме-нпиктщшапшан, курдел1 дамуы, когамнын тапка 6enmyi аркылыкалыптасты.Афина мен Римде алгашкы когамнын ыдырауыкезшде экономикалык к у н т топтар мен таптар мемлекетпкбйл1кт1 ез колдарына алып, ез мудде-максаттарынорындайтын мемлекетпк аппарат орнатты. Бул мемлекеттер,кебшесе, демократиялык жуйедеп саяси 6ipлеспкболып калыптасты.Германияда мемлекеттщ калыптасуы баскаша болды.Калын букара байларга тэуелд1 болды, феодалдыккатынастар дами бастады. Осы тип мемлекеттерЕвропанын 6ipHeiue елдершде Ресейде, Ирландияда жэнет. б. калыптасты. - -------Ц укыктыц дамуы - адам когамынын дурыс eMipсуруiHin Heri3ri обьективтж зандылыктарынын 6ipi. Ол -элеумегпк нормалардыц калыптасып, когамдагы карымкатынастардыреттеп, баскаруы жене eлeyмeттiкнормалардыц (едет-гурып, салт-дестур, мораль, дшинормалары) когамнын даму процесшде 6ipTe-6ipTeкукыктык нормаларга айналуы. Сонымен, когамдамемлекеттщ e3i кабылдаган, бектсен кукыктьщ жацатур дер! пайда болды: зац, зацга тоуелдх кеЫмдер,шарттьщ нормалар, зац куии бар соттыц meuii.ytdepi.К укы к ек! жол мен дамыды. Б1ршшщен, мемлекеттшкогамдык MeHUiiKTi реттеу моралдык-дши нормаларгасуйендь Мысалы, Индияда Ману зацына суйенд!, алмусылман елдершде - Куран заны. Екшшгден, жекеменш1к баплтындагы катынастарды мемлекеттш органныйез! бекггкен нормалар аркылы реттеп, баскарды.Адам когамы мыцдаган жыл eMip cypin келедь Жекеадамдар тшст! мемлекеттщ азаматы болып, сол мемлекетпн,бшигше, кукыктык TepTi6iHe багынып, езшщic-epeKeTiH, MiHe3iH, тэртхбш когамдык мудде-максаттыорындауга жумсап кeлeдi. Адамдар ежелп заманнанмемлекет пен кукык кашан пайда болды, калай дамып7


келед1?-деген мэселелермен шугылданып, гылымизерттеулер жасап келедьЕвди мемлекеттщ жэне кукыктын пайда болуы туралытеориялардын мазмунына кыскаша токталып етешк.'О 'ео л о ги ялы к теория - мемлекет пен кукык Алланьщ9MipiMeH калыптасып, дамып келед1 деп ryciHflipefli.Табиги теория - бул теорияны жактаушылардынпайымдауынша, мемлекетп, кукыкты ешюм ойлаптапкан жок, олар адамнын 03i сиякты табигаттан бастауалып, эдшеттшшке непзделген абсолюгпк угымдар депатайды.( \/Тарихи теория - осы теорияны устангандар мемлекетпен кукык тарихтан бастау алып, тарихпен 6ipre жет1лд1дейдьИ П атриархалды к теория - мемлекет адамдардынотбасы тэжрибесшен калыптаскан азаматтардын саналытурде ездершщ мудде-максаттарын icKe асыру yuiiH6ipiKKeH одак деп тусшд1редь Курдел1 ipi патриархалдыкотбасы басшысы 6ipTe-6ipTe мемлекеттщ басшысынаайналган. Отбасы басшысы - эке, мемлекеттщ басшысы -монарх.П сихологиялы к теория - адамдардын психологиялык6ipiKKeH козкарасы, 1с-эрекет1, мшез1, T9pTi6i - бэр1кел1сш, ужымдык турде баскарады деген тужырымдыколдайды жэне тагы баскалар.Казак жершде алгашкы кауымдык когам заманындарулык кауым пайда болып, узак гасырлар бойы адамдартуыс, кандастыгы уйымнын шенбершде OMip сурд1. Булаймакта мекендеген кешпел1 тайпаларда мемлекеттщкурылуы гасырларга созылып, ол ерекше курдел1 турлераркылы калыптасты, ал барша журт ертеден келе жатканауызша зандар >i


1. Мулш зацдары (мал, мут'щ жер дауы мэселелер/).2. Кылмыс завдары (к ш enmipv, ел шабу, мал талау,урльщ мэселелер!).3. Эскери зандар (цосын, аламан, эскери мтдет,тулпар am, цара крзан мэселелерi).4. Елшиик жоралары (майталмандык,, шегиендт,сыпайыльщ, эдептшк).5. Журтшылык заны (ас, той, мереке, жасауыл жэнет. 6).Когамнын даму барысы казак зацдарынын одан apiжетшуше экеп сокты. Осындай мш дегп EciM хан(1598-1645 жж.) бурынгы казак зандарына, эдеттершежанадан дем 6epin, acipece, эскери зандардын бёдёлшкушейгп. Бул эрекет жоцгар калмактарынын баскынтыльнынатойтарыс беруге багытталды. EciM ханезш щ зандар жинагында ежелп кукыктык эдеттерд}каз-калпында сактаганы уппн оган халык “ EciM ханныцecKi ж олы ” деген ат берд1.Эз заманында Тэуке хан (1680-1718 жж.) дэугрьщгайына сай бешмдеп казак зандарын жинап,топтастырып, мемлекегпк дэрежеге кетердь Тарихта булзандар “Тэуке ханныц жет1 ж аргы сы ” деген атпенбелгш . Ж еп жаргыда бурынгы эдеттерге косымша жацаережелер, кагидалар енпзшдьБул тарихн кужатта мемлекегпк, аскери ic,шаруашылык, кылмыс, дши, журтшылык, отбасы жэненеке мэселелер} камтылды.1.3. М ем лекетпц neri3ri TyciHiKTepiKa3ipri замангы мемлекет - когамнын калыпты TipiniMriмен дамуын камтамасыз ететш, езшде турыпжаткан азаматтар мен халыктардын кукыктарын,бостандыктарын 9pi занды мудделерш коргайтын,мемлекеттщ ез ивш деп жэне сыртны даулар менжанжалдарды шешетш институт.9


Т^М емлекет - белгШ 6ip аумак шенбершде халы ктыоз ы ркы н а к о щ п р т оты раты н, букш когам аты нанiuiKi жене сы рткы саясатты жузеге асы раты н, барлы кхалы кка мшдетт! зацдар мен ереже-кагидалардыш ы гары п кабы лдайты н, халы ктан салы к жинайтынерекш е к у к ы л ы саяси уйым.М емлекет т 1ц белгтерше мыналар жатады:1. М емлекетпк бюйк - ерекше кепшйпк билнт, ягнихалык бшпп.2. Мемлекеттщ халкы эю м ш ш к жуйеге белшед1,Азаматтары шекарасы белгшенген эюмпплк-территорияньщаумагында турады.3. 1шк1 жэне сырткы саясатын журпзуде тэуелЫз.4. Бшпк журпзетш органдарынын болуы. Бул органдардатек кана баскару кызмегамен шугылданатынадамдар болады.5. Зан шыгару кукыгы болады жэне зацдардымемлекеттщ аумагында туратындардын булжытпайорындауы.6. Мемлекеттщ баскару органдарынын аппаратынустауы жэне элеуметпк мэселелерд1 шешу упин салыкжинауы.|.М емлекет т щ п ысанм к вб 'те ушке болшедг: бас-,кару н м сан ы , .м е м л е к е т п к кур ы л ы м ы н и н н ы саныЖвне саяси реж им .Баскару нысанына онын жогаргы, орталык жэнежергш кт! органдарынын курылу жолдары, олардынкарым-катынасынын принциптер1 жэне оларды сайлаудынтурлер1 мен ерекшеликтер! жатады.Мемлекеттщ баскару жолы монархия жэнереспублика деп ею турге болшедь М онархияда жогаргыбшпк 6ip адамнын колында болады жэне бул билмсмурагерлшиен бершеда. Мысалы, оган жататындарАнглия, Бельгия, Норвегия, Швеция, Жапония жэнеДания елдерьЕгер мемлекеттерде жогаргы жэне теменп органдардын6opi сайяаумен белгш 6ip мерз1мге курылатынболса, осындай мемлекетпк баскару формасы респуб­10


лика деп аталады. Ka3ipri кезде республиканын eki Typiкездесед!: п рези ден гп к - (АКШ, Франция, Ресей,Туркия, Казакстан т.б.) жэне парлам енттж республикалар- (Италия).Мемлекет нысаныныц екшпп элементше мемлекет -пик цурылымыныц нысаны жатады. Бул - мемлекеттщж ер гш кп эю м ш ш кке бейщр* сол бвлiмдepдiн 6ip-6ipiMeH катынасы жэне мемлекет пен бел1мдердщарасындагы байланыстары. Мемлекеттер осы бойыншаунитарлык, федеративтш жэне конфедеративен болыпушке бол1нед1. Мысалы: Казакстан Республикасыунитаралык мемлекет - оныц жер1 тутас, ол бэлшбейд!жэне оган кол суруга болмайды.Мемлекеттщ нысаныныц соцгы элемент! - саясиреж им. Мемлекеттщ саяси режимш, оныц колданатынэдштершен, азаматтарды кукыктары мен бостандыктарынындамуы жэне KenuifliKTepi, демократиялыкинституттарды колдануынан бшуге болады. Саяси режим /демократи ялы к, демократияга, каща^-^мшЕан. режимдерболып белшедьЕнд1 мемлекеттщ кызметтерше келеек, ол курдел! eKiтопка: 1ШК1 жэне сырткы болып белшедьМ емлекеттщ iuik'i кы зметтерш е:- экономикалык;- элеуметпк;| каржы реттеу; f- мэдениет баплтындагы;I экологиялык;' I кукыктык тэртш п реттеу жатады.С ы рткы кы зм еттерш е:- шет мемлекеттермен eKi жакты пайдалы карымкатынастардыдамыту;I мемлекетаралык саяси ынтымактастыкты дамытып,жаксарту;- мэдени жэне гылыми-техникалык ынтымактастыктыкалыптастыру;- дуниежузш к галамдык мэселелерд1 реттеп, ici


- мемлекеттщ корганысын, каушспздшн камтамасызетуд! жэне т. б. жаткызуга болады.Кукыктык мемлекегп калыптастыру, дамыту адамкогамынын коне заманнан н еп зп максаты болган. Конедэу1рдщ ойшылдары: Сократ, Демокрит, Платон,Аристотель, Цицерон кукык пен мемлекуеттщ озаракатынасын инабаттылык, парасаттылык, эдш егпк жолмендамуын армандады. Аристотель: зац у стем д тболмаса, демократия жок - дедё. K|a3ipri замандакукыктык мемлекет туралы niicip жан-жакты дамып,дуние жyзiнiн галымдары 6ip тужырымга кел т, ортакгылыми кезкарас калыптасты деуге болады.К,ук,ык,тык, мемлекет т щ негигi сипаттары:1. Зацныц устемдш eTyi.2. М емлекегпк билйетщ белшу!.3. Тулга мен мемлекеттщ озара жауаптылыгы.4. Азаматтардыц кукыктары мен бостандыктарыныцшын м ен д ш п , олардыц кукыктык жэне элеумегпккоргалатындыгы.5. Саяси жэне идеологиялык плюрализмнщ болуы.6. Азаматтык когамныц калыптасуы.7. IniKi зацдардыц кепш ш к таныган халыкаралыккукыктык нормалар мен принциптерше сэйкес келугАдамдар “зацны ц кулы ” болмайынша кукыктык тэртште, демократия да жаксы дамуга тшс емес, Бул туралыOMip тэж1рибесшен калыптаскан осиет соз бар:Зац - м ем лекеттщ акы лы .Сот - м емлекеттщ ж уреп.М эдениет - мемлекеттщ тэртэбьМше, осы уш кагидалы есиет езара 6ipirin, калыптасыпжэне мемлекеттщ imKi зацдары кепш ш к таныганхалыкаралык кукыктык нормалар мен принциптергесэйкес келсе, ел!м1зде кукыктык мемлекет орнайды.К,орыта айтканда, кукы кты к мемлекет дегешм1з - жекетулга мен когам муддесш коргайтын, зац у стем д т менкукык принциптерш е непзделген мемлекет.12


кабылданган, букш адамга пайдалы нормаларды,жагымды мураларды жокка шыгарып мойындамау дегенTyClHlK..Сонымен^у/^ь/к; дегетмгз мемлекет орнаткан жанеоныц кунпмен коргалатмн, жалпыга б1рдей когамдыккатынастарды реттейтдн тэртш ережелершш (нормалардыц)жнынтыгыЛР^укыктыц TycimKTepi б1рнеше,6ipaK мазмундары 6ipey-aK.мазмуныныц neziszi эдементтери- когамнын жэне адамдардын мудде-максатын коргау,орындау;- карым-катынастарды реттеп, баскару;- когамды дагдарыска ушыратпай, экономикалык,саясн, элеумегпк, мэдениеттш т. б. багытын дамытып,ныгайту;- мемлекеттш органдардыц, когамдык уйымдардыцкузыретш, ара-катынасын реттеп, баскару;|£ хклыкаралык катынастарды реттеп, баскаруЛ ^"Щщьщтыц ек< турл! mycinizi болады: 6ipiHUiici -кукыктыц объект ивпк Tycm iri когамныц рбьективтйкдамуына сэйкес жаца катынастардыц калыптасуы;eKiHuiici —кукыктыц субьектнвпк TyciHiri обьективтйскалыптаскан катынастарды реттейтш, баскаратын норма-I тцкпк акт!лерд1 уакытында кабылдап беюту. /, К,ук,ьщтыц neziszi функциялары: реттеу жопек,оргау.Кукыктыц реттеу функциясы - нормативпк акплераркылы когамдык катынастардыц байланысын, орйшдалужолдарын, багыттарын аныктап отыру. Кукыктыцкоргау функциясы - нормативпк актщердщ когамдагыЭ карым-катынаска ыкпалын, ecepiH кушейту, жаман катынастаргатыйым саду|№ Жогарыда айтылгандай, кукык - жалпыга б1рдейдмш детп, мемлекет камтамасыз етепн, когамдык катынастардыреттейтш нормалардыц жиынтыгы. Кукыктык;норма - кукыктыц 6ip клеткасы, когамдык катынастардыцжаксы дамуыныц улпЫ деуге болады. Ол адамieTepimH, л


олардыц бостандыгын жэне карым-катынасын реттеп,баскарып отырады.К^уцыцтык, нормалардыц 6eminepi:1. Норма мемлекегпк органнын кабылдаган, бекггкенaKTici, онын занды купи бар. Мундай нормалар когамдагытэрпптщ улпсш е айналады, ейткеш ол нормалардыхалыктын басым кешЫшп дурыс орындайды.2. Нормада субъектшердщ кукыгы мен мшдеттеркорын да лу жолдары толык api накты кереетшёдь Егеркерсеталмесе, субъеКтшер ез ершмен ic-эрекет етуге, текзанга нуксан келпрмеулер1 керек.3. Норма epiKTi турде орындалмаса, мемлекеторындатуга мэжбур етед1.4. Кукыктык нормалардьщ жузеге асырылуын,орындалуын мемлекет камтамасыз етед1.5. Кукыктьщ норма адамдардын, когам тэртабтавдке т л д1г1 ретшде жумыс icTeftfli.I Сонымен, к,ук,ык,тык, норма - когам дагы каты нассубъекплерш щ кукы ктары мен м ж деттерш реттеп,баскарып оты раты н ж алпы га б1рдей мемлекетпенкам там асы з ет1летш ереже-кагида.Кукыктык нормалардьщ элементтер! 6ipirin, онынкурылымын калыпгастырады. Курылымы жешнде кукыктыкнормалар еюге белщещ;! н е п зп зацды нормаларжэне тэртш ережелерймц нормалары.H eriiri зацды нормаларда элементтердщ мазмунынорманыц KipicneciHAe немесе 6ipiHiui бабында толыккерсеплед1. Мысалы, Казакстан РеспубликасыныцСалык кодексшде нормалардыц элементтер1 l-n ii бабындатолык керсетшген.Тэртш ережелершш норма л ары н да элементтер__ 1 _ __ j ___ fe______ tr j _ |гипотеза, санкция.Диспозиция - катынастыц мазмуны мен субьекплердщкукыгы мен мшдеттерш керсетедг Мысалы, eKiнемесе кеп жакты мэмшелер мен шарттардагы15


тулгалардын мшдеттер1 мен кукыктары айкын керсетшу1(КР Азаматтык кодексшщ 482 бабы). Диспозициянын ушrgpi болдады:• Жалпылама Typi: нормада субьектшердщ мшдеттер1мен кукыгы айкын керсетшмейдь• Толык, айцын Typi: мазмуны нормада айкынкерсетшедь/Мысалы, кылмыстык кодекстщ баптарындадиспозициянын мазмуны толык керсетшедь• Cinmey Typi: мазмуны туралы баска 6ip нормагасштеу жасалады. Мысалы, Азаматтык кодекстщб1рнеше баптарында сштеме колданылады.Гипотеза - диспозиция кашан басталады, аякталады,нормативтш KeciM калай орындалуы керек, осыжагдайларды керсетедь Мысалы, бузакылык ушшжауапка тартылатын адам когамдык T epT im i бузуы керек(КР Кылмыстык кодекстщ 7-бабы). Гипотезаныцж алпылама курдел1, алыпернативтт mypnepi бар.____Санкция - кукыктык норманыц диспозициясыбузылган жагдайда колданылатын жагымсыз шараныкерсетепн кукыктык норманыц бвлшеп. Санкциядамемлекет кандай ю-эрекеттерд1, мшез-купыкты колдамайтындыгынкерсетедт Санкцияныц mypnepi: абсолютmiанык. баламалы, салыстырмалы.ц Куцьщтык, нормалар 6ipneuie турге болтеЫ:1. Когамныц эр саласына карай eHflipicTi'K, ауылшаруашылык,курылыс, мэдениет, экономика, элеумет-TiK, бЫ м, гылым т. б. багыттагы нормалар.2. Кукыктын эр саласына карай мемлекетпк,эюмшшнс, каржы, ецбек, отбасы, азаматтык, кылмыстык,азаматтык-процессуалдык, кылмыстык- процессуалдык»т.б. саладагы нормалар.3. Аткаратын жумысына карай нормалар eKireбелшедк реттеунп норм алар, коргауш ы нормалар.4. Мазмунына карай нормалар ушке белш едгмш деттеуцй, ты ны м салуш ы, epiK 6epyuii нормалар.5. Мамандандырылган кукыктык нормалар —когамныцмамандык салаларынын карым-катынасын реттеп,баскаратын нормалар. Мысалы, азаматтык, кылмыстык,16


зангерлер, дэрйгерлер, мугалшдер, инженерлер багытындагынормалар жене т.б. уКукыктыц нысаны —мемлекеттЫ бшттЩ нормага,зацга айналу турлер/, олар:1. К укы к ты к эдет-гурып. Бул кукыктык непзпкогам тарихында мемлекеттщ калыптасу йёзецшдёeMipre келген кукык нысаны. Эдет-гурып нормаларыадамдардын карым-катынасында гасырлар бойы колданылган,екпрде жан-жакты тэж!рибе аркылы калыптаскан.Мысалы, Ману заны, орыс правдасы, “Касымханнын каска жолы”, “EciM ханнын есю жолы”, Тэукеханнын “Ж еп жаргысы” т.б. айтуга болады. Казаккогамында билердщ улп Шешшдер! де казактын улттыкэдеттёрщ дамыткан. Киыннан киыстырып тапканбилёрДШ memiMflepi уксас гстерда Караганда, Kynii баркукыктык норма ретшде пайдаланылган. Сонымен катар,казак когамында ежелден калыптаскан кукыктык эдеттерде когамдык катынастардьщ perreyniici болып отырган.Эдет-гурып нормалары аркылы Ka3ipri кезенде дедамушы елдерде 6ipa3 карым-катынастар реттелш,баскарылып жатады.2. К укы кты к прецедент - соттыц жене эю м ш ш корганнын накты 6ip icTi - мэселеш карап, реттеп, шеппмкабылдаган KeciMflepi баска icTepfli, реттеп шешугеHeri3ri норма бола алады. Бул шеппмдер нормативтшактшердщ 6ip Typi.3. Н ормативтш ш арттар - когамдагы катынастардынHeri3i бола алады. Мысалы: Германия Федеративт1кРеспубликасы мен Германия ДемократиялыкРеспубликасыныц 6ipiry шарты, мемлекеттердщ аракатынасындагышарттар, кэсшпплер одагынын ужымдыкшарттары т.б.4. Референдумда кабы лданган нормативны кеамдер - зацнын 6ip Typi. Сондыккну'tjyft.jceciMflepкукыктыц ен курдел1, ен басым Herisi. Д ^е^реяД ум -жалпы мемлекетпк турде жене жергйпкп ма^сатпенеткшлеДг: I Л ' !• •2-1908 £ \ Т, - 17


5. Н о р м ати в ек-к у к ы к ты к KeciM - мемлекетекорганньщ кабылдаган, беюткён KeciMi. Когамдагыкарым-катынастардыц басым Kenniuiiri осы нормативенкеспмдер аркылы реттелш, баскарылады.Зацдык, куш iне царай пормативпйк кес1мдер екгтурге 6oninedi: зацдар жэне зацга тэуелд1 актш ер. Булнормалар мемлекетек келемде, когамды баскаратын ецжогаргы мемлекетпк органньщ бекггкен кужаттары(президент, парламент, ук1мет т. б.).М азмунына карай нормативен актшер когамнын эрсаласына сэйкес болшедк азаматтык, мемлекетек,эюмпнлш, каржы, енбек, отбасы, кылмыстык т. б.Сонымен катар, нормативен кеЫмдер 6ipHeuie саланы6ipiKTipin реттеп, баскарып отырады. Мысалы, шаруашылык,сауда, эскери, сауда, тещздж, табигат т. б.жуйедеп акелер.Келемш е карай нормативен кеамдер уш тургеболшедг жалпы когамдык, шектеул1, тотенше акелер.KeciMflep кабы лдаган субьекткш е карай ушкеболшедг Парламенттщ актшерш аткарушы органньщакелер1, сот бшйгшщ антшерьЗац - мемлекеттщ ец жогаргы баскарушы органыныншыгарган, кабылдаган ен жогары купи бар нормативенKeciM. Барлык зацдар жэне зацга тэуелд1 нормативтйскеымдердщ Конституцияга сэйкес болуын Зацнынустемд1п дейдг Зацныц 6em i, нышандары:1. Мемлекеттщ ец жогаргы баскарушы органы немесереферендумда кабылданган, бек1ткен KeciMi.2. Ец курдел1 мэселелер туралы кабылданган KeciM.3. Зацныц озше тэн арнаулы процедурасы бар, ол торткезецнен турады: зац жобасын жасап, усыну; жобаныталкылау; зацды кабылдау, беюту; занды жариялау.4. Занды ешюм езгертпейд1, толыктырмайды. Теккана кабылдаган орган гана озгерте алады, толыктырады.5. Зац - барлык нормативен актшердщ Heri3i, дщ геи.Когамда зацнын устемдш калыптасу керек.Зацны ц уш TYP> калы птаскан : Конституциялыкзандар, жай зацдар, тотенше зацдар. Казакстан-18 /


Республикасында улттык кукык тек кана нормативтшкеымдер аркылы калыптасады. Кукыктын нэр алатынбастауы Казакстан Республикасынын Конституциясы.Конституциянын ен жогары зандык купи бар женеРеспубликанын буюл аумагында ол тйселей колданылады.Заннын куш! терт “елшемде” жузеге асырылады:мерзшйё, кевдспкте, тэншде, тулгаларга байланысты.Зацныц цолданылуы екi багытта жузеге асырылады:1. Зан колма-кол, басылган куннен бастап куппнеенедг Тек сол куннен бастап пайда болган кукыктыккатынастарга колданылады.2. Егер занда бурын пайда болган кукыктыккатынастарга колданылады деген кагида болса, заннынKepi купи болуы мумюн, 6ipaK ол ете сирек кездеседьЖауа;пкершшш бeлгiлeйтiн немесе ауырлататын заннынKepi Kyuii болмайды. Егер ic-эрекет жасалганда оганжауапкершшк зацда белпленбеген болса, онда ешюм олжауапка тартылмайды.Зан шыгарган орган, эдетте занмен 6ipre зацдыкушше eHri3y туралы каулы кабылдайды. Зацныц жузегеасырылуы токтатылса, ол кушш жойган болып есепгеледгОл мынадай жагдайларда KyuiiH жояды: керсетшгенMep3iMi етсе; купи жойылганы туралы KeciMкабылданса; ic жузшде купиндеп зацныц орнына басказац кабылданса.Заннын KenicTiKTeri кушшщ шет мемлекетпн аумагыменжэне егемендкчмен байланысты. Мысалы, КазаКстаннынаумагы онын ж ер ги ш т эюмшийктершщаумагынан, inod сулардан, тещздерден, оныц жогаргыaya K enicTirinen турады.Чанга тэуелд! нормативны кейм дер —булар зацгакайшы KeJTMeyi керек жэне зацды орындау ymiH eMipreкeлeдi. Заннын уакытында epi дурыс, орындалуынкамтамасыз етедг. Зацга сэйкес жергш1кт1 ере к шел ixтердг,жагдайды ескере отырып KeciM кабылданады.19


М азмунына к,арай зацга mayendi нормативпиккеЫмдер 6ipneute турлерге бвлтедг.1. Ж алпы лам а зацга тэуелд1 н о р м ати вен KeciMдер- мемлекеттщ барлык аумагында купи бар экономикалык,элеумегпк т. б. салалардагы катынастардыреттеп, баскаратын нормалар. (Елбасыныц жарлыктары,ук1метт1ц каулылары).2. Ж е р п л ж е зацга тэуелд1 н о р м ати вен кеымдер -ж ергш ш е баскарушы аппараттардыц кабылдаган кужаттары.Бул кешмдер Президенттщ жарлыгын, уюметтщкаулысын орындау непзш де кабылданып жэне оздершщкузырында элеумегпк, экономикалык, мэдениетек т. б.мэселелерд1 шешу ушш Heri3ri багыттарды белплейдьшепнмдер бекггед1.3. М екемелпс н о р м ати вен кеаМ дер - буйрыктар,нускаулар аркылы оз кузырындагы мэселелерд1 icKeасырудыц жолдарын, багыттарын аныктап, жумыскаKipicefli.4. Б1рлесектердщ , одактарды ц, уйымдардыц т. б.уж ы мдарды ц зацга тэуелд! н о р м ати вен кеспмдерьСот б и лш т ц anminepi. Сот жуйесшщ коп жылгытэж1рибесше суйене отырып, корытынды усыныстаржасалады. Оныц мацызы оте зор. Нормативен KeciMдердщкемш ш ктерш , кателжтерш толыктырады,жееспейтш жерлерш жеелд1ред1:Жогаргы сот мемлекеттщ кер жылгы тэжрибесшесуйене отырып жаца нормативен KeciM жасайды жэнеоны сот жуйеЫ колдануга мш дегп. Сойтш сот саласыныцжумысын жаксартуга тш с е мумкшпшпк жасайды.К^огамныц диалектикалык процесше сэйкес кукыктыкакелер сан жагынан да, сапа жагынан да курдел1 дамып,кейб1р нормалардыц 6ip-6ipiHe кайшы келу1 молаяды.Сондыктан мемлекет кабылдаган барлык норматив е кКес1мдард4- жу^еокуйеге, сала-салага б'ояш реттепотырады. Онын уш Typi бар: кодиф икация (мазмуныозгерген кодекстер, жаргылар, жарнамалар, эскеризацдар, салык зацы т. б.), инкорпорация (мазмунынозгертпей сала-салага, алфавит, шыккан уакытына сэйкес20


жуйеге келнру), консолидация (6ip саладагы кеимдердймазмунын езгертпей жуйелеу)./уукыь; шыгармашылыгы - мемлекеттщ жумысыныцец курделй; ете жауапкершшп зор Typi- Кукыктыкшыгармашылык ркелей мемлекегпк органныц нормативтжKeciMflepfli, ем1рде кеп жылдар бойы калыптасканелеуметпк нормаларды жэне нормаларды референдумаркылы бек1ту аркылы жузеге асырылады.Норма шыгармашылыцтыц кезецдерг:1. Норманын жобасы туралы THicTi органгау с ины е жасау. Усыныс жасайтын субьектшер эр мемлекеттщконституциясында керсетшедь2. TuicTi ресми мем лекегпк орган каулы кабылдап,жасауга тапсырма бередь3. Жобаны талкылау.4. Жобаны парламентте талкы лау.5. Нормативны KeciMAi кабылдау, бекггу.6. Норманы жариялау.Ел Президент! ез екшегпгше жататын мэселелербойынша нормативтж жарлык шыгарады. Уюмет,Конституциялык Кецес, Жогаргы Сот да ез кузырларынажататын мэселелер бойынша нормативтж каулыларкабылдайды.Казакстан Республикасыныц министрлжтер1, Мемлёкеттжкомитеттер, жергшжп екшетп органдар —мэслихаттар жэне ж ергш кп аткарушы органдар езекшеттжтершщ аукымында нормативтж-кукыктык кеамдер жасауга кукылы.Кукык - колдану, жузеге асыру ушш жасалады.К,ук,ык,ты жузеге асырудыц ерекше macindepi бар:- кукыкты сактау (мэш: тыйым салынган эрекетпжасаудан бас тарту);- кукы кты орындау (мэш: жуктелген мшдегпжузеге асыру уннн белсещц эрекеттер жасау);- кукыкты пайдалану (мэш: тулга езше бершгенкукыктар мен бостандыктарды пайдалана ма, жок па езepK i);


- кукы кты колдану (мэнк бул билш кызметшжург1зу аркылы жузеге асырылады).Кук,ык;ты крлдану 6ipneuie сатыдан ту рады:- icTiH нактылы мэн жайларын аныктау;- icTiH завды непзш аныктау;- кукыктык норманы колдану аркылы шеппм кабылдау;- uieiuiMfli жузеге асыру.Когамдык катынастар - адамдардын езара элеумегпкбайланысы, карым-катынасы. Адамдар OMip суру ymiH,урпакты жалгастыру ymiH, жэне де баска себептермен6ip-6ipiMeH катынаста (саяси, моральдык, экономикалык,влеуметпк, улттык, дши т. б.) болады. Бул байланыскатынастарморальдык, едет-гурып, дши, кукыктыкнормалармен реттеледьОсылардьщ iuiiHfleri кукыктык катынастар - кукыккабайланысты, кукык непзш деп катынастар болыптабылады. Бул ушш 6ip-6ipiMeH байланысты уш непзболуы керек: 1) кукык нормасы; 2) субъективтш кукыктармен мшдеттер; 3) занга непзделген айгак болуыкерек. Мысалы, студент кыз бен жМт достасып ЖYpeдi.Екеушш арасындагы карым-катынас моральдык нормалардьщ,эдет-гурыптьщ непзш де журш жатады. Ал, eKeyiзанды некеге турганнан кешн, карым-катынастарыкукыктык катынастарга, мемлекеттш opraHFa барыпт1ркелу1, занга непзделген айгакка айналады.! К,ук,ык,тык, цатынастардыц цурамы торт элементтентурады: субъект, объект, субьективпк кукык, зандымшдеттер.1. Щук,ык,тык, к,атынастардыц субъектш - жеке адамжэне зацды тулгалар. Казакстан Республикасыныназаматгары, баска елдердщ азаматтары сондай-ак азаматтыгыжок адамдар (апатридтер) жеке тулгалар болыпугынылады. Кдгынастын cy6beicrici болу ушш олардынкукыктык кабшеттшп жэне эpeкeттiлiri калыптасуы керек.К,ук,ык,тык, цабтет - кукыкка, бостандыктар менмшдеттерге ие болу кабшеть Мундай кабшеттшк адамтуганнан пайда болып, ол.елгенде барып жойылады.22


ЭрекеттШ к - адамнын ез эрекепмен кукыгынпайдалана алу жане оны жузеге асыру, ез! ушш мшдеттертудырып, оларды орындау каШлетг. Эрекеттш ктщ бастышарты кэмелетпк немесе кукыктык нормадагы белгйижаска толу болып табылады.Зацды тулгалар: мемлекет, мемлекеттж аппарат -мекемелер, лауазымды тулгалар, когамдык (йрлёЬтнетёр,одактар, уйымдар, ужымдар занды турде курылып,б ек тлсе, пркелсе толык турде кукыктык жэне эрекеткаб1летпл1П бар деп саналады. 12,/^укы к,т ы к, цатынастыц объекпйсi (заты) -когамдагы коп турл1, коп салалы саяси, экономикалык,элеумегпк, мэдениетпк, азаматтык, кылмыстык, эюмпилнс,енбекпк жэне т. б. карым-катынастар. Материалдыкдуние-заттар, рухани-шыгармашылыктьщ ешмдер1,жеке м улитК емес и гш ж у щ кукык субьектшершщмшез-кулкы жэне кукык катынастарыньщ нэтижелер1 -кукык катынастарынын обьектшерь /Ъ.ТСубьектившЫ к,ук,ык, - кукыктык катынастардагысубьекплердщ eKi жакты мудде-максаттарыньщорындалуы. Субьективтш кукыктын алдындагы Heri3riмудде-максаттар: 6ipinm i - катынастын курдел1 максатынтолык орындау; екщШ - керсетшген ic-apeKeTTi дуры сорындау; ymiHmi - керсетишен мшдеттердщ дурысорындалуын камтамасыз ету; торт-щщ - егерде дурысорындалмаса сот аркылы орындату. Бул эрекет ею жактысубьектшердщ кукыгы. Оган ешюм Kipice а л м а й д ы ,^ J4. Зацды мшдеттер. Субъективтпс кукык бар жердзанды мшдеттер болады. Бул eKeyi 6ip-6ipiHci3 болаалмайды. C e6e6i катынастардын кепш ш гш де eKi жактысубьектшердщ кукыктары бар жэне соган сэйкес ekiжакты субьектшердш мшдеттер1 бар. Занды мш деп бартулга оны ез ерюйен орындамаса, мемлекеттщ мэжбурлеукупи колданылады. Мысалы, ата-ана ез баласынасырап, багып, тэрбнелеуге мшдегп. Егер бул мшдетшорындамаса, занда белпленген шара колданылады.Мшдет занды тулгаларга да лсуктёледг.23


Зацга непзделген айгактар - кукыктык катынастардынпайда болуымен, езгеру1мен немесе токтауыменкукык нормалары аркылы байланыста болатын TipuimiKжагдайлары. Олардыц турлерк окигалар жэне эрекеттер.Ок,игалар - адамдардыц epiK-ыктиярынсыз пайдаболады. Мысалы, адам efliMi мурагерлш кукыктытудырады, ал пенсия жасына жету, зейнетакы алугамумкшдш бередьЭрекеттер - адамдардыц ерж-ыктиярымен пайдаболатын зацга непзделген айгактар. Олар кукыкка сай(занды эрекет) жэне кукыкка карсы эрекеттер (зацсызэрекет) болып белшедьЗацды эрекет - бул зацныц талаптарына сэйкескелетш, субьектшердщ кукыктары жэне мшдеттер1менкабысатын мшез-кулык. Зацды эрекет уш топка белшу1мумк1н: жекелеген эрекет; зацды кылык; зацда керсеплгеннэтиже тудыратын, элеуметпк мэш бар зацдыэрекет.Зацсыз эрекет - бул кылык зац талаптарын бузады,субьективтш кукыктарга нуксан келпред1, адамдаргажуктелген мшдеттерге сэйкес келмейдьЖогарыда айтылгандай, когамдык мудде менмаксатты дамыту, ныгайту yniiH мемлекет пен кукык кэпжумыс аткарады. Халыктыц басым кепш ш п когамдагызацдылыкты, кукыктык тэртмгп сактауга, ныгайтуга кепулес косады. вкшшюсе орай, сол когамдык муддемаксаттардыкоргайтын толып жаткан нормативтжкёс1мдерд1 дурыс орындамай, кукыктык тэртш пбузатындар да ж еткш кп. Сондыктан олармен мемлекетылги да катац курес журпзш отырады.К,ук,ык, бузушыльщ - кукы кка карсы , когамгакайш ы тулгага зиянды , KayinTi, кшел1, ж азаланаты нэрекет немесе эрекетс1здж .Кукык, бузуды ц 031 не т эн ере к ш ел / 'кт ер i:- нормативпк актшерд1 дурыс орындамау;- когамга, тулгага KayinTi, кшэл1 ic-эрекет;- когамдык тэртшке, максатка зиян келпру.24


I Кукыкты бузудын объективтпс жене субъективтшжактары болады. ОбъективтЫ жагы - нормативкеамге келетш карсы - ic-эрекет жене онын зияны; Tepicкылык пен зиянныц арасындагы байланыс.Субъективных жагы - Tepic кылык жасаган адамнынeciHiH дурыстывы, оган коса эрекет кабше’кгщ болуы. , /К,ук,ык,ты бузушылыцтыц мазмуны торт вИПмнентурады:1. Кукыкты бузудын о б ъ е к т ^ - кукык аркылы реттелетш,коргалатын когамдык катынастардын турлерь2. Кукык бузудын субъ ек т^ - жеке немесе зандытулгалар;3. ОбъективтЫ жагы - Tepic кылык жэне онын зияны;4. Субъективт1к жагы - Tepic кылык жасаган субъектiнiн кш эсщ щ (касакана ж эн е абайсыздыктан) аныкталуы.Кукык бузушылык mepic кылык; жыне цылмыс болыпбелшедьTepic цылъщ кукыктын саласына сейкес 6ipHeuie тургерелшедк еюмМ'шк Tepic кылык, азаматтык Tepic кылык,тертщгишс Tepic кылык.Кылмыс - ете зиянды, KayinTi кукык бузушылык.Сондыктан оган карсы ете катан жауапкершшктщтурлер1 колданылады.Кукык бузып, кшэл1 болган с у б ъ е к т е мемлекетезйпц мэжбурлеу шараларын колданады. Ол бойыншашнеш субъектшщ жеке ез басы мщнстък шектеугеушырайды немесе уйымдык сипаттагы кысым меншектеуге туседь Зан бойынша жауаптылыктын eKi Typiболады: айып телеу жэне кукыкты бузуды тузеу. Айыптелеу экшшййк немесе тэртш тж Tepic кылык жасагандаколданылады. Кукыкты бузуды тузеу - жауаптылыгыбузылган кукыктык норманы epiKci3 калпына келт1ругемэжбур ету.Зан алдындагы жауаптылык тек кукык бузушылыкболган жагдайда гана туындайды. Жауапка тартылушытулга мемлекеттщ мэжбурлеу шарасы тек кана кукык25


бузушылыктыц бар е к е н д т аныкталганда жэне ол зацгасэйкес келсе гана мойын усынуга кукылы. Жауапкатартылушы адам езш зансыз турде жауапка тартуданкоргауды талап етуге кукылы. Егер лауазымды тулгаларжауапка тартудын процессуалдык ережелерш бузсанемесе оган нуксан KeflTipce; олар жауапка тартылугаTHicTi.Осы кагидаларды эдш егп орындау ушш мемлекеттщалдында eKi жауапты мшдет турады. Eipi»mici, ешк1мд1KiH9ci3 жауапка тартпау, азаматтардын бостандыгына,адам герш тгш е, кукыгына жазыксыз зиян келпрмеу.EKiHmici, кылмыскерге ез юнэсше сай зан бойынша эдшжазасын беру, кажет болса бас бостандыгынан айыру.Т акы ры п ты пы сы ктау сурактары :Г. Мемлекет жэне кукык теориясынын нэш мен9flici.2. Зац гылымы кандай когамдык катынастардызерттейд1?3. Мемлекет пен кукык калай пайда болды жэнедамыды?4. Мемлекет пен кукыктыц пайда болуы туралытеориялар.5. К^азак жерш деп мемлекет пен кукыктыцтарихы.6. Мемлекеттщ н еп зп TyciHiri жэне белгшерь7. Мемлекетт1ц нысандары, кызмеп кандай?8. Кукыктык мемлекетт1ц сипаттары.9. Норманыц TyciHiri жэне турлерь10. Элеуметт1к жэне техникалык нормалардыцсипаттамасы.11. Зацды кэзкарас пен зацды нигилизм дегеш ш зне?12. Кукыктыц TyciHiri, мазмуны, функциясы.13. Кукыктык норма дегешм1з не?26


14. Кукыктык норманын элейенттёрд жэне онынтурлерь15. Кукыктын нысандары кандай?16. Заннын TyciHiri, белплер1 жэне турлерг17. Занга тэуелд1 нормативтк кесшдер, сот бильпнщ актшерь18. Кукык шыгармашылыгы, кукыкты колдану,жузеге асыру калай журпзшед1?19. Кукыктык катынастар дегешм1з не?20. Зацга непзделген айгактар.21. Кукык бузушылыкка сипаттама берш з.27


EniHiui бвлгмК О Н С Т И Т У Ц И Я Л Ь Щ К О Д Ь Щ НЕГ13ДЕР12.1. Конституция - Казакстан РеспубликасынынАта Зацы


3. 1993 жылгы жэне 1995 жылгы Казакстан Респуб-ЛИ1т э у е л ^ з д т о , дербестМн жариялап, демократиялык,кукыктык мемлекет курудын непздерш калады:Ka3ipri уакытта неп зп кукыктык кужат - КазакстанРеспубликасынын 1995 ж ы лгы 30 там ы зда еткенреспубликалык референдумында кабылданган Конституциясы.Ол тэуелсвдш кезш деп Конституциялыкзандардын кагидаларын тужырымдап, 6ip арнага кел-T ip fli//Бурынгы конституциялар социалистш мемлекеттщнеп зп зацдары деп саналса, жана Конституция демократиялыкмемлекеттщ Ата Зацы деп жарияланды^ Булмаксат Конституцияныц алгы сёзш ен-ак байкалады:“ Б1з, ортак тагды р 6ipiKTipreH К азакстан халкы ,байы ргы казак жершде м ем лекегп к кура оты ры п,ез1м!зд1 еркш дш , тецдш жене татулы к м \раттары и абер!лген бейбпинл азам атты к когам деп угыиаоты ры п, дуниежузйпк когам дасты кка л ай ы кты орыналуды Т1лей оты ры п, Ka3ipri жэне болаш ак урпактаралдындагЫ ж огары жауапкер1шлтм1зд1 сезше оты ­ры п, вз1м1здщ егемендш кукы гы м ы зды непзге алаоты ры п, осы Конституцияны кабы лдайм ы з”, - делшген.Оныц жогары зандык Kynii бар жэне елйдазДепбарлык ic-кимыл мен калыптасушы жуйелердщ норматива базасы болып табылады. Республиканыц буюлаумагына Тшёлей колданылады. Бейнелей айтсак, булКонституция - мемлекетке когамнын кукыктык сешм!жэне халыктын берген телкужаты деуге болады.Казакстан Республикасынын Конституциясы республикалыккурылыстын нег1з1н, мемлекегпк билш жуйёешжэне Казакстан мемлекеп мен азаматынын катынасынбелплейдк Адам жене онын eMipiH, кукыктары менбостандыктарын Конституция мемлекеттщ ец кымбатказынасы деп танып, мемлекеттщ сол ушш кызмет eTyiTHicTiriH атап керсетедг


Si2.2. ^азак стан Республикасы - егемещй жэнетэуелыз мемлекет.Х алы кты ц бшпк eTyi ж арияланды . КД1 Конституциясыбойынша мемлекетак бий4ктщ б1рден-б1р кайнарK03i - халык. Халыкка, непзшен мемлекеттщ щ ш жэнесырткы саясатын аныктау кукыгы бершген. Казакстанхалкы - тек казак улты емес, сонымен катар Казакстанментарихи тагдыры тыгыз байланысты баска улттар топтары.Халык дауыс беру, (референдум), талкылау, сондай-акПарламент депутаттарын сайлау аркылы мемлекетпкOMipfliH манызды мэселелерш шешуге катысады.Президента де тшелей халык сайлайды.Егем ендж жене тэуелс1здж ж арияланды . Егемендш- мемелекетак билштщ 6ipniriH, у стем д т мен ТЭУ"еле1зд1гш аныктайтын йемйекетац мэщ болып табылады.Аталган касиеттер тыгыз байланысты жэнесолардьщ аркасында мемлекеттщ азаматтарын жалпыгаб1рдей тен кукыкпен мемлекеттщ - кукыктык Шрдоккетоптастырып отырган Казакстан Республикасы осындайегемендйс жайына толык сипат бере алады.Мемлекеттщ бш нпш ц б1ртутастыгы Кдзакстандытэуелиз, толык бю йкп белштерге белшбейтщ 6ip ганамемлекетпк билiктiн болуы MyMKiH жэне бар екещипнбшд1ред1.Республика мемлекетак бшпгшщ тэуелаздш - онынмемлекетаралык катынасташ егемешип. Казакстанмемелекетшщ баска 6ip мемлекеттщ бшигше багынбауы,онын дербест1гш, сезЫз сырткы саясаттык кукыктыксубьектш пн 6inflipefli. Ешкандай б.аска мемлекеттщКазакстаннын iuiKi icTepiHe араласуга кукыгы жок,ейткеш ол - егеменд1 ел.Казакстан мемлекетшщ тарихи калыптаскан аумагыбар. Мемлекет1м1здщ аумагы бфтутае жэне оган колсугуга болмайды. Казакстан Республикасынын аумагынкушпен басып, косып алу не ыдыратып ж1берухалыкаралык кауымдастык тарапынан елдщ аумактыктутастыгына кол сугушылык жэне жалпыга б1рдей30


халыкаралык кукык принциптерш ерескел бузушылыкболып табылады. Кай жактан шыкса да, мундай озбырлыкэрекеттердщ кез келгевше Казакстан РеспубликасыезМ ц карулы KyniTepiHiH барлык куатымен тойтарысберуге хакылы. Бул - онын мемлекет ретшдеп егемендшкукы. Сондыктан Конституциянын 2-uii бабында:“Республика егеменд1п онын буюл аумагын камтиды.Мемлекет ез аумагынын тутастыгын, кол сугылмауынжэне белшбеуш камтамасыз етедГ- деп атап керсетшген.Конституцияда жариялангандай Казакстан баскакерша елдермен татулык принцишн сактау жэне олардынщ ш iciHe араласпау, дауларды кел1с!м аркылы шешу,6ipiHiui болып карулы куштерд! колданбау саясатынжурпзедгE ipryT ac м е м л ек егп к б и .п к гш тар м ак тар га бел ш упринциптёр! | Казакстан Республикасынын непзгеалынатын конституциялык курылысы, елдеп билшт!кушпен иемдёнШ кетпеуше когам алдында кешлдшберетш принцип.Республикадапл мемлекеттш билш б1ртутас, ейткежпонын 6ipfleH-6ip бастауы - Казакстан халкы жэнемемлекеттщ ёхщменДш белшбейд1. Эйтсе де, бул билшe3iHiu белшу принципше сэйкес зан ш ы гаруш ы ,аткаруш ы жэне сот тарм актары н а белшш, олардыцтежемелш epi тепе-тендш жуйееш пайдалану аркылыжузеге асырылады (Конституциянын 3 - бабы). Осыганорай, Конституция Парламенттщ, YKiMeT пен ЖогаргыСоттын мшдеттерш дэл белплеп, шек коятын жэнеб1ртутас мемлекеттш бйлщтая; барлык тармактарыныцуйлеЫмд1 жумыс icTeyiH камтамасыз етудеп КазакстанРеспубликасы Президентшщ ею л еттш п кисындышешшш тапкан.S Республика Парламент! белпленген жагдайда елУюметше сешмс1здш бшд1рш, П р ези д ен т кызметшенбосатуга “Kayin” тендере алады. Президент ез тарапынанП арлам ен т таратып, Умметтщ екш егпгщ токтатуга,Парламент кабылдаган зацдарга тыйым салуга жэнеYKiMeniH актшерш езгертуге не токтатуга кузыры бар.31


YiciMeT ездер1 усынган зан жобасы кабылданбаганжагдайда, Парламент Палаталарыныц б1рлескен м эж ьл1сше Премьер-министрдщ бастауындагы Уюметкедеген ceHiM мэселесш коюга кукылы.,Егемендштщ тагы 6ip белгшерк ез азам атты гы ны цжэне баска мемлекеттермен кары м -каты нас кабш еттйп п н щ болуы. Азаматтыкка байланысты мэселелерКонституцияда, азаматтык туралы занда, баска дакукыктык-нормативтш кеамдерде KepiHic тапты. КазакстанРеспубликасы EipimceH Улттар Уйымынын, баска дахалыкаралык уйымдардыц M ynieci, кептеген шет мемлекеттерменелш Ы к катынастарын жолга койды.Егемен К азакстан Республикасы ны н м ем лекеттжрэм1здер1: Е лтацбасы , Туы, Гимш бар. Эр адаммемлекетпк рэм1здерд1 курметтеуге мш детп. Зацдардаоларды пайдаланудыц T9pTi6i белпленген.2.3. К азакстан - дем ократиялы к, зайы рлы ,ку к ы к ты к жене элеум еттж мемлекет.Конституция Казакстан Республикасын дем ократиялы к, зайы рлы , к у к ы к ты к жэне элеум егп к мемлекетретшде орныктырады.Демократиялык, мемлекет - Казакстан, ен алдымен,Конституция кабылдап, тжелей мемлекет басшысынжэне Парламент сайлауга, екш егп Mep3iMi бггкен соц,оларды ауыстыруга халыктын курылтайшылык бш пп барел. Сонымен катар, демократиялык мемлекет ретшдеКазакстан элеумегпк жэне улттык нысандарына, тагыбаска да ерекщелштерше карамастан, азшылык пенжекелеген азаматтардыц муддесш бшдгруше, оныцесепке алынуына да мумкшдштер бередгЗайырлы мемлекет - Казакстан Республикасындадши мекемелер мен дш устаудыц мемлекеттен б ел ек ттн51лд1ред1 жэне бул жагдай Казакстандагы ислам менправославиелш, тагы да баска нанымдык агымдаргаб1рдей катысты. Мемлекет органдары кагидалык зац32


непзш де емес, Конституция н епзш де курылып, жумысдстейдЬ Сонымен 6ipre, эрю м ш н ар-ождан бостандыгынакукыгы бар. Наным немесе атеизм мэселеЫ адамнынжеке басынын гааруасы болуы тш с.^щ ь щ т ъ щ м е м лекет - жеке адам мен когам муддесшкоргайтыны, зан устемд!П мен кукык принциптерш енепзделш курылган мемлекет. Ол принциптер: заннынустемдж eTyi; м ем лекетак билш тщ зан шыгарушы,аткарушы жене сот бш иктерш е белшу1; адам мен азаматкукыгы мен бостандыгына халыкаралык елш ем децгешнде кепшдш 6epbiyi; тулга мен мемлекеттщ езаражауаптылыгынын болуы, т. б.Э леум ет т Ы м ем лекет - жекелеген топтарга немесеулыстарга емес когам мен адамга тутас кызмет ететшмемлекет. Ол м ем лекетпк каржы кездер1 есебш ен барлыказаматтарга мумш щ игш ш е б1рдей мелш ерде и гш ктерKepceTin, когамдагы ауыртпалыктарды да тендей белужолымен элеум етп к тецс1зд1кп жещ лдетуге эрекететедгКазакстан ез м ем л ек еттщ элеум етпк сипатын Конституциясындакетлдпс берш ген биим беру, денсаулыксактау, гылым, мэдениет, элеум етп к жумысбастылык,енбект1 коргау, элеум егп к камсыздандыру ж эне табыстарытемен туратындар тобын колдау сиякты элеум етпки г ш к icTep аркылы аныктаган.Конституциямызда жазылгандай, Казакстан б1ртутас,П рези ден ттж баскар у ж уйесш е непзделген мемлекет.Бул жуйе бойынша мемлекет басшысы жалпы халыксайлаган П резидент болады да, Премьер-министрдщбаскару ындагы, e3iHiH алдында жауапты У ю м етптагайындайды.Казакстандагы президентпк баскару нысанынынерекш елш сол бш пк белдсу жуйесш де Президент “бшпкбуындарынын уст1нен карау” кукыгына ие epi олардынк е ш е т жумыс icTeyiH ж эне екгмет органдарынын халыкалдындагы ж ауапкерш ш ш н камтамасыз етедк ОлКонституциялык тэртш ке сэйкес Укгметтщ екш етпгшгана токтатып коймай, П арламентп де тарата алады,3—1908 33


соттарды тагайындап жэне кажет болган жагдайдазацдык купп бар жарлыктар мен зацдар шыгарады(Конституцияньщ 45 бабы).Кдзакстанньщ б1ртутастыгы оныц экш ш ш к аумактыкбелшектерден курылатындыгын (облыс, аудан,калалык аудан, ауылдар мен селолар), автономиягабелшбеуь Эюмпшпк аумактык курылым туралы ерекшезац бар. Ол К,азакстанныц тарихи жэне Ka3ipri замандагыерекшелштерш бейнелейдь2.4. Ь^азакстан Республикасынын сайлау жуйесьК,азак,станда сайлау ж уйейт ц ею mypi к,олданылады:тете сайлау жене жанама сайлау. КазакстанПрезидент^ М эж ш с жэне Мэслихат депутаттары тетесайлау лсуйеа аркылы сайланады. П р ези д ен т конституциялыкзацга сэйкес жалпыга б1рдей, тец жэне тетесайлау кукыгы непзшде Республиканыц кемелеткетолган азаматтары дауыс беру аркылы ж ен жыл мерз!мгесайлайды.М эж ш с депутаттарын сайлау жалпыга б1рдей, тецжэне тете сайлау кукыгынын непзшде жасырын дауысберу аркылы жузеге асырылады. М эж ш с депутаттарыныцкезекп сайлауы Парламенттщ, жумыс icTen тургансайлану окш еттш гш щ , Mep3iMi аякталганга деш нп еюайдан кепнвдтршмей етк^ледКЖ ергш юп органдарды — мэслихаттарды жалпыгаб1рдей, тек, тете сайлау кукыгы непзшде л


2.5. К азакстан - П резиденгпк Республика.Казакстан Республикасынын Президент! - мемлекеттщбасш ы сы , елдщ ж огары лауазы м ды тулгасы.Казакстанньщ Президент! Конституция бойынша жогарылауазымды тулга болгандыктан, Казакстан халкыныцб !р л тн камтамасыз етед1, былайша айтканда, турщулттар арасында, элеуметпк топтар арасында алаауыздык болмауына камкорлык жасайды. М емлекетпкбишкгщ турлд буындарыныц арасында кактыгысболмауын кадагалайды. Президент Парламент кабылдайтынзацдарга кол кояды, егер зацдар Конституциягасэйкес келмесе, кайта карау ушш Kepi кайтарады.Егер Парламент зац кабылдау кукыгын уакытшаПрезидентке тапсырса, ол зацды ез Жарлыгымен кабылдайалады. Сонымен катар, Республика Президентшщзацдар жобасын караудыц басымдылыгын белгшеуге,сондай-ак осы жоба жедел каралады деп жариялаугакукыгы бар, бул - Парламент зац жобасын енпзшгенкуннен бастап, 6ip ай хщшде карауга м ш дегп екёндагшб1лд}реда. Парламент осы талапты орындамаса, РеспубликаПрезидент зан куши бар жарлык кабылдайалады.П арламент - Казакстан Республикасынын зацшыгару кызметш жузеге асыратын Республиканын ецжогары ею летп органы. Парламент туракты непздежумыс 1стейтш eKi Палатадан: Сеиаттан жене Мэж1-л1стен турады.YKiMeT - Казакстан Республикасыныц аткарушыб и л т н жузеге асырады, аткарушы органдардьщ жуйесшбаскарады жене олардыц кызметше басшылык жасайды.Ук1мет езш щ бул кызметшде Республика Президентшщалдында жауап бередкКазакстан Республикасында сот терелш н тек сот ганажузеге асырады. Сот жуйесше Республиканын Жогаргысоты жене ж ергш кп соттар юредьЖ ергШ кт! м ем лекетп к баскаруды TuicTi аумактыгыicTiH жай-куйше жауап 6epeTiH ж ер гш кп екш етп35


(мэслихаттар) жене аткарушы органдар (Президент пенУюметтщ екшдер! болып табылатын эюмдер баскаратын)жузеге асырады.2.6. К а з а к с т а н Республикасы азаматтарыныцн еп зп кукы ктары мен бостандыктары.Конституциянын 12-nii бабына сэйкес адам кукыктарымен бостандыктары танылады жэне оларга кешлдшбершедг Республика азаматтарынын кукыктары менбостандыктары Казакстан мемлекеп мойындайтын apiкетлдж беретш ез азаматтарынын белгш мшезкулкыныцзавдык мумкшджтерш б1лд1ред1. Осыныцнэтижесшде еркениегп мемлекеттердеп адам меназаматтардын Heri3ri кукыктары мен бостандыктарытолык келемде Республика Конституциясында б е к т л ­ген. Конституция бойынша оларды жеке, саяси,экономикалы к жэне элеум егпк топтарга белугеболады.Жеке к^цьщтар мен бостандьщтар.0 M ip суру кукыгы. 0Mip суру кукыгы - ол еппамшцкандай жагдайда болсын айыруына болмайтын адамныцбаска барлык кукыгыныц ец Heri3rici. 1948 жылгы “Адаммен азамат кукыгынын жалпыга б1рдей Декларациясындажеке адамныц адами кундылыгын мен ер адамныцeMip суру кукыгы жарияланган.0Mip суру кукыгы тек Конституциямен гана емес,сондай-ак салалык зацдармен коргалады. Мысалы: 0Mipсуру кукыгы адам кайтыс болганга деМн ез меншсактайды. “Казакстан Республикасында халыктыц денсаулыгынсактау туралы” Зацныц 52 бабы eMipfliколдаушы аппаратура тек ел1м расталган жагдайда ганакызметш токтатуы мумкш екендш айтылган.Ешюмнщ, ез бетшше, адам eMipiH киюга хакысы жок.0л1м жазасы ерекше ауыр кылмыс жасаганы ушш, ецауыр жаза ретшде зацмен беягшенедг, ондай жазага36


кеЫлген адамга KeniipiM жасау туралы арыздану кукыгыбер1лед1.0рк1м»пц ознпц жеке басыныц кукы гы бар жэнеадамньщ ка;пр-касиегше кол сугылмайды. Адамныцжеке басыныц бостандыгы - езшщ болмысынан туындайтыноныц б0лiнбeйтiн жене абсолюгп кукыгы.Мысалы, зацда кезделген реттерде гана жэне тек соттыцнемесе прокурордыц санкциясымен туткындауга жэнекамауда устауга болады, туткындалган адамга соткашагымдану кукыгы бершедь Прокурордыц санкциясынсызадамды 72 сагаттан аспайтын мерз1мге ганаустауга болады.Осылармен катар усталган, туткындалган, кылмысжасады деп айып тагылган ep6ip адам сол усталган,туткындалган немесе айып тагылган кезден бастап адвокаттыц(коргаушыныц) кемепн пайдалануга кукылы.Адамныц кад!р-касиет1 мемлекетпен коргалатынкундылыктарды курайды, ейткеш ол езш жэне езшщжеке тулгалык жагдайын нак кукыктык мемлекеттегщейсез1нет1н кез-келген жеке адамга тэн. К^ад1р-касиет -саналы турде сезшген, айналып келгенде, оныц жеке iniKiжене сырткы касиеттерше айналган “канына сщген”жеке тулга ретшде сипаттайтын, адамныц дамушы i3riмшез-ерекеттершщ сырттай бейнеленген KopiH ici ретшдетусшшедь Адамныц кад1р-касиет1 оныц когамдагыорнына, атагына, турмыс калпына, кесшкойлыгына женебаска жагдайларга байланысты.d p 6ip адам сый-курмет пен мойындауга женедербес ой мен эрекет кукы гы на лайы к Зац ерекеттершколдану кезшде (мысалы: куеландыру, сурыптау, тшту,суракка жауап алу, беттест1ру, корреспонденция алу,устау, туткындау секивд баска турл1 тергеу жумыстарынжурпзу барысында) адамныц кадйр-касиетше колсугылмауы женшдеп мшдет Конституцияда катанкерсетшген.Кинауга, куш колдануга, баска да катал не адамныцкад1р-касиетш корлайтын катынас пен жазага тиымсалынады. Зац адамныц кад1р-касиетш, ар-ожданын37


когау мумкшдштерш белилейд1. Мысалы, КазакстанРеспубликасынын Кылмыстык кодексшщ 347-1 бабынасэйкес тергеунпнщ, аныктауды журпзуцп адамныннемесе езге лауазымды адамнын мэл!меттер алу немесемойындату, не оны жасаган немесе жасады деп кудшкелпрш ген ic-эрекет ушш жазалау, сондай-ак оны немесеуппнпп адамды кез келген сипаттагы кемспугенепзделген кез келген себеп бойынша коркыту немесемэжбур ету максатымен эдеш тэн немесе психикалыкзардап meKTipyiHe жол бершмейдь Егер сол эрекетжэб1рленуппнщ денсаулыгына ауыр зиян келт1рсе немесеабайсызда адам ел1мше апарып сокса, онда оны уш жылгадеш нп мерз1мге белгип 6ip лауазымдарды аткару немесебелгйп6ip кызметтерд1 аткару кукыгынан айыра отырып,бес жылдан он жылгы мерз1мге бас бостандыгынанайыруга жазаланады.¥лт т ьщ ж ене д/ни салалардагы цщыщтар менбостандьщтар ж ене олардыц KenLndiKmepi: “Bi3, ортактарихи тагдыр 6ipiKTipreH Казакстан халкы” дегенконституциялык тужырыммен айшыкталган - кеп ултты,саяси алуан пшрл1 жэне кеп конфессияланганказакстандык когамдагы адам жагдайын бейнелейдьУлттык, партиялык немесе дши болмысты аныктау - оладамнын езш -езше iurreft уксастыруынын нетижей.Мысалы, телкужат жеке басты куеландыратын женеКазакстан Республикасынын азаматтыгын растайтынбасты кужат болып табылады. Телкужатта азаматтынулты онын neciHiH epKi бойынша керсетшедь Эрюмез1н1н кай ултка, кай партияга жэне кай дшге жататынынe3i аныктауга жене оны керсету-кврсетпеуге хакылы.0рк1мн1н ана тш1 мен тел медениетш пайдалануга,карым-катынас, тербие жене шыгармашылык тш н еркштандап а луга кукыгы бар.Дегенмен, улттык белпш жеке адамнын занимертебесшен алу ултаралык катынас сиякты аса маныздысаладагы онын релш темендету емес. Tin мен дшнщкызмет eTyi, ез мэдениетш толыкканды пайдалану,улттык жэне рулык болмысындагы белгшер1 бойынша38


iкемсггушшкпен курес йэёёлёяёрд мемлекетте колданылатынзандармен егжей-тегжейл! реттелген, улттыкмэдениорталыктары жене Республика Президент!жанындагы Казакстан халыктары Ассамблеясы, сондайакертурл1 когамдык 51рлест1ктерд1 коса алгандамемлекетпк органдардын туракты назарында.Казакстан Республикасында мёмлёкеттж tin - казактйй. Онымен коса мемлекетпк уйымдарда жеррШЩпбаскару орындарында орыс т ш ресми турде казак тдшШйтен колданылады. Тшдердщ eMip cypyiHiH кукыктыкнепздёрь оларды зерделеу мен дамыту, мемлекётйщ езаукымында колданылатын тшдердщ 6epiH e б1рдейкурмет ce3iMiH камтамасыз ету yuiiH колайлы жагдайжасау кйндёттёрд “Казакстан Республикасындагы тштуралы” 1997 жылгы 11 шшдеде кабылданган ЗанменбёлшленгёН жене ынталандырады.Казакстан Республикасы аумагында занды турдетуратын ep6ip адамнын, занда арнайы керсетшгенненбаска реттерде, онын аумагында еркш журш -туругажэне тургы лы кты елд1 мекенд1 ез калауы бойыншатацдап алуга, республикадан ты с жерлерге кетуш е,республика азам аттары ны н кедергш з кайты п оралуына кукы гы бар.Шетел азаматтары жене азаматтыгы жок адамдар,Казакстан Республикасынын азаматтары сиякты, республикааумагында ерюн журш-туруга жэне ездершетургылыкты мекенд1 калауынша тандауга кукылы.Алайда, оларга белгш 6ip THicxi шектеулер нормативенкеЫмдермен белпленген.Казакстанда тургылыкты мекенд1 ез калауыншатандау ер к ш д тн шектеудщ узак жылдар бойгы 6ipнысаны - TipKey институты болып келд1, ягни кайсы 6ipаумакта туру ушш арнайы руксат алу кажеттдпКазакстан Республикасы Министрлер Кабинетшш1993 жылгы 5 ceyipfleri каулысымен б ек тлген телкужатж уйео жеш ндеп ереже жана институтты - азаматтардыTipKey институтын енпздд* Азаматтар тургылыктытуратын жерше жэне уакытша келген жерше мш дегп39


турде тгркелуд Tjiic. TipKeyfli iiinci icTep органдарыжурпзедьБ1з®щ елдвд азаматтарыньщ келш мекендеген жэнетургылыкты жерш TipKey, олардьщ тургын уйд1 немесебелмеш иелену меншшн растайтын не тургын белмешпайдалануга, онын iminfle жалдану жэне жалгерлш шартбойынша пайдалануга алгандыгын куэландырылатын,сондай-ак Казакстан Республикасынын зандарындакэзделген эзге де непздер бойынша тургын белмеге Kipyкукыгын растайтын кужаттар непзшде жузеге асырылады.Саяси бостандык,тар мен к,ук,ык,тар.М емлекет iciH баскаруга катысу кукыгы -Казакстан Республикасы азаматтарыньщ тшелей жэне эзекшдер! аркылы мемлекеттщ еюлдш, аткарушы жэне соторгандарынын курылуы мен жумыс icTeyi женшдепэрекетш жузеге асыру мумкшдш. Конституциянын 33 -бабы мундай катысудыц темендепдей турлерйн бели-глейд1: “Мемлекеттш органдар мен ж ергш кп езщ-ез]баскару органдарына тшелей жупну, сондай-ак мемлекетт1коргандар мен езш-ез! баскару органдарына жекежэне ужымдык епшштер жолдау; мемлекеттш органдармен езш-ез1 баскару органдарын сайлау жэне оларгасайлану; референдумга катысу; мемлекегпк кызметкеKipy”.М емлекетпк кызметке Kipy - бул орайда республикаазаматтарыньщ мемлекеттш кызметке Kipyre тецкукыгы бар. Мемлекеттш кызметш] лауазымына кандидаткакойылатын талаптар лауазымдык мшдеттердщсипатына гана байланысты болады, ал мемлекеттшкызметпилердщ кукыктык жагдайларын КазакстанРеспубликасынын 1999 жылгы 23 шшдедеп Зацыреттейд1.Ж иналыстарга, бейбгг opi карусыз жиналуга,митинплерге, демонстрацияларга, шерулерге катысугажэне тоскауылдарга туру кукыгы - азаматтардыцкецшш, талаптарын, мудделерш, тшектерш бшд1ру Typi.Азаматтар Констнтуцияга сэйкес, бейб^т 9pi карусыз40


жогарыда аталган тесш дердщ кез келгеш бойыншабукаралык жария шаралар бткхзуге кукылы. Бул кукыктыпайдалану мемлекетпк Kayinci3fliK, когамдык тэртщ,денсаулык сактау, баска адамдардын кукыктары менбостандыктарын коргау мудделер1 ушш зацмен шектелу1мумкш.Sipjiecy бостандыгы isуцыгы - азаматтардыноздерш^н мудделерще сэйкес ортак максатка жету ушшepiicri кецш б!лдарудщ непзш де epiKTi курама курумумкшдйп. Бул кукык жана б1рлеспк куру, сол сияктытен кукыктык, езш-ез1 баскару жэне зандылык принциптер!менкызмет етш жаткан б1рлестштер курамынаKipy жолдарымен жузеге асырылуы мумкш. Максаты менкызмет саласына карай азаматтар 6ipnecT iri сан алуанболып келедь Б1рлеспктердщ Н епзп турлерше саясипартиялар, букаралык козгалыстар, кесштш одактар,балалар, жастар, эйелдер, ардагерлер уйымдары, гылыми,техникалык, мэдени-агарту, спорттык, озге epiKTiкогамдар, шыгармашылык одактар, улттык мэдениорталыктар жэне т. б. жатады.Экономикалык, к,ук,ык,тар мен бостандык,тар -адамга ез муМкшдЩн материалдык еидерТс саласындажузеге асыру ymiH кажет екендайщ айта кету керек.Мысалы, epKiMHin кэсш керлж кы зм ет е р к ш д т н е , езмулкш кез келген занды кэсшкерлш кызмет ymiH еркшпайдалануга кукыгы бар. М онополиста кызмет занменреттеледо api шектеледь Жрсыксыз бэсекеге тыйымсалынады.Казакстанда ж еке менщШ занмен коргалады. КазакстанРеспубликасынын азаматтары занды турде алганкандай да болсын мулюн жеке менпигшде устай алады.Соттын шепим1нЫз епицмдо де ез мулкшен айыругаболмайды.Э леум етп к кукы ктар мен бостанды ктарга:денсаулык, сацтау, бт'ш алу, элеумет т /к к,амсыздандыру,ецбек ету бостандыгы жэне т. б. жатады.Ецбек ету бостандыгын - эрюмнщ ез кабшетшекарай енбек тандау муМкшдмгь 0p6ip адамнын кызмет41


пен Kecin TypiH epKiH тацдауга кукыгы бар. Epiicci3ецбекке соттыц yKiMi бойынша не тотенше жагадайданемесе согыс жагдайында гана жол берыгедь ЭрюмнщKayinci3fliK пен тазалык талаптарына сай ецбек етужагдайына, ецбеп ушш нендей 6ip кемсггуаз сыйакыалуына, сондай-ак жумыссыздыктан элеумегпк коргалугакукыгы бар жэне т. б.Казакстанда азаматтарды тургы н уймен камтамасызету ушш жагдайлар жасалады. Казакстан Республикасыазаматтарынын денсаулыгын сактауга, жасынакелген, наукастанган, асырауш ы сы нан айы ры лганжагдайда жене езге де зацды непздерде оган ец томенж алакы жэне зейнетакы ны ц мелшершде, мемлеке т п к оку оры ндары нда теп н орта быйм алуынакешлдж бершедь2.7. К азакстан Республикасы азам аттары ны нH eri3ri мш деттерьАзаматтардыц Heri3ri мшдеттерше Казакстан РеспубликасыныцКонституциясын жэне баска зацдардысактау, баска адамдардын кукыктарын, бостандыктарын,ар-намысы мен кад!р-касиетш курметтеу, салыктар меналымдарды телеу, т. б. жатады.Эр азамат Республиканыц мемлекеттж ромпдершкурметтеуге мш детть Рэм1здерге: М емлекеттж Ту,М ем лекеттж Блтацба жэне М емлекеттж Гимнж атады . Казакстан Республикасынын МемлекеттжЕлтацбасын мемлекетпк емес уйымдардыц жэнеолардыц лауазымды адамдарыныц бланктершде жэнебаска реквизиттершде пайдалануына зацмен тиым салынган.М емлекетпк нышандарды корлаганы ушш кылмыстыкжауаптылыкка дешйм зандык жауапталыкбелпленген. Казакстан Республикасы Кылмыстыккодексшщ 317-бабында М емлекетпк Туды, МемлекетпкЕлтацбаны немесе Мемлекетпк Гимнд] корлаганы упин,42


кылмыскер айыппен немесе бас бостандыгынан айыругажазаланады.Елд1 сы рткы карулы куш корсетуден коргау -букш халыктын басты кызмепнщ б ipi. СондыктанКазакстан Республикасын коргау эр азаматтыц касиегпборышы мен мшдет! ретшде конституциялык тургыдаб ёк тлген . МемлекёййМ коргау кызмеп мэн-магынасыжагынан сол мемлекеттщ мшдеть Бейбйг кезде елдгцкорганыс кaбiлeтiн ныгайту, карулы шабуылдьщ алдыналу жэне Казакстан Республикасына карсы жасалуыMyMKiH шабуылды тойтару, сондай-ак эскери гылым ментехниканы дамыту ушш мемлекет кажетп шаралардыжузеге асырады.Эскери кызметтщ T9pTi6i мен турлер1 “Жалпыгаб1рдей эскери мшдет жэне эскери кызмет туралы” 1993жылгы 1 кантардагы Казакстан РеспубликасынынЗанымен реттеледь Жалпыга бiрдей эскери мшдетке:азаматтарды эскери кызметке дайындау; шакыруучаскелерше TipKey; эскери кызметке TipKey; эскерикызмегп етеу; запастагы эскери кызмет; запаста жургенкезде оку жиындарынан ету; согыс Кёзгайе азаматтардьщбэрМё б1рдей эскери бШм беру Kipefli.Казакстан Республикасынын азаматтары жалпыгаб1рдей эскери мшдеттдагше катысты мынадай санаттарга:эскерге ш акы руга дайы ндар - шакыру пунктшёнркелгенге дейш 15 жастан бастап эскери кызметкеэзфликтен еткен бозбалалар; эскерге ш акы ры латы н-дар - шакыру пунктше пркелген т1ркелген адамдар;эскерилер - эскери кызметте журген адамдар; эскерим ш деттш ер - запастагы адамдар; эскери мш деттШ кжуктелмегеидер - эскери есепке алынбагандар немесеосы тш мнен алынгандар жаткызылады.Казакстан Республикасынын азаматтары тарихи,мэдени муралардын сакталуына камкорлык жасауга,тарих пен мэдениет ескертюштерш коргауга, табигаттысактауга жэне табигат байлыктарына укыпты караугамш дегп.43


Жогарыда аталган мшдеттермен катар, азаматтардынкукыктары мен бостандыктары конституциялык курылыстыкоргау, когамдык TapTinTi, адамнын кукыктарымен бостандыктарын, халыктьщ денсаулыгы мен имандылыгынсактау максатына кажета шамада жэне зацменшектелу1 мумкш. Бул мэселе, мысалы, Республиканынбукш аумагында не 6ip белжщде тетенше жагдайенпзшген кезде Kopimc табады. Ce6e6i, тетенше жагдайуакытша шара болып жэне азаматтардын, занды кукыгыбар мекемелердщ кукыктары мен бостандыктарыншектеугц белплейтш айрыкша кукыктык режим болыптабылады.Конституциянын 39-бабында саяси себептер бойыншаазаматтардын кукыктары мен бостандыктарынкандай да 6ip турде шектеуге жол бер1лмейтшдт туралытужырым бар.Такы ры пты пысыктау сурактары:1. Конституция угымы, даму кезецдерь2. Казакстан Республикасынын Конституциясынеге Ата Зан деп аталады?3. Халыктын бшпк етуш калай тусшуге болады?4. Егемендш, тэуелшздмс угымын тусшд1рщ1з.5. Казакстан Республикасынын территориялыкэым ш ш к бёлш ю кандай?6. Б1ртутас мемлекетак бшпктщ белшу принцип-TepiHe TyciHiK 6epiHi3.7. Конституция бойынша азаматтык угым дегеш-Mi3 не?8. Казакстан мемлекетшщ рэм!здерш атаныз.9. Казакстанныц демократиялык елдшнщ белплершатаныз.10. Казакстан Республикасы зайырлы, кукыктык,элеумегпк мемлекет деген угымдарды калай TyciHeci3?11. Казакстан - Президентак баскару жуйесшдепмемлекет екещцгш калай TyciHflipeci3?44


12. Казакстан Республикасынын сайлау жуйеЫтуралы не бшеиз?13. Ел1М13дщ мемлекеттщ басшысы I Президент,жогары лауазымды тулга болып саналуы неге непзделген?14. Казакстан Республикасы азаматтарынын жекебостандыгы.15. Конституция бойынша саяси бостандыктармен кукыктарды калай тусщпйрес1з?16. Казакстан Республикасы азаматтарынын экономикалыкжене элеумегпк кукыктары кандай?17. Казакстан азаматтарынын непзп мшдеттершатацыз жэне ол мшдеттер кандай кужаттермен аныкталган?45


Y m in u ii 60:11мКАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАРЫМЕМЛЕКЕТТШ БАСКАРУ ЖЭНЕЭК1МШ1Л1К KVKbIK НЕГ13ДЕР13.1. К азахстан Республикасынын аш мш ййккукы гы туспш iд к ш ш Ш к к,ук,ык; - улттык кукыктыц 6ip саласы жэнекукык жуйесшде жетекпп позицияда аталады. Осыганорай Казакстан езш демократиялык, зайырлы, кукыктыкжэне элеумегпк мемлекет ретшде жариялаган жагдайдаэш м ш ш к кукык нормаларыныц каж еттш п арта тусед1.Ce6e6i бул нормалардыц комепмен уюметтщ жэне баскааткарушы мемлекетпк органдардыц кукыктык жагдайыреттеледьд к ш ш Ш к куцьщтыц паш не мына катынастарды: РА;- мемлекетпк аткарушы органдардыц курылуыменбайланысты катынастарды;- эю м ш ш к билнсп жузеге асыру барысындагы аткарушымемлекетпк органдардыц азаматтар, мемлекеттшжэне мемлекетпк емес уйымдармен б1рлескенic-кимылы;- вю м щ ш к кукык бузушылыкты жаткызуга болады.ш м ш в ! кукыктыц Heri3iH Казакстан РеспубликасыныцКонституциясы, Казакстан Республикасынын2001 жылгы 30 кацтарында кабылданган “экш ш ш ккукык бузушылык” кодекс! жэне баска да кукыктыкиормативтшкеам дер жасайды.Эк1мштт-щк,ьщтьщ нормалар дегешм1з зац шыгарушы,аткарушы органдар орнататын, руксат еплгенic-кимылды жэне аткару билтвндёп когамдык катынастардыреттейтш ережелер.46


Эюмш шк-кукыктык нормалар мазмуны бойынша:материалдык, нроцессуалдык, ал субъектщердщic-кимылына есер ету тэсйцне карай: мждеттеу, тыйымсалу жэне евдлегпк беру турлерше белш едь Соныменэшмщдок-кукыктык катынастар деп мемлекетпк баскарусаласындагы эммш ш к-кукы кты к нормаларыменреттелген катынастарды айтады. Бул катынастаргакатысушы тараптардыц 6ipi эдетте мемлекетпк органнемесе лауазымды адам болады.Эк1мшШ к кукык, - мемлекетпк баскарушы органдардынбаскарушы-жарлыкшы кызметш реттейтжкукыктык рэймдер жиынтыгы.4 3.2. Мемлекетпк баскаруды уйымдастыруАткарушы бил1к мемлекетпк баскару органдарыжуйесшен турады, ал бул жуйеге YKiMeT, министрлжтер,мемлекетпк комитеттер мен мекемелер, ж ергш кпаткарушы органдар, мемлекеттщ кэсшорындар жэнемемлекетпк мекемелердщ экщщалжтер1 жатады.Ук1мет мемлекеттщ жогары аткарушы ешмет органыболып табылады. Казакстан Республикасында аткарушыбшиктщ улпс1 президентпк баскару нысанына уйлес-Tipine курылган. Бул мемлекет басшысыныц теменненжогарыга деш нп аткарушы органдарды калыптастыруда,олардыц кызмет аткаруында алатын niemyoii рещнбйш редьYKiMeT Президенттщ Парламент М эж ш сш е занжобаларын енпзу ж е щ щ е т тапсырмасын орындауга, занжобалау жумысыныц жоспарларын Президентпен кеж йпотыруга мшдетть, YKiMeT Конституциянын 53 бабынын6-шы тармакшасында квзделген ретте РеспубликаПарламенпне есеп бе>ред1.YKiMeTTiH кузыреп, уйымдастырылуы мен кызметT9pTi6i конституциялык зацмен белгшенед1 (1995 жылгы18 желтоксандагы “Казакстан Республикасынын YKiMeTiтуралы” мемлекет басшысынын конституциялык зан


Kynii бар Ж арлыгы). YKiMeTTi П ремьер-министр, оныцорынбасарлары, министрлер ж эне м ем лекетп к комитеттердщкурамында Республика Президент! курады.Республика Премьер-министр! тагайындалганнан кешнон кун мерз1мшде У ю м еттщ курылымы мен курамытуралы П резидентке усыныс енпзедп Уюмет мушелер1Казакстан халкы мен П резидентш е ант бередьУ ю м ет уйымдык жагынан алкалы орган болыптабылады, ягни оныц шенймдер1 Ук1метт1ц отырысындаалкалы турде кабылданады.М и н и с т р л ж Республиканын м ем лекетпк баскарудынTHicTi салаларындагы, сондай-ак зандар децгеш ндесалалык уйлеспруге басшылыкты жузеге асыратынорталык аткаруш ы орган болып табылады.М е м л е к е т п к ком и тет - Республикада м емлекетпкбаскарудыц raicTi салаларда б1рыцгай м ем лекетаксаясатты ж урпзетш жэне зандарга сэйкес осы максаттардасалааралык уйлест1руд1 жузеге асыратын орталыкаткарушы орган.Ук1метт1ц к у р ы л ы м ы н ан YKiMerriH курам ы н акчрм ейпн, 6ipaK оны ц и е л т н д е болаты н о р талы каткар у ш ы орган дарды (Республика комитет», бас баскармасы,комиссиясы, areHTTiri жэне езге де республикалыкмемлекеттщ баскару органдарын) жэне Республиканыцведом стволары н (министрлш теп, м ем лекетаккомитеттеп комитеттер, департаменттер, агентпктер)бeлiп айткан жен.YKiMerriH бшпк ж уйесш деп жогары орган ретш деиp e n i оны елдщ букш аумагында icKe асырылатын барлыкорталык жэне ж ергш ст! аткарушы органдарда колданылатынекш етйгш ен керж едь Сонымен катар оныцбш ипне жаткызылган мвеелелерд] дербес uieuiefli(Конституцияныц 66 - бабы).Ж ерплж т1 аткаруш ы органдар ел1м1здж аткарушыбилйгййц 6ipereft жуйе^шщ курамдас б ё л т болыптабылады жене олар ж ергш к п жерлерде жалпы мемлекетпксаясатты THicTi аумактарды дамыту муддес1менуйлест1ре журпзугп кездейдг48


Ж е р гш гп аткарушы органдардыц екш етплдо, жауanKepuiifliri,кызмет тарМб! Конституцияныц 87 -бабымен 6ipre “Казакстан Республикасынын ж ер в щ к рокшд! жэне аткарушы органдары туралы” 1993 жылгы 10желтоксандагы Зацымен, сондай-ак баска зацдарменжэне зацга сэйкес нормативтж-кукыктык кездмдерменрершедед!: Осы зацмен эк ш щ ц м ш детш деп жеке о кьлеттшт1 де, эр турл1 салалар мен кызметтерд1 тутасаткарушы орган, ягни эщ м жэне оган багынатыноргандар жузеге асыратын екшеттщта де белплейш .3.3. М емлекеттж кызметЭ й ш щ ш к кукыктыц курамдас 6 ip б о ящ м ем лекетеккызмет болып табылады. М ем лекет т м к,ызмет -мемлекет кызметш щ 6 ip саласы жэне мемлекетпккызметпплердщ м ем лекетек органдардагы б и л ж в дмщдеттер; мен функцияларын icKe асыруга багытталганлауазымдык ек!леттш гш аткару ж еш ндеп кызМвйболып табылады.М емлекетпк кызметпплердщ кукыктык жагдайларынКазакстан Республикасынын 1999 жылгы 23 ш ш дедепЗаны реттейдгКазахст ан Республикасы нда м ем лекет т ш к;ызмет т 1ц уйымдаст ырылуы м ен атк;арылуы келеЫпринципт ерден неггз алады: зацдылык, казакстандыкпатриотизм, мемлекеЕнк кызмет ж уйеёЭ щ б^ртутастыгы,азаматтар кукыктарыныц, бостандыктарыныцжэне зацды мудделершщ мемлекет мудделер1 алдындагыбасымдылыгын; Республика азаматтарынын мемлекетпккызметке кол жетюзуе ж эне ез K a6inerrepi мен кэЫбидаярлыгына сэйкес мемлекетпк кызмет бойынша жогарылатугатец кукыгы жэне Зацныц З-mi бабындаайтылган тагы баска принциптергМ емлекетпк кызметпплер лауазымдарыныц курамынамемлекетпк кызметпплердщ саяси жэне ем м ш ш клауазымдары Kipefli. М емлекетпк саяси кызметпплердщ4-1908 49


мемлекетак кызметке тагайындау, не сайлау непзшдеKipyi, ал мемлекетак ею м ш ш к кызметке орналасуыконкурстык непзде журпзшедг М емлекетак кызметкеKipeTiH адамдарга мынадай талаптар койылады: оларКазакстан Республикасынын азаматтары болуы, жасы18-ден кем болмауы, каж ета бш м к кэс1би даярлыкдецгеш болуы керек жэне т. б.3.4. Э ш м ш М к ж ауапкерш ш жКазакстан Республикасынын эю м ш ш к кукык бузушылыкмэселелерш К? 2 0 0 1 жылгы кантардын 30жулдызында кабылдаган “Э ш м ш йпк кукы к бузушылы к туралы ” Кодекс! жэне баска кукыктык-нормативтжкес1мдер реттейдьЖеке адамнын осы Кодекс бойынша эш м ш ш кжауаптылык кезделген кукыкка карсы, кшэл1 (касакананемесе абайсыздыкта жасалган) ic-epeKeTi не эрекетci3fliriнемесе занды тулганын кукыкка карсы ic-epeKeTiне ерекетыздпй экш ш и п к кукы к бузуш ылык дептанылады.Тэртшйздш ке бару эю м ш ш к жауапкершшюп туындатады.Э м м ш Ш к ж ауаптыльщта болуга ntuicmi тулгаларгамыналар жатады:- акыл-eci дурыс он алты жаска толган жеке адам;- занды тулга.Булардан баска лауазымды адам кызметак мшдет-TepiH орындамауына немесе raicTi дэрежеде орындамауынабайланысты эюмшшпс кукык бузушылык жасаганжагдайда эю м ш ш к жазага тартылуы мумкш.Тэртйгаздшке баргандарга эю мш ш к жаза колданыладыжене ол жаза мемлекеттщ мэжбурлеу шараларыболып табылады.окш ш Ш к жазаныц турлер'те:- ескерту жасау;- эю м ш ш к айыппул салу;50


- ею м пияш кукык бузуш ылыкты жасау куралы немесеонын тш елей o6beKTici болган заттыц етемш телеп алыпкою;- э ю м ш ш к кукык бузуш ылыкты жасау куралы немесеонын тш елей о б ъ е к т а болган, эю мш ипк кукык бузушылыксалдарынан алынган мр!стердо, акшаны ж энебагалы кагаздарды тэркш еу;- арнаулы кукыктан айыру;- лицензиядан, арнаулы руксаттан, б ш к т ш к аттестатынан(куэлж тен) айыру немесе кызметтщ б ел гш6ip TypiHe бер1лген не белгш1 6ip ic-ерекеттер жасаугаонын колданылуын токтата туру;- жеке кэсш кердщ кызметш токтата туру немесе огантыйым салу;- ез б е зм е н салынып жаткан немесе салынганкурылысты мэжбурлеп бузып тастау;- эюмшшпс камауга алу;- ш етелдш немесе азаматтыгы жок адамды КазакстанРеспубликасынын ш егш ен ею м щ ш к жолмен Keripyжатады.Бул жазалардыц ен кеп колданылатын Typi эю м ш ш кайыппул. Ол - мелшер1 айлык ecenTiK к е р с е ш ш т щб ел гш 6ip мелш ерш е сай келетш дэреж еде салынатынакшалай жаза. Жеке адамга салынатын айыппулдьщмелшер1 айлык есептък керсетю ш тщ оннан 6ip б е л т н е н ,лауазымды адамга салынатын айыппул - бес айлыккерсетю ш тен, ал зацды тулгага салынатыын айыппул -жиырма айлык ecenTiK керсетю ш тен кем болмайды.Э к1мш ш к камауга алу - он бес тэул1кке, ал тетенш ежагдай режимi талаптарын бузганы уш ш отыз теулж кед еш н п мерз!мге белгш енедь Э к ш ш ш к камауга алудысудья колданады жене т. б.Э кгм ш ш к ж ауапкерш ш ктщ жекелеген турлер! меннепздер1 Кодекстщ ерекше 6ел1мшде керсетш ген (менш1ккекарсы, кэсшкерлнс, салык, коршаган ортаны коргау,ецбек, транспорт, когамдык тэртш , шекара т. с. с.).Э ю м щ ш к icтepдi тем ен п органдар карайды:51


- аудандык жене соларга тецеспршген соттардьщсудьялары;- кэмелетке толмагандардыц кукыктарын коргауж еш ндеп аудандык (калалык), калалардагы аудандыккомиссиялар;- iniKi icTep органдары, мемлекегпк инспекцияоргандары жене “Э м м ш ш к кукык бузушылык туралы”Кодекстщ 543-576 баптарымен осындай icTepfli караугауекш етпк бершген баска да кадагалау жене бакылауоргандары жене олардын лауазымды адамдары, мысалыенбек инспекциясы, полиция, статистика, салык, ертсендшу жене т. б. болып табылады.Э ю м ш ш к кукык бузушылык туралы хаттама жасалынады,оган хаттаманы жасаган лауазымды кызметкер,куелер1 (егер бар болса) жене тертшс1здш жасаган адамкол коюга raic.Зацда керсетшген жагдайларда тертшйзд1кп одан epiболдырмау максатында бултартпау шаралары колданылады.Ондай шараларга мыналар жатады: еы м ш ш кустау, бостандыгынан айыру жазасын етеп келгендергееюмшипк бакылау орнату, жумыстарды токтату, жейкуш колдану куралдары (кызмегпк иттерд! пайдалану,жауынгерлк курес), арнайы куралдарды колдану (сушашкыш, броньды машиналар, колга юсен салу), атыскаруын колдану. Мысалы, терттазд1кп одан epiболдырмау ушш, кукык бузушыныц аты-женш аныктаумаксатында уакытша устау карастырылган. Ондай шараMep3iMi уш сагаттан аспауы Tnic (егер мае болса, мерз1ммастыгынан айыккан кезден саналады).Такырыпты пысыктау сурактары:1. РМ м ш ш ж кукыктын TyciHiri, пеш ж енен еп здер ь2. Эш мш ш к кукыктык нормалардыц аныктамасы.3. Аткару бшпк органдары жене бюмшшме кукыктуралы не бшеЫз?52


4. Аткару билвд органдарынын функциясы кандай?5. Салааралык жэне аймактык баскару КазакстанРеспубликасында калай уйымдастырылган?6. Казакстан Республикасы ркшетгащ непзп кызметтершатаныз?7. Аткарушы бшмктщ орталык органдары.8. Мемлекетпк кызметтщ кагидалары кандай?9. Мемлекетпк кызметпплердщ кукыктык мэр-Te6eci неде?10. Э кёмшшк ж ауапкерш ш ктщ Tycim ri.t-11. Эюмшшк кукык бузушылык туралы КР кодексшщкагидалары.12. Э ш ш ш к жазанын турлерш айтаныз?13. Эрмшшш icTepfli юмдер карайды жэне олардыкараудын TepTi6i кандай?14. Бултартпау шараларыньщ турлерш атаныз?53


T epm im u i бвл шАЗАМАТТЬЩНЕГ13ДЕР14.1. А зам атты к кукы кты к каты настарАзаматтык зандармен тауар-акш а катынастары жанекатысушылардьщ тещппне непзделген езге де м улж тжкатынастар, сондай-ак му1и кпк катынастарга байланыстым у л ж тж емес жеке катынастар реттеледьАзаматтык зандар ездер1 реттейтш катынастарга катысушылардынтещпгш, менппкке кол сукпаушылыкты,шарт е р кш д тн , жеке icTepre юмнщ болса да озбырлыкпенараласуына жол беруге болмайтындыгын,азаматтык кукыктарды кедерпс1з жузеге асыру, нуксанкелт1ршген кукыктардыц калпына келт1р1луш, олардысоттьщ коргауын камтамасыз ету каж етппн тануганепзделедьАзаматтык кукыктык катынастардыц элементтер!субъектшер1, объектшер! мен мазмуны, ал н еп зпбастаулары Казакстан Республикасынын Конституциясы,Азаматтык КодекЫ, оган сэйкес кабылданган езге дезандар жэне занга тэуелд1 кеамдер болып табылады.4. 2. А зам атты к кукы кты н субъектыер1ГА заматтык зандармен реттелетш катынастардьщсубъектшерше: жеке ж эне зацды тулгалар, мемлекет,сонрай-ак этмшШ к-аумацтьщ, болййстер жатады.f Жеке тулга - Казакстан Республикасынын азаматтары,баска мемлекеттщ азаматтары, со'Ндай-ак азаматтыгыжок адамдар. Азаматтарда ез кукыктары менic-эрекетш жузеге асыру ymiH кукыктык жене ерекет54


кабш еттш п болуы тшс. Азаматтыц щцъщтыц к,абгяетпйлш - бул азаматтык кукык пен азаматтыкмшдеттемелерге ие болу кабш еттш п. Ол адам туылгандапайда болып жэне адам елгенде барып токтатылады..- К$к,ьщтыц кабтеттШ гипц негш нде азаматтар:езшщ мешшгшдеп мулжке ие бола алады;мул1кт1 мурагерлшке 6epin жэне есиет етеалады;v - зацмен шектелмеген кез келген кэсшкерлш-пен шугылдана алады;г -занды тулга кура алады;зацмен тыйым салынбаган кез келген мэмьлелер жасап мшдеттемелерге катыса алады;,/ - тургылыкты туратын жер тацдап ала алады;эдебиет пен енер, гылыми ецбектердщ авторы,енертапкыштык жене баска да зацмен коргалатын интеллектуалдыккызметке авторлык кукыгы болуга;баска да мулштж жене мул1кт1к емес кукыктаргаие бола алады.Азамат ез фамилиясы мен ез eciMiH, сондай-ак,каласа. екесшщ атын коса, ез атымен кукыктар менмшдеттерге ие болып, оны жузеге асыра алады. Турактынемесе кебшесе туратын елд1 мекен онын тургылыктыжер1 деп танылады.Азаматтык, эрекет цабшеттшш - азаматтыц езерекеттер1мен азаматтык кукыктарга ие болуга жене оныжузеге асыруга, e3i yniiH азаматтык мшдеттемелер жасап,оларды орындауга кабш еттш п кемелетке толганда, ягни18 жастан пайда боладыдЖасы 18-ге толмагандардыц ерекет кабш еттш п ек!топка белшедгон терт жаска толмагандар;он терт жастан он ceri3 жаска деш нп л ер.Он терт .жаска толмагандар упин кел1с1мдерд1олардын атынан ата-аналары, бала асырап алган адамдарнемесе камкоршылар жасайды. 0 зд1гшен бул жасесшр1мдертек ездершщ жасына лайыкты кундел1кт1турмыстагы жасалган кезшде орындалатын усак55


кел1амдерд1 жасауга хакылы. Он терт жастан он сепзжаска деш нплер кел!с1мд1 ата-аналарынын, бала асырапалган адамдардыц немесе камкоршылардын ризалыгыменжасайды. в з д т н е н олар табысын немесе стипендиясынбилеуге, ездерш щ шыгармаларына, енертапкыштыккукыктарын жузеге асыруга, сондай-ак кундел


к эсш к ер л к кызмет улеетйс ортак менпик Heriзшде ж узеге асырылатын жай серктестш .Занды тулга курмастан кэсшкерлш кызметп жузегеасырушы азаматтарды мемлекеттга иркеу, ез1 барыпт1ркелетш сипатта, оныц тургылыкты жер1 бойыншааумактык салык органында (TipKeymi орган) есепкеалынуы аркылы жузеге асырылады. Егер жеке кэсшкерлицензиялауга TiiicTi кызметп жузеге асырса, осындайкызметп ютейтш болса, онда оны аткдрура лицензиясыныцболуы мщ детр болып табылады.Азаматтардын жеке кэсшкерлщнщ мэселелершКазакстан Республикасынын 1997 ж. 19 мамырдагы“Жеке кэсшкерлш туралы”, 1998 ж. 31 наурыздагы“Шаруа (фермер) кожалыгы туралы” Зандары жэне т. б.кукыктык-нормативтш кеам дер реттейд1.Менпик, шаруашылык ж урпзу немесе жедел баскарукукыгындагы окшау мулю бар жэне сол мулшпен езмшдеттемелер1 бойынша жауап беретш, ез атынанмулштш жэне мулштш емес жеке кукыктар менмшдеттергё ие болып, оларды жузеге асыра алатын, соттаталапкер жэне жауапкер бола алатын уйым зацды тулгадеп танылады.0 з кызметшщ неп зп максаты ретшде табысынкелпруд! (коммерциялык уйым), не мундай максатретшде пайда келтгре алмайтыи жэне алынган пайдасынкатысушыларына улеспрмейтш (коммерциялык емес)уйым зацды тулга бола алады.Коммерциялык уйымдар болып табылатын зацдытулгалар шаруашылык cepiKTecTiK, eHflipicTiK кооператив,мемлекетпк кэсшорыи нысандарындакурылуы мумкш, ал мекеме, когамдык б1рлестЬс,тутыиу кооператив!, когамдык кор жэне дши 6ipлестштеркоммерциялык емес уйымдар болыптабылады. Занды тулгалар б1рлеспктер кура алады/ассоциациялар, одактар/.Занды тулганыц кукык кабш еттш п ол курылганкезде пайда болып, оны тарату аякталган кездетоктатылады. Занды тулга органдарынын турлер!,57


тагайындалу тэрт1б! жэне олардын екшеттшп зандармен курылтай кужаттарында белгшенедг Сонымен катар,оны баска занды тулгалардан айыруга мумкшдш 6epeTiHез атауы болады. Коммерциялык уйым болып табылатынзацды тулганыц да фирмалык атауы болуы тшс. Зацдытулганыц туракты жумыс ктейтш органы турган жероныц турган жер1 болып танылады. Бул мэл1мет оныцкурылтай кужаттарында белпленедьЗацды тулганы 6ip немесе 6ipHeuie курылтайшыкуруы MyMKiH, ягни томендегтер щрылтайшылар болаалады:мулжт! иеленушшер не олар уэюлдж бергеноргандар мен жактар;зац кужаттарында арнайы кезделген езге дезацды тулгалар.Зацды тулга ез кызметш, егер зац кужаттарындаезгеше айтылмаса, жаргы не курылтай шарты менжаргысы непзшде жузеге асырады, ал зац кужаттарындакоммерциялык емес деп керсетшген зацды тулга осытурдеп уйымдар туралы жалпы ереже непзшде жумысicTeft алады.Курылтай шарты курылтайшылардыц арасындажасалынады, ал жаргысын курылтайшылар бекйгеда. Егеркоммерциялык уйымнын курылтайшысы 6ip адам ганаболса, курылтай шарты жасалынбайды.Курылтай шартындагы тараптар (щрылтайитлар):зацды тулга куруга мшдеттенед!, оны куруженшдеп б1рлескен кызмет тэребмн;менпигше (шаруашылык журпзуше, оралымдыбаскаруына) ез мулкш беру жэне катысу ережелерш;курылтайшылардыц арасындагы пайда меншыгынды белюудщ;занды тулга кызметш баскарудын;курылтайшылардыц уйымнын курамына Kipyмен шыгуыныц шарттарын жэне терячбш белплейдьКурылтай шартына курылтайшылардыц кел!сул бойыншабаска да ережелер енпзшу1 мумкш.58


Зацды тулга жаргысында: уйымнын Typi, атауы,турган жерц басшынын еюлеттшг1, баскару жэнебакылау органдары, курылу тэртчб! мен олардынкузырет1, жумыс режимц уйым мулкшщ куралу жэнетабысты белу TopTi6i; уйымды кайта куру жэне онынкызметш токтату ережелер! керсетшедь Жарпада зангакайшы келмейтш баска да ережелер болуы мумкш.TaFbi да 6ip манызды мэселе, Kiuii кэЩпкёртщтщсубъ ек п а болып табылатын занды тулга ез кызметш, КРYKiMeTiHiH 1998 жылдын кыркуйегшщ 28 жулдызында №928 каулысымен б ек тлген Жаргы ynriciHiH нейзщцежурпзе алады.Занды тулгалар эдшет органдарында мемлекепчт ктгркеуден eTyi Tnic. TipKey тэрт1б1 Казакстан РеспубликасыИ ези дён гШ н 1995 жылдын 17 сэу1ршдепзан Kynii бар “Занды тулгаларды мемлекетпк TipKeyтуралы” Жарлыгымен реттеледьМ емлекетпк Т1ркеу курылып жаткан занды тулгалардынкурылтай кужаттарын задала сэйкеспгш тексеруд1,оларга TipKey HeMipiH бере отырып, TipKey куэцшшбершуш, занды тулгалар туралы мэл1метттерд1 б1рынгайМемлекетпк реестрге енпзуд1 камтиды. МемлекетпкTipKeyre, курылу максатына, ез кЫзмевдцн Typi менсипатына, катысушыларынын курамына карамастанКазакстан Республикасы аумагындагы барлык зандытулгалар жатады. Олардын филиалдары мен еюлд1ктер1,занды тулга кукыгы бершмей-ак есептш TipKeyre алынады.М емлекетпк TipKey, кажетп кужаттар рркёшН^ арызберген кезден бастап 15 куннен кеппкпршмей жург!31лугеraic.М емлекетпк Kayinci3fliKTi, кукык TepTi6iH камтамасызётудг, коршаган ортаны, азаматтардын MeHniiriH,eMipi мен денсаулыгын KopFay максатында тауарлардын,жумыстын немесе кызметтщ кейб1р турлерш еширу менсату icTepi м ем леке'тк лицензиялар аркылы жузегеасырылады.59


Л ицензия дегеш\пз шаруашылык журизуппсубъектшщ белгш 6ip кызмет тур1мен айналысуганемесе белгш 6ip ic-эрекет жасауга кузырлымемлекегпк орган беретш руксат. Лицензиялар беруT9pTi6iH, жогарыда айтылган тауарлардын, жумыстьщнемесе кызметтщ т1збесш Казакстан РеспубликасыПрезидентшщ 1995 жылгы 17 ceyipfleri “Лицензиялаутуралы” зан Kynii бар Жарлыгымен реттеледьЛицензияланатын кызметпен айналысу кукыгыналицензия кызметшщ осы турше койылатын талаптаргабШ шгщк децгеш сай келетш субъекплерге бершедгЛицензия беруд1 зац aKTmepi мен Уюмет белплегенмемлекегпк органдар журпзедь Лицензиялайтын органнынпайдасына теленетш алым мен патент акысын салыкзацдары белплеЩц.Зацды тулганыц филиалдары мен oKindiKmepi болуымумкш, олар зацды тулга курмайды, тек зацды тулгамулк1 бершед1 жэне б ек тлген ережелердщ непзшдежумыс штейдь Филиал мен екшдштердщ басшыларынзанды тулганыц уэкшдш берген органы тагайындайдыжэне оныц берген сешмхаты непзшде жумыс ктейдкЗацды тулганы тарату, кбайта к,осу (косу, белунемесе 6ipiKTipy аркылы) жолдарымен жабады. Егерзанды тулга мемлекегпк болса, оган вкшетпк бергенмемлекегпк органдар ез жарлыгымен жояды. СоныменКатар, занды тулгалар мул1кп менпйктенуппнщ талабымен,уекш егп органныц немесе соттыц шеш!м1менбанкроттык процедурасын колдана отырып жабылуымумкш (АК 52 бабы).Банкроттык, борышкердщ соттыц шеппшмен танылган,оны таратуга непз болган дэрм енйзди/. Жекекесшкердщ немесе занды тулганын акшалай мандеттемелербойынша несие берупплердщ талаптарынканагаттандыра алмауы, ецбек шарты бойынша жумысштейтш адамдармен ецбепне акы телеу женшде есепайырыса алмауы, сондай-ак бюджетке жене бюджеттентыс мшдетп телемдерд! камтамасыз ете алмайтынкабшетс!зд1п онын дарменсЬдш деп тусшшедь60


Занды тулгалардын (казыналык кесшорындар менмекемелерден баска) банкроттыгы туралы ictepfliКазакстан Республикасынын 1997 жылгы 21 кантардагы“Банкроттык туралы” Занымен, ол уйымдык-кукыктыкнысанына карамастан, ауылшаруашылык уйымдарынакатысты банкроттык рэимдерщщ ерёкщелйстер} занактшер1мен белплену1 мумкш: Бул жагдай банктерге,сактандыру компанияларына, зейнетакы корларына даколданылады.Жеке кэсшкерлердщ, онын ш ш де шаруа (фермер)кожальщтарынын банкроттыгы Азаматтык кодекстщ21-mi бабымен жэне арнаулы зандармен реттелед!.Осыган орай, 03i кэсшкерлж кызметп жузеге асыругабайланысты немесе бepyшiлepдiн талаптарын канагаттандыраалмайтын жеке кэсжкер 3 ай ш ш де банкрот дептанылуы мумкш.Банкроттык,:борышкердщ сотка ез ерюмен жазган етанйщнепзшде;не борышкердщ ез банкроттыгы туралы соттантыс тэртш бойынша несие берушшердщ келюгоинепзшде ресми жариялануы жолымен белпленедгБорышкордьщ сотка арыз 6epyi ыктиярсыз банкроттыктуралы icTt козгауга несие бёрущщщ талабы непзболады. Осы жерде, несие берунплердщ борышкергекоятын талаптарынын жиынтыгында 150 айлык есептеукерсёткщшён кем емес болганда гана банкроттыктуралы icTepfli сот карайтынын айта кеткен жен болар едгНесие берупплердщ мудделерш камтамасыз ету жэнеолардын катысуымен банкроттык рэамдерд1 аткаруженшде щещш кабылдау максатында несие берушшердщкомитета курылады.Банкроттык, туралы icmepdi сот mepmi6iMeuцарау. 1с борышкердщ немесе несие беруппнш жазбашавзятии бойынша козгалады. Банкроттык туралы icKeкатысушы адамдар мыналар бола алады:1) борышкер;2) несие берупплер;61


3) ецбек ужымыныц екш1;4) прокурор;5) борышкер MyjiKiHin neci жэне т.б.Сот етшшта алганнан кешн 5 куннен кеппкпрмей icкозгауы кажет жэне оны соттыц карауына дайындаутуралы nieniiM шыгарады.I d i сотта карауга дайындау барысында, сот борышкерденнесие берупплер мен борышкерлердщ толыкTi3iMiH, борышкердщ дебиторлык жэне кредиторлыкберешеп толык ашып керсетшген каржы есептемесшсуратып алады.Банкроттык туралы ic козгалганнан бастап, борышкермулкшщ neci, курылтайшылары, зацды тулганыцбарлык органдары борышкердщ мулкш билеу жэне т. б.кукыктарынан айрылады.Сот 5 кун iiniHfle банкроттык туралы ic козгалгандыгыжeнiндeгi хабарландыруды орталык эдшет органыныцресми шыгарылатын басылымдарында жариялауга мшдегп.Банкроттык, туралы ic мыпа кезецдердентурады:icn соттыц карауына дайындау;борышкерд1 сырттай баскаруды енпзу;соттыц icTi накты карауы:a) icTi алдын ала дайындау аякталган соц, 6ipaK icкозгалганнан бастап 45 куннен кенпкпрмей, банкроттыктуралы ic соттыц карауына тагайындалуы тшс, ол туралысот уйгарым шыгарады;6) соттыц карауы барысында сот оцалту pocijytiтуралы етййпт карайды. 0 T i«im сот банкроттык туралышешгм шыгарганга дей1н 6epiflyi MyMKiH. Оцалту paciiMiтек зацды тулгалар - коммерциялык уйымдар жон1ндегана колданылуы MyMKiH. Оцалту рэс1м>шде санацияколданылуы MyMKiH. Санация дегетмгз борышкергебасца адамдардыц каржылай комег/.Сот банкроттык туралы icTi сот отырысында карап,мынандай сот aKTMepiniH 6ipiH кабылдай алады:1) борышкерд1 банкрот деп тану;2) оны банкрот деп танудан бас тарту;62


3) 0т1н1щ жасалган жагдайда оналту цэгамш колданутуралы уйгарым;4) ic журпзуд1 токтату туралы уйгарым.ДерменЫз борышкерд1 тарату конкурс Журпзу аркылыжузеге асырылады. Конкурс журпзу несие берупплердщталаптарын канагаттандыру жэне банкроттыкарыздан басы бос деп жариялау максатымен жузегеасырылады. Конкурстык ic журпзу Mep3iMi 12 айданаспауы керек. Конкурсты баскарушыньщ eTiHiniiбойынша бул йёрзщ, ары кеткенде, 3 айга узартылуымумкш. Карызды борышкердщ мулкшш есебшен(конкурстык масса) телеу “ Банкроттык туралы” Зацнын75-86 баптарына сэйкес журпзшедгНесие берушшермен есеп айырысу аякталган сон,банкрот аткаруга койылган жэне занды тулганы банкротдеп тану кезшде ескершген мшдеттемелер1 мен езгеталаптарды орындаудан босатылады.Таратушынын ece6iH жэне тарату балансын бекггкенсон, сот борышкерд1 таратудын аякталганы ж бнш деуйгарым шыгарады.Соттан тыс рэс1мдер. Соттан тыс рэс1мдер борышкергенесие берушшермен к ёж еёез журпзу жолыменезйин банкротка ушырауы немесе epiKTi турде таратылуыезгащ кызметш жалгастыруы ушш карызын б т м -гершшк жолмен реттеу туралы ресми турде хабарлауынамумкшдж 6epeTiH эдге болып табылады. Бул рэамдердщTepTi6i мен epeж eлepi борышкер мен несие беруппнщарасындагы шарт аркылы айкындалады.Казакстан Республикасы Президентшш 1995 жылдын2 мамырындапл зан купи бар “Шаруашылык cepiKтест1ктертуралы” Жарлыгына сэйкес жаргылыккапиталы курылтайшылардьщ салымдарына белшген, езКЫзмеТщщ максаты пайда Tycipy деп eceптeлeтiн жэнезанды тулга болып табылатын коммерциялык уйымшаруашылык cepiKTecriK деп аталады.Шаруашылык cepiKTecTiKTepi:толык cepiKTecTiK;ceniM cepiKTecTiri;63


жауапкершшп шектеул1 сер1ктест1к;косымша жауайкерщшЩ бар сер1ктестш;акционерл1к когам нысандарында курылуымумкш.Азаматтар мен зацды тулгалар (ею лд1, аткарушыжене сот билптнен баска) шаруашылык cepiKTecTiKTiHсалымшылары бола алады. Жаргылык капиталды оганкатысушылар салымдарынын жиынтыгы курайды. Акша,багалы кагаздар, MYлiктiк кукык, оныц iniinfle интеллектуалдыккызметтщ нетижелер! жэне езге де мул!кшаруашылык cepiKTecTiKTiH жаргылык капиталынасалынатын салым бола алады. Жаргылык капиталдыцбастапкы мелшер1 курылтайшылар салымдарынынсомасына тец болады жэне cepiKTecTiKTi мемлекетпкTipKey ym iH кужаттар табыс етшген кунп мына темендепеселеген айлык, есептеу кврсеткшшгщ молшергнебара-бар сомадан кем болмауы керек:толык cepiKTecTix - 25;сешм cepiKTecTiri - 50;жауапкершшп шектеуш cepiKTecTiK - 100;косымша жауапкершшп бар cepiKTecTiK - 100;акционерлш когам - 50000.Шаруашылык серштеспктщ жогаргы органы - оганкатысушылардыц жалпы жиналысы. CepiKTecTiKTiHкызметше кунделжп басшылыгын жузеге асыратынжэне катысушылардыц жиналысында есеп беретшаткарушы (алкалык немесе жеке дара) орган курылады.Шаруашылык, cepiKmecmizi:cepiKTecTiKTiH курылу Mep3iMi еткен соц;курылганда алдына койылган максатына жеткенсоц;катысушылардыц арасындагы келю1м бойынша;белпленген тэртшпен банкрот деп таныганда;занда, курылтай кужаттарында керсетшгенбаска да жагдайларда ез кызметш токтатады.Азаматтардын бipлecкeн кесшкерлйс кызмет ушшмушелж непзде, олардын ез ецбепмен катысуына жене64


BHflipicTiK кооператив мушелершщ MYлiктiк жарналарын/улестерш/ 6ipiicTipyiHe непзделген epiKTi бД рлесттoHdipicmiK кооператив деп атайды. Кооперативмушелёр1 екеуден кем болмауы т т с . 0 нд1р1ст1Ккооператив кызметшщ кукыктык жагдайы КазакстанРеспубликасы Президентшщ 1995 жылгы 5 казандагы“ ©HflipicTiK кооперативтер туралы” зан куш! барЖарлыгымен реттеледьМемлекеттгк кясторындарга шаруашылык журпзукукьинна, оралымды баскару кукыгына непзделген/казыналык/ кэсшорындар жатады. Мемлекегпк кэсьпорыннын мулщ белшбеШй жэне оны салымдарбойынша, сонын iniiHfle, кэсшорын кызметкерлершщарасында белуге болмайды. Мемлекегпк квсшорынныцкукылык ережеЫ Казакстан Республикасы Президентшщ1995 жылгы 23 желтоксандагы “Мемлекеттгк кэсйпорындар туралы” зан Kymi бар Жарлыгымен белпленедкЗанды тулга курмайтын жеке адамдар жэне декызметкерлершщ орташа жылдык саны 50 адамнанаспайтын, ал активтершщ жалпы куны орта есеппен 6ipжыл iniiH fle 60000 еселеген есеппк керсетюштенаспайтын, кэсшкерлж кызметпен шугылданатын зацдытулгалар шагын кэсшкерлжтщ субьектшер1 болыптабылады.Шагын кэсшкерл1ктщ субъекплер! кэсшкерлжкызметтщ кез келген TypiH жузеге асырады жэне оларгамемлекет тарапынан коргау мен колдау жузеге асырылады.Бул кагидалар Казакстан Республикасыныц “Шагынкэсшкерлшп мемлекегпк колдау туралы” 1997 ж.19 мамырдагы Зацымен реттеледь Мысалы, enflipicneHайналысатын шагын кэсшкерл1к субъекплер1 мемлекегпкпркеу кезшен бастап уш жыл бойына жылжымайтынмулхккё акы телеуден босатылады, мемлекеттйспркеуден еткенде TipKey Mep3iMi мен акысын,кажетп кужаттар Ti36eciH кыскарту, жаргылык кормелшерш азайту жэне т.б. карастырылган.Сонымен, квс^пкерлЫ дегешмп - меншт турлершеКарамастан, азаматтар мен зацды тулгалардыц,5-1908 65


тауарларга (жумыска к,ызметке) суранымды цанагаттандыруарцылы пайда немесе ж еке табыс табугабагытталган, ж еке мешшкке (ж еке кэйпкерлгк) немемлекепчтк кэст орынды шаруашылык, басцару к,ук,ыгына(мемлекепитк кэсткерпЫ ) неггзделген ынталыK,bi3Memi. Кэсшкерлш кызмет кесшкердщ атынан, оныцтэуекел ету1мен жэне мушктж жауапкершшпмен жузегеасырылады.Азаматтык кукыктыц тагы 6ipfleH-6ip субъектшер1коммерциялык емес уйымдар болып табылады. Олардынкукыктык мэртебесш 2001 жылгы 16 кантардагы“Коммерциялык емес уйымдар туралы” К? Зацыреттейдь Осы Зацныц 2-mi бабына сэйкес Kipic TycipyHeri3ri максаты болып табылмайтын жэне алынган тазаKipicTi катысушылар арасында белмейтш зацды тулгакоммерциялык емес уйым деп танылады. Коммерциялыкемес уйымдар: элеуметтш; мэдени; гылыми; бш м беру;кайырымдылык; баскару максаттарына кол жетюзу;азаматтардын жэне уйымдардыц кукыктарын жэне зацдымудделерш коргау; даулар мен жанжалдарын шешу;азаматтардын рухани жэне езге кажеттшктерш канагаттандыру;азаматтардын денсаулыгын сактау; коршаганортаны коргау; дене шыныктыру мен спорттыдамыту; зац кемепн керсету ушш, сондай-ак когамдыкигЫктерд1 жене ез мушелершщ (катысушылардыц)игшштерш камтамасыз етуге багытталган баска дамаксаттарда курылуы мумкш. Олардын кызметтершщмаксаттары курылтай кужаттарымен айкындалады.Коммерциялык емес уйымдар мекеме, когамдыкб1рлестй


4.3. Азаматтардыц, кэсшкерлердщ жэнетутынушылардыц кукыктарын коргауАзаматтык, к,ук,ык,тарды цоргауды сот, тврелЫсот немесе аралык, сот атк,арады:кукыктарды мойындату;кукык бузылганга дешнп болган жагдайлардыкалпына келт1ру;кукыкты бузатын немесе оныц бузылу KayniHтугызатын эрекеттерге тыйым салу;залалдарды, теденетш айыпты енд1ртш алу;мэм!лен! жарамсыз деп тану;моральдык зиянныц етемш телету жэне баскаэдктермен жузеге асыру (Азаматтык Кодекстщ 9-бабы).Кэсшкерлердщ кукыктары мына темендеп тэсшдераркылы коргалады.лицензия бершетш кызмет турлерш баска кэсшкерлйскызметт!® KiMHin болса да руксатын алмай-акжузеге асыру мумкшднч аркылы;экономиканыц барлык салаларындагы кэсшкерлштщбарлык TypiH 6ip гана TipKeymi органда таркеудщбарынша карапайым ез бетамен журпзетш тэрт1б!мен;кэсшкерлк кызметке мeмлeкeттiк органдаржурпзетш тексерулерд1 зац кужаттарымен шектеуаркылы;кэсшкерлж кызметп зан кужаттарында кезделгеннепз бойынша шыгарылган сот rueiuiMi бойыншаFaHa epiKci3 токтату аркылы;жеке кэсшкерлж уппн тыйым салынган, экспортнемесеимпорт ушш тыйым салынган немесе шеккойылган жумыс, тауарлардын турлер! мен кызметтазбесш зац кужаттарында белплеу аркылы;мемлекетпк органдарды, лауазымды адамдарды,сондай-ак езге де жактар мен уйымдарды кэсшкерлердщкызметше зацсыз Keflepri жасаганы ушшолардын алдындагы зандарда белгшенген мулшпкЖауапкёрвпшКке тарту аркылы;зацдарда керсетшген езге де амалдар аркылы.67


колданылуы мумкш. Санкциялар деп занда~ бже“ нша r p н я ■ ■ ■т а у у ы ж а т зщ, берудщ Н М шарттарын, каражатШ япапа “ К е“ ‘ С' МДеР Ш буЗуШ Ы Га Н »шараларды аитады. Санкциялар:тараптьщ ез жагынан колданатын (зацменжене шартта алдын ала кезделсе);Улттьщ банк жене екшпй децгейдеп банктер,мемлекегпк стандарт, монополияга карсы комитет т. б.екш етп мемлекет органдары колданатын;соттыц nieniiMiMeH колданылатын санкцияларболып белш едгШаруашылык, ж ургЬуий субъектшщ жауапкершт ш т ц туындау nezhdepi:тарап кукыкка карсы ic-epeKeTi етсе;зиян шегуппнщ шыгыны;осы екеуш щ арасындагы себеп-салдар байланысы;кукык бузуш ы тараптьщ KiHeci болса.Жауапкерпплмс азаматтык зацдар бойынша талап коюж ене сот аркылы icKe асырылады.1. Ш аруаш ы лы к катынастарды тшмд1 реттеугебагы тталган кукы кты к куралдардыц 6ipi - даудысотка дейш реттеу.Бул - кесшорындардыц, уйымдар мен мекемелердшш аруашылык шарттарды орындау барысында жене баскада неп здер бойынша туындаган шаруашылык шартжасасу, оны езгерту мен бузу кезшде туындайтынK enicneyniiniK Tepfli реттеу TepTi6i. Осы реттеу терпбшдуры с уйымдастыру тараптардын бузылган кукыктарынтез арада калпына келйруге, келденец шыгындардыналдын алуга ыкпал етедгМ у л 1КТ1К кукыктары мен зацды мудделерше нуккелгенде кесшорындардыц осы кукыктар мен муддешб у з г а н кэсшорындарра белпленген тертшпен и.р»зы -ЛЫК хат беруге кукыгы бар. Наразылык хат68ур


Казакстан Республикасы Азаматтык кодексшщ 8бабыныц 1-mi белщ н де “Азаматтар мен занды тулгаларездерше бер!лген азаматтык кукыктарды коргау кукыгынез калауынша пайдаланады" - деп керсетшген.Шаруашылык дауларды карау тэларибесщё токталсак,дауды сотка дешн реттеу TapTi6i тараптардын 6ipкатар мшдет1 талаптарды орындаган жагдайда ганасакталады деп eceптeлeдi.Алдымен наразылык хат б!рден талап-арызбен соткаж1бер1лмей, жауапкерге тапсырылады. Тараптар езаракатынастарын epiKTi турде реттеуге шаралар колданганнанкешн гана даулар соттын шешуше 6ep^yi мумкш.Соттын инициативасы немесе прокурордын талабыбойынша icTepfli козгау, тараптардын аталган шаралардыколдануына карамастан жургшледьМэл!мдеупп-жауапкер наразылык хатты канагаттандырудантолык немесе iiuiHapa бас тартканда немесенаразылык хатка уакытында жауап алмаган жагдайдагана талап-арызымен сотка жолдануга кукылы. Егер олталапкер жауапкермен дауды epiKTi реттеуге шараколданганы туралы дэлел келтармесе, онда судьяталап-арыз бен оган таркелген кужаттарды карамай, кейшкайтарады.Наразылык хатта керсетшген талаптарды карап,белБЩёнгён мерз1мде оган жауап кайтару наразылыкхатты алган тулганын мгадетм болып табылады. Егертараптардын кёШёЩшёв, шарттарда баска мерз1мбелпленбесе, наразылык хатка ею апта цшнДё жауапкайтарылуы тшс. Наразылык хат - ресми хат гана емес,белгш мшдета реквизиттердщ жиынтыгынан туратынкужат. Сондыктан наразылык хат жэне оган бершгенжауап белгшенген талаптарга сай болуы кажет.Наразылык; хат жазбаша нысанда 6epinedi, онда:молшдеуштщ талаптары, егер наразылык, ащиалайбагалауга жапатын болса, наразылык,тыц сомасыжане онымен есеп айырысу, таланта негп болганжагдай, баяндалган жагдайларды растайтын долелдержэне muicmi нормативт/к актЫерге сйгтемелер,69


т Т б 1 Т ^ р с 2 ? л Т д К т1РКеЛ!П °ПШргаН к'*3,саттаРьщбасшынынЛпЫК И Й кэс1п°Рныньщ басшысы немесебасшыньщ орынбасары кол кояды. Оган талап непздепрган мэн-жаиларды растайтын кужаттардыц тупнускасы жэне белгшенген тэртшпен куэландырылганкеппрмес! Тфкелу! кажет. Дауды шешуге кужаттьщтжелеи 6ip бел1гшщ рана манызы болса, сол белпшщкуэландырылган узшд1с1 т1ркеледьА л наразыльщ хатты алган кэсшорын койылыпотырган талаптын зандылыгын, непздшгш жэне талапсомасыньщ дурыстыгын жэне т. б. мэн-жайлардыTeKcepyi кажет. К,ажет болган жагдайда есептерд*салыстыру, сараптама журпзуд1 уйымдастырып жэнедаудьщ наразылык тэртйбамен реттеугц камтамасызететш баска да ic-эрекет журпзшуге тшс. Осыньщнег1зшде наразылык алган кэсшорын мэимдеушшщдэлелд1 талабын канагаттандыруга жэне наразыльщтыкараудьщ нэтижеа туралы жазбаша нысанда хабарлаугамшдетп. Бул жауапта: талап толык немесе ймнараканагаттандырылган кезде мойынга алынган сома, осысоманын аударылганы туралы тэлем кагаздын HOMipi,егер ол акшамен багалауга жатпайтын болса, талаптыканагаттандырудьщ теспй мен мерз1м1 керсетшедьНаразыльщ хатты канагаттандырудан толык немесеiuiiH apa бас тарткан кезде - бас тартудьщ себеитершдэлелдейтш THicTi норматива акплер мен кужаттаргасштеме жасайды. Наразыльщ хатка жауап тапсырысхатпен немесе багалы хатпен ж1бершед1, иэ болмасажауапты алган тулганын колы куэландырылган колхаталу аркылы немесе баскадай жолмен тапсырылады (факс,телекс, телетайп т.б.).Жалпы шаруашылык дауды сотка дейш реттеу кезшде70


багыныстылыгына карамастан, мшдегп болып табылады.Бул ережетц куш! мыча наразылыцтардыцнысандарына:жук тасымалдау жэншдеп шартпен байланыскызметш корсету ж енщ деп операциялар бойыншатуындаган келйс жэне байланыс кэсшорындарынанаразылык корсету кезшде;егер колданылып журген зандарда банктер,салык ннспекциялары жэне баскалар yniin дауды соткадешнп реттеудщ баскадай T9pTi6i белпленгенде;мемлекеттщ муктаждары упин ешм жонелтугежасалган мемлекеттхк контракт таласка тускенде;экспорт ymiH тауарларга тапсырыс берупплермен женелтупйлер, тауарлардьщ импортка тапсырысынорындайтын импорттык тауарларга тапсырыс берупплермен жук алушылардын наразылыктарына;шетелге катынайтын тасымалдау жевандеижэне шетелдж сактандыру жэнщДШ катынастардантуындайтын наразылыктарга колданылмайды.Жалпы, шаруашылык дауларды сотка дешйш реттеуинститутыньщ максаты: кэсшорындардын кукыктарынжэне занмен коргалатын мудделерш коргауды камтамасызету, сондай-ак занды катал сактау непзшдешаруашылык шарттарын жасау жэне орындау барысындатуындаган келкпеупнлжтерд! реттеу, кэсшорындардыншаруашылык кызметше нарыктык катынастар меншарттык тэртшта камтамасыз ету.2. Шаруашылык, дауларын сот арк,ылы шешу.Шаруашылык дауларынан туындайтын icrepfli караутэрМбщ Казахстан Республикасынын Азаматтык icжурпзупп Кодекс! жэне т. б. кукыктык-нормативтшакт»лер реттейдг Талап кою багасы арыз бершген кездезанда белпленген 5000 есеппк айлык керсетюштен асканжагдайда, тараптары занды тулгалар, кэсшкерлш кызметт1занды тулга курмай жузеге асыратын азаматтарболып табылатын мулактак дауларды облыстык жэнеоларга тедестарддгён 6ipiHnie сатыдагы соттар, ал калган71


шаруашылык даулары аудандык (калалык) соттардакаралып, шешшед1.Мемлекет кесшкерлж кызметтщ зрю ндтне кешлдшберед1 жэне оны коргау мен колдауды камтамасыз етедьАлайда мемлекеттщ шаруашылык журпзуд! кукыктыктурпеда реттеу1не тура келед1, буган себеп - кэсшкерлермен когамньщ арасында туындайтын кайшылыктар. Осыкайшылыктарды болдырмау ушш, олардьщ арасындатепе-теццш сакталуы керек, ол yuiin мемлекет твменdeziтэплдер мен adicmepdi к;олданады:кесшкерлш кызметке Kipicy барысында (мемлекегпкTipKey, лицензия алу жэне т.б.);шаруашылык журпзуд1 ркелёй icKe асырубарысында (табигатты пайдалану, тазалык сактау,бухгалтерлш есеп нормалары, стандарттау, сертификаттау);каржыны орындау мен белу кезецшде (салыктардытелеу, бухгалтерлш жене статистикалык есепберу);шаруашылык журпз^д! монополияга карсымонополия туралы” зац. Ол^табиги монополия субъектшершщ eMip cypyiHe женеic-ерекетше байланысты кызметтер наркында туындайтынкатынастарды реттейдь Сонымен, табиги монополиядегешм1з: баска бесекелестер1 жок тауарлардыoHflipy; табиги монополия субъектшер! енд^ргентауарлар, тутыну ушш баска тауарлармен ауыстырумумкшдшнщ жоктыгы жене т. б.Казакстан Республикасында табиги монополиялараясына мына ic-ерекеттер жатады;магистралды жэне бвлупп кубырлары аркылыгазды жене газ конденсатын тасымалдау;электр жене жылу куатын беру мен белу;TeMip жол магистралдарын пайдалану;eye навигация, айлактар, еуежайлар корсете-TiH кызмет;72


телекоммуникациялардыц лсер гш к п желшерторабын пайдалана отырып керсететш кызметцсу шаруашылыгы жэне кубырлану жуйелер!керсететш кызмет жэне т. б.“ Табиги монополнялар туралы” зан монополиялыккызметтщ ек! нысанын айкындайды:нарыктагы артыкшылыгын асыра пайдалануын;бэсекелестнч шёктрлетш шаруашылык жур-газупн субъектшерДщ езара Kenicin алган бгрЛескенic-кимылын.Казакстан Республикасынын зандары монополиялыккызметт1 тыюмен катар тутынушыларды Tepic пигылдыбэсекеден коргауды icKe асырады. Бул мэселе КазахстанРеспубликасы “ Tepic пигылды бэсеке туралы” зацыменреттеледь Осы занга сэйкес баска кесшкерлердщ epKiHбэсекеге тусу кукыктарын бузу аркылы шектеуге немесежоюга багытталган, сондай-ак тутынушылардын кукыктарымен занды мудделерш бузатын эрекетке жолбершмейдкМемлекегпк органдарга да Kbi3MeTi ymiH колайлынемесе бесекеш жоюга немесе шектеуге багытталганкукыктык нормативтш актшер кабылдауга занмен тиымсалынады.Tepic пигылды бэсекешц турлерйа) кэсш кёрдщ фирмалык атауын, тауар тацбасын,кызмет керсету белпсш тауар eHflipyoiimH, сатушынынзацсыз пайдалану;б) бэсекелесшщ тауарыныц сырткы безёндер^луш , онын фирмалык атауын жене т. б. тшелей кайтажасау аркылы кеппрщ алу;в) бесекелрспнц тауарлары женш де жалган м ел|1меттер тарату;г) бэсекелеа жок сатушыныц сатып алушыгапайда табу максатында шартка кайшы келетщ косымшасату жагдайларын тану;73


д) баска бесекелестщ тауарларымен эдепке жатпайтынсалыстырмасы бар жарнама немесе акпараттарату;е) тагы баска бэсекеш шектейтш ic-кимылдаржасау болып табылады.К,азак,стан Республикасында тутынушылардыц:тауарлар сатып алуга, жумыс пен кызмегппайдалану ушш epKiH шарт жасауга;тауарлардьщ, жумыстыц жэне кызметтщ тш -сш ш е сапалы ж эне Kayinci3 болуына, олар женш де аныкмэл^мет алуга;тутынушылардыц когамдык уйымдарына 6ipiгугекукыгы б а р ./ ^4.4. А зам атты к кукы к катынастарынынобъект!лер 1МулЫпйк жэне жеке м улт т к емес игШ ктер менк,ук,ык,тар азаматтык, к,ук,ьщ объектшер! бола алады,з(М улЫ т гк игШ кт ер мен к,ук,ык,тарга (мул1кке):заттар, акша, онын Ш Ш Д § шетел валютасы, кундыкагаздар, жумыс, кызмет, шыгармашылык интеллектуалдыккызметтщ объекпге айналган нэтижелер!,фирмалык атаулар, тауарлык белплер жэне баска дамулж жатады. Заттар ез кезегшде жылжымайтын жэнек,озгалатын мушктер болып белшедшf Ж ы лж ы м айты н мулш ке: жер учаскелер!, уйлер,гимараттар, кепжылдык екпелер жэне жермен тыгызбайланысты езге мушк, ягни орнынан олардьщ максатынасай емес шыгынсыз ауыстыру мумкш болмайтынмул1к жатады. Мемлекеттж T ip K eyre жататын эуе жэнетещз кемелер1, iniKi сауда жузу кемеа, гарыштыкобъекплер козгалмайтын заттарга тецест1ршедк Зацкужаттары бойынша козгалмайтын заттарга езге демулцстер де жаткызылуы мумкш.'Жьшжымайтын заттарга жатпайтын мулщ, оныцщйнде акша мен багалы кагаздар, к,озгалатып мул!к деп74


танылады. Зан кужаттарында керсетшгеннен баскареттерде козгалатын мушкке кукыктарды таркеу талапеплмейд1, ал козгалмайтын заттарга менпик кукыгы менбаска кукыктар, бул кукыктарга шек кою, олардын пайдаболуы, ауысуы жэне токтатылуы мемлекетпк пркелугеTHic.уКеке му л i к in i к емес игШктер мен к;ук;ык;таргамыналар: жеке адамнын eMipi, денсаулыгы, кад1ркасиепмбы рой, и п атак, ккерлш , бедел, жеке OMipre колсукпаушылык, жеке купил мен отбасынын купиясы, eciMалу кукыгы, автор б о лу кукыгы, шыгармага колсукпаушылык кукьны, баска да мул1кт!к емес йгшгсгермен кукыктар жатады.Азаматтык кукык катынастарынын мазмуны, бул -бхршМден,' осы кукык катынастары субъекпсшщсубъективтж кукыгы мен мшдеттер1 жэне екшппден,Субъектшщ ез субъективен кукыгы мен мшдеттерш icKeасырудагы ic-кимылы. Мысалы, жасалган шарттыцнедзшде сатушы сатып-алушыга мул!кп беред1, алсатып-алушы кел!С1М бойынша акысын телейдг4. 5. Азаматтык-кукыктын мэмыелер1(Азаматтар мен занды тулгалардын азаматтык кукыктарымен мшдеттерш белплеуге, езгертуге немесетоктатуга багытталган эрекеттер! мэм'телер дептанылады JЖоспарлы экономика кезшде барлык шаруашылыкжурпзу орталыктандырылып аткарылган, жоспарланып,экшшшйк эдГспен журпзшген. Сондыктан мэщленда асакажеЗйайЩ жэне мацызы болмаган. А л нарык жагдайындамэмшелер ёубъекКя%дай арасындагы карымкатынастынHeri3i болып отыр.Мэм1лелер б1ржакты жэне ек! немесе кепжакты(шарттар) болуы мумк1ш\3андарга немесе тараптардынкелгсшше сэйкес жасалуы ymiH 6ip тараптын epiK75


6iflflipyi кажет жэне жеткшюп болатын мэмше б1ржакгыдеп есептелшедь Ш арт жасасу ушш ек* тараптьщ(еюжакты мэмше) не уш немесе одан да кеп тараптын(кепжакты мэмше) келшшген epiK 6iflflipyi кажет^Г^Азаматтьщ кукыктык мэмшелер ауызша, жазбашанысанда жасалады. ^Касалган кезде аткарылатын (егертараптар жазбаша жасаймыз деп эзара кел1спесе), жетон,билет немесе эдеттегщей кабылданган езге де растайтынбелп аркылы жасайтын мэмшелер ауызша жасалынады.Мундай мэмшелер адамнын мшез-кулкынан, онынмэмше жасау ерю айкын KepiHin турган ретте де жасалгандеп саналады. Ундемей калу зандарда немесе тараптардыцкел1Ымшде кезделген реттерде мэмше жасаугаepiK б1лд1ру деп танылады.[Жазбаша нысан жай ж ене нотариалдык, болыпекйе бвлш едтМынадай мэмшелер:кэсш керлш урдгсшде жузеге асырылатын;мэмшелерд1 жасау Ke3iHiH езшде орындалатындарынанбаска, жуз еселеген ecenTiK керсетюштенжогары сомага;зандарда немесе тараптардьщ кел^м ш де кезделгенезге де реттерде жазбаша жасауы THic.Мэмшенщ жай жазбаша TypiH сактамау, онынжарамсыз болып калуына соктырмайды, 6ipaK дау туганжагдайда тараптарды мэмшенщ жасалганын, мазмуныннемесе орындалуын куэгерлж айгактармен растаукукыгынан айырады. Алайда тараптар мэмшенщжасалганын, мазмунын немесе орындалганын жазбашанемесе езге, куэгерлш айгактардан баска дэлелдерменрастауга кукылы.Зан кужаттарында немесе тараптардьщ кел!с1мшдеикелей керсетшген реттерде мeмiлeнiн жай жазбашаTypiH сактамау, онын жарамсыз болып калуына екелшсоктырады. Сонымен катар, нотариалдык куеландыруынталап ететш мемшелер болуы мумюн, булар нотариалдыккуэландырганнан кешн гана жасалады деп саналады.76


М эмш е жарамсыз деп тапылтап жагдайда тараптардынэркайсысы екщйй тарапка мэмше бойыншаалынганньщ бэрш кайтарып беруге, ал заттай кайтарыпберу мумкш болмаса, кунын акшалай етеуге мшдегп.МямЫепердщ ысарамсыздыгыныц неггздерг:1. Кажетп лицензия (руксат) алмай жасалганмэмше. Руксат б е л гш 6ip мерз1мге бёрогёда.2. Tepic пигылды бэсеке максатын Кездёитшнемесе 1скерл1к эдеп талаптарын бузатын мэШле.3. Он терт жаска толмаган адам жасаган мэмше.4. Он терт жаска толган (18-ге дейш) баланыцата-анасыныц (камкоршыларыныц) келшмш шз жасаганмэмшесш ата-анасынын талабы бойынша сот жарамсыздеп тануы мумкш.5. Есуастык, акыл-eci кем болуы салдырынанэрекет кабш еттш п жок деп танылган адам жасасканмэмше жарамсыз болады.6. Сот эрекет кабш еттш гш шектеген адам жасасканмемшеш сот оныц камкоршысыныц талап eTyiбойынша жарамсыз деп тануы мумкш.7. Алдау, зорлык, коркыту ыкпалымен жасалганмемшелер.8. Елеул! мэш бар жацылысу салдарынан жасалганмемшеш сот жацылысу есердоен ерекет еткентараптьщ талабы бойынша жарамсыз деп тануы мумкш.9. Eip тарап екш нщ екшнп тараппен зулымдыкниетте кЬшсуд нэтижесшде жасалган й эМ лен ! де сотжэб^рленупп тараптьщ талабы бойынша жарамсыз дептануы мумк1н.10. Занды тулганыц зацда немесе курылтай кужаттарынданакты шектелген кызмет максатарына кайшыкелепн eTin жасаган, не онын органыныц жаргылыккузыретш буза отырып жасаган мэмшеЫ, егер йемш едёйбаска тараптьщ мундай жолсыздыктар туралы бшгешнемесе кун inrepi бшуге тшс болганы делелденсе, зацдытулганьщ мул№ йемщц куынымы бойынша жарамсыз дептанылуы мумкш.77


11. Эрекет к а б ш еттш п болганы мен, мэмш е жаса-скан кезде ез эрекеттерш щ менш тусш е алмайтын немесеезш щ не гстегенш бшмейтан жагдайда болган азаматжасаскан м ем ш еш сот сол азматтын талабы бойынша, алегер T ip iкезш де талап етуге азаматтын м ум ю щ ипболмаса, азамат кайтыс болганнан кешн баска муддел1адамдардын талабы бойынша жарамсыз деп тануымумкш.12. Зандык залдар салдар тугы зу ниетш кездемей,тек кез алдау уш1н гана жасалган мэмше жарамсызболады . Егер м эм ш е 1к1Щш 6ip мэмш еш буркем елеумаксатымен жасалса, тараптар шын мэнш де ойлаганм эм ш еге катысты ережелер колданылады.4.6. в к ш д ш жэне сешмхатI Баска адамнын (екшд1к беруш ш щ ) атынан 6 ipадамнын (ек ш д щ ) сешмхатка, зандарга, сот шенпмше, неэю миш йк кужатка неп зд елген е к ш е т т ш п купименжасалган м эм ш еа еКшд1к беруш ш щ азаматтык кукьщтарымен мш деттерш тш елей тугызады, езгертед1 жэнеTOKTaTaflbi.J© к ш егп к екш дщ (белш ек сауда ж уйесш деп сатушы,кассир жэне т. б .) эрекет жагдайынан да K ep iH y i мумкш.Экш дш тщ тур лер г эрекет к а б ш е т а ш т жок адамдаруш1н екш дш ; е к ш е т т ш п жок екшдш; коммерциялыкекшдщ./Сешмхат - 6 ip адамнын (ceH iM беруш ш щ ) ез атынанекшд1к жасау уш ш баска адамга (сеш м алуш ы га) беретшжазбаша екш д1г 1.Сеш мхат сеш м алуш ыньщ ек ш еттш гш щ мелш ершаныктайтын 6ip жакты к е л ю м , ол тж елей сол сешмхаттыберуге б елп лен ген кукыктар мен мгадеттерд1 тудырады.Бершетш ек ш еттш гш е карай сешмхат: 6 ip сэттш жнемесе 6 ip гана эрекет жасауга (мысалы, жалакы алуга);арнаулы немесе 6 ip тектес кептеген врекеттерда жасауга(мысалы , уйым 3aH repi сотта каралатын ic T e p re катысып78


отыруга); жалпы немесе сенуппшн мулкш турактыпайдаланып отыру ушш бёршедо/6ён1мхат уш жылдан аспайтын мерз1мге бершедьЕгер сешмхатта одан узак мерзш керсетшсе, ол уш жылгадётй- ал егер купннде болатын Mep3iMi керсёйлмесе,берген куннен бастап 6ip жылга ДёйШ занды болыптабылады.4.7. Талапты н ecKipyiТалаптыц ecnipyi - бузылган кукыкты коргаумаксатында зан коргау органдары ушш (соттар) занменбелгшенген мерз1мдер. Талаптын ecKipy Mep3iMi уш жыл.Занда жалпы мерзхмнщ кыскартылган немесе узакарнаулы мерз1мдер белплену! мумкш. Талап Mep3iMiетсе, сот аркылы ic женшдеп йДещ; арызды карамайтастай алады.Егер талап мерзш1 дэлелд1 себептерге байланыстыетсе, сот мерз|мдо етпед1 деп тауып, i d i карай бередгЕгер борышкор талап мерз1мш етш кеткенш бшмей,алган карызын екшпи жакка кайгарып койса, кейщ олмуны б1лмей калыппын деп оны карсы жактан Kepi алаалмайды. Талап мерзщщ жэне оны есептеу тэрвбш ек!жак езара Keflicin калай болса солай езгерте алмайды.Талап цою:материалдык емес игшктерге жене мулжтшемес езщ а® кукыктарды коргау туралы талаптарга;банкке салган салымдарга;азаматтын eMipiHe немесе денсаулыгына кел-Т1р1лген зияннын орнын толтыру туралы талаптарга.Алайда, талап кою Mep3iMi етш кеткеннен кейгн койылганталаптар талап койыла бастаган сон уш жылдан асырмайканагаттандырылады;егер менппк иесшщ немесе езге зан иеленушшшез кукыгынын бузылуы иелжтен айыругабайланысты болмаса (Азаматгык Кодекстш 264,79


265-баптары), онда олардыц осы кукык бузушылыктыжою талабына;зац кужаттарында белпленген реттерде баскаталаптарга да колданылмайды.4. 8. М енплк кукыгы жэне езге де заттыккукыкта рМениик к,ук^ыгы дегеш1шз субъектшщ зац кужаттарыаркылы танылатын жене коргалатын езше тиесш MyniKTiез калауынша иелену, пайдалану жене оган билнс етукукыгы. Менппк кукыгы мемше жасалган кезде болтанбарлык ЖYKтeмeлepiмeн баска адамга бершетш атайкеткеш жен болар efli.Менппк иесшщ ез мулкш иелену, пайдалану женеоган билпс ету кукыгы болады. Иелену кукыгы дегешм1змул1кт1 ic жузшде иеленуд1 жузеге асыруды зац жузшдекамтамасыз ету. Пайдалану кукыгы мушктен оныпайдалы табиги касиеттерш алудыц, сондай-ак оданпайда табудыц зац жузшде камтамасыз еплуь ПайдаKipic, eciM, жем1с, тел алу жене езге нысандарында болуымумкш. Б ил1к ету кукыгы дегешм!з мушктщ зацжузшдеп тагдырын бeлгiлeyдiц зацмен камтамасызетшугОсылардыц 6epi азаматтык кукык институты - менппккукыгын курайды.Казакстан Республикасыныц Конституциясы (6-бап)мемлекеттж меннйк пен жеке менппкп таниды женеб1рдей коргайды.Жеке мениик - азаматтардыц жене мемлекегпк емесзацды тулгалар мен олардыц б1рлеспктершщ менппиретшде кершедь Зац кужаттарына сейкес азаматтарганемесе занды тулгаларга ти ееМ бола алмайтынжекелеген мулш турлершен баска кез келген мулш жекеMeHuiiK болуы мумкш. Жеке меншгкте болатын мулпсицсаны мен куны шектелмейдь80


М емлекетпк менипк республикалык жэне коммуналдыкменпик болып бещнеда. Жер, онын койнауы,су, 0с1мд1ктер мен жануарлар дуниеЫ, баска да табигиресурстар тек кана мемлекетпк республикалык менипктеболады.М енийк ueci болып табылмайтын адамдардыцзаттык, к,ук,ык,тарына:жедрщ пайдалану кукыгы;шаруашылык журпзу кукыгы;оралымды баскару кукыгы;зандарда кезделген баска да заттык кукыктаржатады.Жердй пайдалану кукыгы арнайы жер туралызацнамалык кеЫмдермен реттелед!.Ш аруашылык журпзу кукыгы мулйюп мемлекеттенменипк u eci ретшде алган жэне бул M yniKTi иелену,пайдалану жене оган билхк ету кукыктарын занменбелпленген текте жузеге асыратын мемлекетпк K ecin o-рыннын заттык кукыктары болып табылады.Оралымды баскару кукыгы менипк neciHinкаражаты есебшйа каржыландыратын мемлекетпк мекеменщ,менипк иесшен мулщ алган жене ез кызменнщмаксатына, менипк иесшщ тапсырмаларына жене оганбйлщ ету кукыгын жузеге асыратын казыналык K eciпорыннынзаттык кукыгы болып табылады.Ек1 немесе б1рнеше адамнын менпппндеп мул1коларга ортак менипк кукыгымен тиесш болады. Ортакменпик ею немесе 6ipHeme адамдардын менпппне мугнктускенде пайда болады.Ортак й рлескён менпик: ерл!-зайыптылардынортак MeHmiri; шаруа кожалыгынын ортак MeHiuiri;жекешеленд1ршген тургын уйге ортак менпик туршдеболады.Менпик кукыгына ие болу непздер1 мыналар: егершартта немесе зандарда езгеше кезделмесе жана заттынменипк кукыгына оны дайындаган немесе жасаган тулгаие болады; мулхктердд пайдалану нэтижесшде алынганTyciM (жем!стер, ешмдер, табыстар), егер зандарда6-1908 81


немесе бул м улж п пайдалану туралы шартта езгешекезделмесе, онда менппк кукыгы мулштщ занды непздепайдаланушы адамга тиесш болады; меншш Heci бармулшке менппк кукыгына баска одан сатып алу-сату,айырбастау, сыйга тарту немесе осы м улж п иелжтенайыру туралы езге мэмшенщ непзшде не болуы мумкш;азамат кайтыс болганда оган тиесип мулжке менппккукыгы есиетке немесе занга сейкес мурагерлж бойыншабаска адамдарга кешед1; занды тулга кайта уйымдастырылганретте оган THecmi мулжке менппк кукыгыкайта курылган занды кукыгы мираскорларына - зандытулгаларга кешед1 жене т. с. с.MeHUtiK цуцыгы мен езге де заттык, к,ук,ык,тардыкоргау томендег1 тэстдермен жузеге асырылады:Менппк Heci менпйк кукыгын тануды женеезгенщ зансыз неленген ез мулкш талап ете алады;адал алушыдан м улж п талап eTin алдыраалады (урланган мулш п сатып алушыдан т. б.);Казакстан Республикасы менппк кукыгын токтататынзан кужаттарын кабылдаган жагдайда, осыкужаттарды кабылдау нэтижесшде мениик иесшекeлтipiлгeн залалдарды етеу аркылы;менпйк HeciHiH кукыктарын жене баска заттыккукыктарды бузатын еюмет, баскару органдары менлауазымды кужаттарыньщ жарамсыздыгын тану аркылыжэне т. б.Менппк кукыгынын токтатылу непздерше келеек,онда менппк Heci ез мулкш ез ерюмен баскага берсе, оданбас тартса, мулю кираса немесе жойылса, сол сияктызанда керсеплген жагдайлардагыдай мулжке менппккукыгынан айырылса, онда онын менппк кукыгытоктатылады.MYлiктi менппк иесшен ыктиярсыз алып коюга жолбершмейдь EipaK мына жагдайларда мулж менппкиес1нен алынуы MyMKiH: менпйк иесшщ мшдеттемелер1бойынша, MYлiккe ещйршш алган акы айналымга туссе;реквизицияланса, тэркгпенсе; жер учаскесш алып коюга82


байланысты жансыз мульки иелштен айырса; к уп м азустаган мэдени немесе тарихи казыналар сатып алынсажэне т. б. занда кезделген реттерге байланысты.4. 9. Мшдеттемелш кукыкМшдеттемеге сэйкес 6ip адам (борышкер) баскаадамнын (несие берушшш) пайдасына белгйн Gipэрекет жасауга, атап айтканда: мул in беруге, жумысорындауга, акша твлеуге жэне тагы осылар сннктыэрекеттер жасауга, не болмаса белп л! 6ip эрекеттержасауга тартынуга мшдеттенедК ал несие берунншцборышкордан вз мшдеттерш орындауын талап етугехакысы бар. Тараптар (борышкер мен несие 6epynii)жэне ушшпи жак мшдеттемеге катысушылар болыптабылады. Мшдеттемеде онын эр тарабы - несие 6epymiнемесе борышкор ретшде 6ip мезплде бхрнёпге адамкатыса алады, ягни ynecri, ынтымакты немесе жэрдемберуш ш к мшдеттеме пайда болады.Мшдеттеме кабылдаудын максаты ! борышкерд1 езмiндeтiн уактылы жене сапалы орындауга тарту.М1ндеттеме кебшесе онын орындалуымен аякталады, алорындалмаган жагдайда карызды карызбен жабады, eKiжак Kenicefli, занды тулгаларды жояды.М1ндеттемелерд1н пайда болу непздерь М1ндеттемелерэртурл1 йепзде туындайды. Бул непздер зандакерсет1лген, сондай-ак занда керсетшмесе де, азаматтыкзацдардын жалпы непздер! мен мэшсшё байланыстыазаматтар мен уйымдардын кукыктарды жэне мшдеттердатудыратын эрекеттер1нен пайда болады.Пайда болу непздерн занда керсетшген непздер;занда керсетшмесе де, 6ipaK оган кайшы келмейт1нкел1Ымдер; эшмшхлш актщер; жаналыктар ашу, енертабыстар, утымды усыныстар жасау, гылым, эдебиетжэне енер шыгармаларын жасау нэтижесшде; баскаадамга зиян келт1ру салдары, сондай-ак жетюлши83


непздер болмаса да, адамнын каржысы есебшен мулшнелену немесе жннау салдары; зандар азаматтыккукыктыкжагдайлар басталуын байланыстыратынокигалар салдарынан пайда болады.Мшдеттемеш орындамау не THicTi дэрежеде орындамау(мезгшнде орындамау, тауарлар мен жумыстардытолык орындамау, мшдеттеме мазмунында белпленгенбаска жагдайларды бузып орындау оныц бузылуы депесептелшед1. Орындау мумкш болмаган жагдайда тараптар6ip-6ipiHe шугыл хабарлауга мшдегп. Мшдеттемешорындамаганы yniiH жауапка тарту несие берушшщ талапeTyi бойынша журпзшедьМшдеттемеш бузган борышкер несие беруниге оныцбузылуынан туындаган залалдыц орнын толтырып беругемшдегп. Кукыгы бузылган адам жасаган немесе жасаугаTHicTi шыгыстар, оныц мулкшщ жогалуы немесезакымдануы (накты нуксан), сондай-ак сол адамныцкукыгы бузылмаган болса, дагдылы айналым жагдайындаоныц алуына болатын, 6ipaK алынбай калгантабыстары (айрылып калган пайда) залалдар дептусшшедь Мунымен коса, мшдеттеменщ бузылуынанкелершген моральдык нуксан да етелу1 мумкш.Мэмшенщтарабы акша мшдеттемесш орындамаудыцсалдарынан, б1реудщ акша каражатын зацсыз пайдаланганынемесе оларды толеу мерз1мш oTKi3in ж1бфгеш,не оларды Heri3ci3 алганы немесе баска адамныц есебшдесактаганы ушш осы кужаттардыц сомасында пайыздартеленуге THic.4.10. Шарттар туралы жалпы ережелерТэлйрибе керсеткендей, отандык кэсшкерлер езарамшдеттемелерд1 реттеуде кебше-кен Казакстанда ал]жаксы epic ала коймаган нарык механизмше, сондай-аквербалды (ауызша) кел!с1мдерге еуйенедй Ал, Kecinкерлжтешарттык кукыкты бшмеу - пайданы, серйстестерд!*абырой-атакты жогалтуга экеяш согады. Ал84


бизнестщ шетелдш катысушылары кэсшкерлжте нактылыэрштест^к карым-катынаста барлык шарттардыегжей-тегжейл1 реттеуге дагдыланган.Шарттын кукыктык институт ретшде калыптасуыжэне шарттык кукык нормаларыныц дамуы саудаайналымынын дамуымен етене банланысып жатыр. Шартзат алмасудын Heri3ri кукыктык нысаны болыптабылады, ягни тауар 6ip менипк иесшен eKiHniiciHeауысып отырады.Колтанбалар мен мэрлер1 бар кагазды шарт деп Tyciну,ангалдык болар efli. Ол дурыс емес.Шарт де.гетмп тараптардьщ арасында туындайтынезара шнлеттемелер ж уйеи 1 екенш тусшбеушшккепшшкп тыгырыкка Tipen жур. Шарт талаптары тенкарастырылмаган кандай шаралар колданса да киындыктуып, орындалмаган куйде калуы мумкш. Ойластырылмаган,peTci3 мшдеттемелер жиынтыгы пайдалыктерден ropi кеп киындыктарга душар етед1 api эр тарапезщ кысым керуоп ретшде кабылдап, екшпи тарапайыпты деп санайтын дау-шарлардьщ кез! болады. А л булжагдай шынтуайтына келгенде, шарт жасау кезшде онынталаптарын дайындауга шала-шарпы, уст^рт карагандыктанболган нэтиже деп карау керек.Сонымен, шарт дегешм1з не? Алдымен угымнын 03iHкарастырайык.Барлык дамыган елдерде шарт мшдеттемелккукыктын непзгч институты болып табылады. Еуропаелдершде - катысушылармен белгш кукыктар менмшдеттер белпленетш кел(с1м, агылшын-американ зацыбойынша 6ip тарап баска тулгага катысты кабылдайтынуэде немесе кетлдж ретшде карастырылады. Мундайуэдеден кукыктык салдар тугызу ушш оны баска тарапкабылдайтын болуы тшс.Сонымен катар Казакстан Республикасынын Азаматтыккодексшщ (жалпы 6oniMi) 378 - бабында “ ею немесе6ipHenie тулгалардын азаматтык кукыктар мен мшдеттерд1орнату, езгерту жэне токтату туралы KefliciMi шартболып танылады” деп айтылган.85


Сонымен, шарт - оныц тараптарыныц арасындагыдербес epKiHin aKTici, б1рнеше кужатпен бекггшген болсада, езара кел1


сатып алу-сату шарты) эр тараптан 6ipHeiue тулгакатысатын ею жакты мэмшеден айыра б1лу кажет.Шарт салдарынан пайда болган мшдеттемелергемшдеттемелер туралы жалпы ережелер колданылады (АК268 -377 6.).Шарттардыц турлерL Шарттар акысыз жэнеакылы шарттарга белшгеннен баска (мысалы, акысызшартка сыйлау, акылы шартка турмыстык мерднерлж)КР Азаматтык кодекс! жария шарт угымын енпздг АК387 - бабына сай жария шарт деп коммерциялык уйымменжасалган жэне осындай уйым ез кызметшщ турше сайоган едщ щ жасаган кез келген адамга жумыс орындаунемесе кызмет керсету, тауарларды сату >кеыивдёимшдеттемелерд! беютетш шартты атайды. Мысалы:белшек сауда, жалпы колданыстагы кейкИёН жуктасымалдау, байланыс кызмеп, энергиямен камтамасызету, медициналык, конакжай, банкпк кызмет керсетужэне тагы баскалар.Алдын ала жасалатын шарт. Бул шарт бойыншатараптар алгашкы айтылган талаптарга сэйкес оныболашакта жасауга мшдеттенед1 (м ул1кт1 аудару, кызметкерсету немесе жумыс орындау туралы). Ниет хаттамасы,егер онда алгашкы шарт купп бершгеш туралыайтылмаса, ол алгашкы шарт болып саналмайтынынескеру кажет. Шартты алдын ала жасалган шарт депмойындау ушш ол Казакстан Республикасынын Азаматтыккодексшщ 390 - бабыныц 2-4 тармактарындагыталаптарга сэйкес болуы тшс. Атап айтканда, алдын алажасалатын шарт непзп шарт ymiH зацдарда белгшенгеннысанда, ал егер непзп шарт нысаны белпленбесе,жазбаша турде жасалады жэне тараптар Heri3ri шарттыжасасуга м!ндеттенет1н мерз1м керсет1лед1.Сондай-ак, цосылу шарты да, шарттын манызды Typiболып табылады. Ережелер1н тараптардын 6ipeyiформулярында немесе езге стандартты нысандардабелг!леген жэне баска тарап оны усынган шарткатутастай косылу жолы деп кабылдай алатын шарт косылу87


шарты деп танылады (мысалы, энергетика жылу куатыкездер1мен камтамасыз ету шарты).Эр турл1 шарттардын элементтер1 бар шарт араласшарт болып табылады. Тараптардьщ аралас шартжешндеп карым-катынастарына тараптардьщ келюьм1мен немесе аралас шарттыц iuiKi мэишен езгеше угымтуындамаса, элементтер1 аралас шартта ушырасыпкалатын шарттар туралы зандардыц THicTi бел1мдер1колданылады (А К 381 - бабы).YuiiHiui тулганы ц пайдасына жасалатын шарт.Казакстан Республикасы Азаматтык кодексшщ 391 -бабына сэйкес, тараптар несие 6epyinire емес, шарттакерсетшген немесе керсетшмеген жене борышкорданмшдеттемеш езшщ пайдасына орындауды талап етугекукыгы бар ушшпп жакка борышкор орындап беругемшдета деп керсеткен шарт удлини жактьщ пайдасынажасалган шарт болып табылды.Вид! Азаматтык кодекстщ 393-бабымен реттелетшшарт жасау TepTi6iH, талаптарын жене кезецдершкыскаша карастырайык. Казакстан Республикасы Азаматтыккодексшщ 393-бабына сай тараптар арасындашарттын барлык елеул! ережелер1 бойынша raicTiжагдайларда талап етшетш нысанда кел^м ге кол жеткеншарт жасалды деп есептелшед1. Мыча талаптаршарттыц мацызды м эт болып табылады:шарттын MeHici туралы талап;колданылып журген зандармен танылган талаптар;шарттын осы турлерше кажета талаптар;тараптардьщ 6ipiHiH §таишй бойынша кел*-ciMre жетуге кажета талаптар.Эдетте, шарт жасасу мэнд! шарттарды мазмундайтынусыныстан басталады. Азаматтык кодекстщ 395-бабынасейкес 6ip немесе бхрнеше нактылы тулгаларга жасалганшарт жасасу туралы усыныс, егер ол мумкшдшншеайкын болса жэне усыныс жасаган тулганьщ олкабылдашан жагдайда (акцепт) езш тэуеядамш депесептейтш ниетш 6inflipce, оферта деп танылады. Егер


усыныста шарттын eлeyлi талаптары немесе олардыайкындау таррШ керсетшген болса, ол ж еткш кп турдеайкындалган усыныс болып табылады.Шарттын курылымы эр турл1 болуы мумкш, булжагдайда нысанына байланысты шарттарда эр турл1талаптар болуы мумкш. BipaK, “ Kipicne” жэне“ Корытынды бел1м” сек1лд1 кей баптары кез келгеншартга мш дегп турде болуы кажет.Ш арттыц Kipicneci мынадай Mtndemmi баптардыцамтиды:шарттын HeMipi мен атауы;жасалган орны мен куш;тараптардыц айкындамасы.Шарт жасау сэтш дэл аныктаудын тэж!рибел1к мэшбар. К азФ г> тэж1рибеде шарт еата оферта ж1бергентулгамен акцепт алу сэтше сэйкес болады. Зацда eKiерекшел/к квзделген:1) егер зац актшерше сэйкес шарт жасау упинм ул1КТ1 аудару кажет болса, шарт TnicTi мулш бершгенсэттен бастап жасалган деп саналады (А К 393-бабынын2-тармагы);2) мемлекегпк пркеуге жататын мэмшелер, сонын1шшде шарттар да таркелиеннен к-ешн жасалган депаталады (А К 155 бабынын 1-тармагы). Атап айтканда,жылжымайтын муЛшп иелжтен шыгару жейхндеимэмшелер осылай пркелу1 тшс.Шарт жасау орны тараптардыц келюу!мен аныкталады.Егер шартта оны жасау орны керсетшмесе, шартазаматтыц туратын жершде немесе оферта ж1бергензацды тулганыц мекен-жайында жасалган деп танылады(А К 398-6.). Сырткы экономикалык мэмшелерде шартжасау орнын дурыс айкындаудыц манызы зор.Шартты карастыруга щрхокецде оныц кукыктыксипатын барынша дел аныктау кажет. “ Шарт” дегенсезбен шектелш шарттын немщш гана керсету -жетк1Л1КС13, оган накты атау беру кажет. Шартка кол коюорны мен куш де мацызды рель аткарады. Шартка колКойылЕан кун онын куппне енетш мерз1мш аныктайды, ал89


кол кою орны туындап калатын дауларды шешудетараптар кай елдщ занын басшылыкка алатынынбмшредк Тараптардьщ атаулары толык турде бершедг.Шартты атаулар ретшде терминдер колданылып жургенатауларга сэйкес колданылады. Кэсшкерлер келксездержурпзгенде кебшесе екшдщ кукыктык дережеа менекшетппн тексере бермейдьKipicneden кеШн мынандай баптар жазылады:шарттьщ такырыбы;шарттьщ (немесе сауда-саттыкта KeniciM шарттын)багасы мен жалпы сомасы;жеткерш беру жэне тэлем телеу (немесе жумысорындау жэне телем телеу) шарттары;кепшдштер мен арыз-шагымдар;тасымалдау TepTi6i мен жолы;сактандыру жэне баскалары.Эрине, бул шартка енпзшетш баптардьщ толыкTi36eci емес.Шарттьщ Heri3ri бел1м1 алдын ала дайындалатындыктан,бул - келксездер устшде умыт калуымумк1н болатын белгш 6ip жайларды алдын алакарастыруга мумкшдш бередь Шартта тараптардынфорс-мажордыц болуы салдарынан мшдеттемелерденбосатылу жайы алдын ала карастырылуы кажет. Мундайжагдайларга эдетте: ерт, су таскыны, жер cinKiHicTepi,шдет, эскери кимылдар, блокадалар, кетершстер, уйметшаралары жэне т. б. жатады. BipaK, бул орайда болатыныалдын ала бшуге болатын немесе белгш тетеншежагдайларды форс-мажорга жаткызуга болмайтынынескеру керек. Форс-мажорлык, м'шдеттемелерд'тмынадай салдары болуы мумкш:шарттьщ орындалуы белгш 6ip мерзгмге кешншегершед1;шарттын орындалуы THiMci3 болады жэне эртарап оны толык немесе im-mapa орындаудан бастартуына болады.Азаматтык-кукыктык шарт Ke6iHe кеп жасалатындыктанонын багасы шарттын манызды талабы болып90


табылады. А К 385-бабына сэйкес бага тараптардьщKemcisd бойынша бёТктлёда жэне тек зан актшер1ндекерсетшген жагдайларда гана екшетта меМлекёттйсоргандар бекггетш немесе реттеп отыратын багалар(тарнфтер, нарыктар, ставкалар, акылар жэне баскалары)колданылады. Тараптардьщ кел!су1мен накты багабелгшену! мумкш, не болмаса шартта кунды аныктаугамумкшдпс 6epeTiH талап болуы мумкш. А л оган екшетт!мемлекетпк органдар белгшейтш немесе реттепотыратын багаларга келеек, олар тек зан актшершдекарастырылган жагдайларда гана колданылады.Кедендж баж, лицензия алу, экспорт пен импорткасалык телеу, жукт! жётюзу жэне сактандыру тауарбагасына айтарлыктай эсер ететш болгандыктан тауарбагасы шарттын аса манызды талабы болып табылады,ейткеш мэмшенщ тшмд1 немесе тшадшз болатыныосыган Т1келей байланысты. Егер болатын шыгындардыKiM кетерет1н1 шартта керсетшмесе, онда мундаймемшеш орындауда даулар болмай коймайды.Сондай-ак, шарттын колданылу аясы мен мерзкимэселбсЩщ де ерекше мевд бар. Азаматтык кодекске(386-бап) сэйкес шарт жасалган сэттен бастап купинеенед1 жэне тараптар улцн MiHflerri болады. Тараптаржасаган шарттын талаптары олардын шартты жасаугадейш пайда болган езара карым-катынасына колданылатынынбелг1леуге кукыкты. Егер зандарда немесешартта шарттын колданылу Mep3iMi белгшенген болса,бул мерз!мн1н аякталуы тараптардьщ мшдеттемелершщаякталуына экелед1. Колданылу Mep3iMi корсет1лмегеншарттар тараптардьщ м!ндеттемелерд1 орындалуыньщонда айкындалган аякталу мерзщ ш е деш н купйндеболады деп танылады. Шарттын купйнде болу мёрзгМнЩ1 аякталуы тараптарды осы MepsiMHiH 6iTyiHe дешнжасаган шартты бузушылык жayaпкepшiлiгiнeн босатпайды.Мемлекетт1н зандарында белгшенген баска жагдайларболмаса, шартка озгертулер енпзу мен шартты бузутараптардьщ езара кёшс1мшей жасалады. Шартта, атап91


айтканда, накты 6ip себеп болган жагдайда тараптардыцнемесе оныц 6ipeyimH, екшпй тарап болмаса да, 6ipжакты турде шартты бузуга кукыкты болу мумкшдшкарастырылуы мумкш.Тараптардыц 6ipimH талабы бойынша сот ineiniMiMeHшартты езгерту немесе бузу тек мына жагдайларда ганажасалады:1) тарап шарттыц талаптарын eflayip бузганда;2) Азаматтык кодексте, баска да зац актшершденемесе шартта кезделген баска да жагдайларда.Тараптардыц 6ipimH шартты бузып, екшпи тараптызалалга ушыратуы, соныц салдарынан оныц шартжасаскан кезде есеп жасаган улесшен айтарлыктайдэрежеде айырылып калуы шартты efleyip бузгандык дептанылады. Тарап шартты езгерту немесе бузу туралыталапты шарттыц екшпп жагы езгерту немесе бузутуралы усыныстан бас тартканнан кешн гана, не болмасаусыныстан керсетшген немесе зацдарда яки шарттабелпленген мерз1мде жауап ала алмаганда гана, ал оларболмаган жагдайда - отыз кун шшде сотка мел1мдейалады.Ш арттыц к,орытынды бвл'шшде мыналар лсазылады:шарттыц даналарыныц саны;кужат жасалган тш;тараптардыц занды мекен жайы;банктег1 деректерьОдан кешн екшетп тулгалардыц колдары койылып,шарт зацды тулгалардыц мерлер1мен, жеке тулгалардыцколтацбалары кажет болган жагдайларда нотариалдытурде бектледьАзаматтык, шарттардыц негюй турлерi:1. MyniKTi менппкке берудеп мщдеттемелер:сатып алу-сату шарты (белшектеп сатып алусату,тауар жетюзшмй, келгам-шарт жасау, энергияменжабдьщтау, кэсшорынды сату);айырбас шарты.92


2. MiyjiiKTi уакытша пайдалануга берудеп мшдеттемелер:мушкт! жалдау /аренда/;лизинг;кэсшорынды жалдау;уйлер мен гимараттарды жалдау;кел»к жалдау;прокат;тургын уйд1 жалдау шарты;музпкп TeriH пайдалану шарты.3. Жумыстар аткарудагы мшдеттемелер:курылыс мердйерлт шарты;жобалау жэне i3flecTipy жумыстарына мердьгерлж шарты;гылыми зертгеу, тэжрибе конструкторлык жэнетехнологиялык жумыстарга мердкерлж шарты.4. Кызмет керсетудеп мшдеттемелер:етелмел! кызмет корсету шарты;тасымалдау шарты;келж экспедициясы;заем шарты;факторинг шарты;банктш кызмет керсету шарттары;сактау шарты;сактандыру шарты жэне т.б. Теменде азаматтыкжуйес1 таблица туршде келерш п отыр.Биржалык мэм!лелер. Биржада айналыска жiоершгентауарларга катысты кукыктар мен мшдеттемелерд!озара беру туралы кел1с1мдерд! (биржалыкмэмшелер) биржага катысушылар зандарда жэне биржажаргыларында белпленген тэртш бойынша жасасады.Биржалык мэмшелер делдалдык рес1мделу1 мумкш жэнебиржада Т1ркелу1 THic.93


А зам атты к ш арттардыц жуйеЫ (таблица турш де)№ШарттынатауыТараптарыЗацдысаралауШарттынмазмуны1 2 3 4 51. Мулшт1 мешшкке берудеп мшдеттемелер1. Сатып алу - сатушартыа) белшектепсатыпалу - сату шартыСатушы - сатыпалушыСатушы - сатыпалушыEid жакты,консенсуалды,акылыСатып алу-сату шарты бойынша сатушы мулшт1сатып алушынын менпипне, шаруашылыкжурпзуше немесе жедел баскаруына беругемшдеттенед1, ал сатып алушы бул мулпсп(тауарды) кабылдауга жэне ол ymiH б е л г ш 6ipакша сомасын (багасын) телеуге мшдеттенедьК РА зам атты к кодека (будан бы лайкодекс) 406-405 бапТауар сату женшде кесшкерлпс кызметт1 жузегеасыратын сатушы белшектеп сатып алу шартыбойынша сатып алушыга кесшкерлпс кызметкебайланысты емес, эдетте жеке езше, отбасында,уйшде немесе езге де пайдалануга арналгантауарларды беруге мшдеттенедь2. Тауар жепазшкншартыТауар берупй -сатып алушыЕю жакты,консенсуалды,акылыКесшкер болып табылатын тауар беруш1 сатыпалушыга ез1 енд1ретш немесе алатын тауарлардыкесшкерлш кызметке немесе жеке езше,отбасына, уй iniiHe жене сол сиякты


Кестенщ жалгасы1 2 3 4 52 езге де пайдалануга байланысты емес,езге максаттарга пайдалану ушшкелкшген мерз1мдерде беруге мшдегп.Кодекс 458-477 б.3. KemciM-шартжасасу шарты©нд1ру*ш-дайындаушыЕк1 жакты, акылы KeniciM-iuapT жасасу шарты бойыншаауыл шаруашылык вшмш ©3i ecipreH(ендйрген) ауыл шаруашылык ёшмшуксату немесе сату ушш осындай ен1мд1сатып алуды жузеге асыратын дайындаушытулгага беруге мшдеттенедц.Кодекс 478-485 б.4. Энергияменжабдыктау шартыЭнергияменжабдыктаушыуйым - абонентEKi жакты, акылы,жарна шартЭнергиямен жабдыктаушы уйым абонентке(тутынушыга) жалганган жел1аркылы энергия беруге м1ндеттенед1, олабонент алынган энергия ушш акы телеуге,сондай-ак оны тутынудын шартта кезделгенрежим1н сактауга, 03iHiH карауындагыкуат желшер1н пайдалануKayinci3AiriH жэне энергияны тутынугапайдаланылатын аспаптар мен жабдыктардыцакаусыздыгын камтамасыз етугемшдеТтенед1.Кодекс 458-477 б.


жалгасы1 2 3 4 55. Кэсшорынды сатушартыСатушы - сатыпалушыЕю жакты, акылыКэсшорынды сату шарты бойынша сатушытутас алганда кэсшорынды мулштж кешенретшде сатып алушынын мешшгше беругемшдеттенед1, буган сатушы баскатулгаларга беруге кукыгы болмайтынкукыктар мен мшдеттер косылмайды.Кодекс 493-500 б6. Айырбас шарты Сатушы - сатыпалушыEm жакты,консенсуалды,акылыАйырбас шарты бойынша тараптардынэркайсысы шаруашылык журпзудх,оралымды баскаруды баска тараптынменш1пне 6ip тауарды екшпйсше айырбаскаберуге м1ндеттенед1. Бул шакка ти1сшшесатып алу, сату шартынын ережелер1колданылады.Кодекс 501-505 б.2. М улж тг пайдалануга берудеп мшдеттемелерLМул1к жалдаушартыЖалга берунй -жалга алушыЕк1 жакты,консенсуалды,акылыМ улж жалдау (аренда) шарты бойыншажалга берупй жалга алушыга мул1кт1 акытелеп уакытша иеленуге жэне пайдаланугаберуге мшдеттенедь


-1908жалгасыVO-sjКодекс 573-580 б.1 2 3 4 52 Лизинг шарты Жалга 6epymi - Уш жакты,Лизинг шарты бойынша лизинг берунйжалга алушы -сатушыконсенсуалды,акылылизинг алушы керсеткен мул1КТ1 сатушыданмешшпне сатып алуга жэне лизинг алушыгаосы мулнеи акы телеп уакытша иеленугежэне кесшкерлш максатта пайдаланугаберуге мшдеттенедьКодекс 565-572 б.3. Кэсшорын дыжалдау шартыЖалга берушх -жалга алушыEKi жакты,консенсуалды,Жалга 6epymi жалга алушыга кэсшкерлшкызметп жузеге асыру ушш кесшорындыакылыакы телеп уакытша иеленуге жэнекэсшорынды толыгымен б1ртутас мулгккешеш рет1нде пайдалануга, онын ш ш декукык иесшщ фирмалык атауына женекоммерциялык белпсше, коргалатын коммерциялыкак,патараттыц кукыгын, сондай-акжалга берушшщ баска тулгаларгаберуге кукыгы жок, кукыктар мен мшдеттерд1коспаганда, шартта кезделген баска даайырыкша кукыктагы обьектшерд! - тауарбелпсш, кызмет керсету белпсш жене т.б.беруге мшдеттенедь


жалгасы1 2 3 4 54. Уш и немесегимаратты жалдаушартыЖалга 6epymi -жалга алушыЕк1 жакты,консенсуалды,акылыУЙД1 немесе гимаратты жалдау шартыбойынша жалга беруш! уйд! немесегимаратты жалга алушынын уакытшаиеленуше жэне пайдалануына беругемшдеттенедьКодекс 581-584 б.5. Прокат шарты Жалга 6epymi -жалга алу шыEKi жакты,акылыПрокат шарты бойынша туракты кэсшкерлйскызмет ретшде козгалатын м улж п жалгаберуд1 жузеге асыратын жалга беруий жалгаалушыга мулпет! акы телетш уакытшаиеленуге жэне пайдалануга беругемшдеттенедьКодекс 595-600 б.6. Тургын уйд1жалдау шартыЖалга беруш! —жалга алушыEKi жакты,консенсуалды,акылыТургын уйд1 жалдау шарт бойынша тургынуйдщ neci немесе онын уэкщ егп адамыазаматка жэне онын отбасы мушелершетургын уйд1 акы телеп пайдалануга беругемшдеттенедьКодекс 601-603 б.


жалгасы1 2 3 4 53. Ж умыстар аткарудагы мшдеттемелер1. Мерд1герлершартыТапсырысшы -мерд1герЕк1 жакты,консенсуалды,акылыМердагерлк шарты бойынша мерд1гер тапсырысшынынтапсырмасы бойынша 6ip жумыстыаткаруга жэне белпленген мерз1мде онын нэтижесштапсырысшыга беруге мшдеттенед1, олтапсырысшы жумыс нэтижесш кабылдап алып,оган акы телеуге мвдеттенедь Турлер1: турмыстыккурлыс жобалау, [здеспру, гылыми зерттеутехнологиялык т.б. жумыстарга мердь герлж.Кодекс 616-639 б.2. Турмыстыкмерд1герл1КшартыТапсырысшыазамат-мердиерEKi жакты,консенсуалды,акылыТурмыстык мерднерлнс шарты бойыншакэсшкерлж кызмегп жузеге асырушы мердагертапсырысшы азаматтын тапсырмасы бойыншатапсырысшынын турмыстык немесе баска дажеке кажеттерш канагаттандыруга арналганб елгш 6ip жумысты орындауга мшдеттенед1,ал тапсырысшы жумыстын нэтижесш кабылдапалуга жэне оган акы телеуге мшдеттенедьКодекс 640-650 б.' 3.КурылысмердпершщшартыТапсырысшы -мерд^герЕк1 жакты,консенсуалды,акылыКурылыс мерднершщ шарты бойынша мерд1-гер тапсырысшынын тапсырмасы бойыншашартта белпленген мерз1мде б елгш 6ip объек-


жалгасы1 2 3 4 53. салуга не езге де курылыс жумысынорындауга мшдеттенедь О л тапсырысшымерд1герге жумысты орындау ушш кажегпжагдайлар жасауга онын нетижесшкабылдап алуга жене ол ушш келюшгенбаганы телеуге мшдеттенедьКодекс 651-666 б.4. К ы зм ет керсетудеп мш деттемелер1, Кызмет керсетушарттарыТапсырысшыорындаушыКызмет керсету шарты бойынша орындаушытапсырысшынын тапсырмасымен кызметкерсетуге (б е л гш 6ip ic-ерекет жасауганемесе б е лгш 6ip кызметп жузеге асыруга)мшдеттенед!, ол тапсырысшы бул кызметкерсетуге акы телеуге мшдеттенедь Турnepi:тасымалдау, етемел1 кызмет керсету,келпс экспедициясы, заем, факторинг,банктж кызмет керсету, сактау, сактандыру,тапсырма, комиссия, франчайзинг жене т. б.шарттар.Кодекс 683-916 б.


4.11. И нтеллектуальды к менипк кукыгыАзаматтык немесе занды тулганын шыгармашылыкинтеллектуальдык кызмет нэтижелерше жэне оларгатенест1ршен занды тулганы дараландыру всуралдарьща,жеке немесе занды тулганын жумысыныц (кызметшц)ежмдерше кукыгы зацмен белплеген реттер мен тэртшбойынша орнатылады.И нтеллектуальды к менипк кукыгы нын объектьлёрш е интеллектуальдык шыгармашылык кызмегпцнэтижелер1, азаматтык айналымга катысушылар, тауарлар,жумыстар немесе кызмет керсетулер, дараландырукуралдары жатады. Буларга коса гылым, эдебиет, енертуындылары, орындау, фонограмма, хабар таратудыуйымдастыру, енертабыс, пайдалы улгшер, eHflipicTiKулплер жэне ашылмаган акпарат, оныц ш ш де eHflipicкупиялары (ноу-хау), фирмалык атаулар, тауарлыкбелгшер жэне т. б. атауга болады.Интеллектуальдык шыгармашылык менппк объек-TiciH, оныц иес1н1ц ез калауы бойынша, кез келген эдкпенпайдалануга мулмпйк кукыгы интеллектуальдык шыгармашылыккызметтщ ндтижeciнe немесе дараландырукуралына айрыкша кукык болып табылады. Айрыкшакукык объекпсш баска тулгалардын пайдалануына текменпик иесшн кёлшщмен гана жол бершедьЕгерде зацда баскаша квзделмесе, интеллектуальдыкменйпк объект1сше айрыкша кукыктарды олардын кукыкиелер1 шарт бойынша толык немесе iniiHapa баска адамга6epyi MyMKiH, сондай-ак мурагерлж эмбебап кукыктынмираскорлык тэрт1б1мен жэне зацды тулганын (кукыкиесш ц) кайта курылуыныц нэтижесшде баска адамгаауысады.Интеллектуалдык, менипк к,ук,ыгыныц турлерте:авторлык кукык;сабактас кукыктар;101


енертабыска, пайдалы модельге, енеркесштжулпге кукык;селекциялык жетастжтерге кукык;интегралды микротэслмдер топологиясына кукыктар;ашылмаган акпаратты зацсыз пайдалануданкоргау кукыгы;фирмалык атауга, тауар белизне, тауар шыгарылатынжердщ атауын пайдалану кукыгы жатады.4.12. Мурагерлж кукык непздерьМурагерлж кукык азаматтык кукыктыц 6ip бел1пболып табылады. Мурагерлж кукык - кайтыс болганадамныц мулкшщ мурагерше кешу тэрт1бж белплейтшкукыктык нормалардыц жиынтыгы. Мураазаматтыц кайтыс болуы немесе оны кайтыс болды депжарнялау салдарынан ашылады.Мура ею турде калдырылады: зац жене есиетбойынша.Мура калдырушы кайтыс болар алдында мулш жайлыеппамге есиет етпесе немесе есиет еткеннен кешн демулж иеЫз калса, мурагерлер зац бойынша мурага иеболуга шакырылады.Мурага ие болудыц кезектергЙ BipiHmi кезекте, мурага тец улеспен муракалдырушыныц балалары, соныц 1шшде кайтысболганнан кешн Tipi туган балалары, сондай-ак муракалдырушыныц жубайы мен ата-анасы ие болады.2. Зац бойынша мурагер болу кукыгын, екйшм кезектетец улеспен мура калдырушыныц ата-анасы 6ip,ата-анасы белек ara-muiepi мен ana-ciHnbiepi (карындастары),сондай-ак оныц экес! жагынан да, анасыжагынан да атасы мен e>iceci алады.102


3. YniiHiiii кезекте, тец улеспен мура калдырушынытугаи немере агалары мен апалары алады. Туыстыкдэрежесшщ жакындыгы ортак ата-бабасынын туу санынепзшде аныкталады. 0p6ip дуннеге келу 6ip ата (6ipтуыстык) дэреж еа деп аталады. Жалпы А К 1064-1068баптары бойынша мурага не болу кезеп жет1ге дещнболуы мумк1н. Мурагерл1к кезшде, 6ip жагынан, асырапалынган жэне оныц урпактары жэне екщ щ жагынан,асырап алушы мен онын туыстары кандас туыстаргатенелед1 жэне т. с. с. Жакын туыстар деп ата-аналар,балалар, асырап алушылар, асырап алынгандар,ата-анасы 6ip жэне ата-анасы белек емес агалы-шшермен апалы-сщлшер, ага-карындастар, ата, эже неме-релерд! айтуга болады.Эр азамат TipiciHfle ез дуние-мулкш юмге болса дамура етш калдыра алады. б си ет бойынш а мурагерлжд егедтш - занда керсетшген ретпен жасалган азаматтынез дуние мулкш ымге калдыру женшдеп Tipi кезшдежасалган epiKTi тапсырмасы. 0снет жазбаша турдежасалады. Оны нотарналдык кенсе немесе жергалжпётВмш тк растайды. венет кагазына мура калдырушыкол кояды. Егер халшщ нашар болуына немесе баскасебептермен есиетке кол коя алмайтын болса, ол уш1нбаска адам кол кояды, 6ipaK бул кезде оныц жанынданотариус немесе баска лауазымды адам болуга THic.Эрекет кабш еттш п жок адам, болмаса ез эрекетшщмэнin тус1нбейт1н адам еснет кагазына кол коя алмайды.Мура калдырушы ез есиетш езгертуге де, жоюга да epiKTiжэне кеЙ1Ш 1 жасаган еснет кагазы алдыцгыларын жоккашыгаралады.Эсиет бойынша мурагерлер мыналар болуы мумк1н:1) зацга сай мурагерлер; 2) зац бойынша мурагерлшкеюрмейтш бетен адамдар; 3) мемлекет пен жеке уйымдар.Мура ашылганнан кейш занда KepceTinreH мерз1мimiHfle (6 ай, Азаматтык Кодекс 1063-бап) мурагер олмураны кабылдай алады.103


М урагерлж !! кабылдау. Мурагерлже кабылдау -бул мурагер жасайтын б1ржакты мэмше. Азаматтыкзандар мураны кабылдаудьщ eKi тэсшн карастырады: 1)мурагерлж мулжке накты турде билж етуге Kipicy; 2)мурагерлж ашылган жердеп нотариалдык органгамурагерлже кабылдаганы жешнде арыз беру аркылы.Осы аталган ic-кнмылдар да мурагерлж алынганкуннен бастап 6 ай мерз1мде жасалуы тшс. Аталгануакытта етшзш алу мурагерлжтен айырылуга апарыпсоктырады. BipaK, мура алушыньщ ce6enTepi дэлелд1болса, онда сот бул уакытты узарта алады.Мурагерлжтен бас тарту. Алты ай мерз1м iuiiHfleмурагер мурадан бас тарта алады. Бул жагдайда мурадуние-мулж баска адамдар арасында тен белшедьМура калдырушы оз менпйгшдеп дуние-мулкш мурагерлершекалдырумен катар, онын белгш! 6ip белшнбаска б1реулерге калдыргысы келу1 мумкш. Ол осыганорай оз мурагерлерше THicTi ерекеттер жасауга мшдеттейдгБул есиет тапсырмасы деп аталады. BipaK ол жасытолмаган немесе енбекке кабшетиз ез балаларын (онынiniiHfle асырап алган балаларын да), сондай-ак елгенадамнын енбекке кабшетыз epiH немесе зайыбын, атааналарынын(бала асырап алушыларын да) женекарауында болган адамдардын акшасыз, м у л ж ткалдырмауы тшс.Осы жагдайды ecKepin, есиеттщ мазмуны кандайболса да, мурага ие болу кезшде сон аталгандардынэркайсысына THicTi улестщ (мшдетп улестщ) кемщдеуштен екюшдей мелшерше ие болуды карастырады.Мшдегп улестщ мелшерш белгшегенде уй жнЬаздарымен буйымдардан туратын муралык мулжтщ куны даесепке алынады. Сонымен, мурадагы мшдегп улес -есиеттщ мазмунынын калай екешне карамастан бершетшзан бойынша THicTi улестщ 6ip белш.104


Такырыпты пысыктау сурактары1. Азаматтык кукыкпен реттелетш катынастаргакандай катынастар жатады?2. Азаматтык кукыктын субъектшершщ угымыжэне турлерш атаныз.3. Жеке тулгалар азаматтык кукыктын субъектЫ.4. Азаматтардын кукыктык жэне эрекет Ka6iлетплнт.5. Азаматтардын кэсшкерлшпен шугылдануларыныннепзп кагидаларьш атаныз.6. Занды тулганын TyciHiri жэне турлер^7. Занды тулганы курудьщ тэртаб] мен курылтайкужатгары.8. Занды тулгаларды мемлекетпк TipKey, кызметшлицензиялау тёйлдбрщ9. Занды тулганы таратудын кагидаттары.10. Занды тулганын банкроттыгы калай аныкталадыжэне журпзшед1?11. Коммерциялык занды тулгалар.12. Коммерциялык емес занды тулгалар.13. Кэсшкерлш угымы.14. Шагын жэне орта кэсшкерлшт1 коргау менколдау.15. Азаматтар, кэсшкерлер жэне тутынушылардыцкукыгы кандай тэсшдермен коргалады?16. Шаруашылык дауларын реттеудщ тэ^сшдерщайтыныз.17. Кэсшкерлш кызметп мемлекетпк реттеу калайжузеге асырылады?18. Азаматтык кукыктык катынастар объектшер1-шц угымы жэне кагидаттары.19. Азаматтык-кукыктык мэмшелер TyciHiri, турnepiжэне нысандары.20. Мэмшелердщ жарамсыздык салдары.21. 0К1ЛДШ жэне ceHiMxaT.22. Талаптыц ecKipyiHiH TyciHiri.105


23. Менппк кукыгы жэне езге заттык кукыктардынсипаттамасы кандай?24. Мшдеттеме TyciHiri, пайда болу непздершеаныктама 6epiHi3.25. Шарттардын угымы, турлерг26. Шарт жасаудьщ T9pTi6i кандай?27. Азаматтык шарттардын жуйесь28. Биржалык мэмшелер дегешм1з не?29. Интеллектуалдык менппк кукыгына тусшш беpini3.30. Мурагерлш кукыктыц непзп кагидаттары кандай?106


Eecimui бел 1мО Т Б А С Ы K V ^ b lF b l НЕГ13ДЕР15.1. Отбасылык кукыктык катынастарОтбасылык кукыктык катынастар - кукыкнормасымсн реттелген отбасы мушелер1 арасындагыкатынастар.Неке-отбасы зацдары:некеге турудьщ, некеш токтатудын жэне оныжарамсыз деп танудын шарты мен тэрт1бш белплейш;отбасы мушелершщ'. ерл1-зайыптылардьщ, атааналармен балалардын (асырап алушылар мен асырапалынгандардын) арасындагы, ал неке-отбасы зандарындакезделген жагдайларда жэне шектерде баска туыстар менезге адамдардын арасындагы азаматтык кукыктар менмшдеттерд1, мулштш емес жэне MYлiктiк жеке катынастардыреттещц;ата-анасынын камкорлыгынсыз калган балалардыотбасына орналастырудын нысандары мен тэрт1бщайкындайды;азаматтык хал актшерш таркеу жэне зацдардабелпленген тертшпен акылы кызмет керсету тэр"пбшреттейд!. Бул мэселелер непзшен КР “Неке жэне отбасытуралы” (17 желтоксан 1998 ж.) занымен реттеледгОтбасылык, к,ук,ык, к,итынистарыныц субъектшер/;1. ерл1-зайыптылар;2. балалар;3. баска отбасы мушелер1 мен жакын туыстары;4. занмен белпленген баска да адамдар.107


Объектшер1:1) отбасыныц мушелер1 арасында туатын езшдшжэне мурктйе катынастар;2) некеш киюдьщ TepTi6i мен шарттары жэнеоны жою;3) ата-анасынын карауынсыз калган балалардыбаска отбасыга орналастыру жэне т.б. болып табылады.5.2. НекеНеке - ерльзайыптылар арасындагы мулжтш жэнеMYлiктiк емес катынастарды тугызатын, отбасын курумаксатымен зандарда белпленген тэртшпен тараптардынepiKTi жэне толык KeniciMi жагдайында жасалган еркекпен эйелдщ арасындагы тец кукыкты одагы.Неке кию TepTi6i бойынша некеге отыргысы келгеназаматтардын арыздары алдымен азаматтык хал актшершжазатын (А Х А Ж ) мемлекет органдарынын ютабынажазылады да, HeKeHi кию некеге туруга талек бшflipyuiinepазаматтык хал актшерш жазу органына арызбагрген куннен бастап 6ip ай Mep3iM откен соц ЖYpгiзiлeдi.,Дэлелд1 себептер болган жагдайда неке киюды мемле-KerriK TipKey орны бойынша азаматтык хал актшерш жазуорг’аны 6ip ай откенге дейш некеш киюга, сондай-ак осыMpp3iMfli узартуга, 6ipaK 6ip айдан аспайтын Mep3iMreузартуга руксат eTyi мумкш.Ерекше мэн-жайлар болган кезде (ж уке болу, балатууы, 6ip тараптыц ем!рше тшелей Kayin TOHyi жэне баскаерекше мэн-жайлар) неке еташш бершген KyHi киылуымумкщ:HeKeHi кию ушш некеге отыратын адамдардын езараKeniciMi жэне олардын неке жасына жету! кажет. Некежасы Казакстан Республикасынын зацы бойынша 18 жасболып белгшенедь Дэлелд1 себептер болган жагдайдамемлекеттак TipKey орны бойынша азаматтык халактшерш жазу органдары неке жасын ею жылдан108


аспайтын мерз(мге темендету1 мумюн. Неке жасынтвмендету туралы е т ш ш т некеге туруга тшек бшflipymijiep немесе олардын ата-аналары, не корганшыларыбелпленген неке жасын темендету кажетттнтугызатйн себептерд! корсете отырып козгай алады.pipak барлык жагдайларда неке жасын темендетуге текнекеге турушылардын кел1с1м!мен гана жол бер1лед!^Некеге турган адамдардын калауынша неке шартыжасалуы мумюн. Неке шарты - нотариуспен расталган,некеге туратындардын кукыктык жагдайын аныктайтыншарт болып табылады.Тем ендепдей жагдайларда: некеге отыратын адамдардын6ipi болса да баска адаммен некеде турса; 6ipатадан, 6ip анадан туган туыстардын, 6ip эке-шешедентуган, экей не щёшёс] белек бауырлардьщ, сол сияктыбала кылып алушылар мен бала болып алынгандардыц6ip-6ipiMeH некеге отыруына; eKi адамнын 6ipeyi болса даакыл-eciHiH ауысуы немесе акыл-eciHiH к ё м р и салдарынансот эрекет кабш еттш п жок деп танылган адамдарганекеге туруга ж ол бершмейдьНеке ерл1-зайыптылардын 6ipiHiH ейёещ немесе оныёлд? деп немесе хабар-ошарсыз кеткенш жариялаусалдарынан, сол сиякты, жубайлардын кёз! ррюйщёолардын eKeyiHiH немесе 6ipeyiHiH ejrjmini болсатоктатылады.EipaK эйелдщ ж укп кезшде жэне бала туганнан кешн6ip жыл бойы, эйелш щ руксатынсыз HeKeHi бузу туралыepiHin ic козгауга кукы жок.HeKeHi бузу туралы icrepfli сот аркылы шешу. Сотжубайларды татуластыруга шаралар карастырады. СотicTi карауды кеиййгё калдырып, татуласу ymiH жубайларгауш ай квлемшде Mep3iM тагайындай отырып, icTiкарауды кейшге калдыруга кукылы. Егер жубайлардынбудан epi б1рлесш eMip cypyi жэне отбасын сактаугамумюн емес екён^гщ сот аныктаса, неке бузылады.HeKeHi сот тэрадбшёй бузу ерл^зайыптылар HeKeHi бузу109


тур а лы арыз берген куннен бастап кем ш де 6ip ай еткенсон ж урпзш ед1.i Твмепдеггдей icmep жайында сот шеиим к,абылдауык,ажет:аж ыраскалы оты рган ата-аналардын кайсысын-да кай баланы к алды руды аныктайды. Сондай-ак баланыасырау уш ш ата-анасыньщ кайсысынан ж эне кандайм елш ер д е алим ент ещ ц рш алуд ы белплевдц ;ж убайларды н н ем есе оларды ц 6ipeyim H е т ш -nii бойы нш а ж алпы ортак менпмк болы п табы латы нмулжт1 белед1;ж убайынан к ун елтуге каржы а луга кукы барек ш н п сш щ eTiHinii бойынш а ещ и рш алы нуга THicTiкаржы м елш ер ш белп леЩ ц ;аж ырату туралы к у э л ж берш ген де ж убайды ц6 ip eyi н ем есе eKeyi т е л е у ге THicTi алым сомасы н б ел-гшейд1.Соттан баск,а, озара келщм бЫдгрген ж ене т. б.жагдайларда пекет бузу азаматтыц хал акттер'тжазатын органдарда томендегi жагдайларда жург'шлу'гмумкш:ды ц HeKeci;к эм елетк е толм аган, балалары ж ок ж убайлар-занда белпленген тэртш бойынша хабар-ошар-сыз Kerri деп танылган адамдармен неке;ер ек ет к а б ш е т т ш п жок деп таны лган адамдарменнеке;кы лм ы с жасаганы уш ш кем ш де уш ж ы л мер-3iMre бас бостанды гы нан айыру жазасына сотталганадамдармен неке.Е гер б у л жагдайда келю пеупилпс туындаса, онда некеб у зу сот аркы лы ж ур п зш ед ь I110


A5.3. О тбасыi ) Отбасы - некеден, туыстыитан, бала асырап алуданнемесе балаларды тэрбиеге алуДын езге де нысандарынантуындайтын мул1кт1к жэне мулдетж емес жеке кукыктармен мшдеттерге байланысты жэне отбасы катынастарынньнайту мен дамытуга жэрдемдесуге THicTi адамдартобы. Ата-аналар мен балалардын езара кукыктары менMiHfleTTepi баланьщ занда белпленген тэртш бойыншакуэландырылган тепне йёпзделейЬ /Кувландыру жолдары: ’баланын анасы екенднш шешесшщ медициналыкмекемеде бала туганын растайтын кужаттарнелалшде, ал бала медициналык мекемеден тыс жердетуган жагдайда - медицнналык кужаттардьщ, куэлардынкерсетулершщ немесе езге де айгактардьщ непзшдеА Х А Ж белплейдг Bip-6ipiM eH некеде туратын адамдардантуган баланын туу Teri ата-анасынын неке туралыжазбасымен куэландырылады;езара некеде турмаган эке-шешеден туганбаланын Teri eKeci мен шешесшщ азаматтык халактшерш жазатын мемлекегпк органга б1рлес!п бергенарызымен аныкталады. Мундай мойындау болмаганкунде, баланын eKeci, сот аркылы аныкталады.Озара некеде турган эке мен шеше кай-кайсысынынболса да арызы бойынша туу туралы кпапка баланьщата-анасы болып жазылады. Некеде турмаган анадан балатуган кезде, егер ата-анасынын б1рлесш берген арызынемесе соттьщ memiMi болмаса, шешесшщ фамилиясыбойынша жазылады, ал баланын экесшщ аты, фамилиясыжэне улты баланын шешесшщ айтуы бойынша жазылады.х Ъ к е мен шешенщ, ез балалары жёМндеп кукыктарымен мшдеттер1 б1рдей болады. Сондыктан егер атааналардынортак Teri болса, онда балзлар сол текпенЖУРУ* тшс, егер олар ортак текпен журмесе, балалардынTeri ата-ананьщ кёлЦуи бойынша белгшенедг /Неке


жойылган немесе некеш зацсыз деп танылган жагдайда,балалар туган кезде алган тепн сактайды^Баланын улты ата-анасыныц ултымен белгшенедьЕгер ата-ананыц улты турл1ше болса, баланын улты оныцкалауы бойынша оган толкужат берген кезде экесшщнемесе шешесшщ ултымен жазылады.[Балалар жвтндег1 ата-аналардыц Mmdemmepi:балаларды тербиелеу; балалардын куш-куатын дамыту;оларды мшдетп турде окыту; балаларды пайдалыенбекке уйретш ecipy; жасы толмаган балаларын жэнекемекке муктаж, енбекке кабшет1 жок балаларын асырау.А л кемек керсетуден, алимент телетуден бас тартканжагдайда мэселе сот аркылы шенпледь >Жасы толмаган балаларга мынадай мелшердеалимент евдйршп алынады: 6ip балага терттен 6ipi, eKiбалага уштен 6ipi, уш жэне одан да кеп балага экесшщнемесе шешесшщ табысынын тец жартысы. 1К о р г а н ш ы л ы к пен камкоршылык ата-анасыныцкамкорлыгынсыз калган (мысалы, жет1м балалар)балаларды асырау, тэрбиелеу жэне бш м берумаксатында, сондай-ак олардын мудщтхк жэне мулштшемес кукьщтары мен мудделерш коргау ушш белпленедгКорганшылык - жасы он тертке толмаган балаларга,сондай-ак акыл-eci ауысуы немесе акыл-eciHiH темендшсалдарынан сот эрекет кабшеттшп жок деп танылганкэмeлeттiк жастагы адамдарга белгшенед1;2. Камкоршылык - 15 жастан 18 жаска дейшг! жасытолмагандарга, денсаульщ жагдайына байланысты кукьщтарыноздшнен жузеге асыра алмайтын жасытолмагандарга, сондай-ак спирт iniiM fliK TepiH e немесеe cip T K i заттарга салынып кету салдарынан эрекеткабшеттшп шектелген деп сот таныган азаматтаргабелгшенедг Heri3ri корганшылык жэне камкоршылыкоргандарына ауылдык, селольщ, иоселкелщ, аудандык,кала im iH fle ri аудандык, калальщ эюмшинктер жатады.


Такырыпты пысыктау сурактары1. Отбасылык кукыктык катынастардьщ T y c iH ir i.2. Отбасылык кукыктык катынастардьщ субъек-TUiepi мен объектшерш айтыныз?3. Некеге туру жэне оны токтатудын T epTiG i.4. Отбасы угымын тусшдуэицз.5. Ата-аналардьщ жэне балалардын кукыктарымен м ш детгерш щ туындауыньщ непздерь6. К,органшылык пен камкоршылык калай э к у з е геасырылады?ИЗ


Ал ты там бо.имTYPFblH УЙ КАТЫНАСТАРЫКУКЫРЫНЫЦ НЕГ13ДЕР1Казахстан Республикасыныц тургын уй зацдары:тургын уйлерге менппк кукыктыц жэне олар-ды пайдалану кукьщтарыныц пайда болуы мен токтатылуынепздерш е;тургын YЙлepдi пайдалану кукыгыныц жузегеасырылуына;тургын уйлерге койылатын талаптарга;тургын уй корларыньщ сакталуы мен женделушкамтамасыз етш уш е;азаматтардын тургын уй саласындагы кукыктарынсакталуын лсэне тургын уй корынын пайдалануынм ем лекегпк органдардьщ бакылауына байланыстыкатынастарды реттейд1.Ел1м1зде тургын уй м эселелерш “ Тургын уйкатынастары туралы ” Казакстан Республикасыныц зацы(16. 04. 1997 ж .) жэне осы зацга байланысты кабылданганРеспублика У ю м етш щ зацга сэйкес актшер1реттейдьКазакстан Республикасыныц тургын уй корына жекетургын уй коры мен мемлекегпк тургын уй корык1ред1.Казакстан заццарына сэйкес тургын уйда пайдаланутургын уйдщ бузылуына немесе буш нуш е экелшсокпауга TH ic жэне баска тургындардыц туру жагдайларынтемендетпеуге, коршаган ортага залал келтгрмеу1raic. Уйлерд1 кайта жабдыктау мен кайта жоспарлаптургызу уй-жай иесш щ (жазбаша) кел1с1м1мен жэнежобаныц курылыс нормалары мен еремселерше сэйкес114


келуше жауап беретш жагдайда (тш сп окшети органныйруксатымен) жузеге асырады.Уй-жайлардын иелер1 тургын уйлерд! барлеешпайдалану ушш б1рлестжке 6ipiryre жэне оны баскаратыноргандарга тапсыруга кукылы (мысалы, пэтериблерщщ кооперативтер1).Республикада тургын уй коры 6ipbiHFafi есепкеалынады, ал дауларды тек сот шешедьРеспублика азаматы ел1м1здш кай аумагындатуратынына карамастан занды турде жеке менпппнетургын уй сатып ала алады. Мунымен катар, онынменпипндеп тургын уйлердщ саны мен колемше шеккойылмайды.Тургын уйге менппк кукыгы мына нег^здерде: уйсалганда; сатып алганда; айырбастаганда; сыйга алганда;OMip бойы KyTin устау шартымен алганда; тургын уйдамурага немесе кукыктык эмбебап турде ауысуы репменалганда; жалга алушынын мемлекетпк тургын уйкорынын ушнде e3i туратын тургын уйд1 (пэтердОжекешеленд!ру (сатып алу немесе TeriH алу) жолыменменппгше алганда (мемлекеттж тургын уй корындагыжатакханалардагы тургын уй-жайлар жекешелещиругежатпайды); тургын уй кооператив! мушесшщ пайжарнасынын букщ сомасын телегенде; шарттыкмшдеттеме, сонын iniinfle азаматтын уй салуга озкаражатымен немесе енбепмен катысуы туралы шартнепзшде уй-жайды менщжке бергенде; жеке меншжтеболган тургын уйдщ бузылуы немесе куштеп алынуысалдарынан тургын уйден айырылудын етем1 ретшдетургын уй бергенде пайда болады.TaFbi 6ip айта кететш мэселе, тургын уй жэнесалынып б1тпеген тургын уй сатылган, сыйга тартылган,мурага калдырылган, кеш й ге берген жагдайда жеручаскесш пайдалану кукыгы тургын уйдщ жана иесшекеш едьМенппк neci ©3i туратын тургын уйда жалга беругекукылы.115


У й иесш щ уйге меншш кукыгы ущй баска адамнынHejiiriHe берген кезде, немесе меншш Heci кайтысболганда, немесе уй кираган жагдайда жойылады.Мемлекеттт тургыи уй цорынан:осы мекенде туракты туратын жэне халыктьщелеуметтш жагынан коргалатын табысы аз топтарынажататын Казакстан Республикасынын азаматтарына(Заннын 67-бабы);мем лекетпк кызметкерлерге, бюджеттш уйым-дардын кызметкерлер!, эскери кызметшшерге жэнесайланбалы мем лекетпк кызмет аткаратын тургын уйгемуктаж адамдарга берш едь Оларга бершетш тургын уйкызметт1к тургын уйге тенест1ршед1.Осы аталгандарды муцтаж деп тану, егер:Республика аумагындагы менпик кукыгыменездерш щ тургын уш болмаса;осы елд1 мекенде мемлекетпк тургын уй нормативтш,санитарлык жэне техникалык талаптарга сайкелмесе;окшауланбаган, шектес тургын уй-жайларда еюжэне одан да кеп отбасы турып жатса;отбасы курамында кейб^р созылмалы аурулардынауыр тур1мен ауыратын наукастар болып (арнайыб е к т л г е н Ti3iM бойынша), 6ip уй-жайда олармен 6ipreтуру MyMKiH болмаса, онда олар тургын уйге муктаж дептанылады.Бул азаматтарды есепке алу тургылыкты же piбойынша жергшмот! аткарушы органда жузеге асырыладыжэне муктаждар ece6iHe турган азаматтар eTiminберген кезден бастап т1з1мде белгш енген кезек peTiMen(м ем лекетпк уй корынан) берш едьТургын уй беру нормасы бойынша эр адамга кемшде15 шаршы метр тургын жэне кеп дегенде 18 шаршы метрпайдалы алан, 6ipaK кемшде 6ip белм ел! пэтер м елшершдеберш едь116


Такыпыпты пысыктау сурактары:1. Тургын уй катынастарын реттейтш зандар.2. Тургын уй корынын кандай турлерш бшеЫз?3. Тургын уйге жеке менппк кукыгы кандайжагдайларда пайда болады?4. М ем лек егп к тургын уй корынан уй-жайларберу калай жузеге асырылады?5. Тургын уй беру нормасын атаныз.117


M eniiuiui бвЛ1МК А З А Х С Т А Н Р Е С П У Б Л И К А С Ы Н Ы ЦК ¥ Щ »Щ К О Р Г А У О Р Г А Н Д А Р ЫГ Казакстан Республикасыныц кукык коргауоргандары дегешм1з бузылган кукыкты орнынакелпруге, зац бойынша мшдеттщ орындалуынкамтамасыз етуге багытталган мемлекегпк органныймэжбурлеу кызметь^Осы шараларды колдау ушшерекше кукык коргау органдары курылады.'Кукык коргау органдарыныц жумысы тек зац шецбершдегана жузеге асырылады жене олар мемлекеттщзацдылык непздерш орныктыру мен кукык тэрт1бшныгайтуга жэрдемдеседь [Олардыц кызметшщ непзпбагыттарына сот би лт, прокурорлык кадагалау, кылмыстыккудалау, эдшет органдарыныц, адвокаттардыцжэне т. б. кызмет1 жатады^( К,]/к,ык,ты к,оргау ушш мемлекетшиде мыпацдайоргандар к,урылган?\(Tfc Сот. Б1здщ елдеп сот терелшн Констнтуцияныц75- бабына, Казакстан Республикасыныц 2000 жылгы 25желтоксандагы “Казакстан Республикасыныц сот жуйеЫмен судьялардыц мэртебеы туралы" конституциялыкзацына сэйкес тек сот кана жузеге асырады. Сот жуйесшКазакстан Республикасыныц Жогаргы соты жэнежергМ кп соттар курайды^Жергшгкта соттарга облыстык жэне оларга теце-CTipinreH соттар (республика астанасыныц калалык соты,республикалык мацызы бар калалардыц калалыксоттары, мамандандырылган сот - КР Эскери соты жэнебаскалары) жэне аудандык, сол сиякты оларга тецес-T ip m re H соттар жатады.'118


Сот азаматтар мен уйымдардыц кукыктарын, бостандыктарымен занды мудделерш коргайтын, о лбузылган жагдайда оны калпына келт1рет1н барыншаыкпалды нысан болып табылады.(Соттар кайсыб1реулердш еркше карамастан текКонституция мен Республика зацдарына сэйкес, ездершеРеспублика атынан бершген бил1кт1 жузеге асырады, icжурпзу нысандарында белгшенген сот iciH караугапроцесс мушелершщ барлыгыныц да белсенд! катысуMYMкiндiгiн камтамасыз етед1, icTiH акикатын ашадыжэне ол бойынша занды e p i непзделген шеппмшыгарады.)^Соттарга мемлекетпк мэжбурлеуд1 колдану кукыгыбершген. [Сот азаматтык жэне шаруашылык ic T e pженшдеп шепймдермен талапкер мен жауапкерд1 тшсптертшке шакырады. Кшэл1ге кылмыстык жазаны тек соттагайындай алады.Ic m i com от ы ры ет ары нда ка pay м ен ш еш уК он ст и т уцияны ц 77-бабы нда am алган т ом е m iпринципт ерге пег'иделаМ :- 1адамнын кшэл1 екендш зацды KymiHe енгенсот ук1м1мен танылганша ол жасалган кылмыска к!нэл1емес деп есептелед^6ip кукык бузушылык ушш епшмд1 де кайтаданкылмыстык немесе эюмшшк жауапка тартугаболмайды;езше занмен кезделген соттылыгын оныц кельciMiHci3 ешюмшц езгертуше болмайды;(р сотта эрк1м ез сезш тыцдатуга кукылы; ^жауапкершшкп белгшейтш немесе кушейте-TiH, азаматтарга жаца мшдеттемелер жуктейтш немесеолардын жагдайын нашарлататын зацдардыц Kepi Kyiuiболмайды. Егер кукык бузушылык жасалганнан кешн олYшiн жayaпкepшiлiк занмен алынып тасталса немесежецшдетшсе, жаца зан колданылады;т^^айыпталуш ы 03iHin к ш эа зд ^ ш д элелд еуге мшдeттieM ec^j119


eimciM 03iHe-e3i, жубайына жэне зацмен белпленгеншектеп жакын туыстарына карсы айгак беругемшдегп емес;адамньщ кшэл1 екещцп женшдеп кез келгенкущк айыпталушынын пайдасына карастырылады;зацсыз тэсшмен алынган айгактардыц зандыкупи болмайды. Ешюм езшщ жеке мойындауы непзшдегана сотталуга th ic емес;кылмыстык занды уксастыгына карай колданугажол бершмейдьКонституциямен белгшенген сот терелпшщ аталганпринциптер1 Республиканын барлык соттары менсудьяларына ортак жэне б1рыцгай болып табылады./К|азакстан Республикасынын барлык соттарынынсудьяларынын мэртебеш б1рдей, ал 6ip-6ipiHeH текекшегпктер!мен гана ерекшеленед1. Оларга сот терелц4нжузеге асыру женшдеп екшеттштер бершед!, ол езмшдеттерш туракты непзде орындайды жэне сот билтнжурпзупп болып табыладьцГ9. Прокуратура. Прокуратура занныц дэлме-дэлжэне б1ркелю орындалуын кадагалайтын органJ(^азакстан Республикасы прокуратурасынын кукыктыкмэртебес1^кызметт1к уйымдастырылуы, кызмет TepTi6iжэне прокурорлардын вкшетпп Конституциямен 6ipre,(Казакстан Республикасы Президентшщ “КазакстанРеспубликасыныц прокуратурасы туралы” 1995 жылгы21 желтоксандагы зан Kyuii бар Жарлыгымен^ халыкаралыкшарттармен, прокуратура кызметшщ жекелегенкырларын реттейтш api шектейтш зацдармен, сондай-акБас Црокурордыц буйрыктарымен реттелген.)Шрокуратураныц орталыктандырылган б*регей жуйeciHКазакстан Республикасынын Бас Прокурорыбаскарады, ал оган облыстык прокуратуралар, республикалыкдэрежедеп калалык жэне республика астанасыныцпрокуратуралары, ауданаралык, аудандык,калалык жэне оган тецесйршген эскери жэне мамандандырылган(кел1к, табигат коргау, сондай-ак арнаулыобъекплердщ прокуратуралары) прокуратуралар юредгГ)120


Феспубликанын Бас Прокурорын Республика Парламент!Сенатынын кел1с1м!мен Президент тагайындайды^ГСонымен, прокуратура мемлекетпк бшпк тармактарынынбел1шы жэне езара катынасындагы ерекшеорган. Онын басты максаты - Республиканьщ аумагындазандардын, Президент жарлыктарынын жэне езге денормативпк кукыктык актшердщ дэлме-дэл api бхркелюколданылуын, жеделчздест1ру кызметшщ, аныктау ментёргеудщ, эюмшшк жане орынд'аушылык ic журпзудщздыдылыгын жогары кадагалауды жузеге асырады^Прокуратура сотта мемлекет муддесщ коргап^Конституциямен зацдарра кайшы келетш нормативен Щтглергёнаразылык б!лд1ред! жэне т.с«£ГСейте тура, прокуратурабаска мемлекетпк органдарды алмастырмайды, уйымдардьщкызмет!не жэне азаматтардын жеке OMipiHeараласпайды.\СВ. I u i K i ic r e p ор га н дары . 1шк1 icTep органдарынынкукыктык статусы KP Президентшщ 1995 жылнл 21желтоксандагы “ Кдзакстан Республикасынын щШ icTepоргандары туралы” зан Kynii бар Жарлыгымен реттелед^уЗац бойынша iiuni icmep органдарынын Mwdemmepiмыпалар:жеке адамнын, азаматтын конституциялык кукыктарынкоргау;когамдык тэртш пен когамдык каушаздшлкамтамасыз ету;кылмыска карсы куресу;эз кузыреп Щегщде кылмыстык жазалаудыжэне эюмшшк шараларды колдануды орындау;жол Kayinci3fliriH камтамасыз ету жэне оганжурпзушшер мен автотехника куралдарын пайдаланугамемлекетпк руксат беру, жол журкй саласындагы ережелердщсакталуын бакылауды жузеге асыру жэне т. с. с v^Т(азакстаннын imni icTep органдарынын б1рынгайжуйес! - Inm icTep министрлтнен, оган багыныштыоблыстардагы, калалардагы, транспорттагы iuiKi icTepбаскармаларынан, калалык, аудандык, поселкел1К iuiKi


icTep органдарынан, iniKi id e p эскерлер1 жене баскамекемелерден кураладыл>(В ? ¥лтты к каушаздж органдары. К>ушс1зджоргандары жеке адамды, когам мен мемлекетп iuiici жэнесырткы кауш-катерден зацга сэйкес коргауды жузегеасыратын арнаулы органдарыСТул органдардьщ кызметш КР Президентшщ 1995жылгы 12 желтоксандагы “Казакстан Республикасынынулттык каушс1здж органдары туралы” зан купи барЖарлыгы реттейдй¥лттык Kayinci3fliK органдары непзшен КазакстанРеспубликасынын ¥лттык каутЫздш комитетшен, онынжергййкп органдарынан жэне баска да тшст1 мекемелершенкуралады.Эдшет органдары. Казакстан Республикасынынэдшет органдары, ез кузырет1 шепнде, мемлекеттщкызметшщ аткарылуын кукыктык камтамасыз етущжузеге асыратын мемлекегпк органдардьщ, уйымдардьщ,лауазымды адамдар мен азаматтардьщ жумысындазандылык режим1не колдау жасайтын, азаматтармен уйымдардьщ кукыктары мен занды мудделершкоргауды камтамасыз ететш аткарушы билж органдарыболып табыладыЛ одлардыц кызметш Казакстан Республикасынын20СГ2~жылгы 18 наурыздагы “Эдшет органдарытуралы” заны реттейдь )Зацга сэйкес эдшет органдарыпыц Miudemmepiue:V *) зац жобасын дайындау жулшсын жургЬу, зац-дарды талдау, oicemmdipy, жуйеле^Х \щык;тьщ кесшдердщжобаларына зац сараптамасын жург1зу;• зацды тулгаларды, жылжымайтын мулткек,уцъщтарды ж ен е олармен жасалатып межлелердг,азаматтык; хал аютлерш мемлекеттк mipKeydi ж узегеасыру;• цуцьщтыь; квмеют ж эн е зац цызметш кврсе-mydi уйымдастыру ж эн е цуцьщтъщ насихатты цам-тамасыз ету;• '\сот сараптамасы цызметт уйымдастыруж эн е ж узеге асыру;122


• цылмыстъщ ж азаларды апщару, цылмыстьщж а за атцару органдары мен мекемелершде цщьщтъщтэртт пен зацдыльщты цамтамасыз ету ж эне басцалар(Зацпыц 3 -б а бы ) жатады.р*Эдшет органдарынын б1ртутас жуйеЫ Эдшет министрл1гшен,аумактык эдшет органдарынан, кылмыстыкаткаружуйесшщ органдарын камтитын эдшет органдарынанжэне езге багынысты уйымдардан кураладьЬ(^ Г К а ржы полициясы. К^азакстан Республикасынынкаржы полициясынын органдары:зацмен белпленген екшетпктер1 шепнде жедел-1здесгпру кызметш;алдын-ала тергеу жэне аныктау;эк1мшш|к ic журпзу аркылы экономика менкаржы кызмет1 саласында адам мен азаматтыц кукыктарына,когам мен мемлекет мудделерше кылмыстыкжэне кукыкка кайшы езге де кол сугушылыктьщ алдыналуга, оны аныктауга, жолын кесуге, ашуга жэне тергеугебагытталган кукык коргау кызметш жузеге асыратынарнаулы мемлекеттж органдар болып табыладьь^C zOOl жылгы 4 пплдедеп “ Казакстан Республикасынынкаржы полипиясы органдары туралы” Зацнын.5-бабына сэйкес каржы полиииясына екшегпп шепнде^мемлекеттщ экономикалык каугпс1зд1гш, K ecin K ep n iKкызмет субъектшершщ, когам мен мемлекегпц зацдыкукыктарын камтамасыз ету, салыктарды твлеуденжалтаруга оайланысты кылмыстардыц, экономика менкаржы саласындагы езге кылмыстар мен кукык бузушылыктардыцалдын алу, оларды аныктау, жолын кесу,ашу жэне тергеу, экономика саласындагы сыбайласжемкорлык пен кылмыска карсы курес 1сшде мемлекетт1ксаясатты эз1рлеуге жэне icKe асыруга катысу,каржы полициясы органдарынын карауына жаткызылатынмэселелер бойынша халыкаралык ынтымактастыктыжузеге асыру мщдеттер! жуктелге^ГД* Казакстан Республикасынын адвокатурасы.Адвокатура адамныц ез кукыктарын, бостандыктарынсотта коргауга жэне бшшт! зан кемегш алуга мемлекет123


кешлдйс берген жане азаматтардын кукыгын жузегеасыруга жэрдемдесуге арналган кызмет болып табылады.Адвокаттардын кукыктык статусы Казакстан Республикасыныц1997 жылгы желтоксан айынын 5 жулдызындагы“ Адвокаттык кызмет туралы” Занымен реттеледьЖогары зан 6miMi бар, зангер мамандыгы бойыншажумыс стажы ею жылдан кем емес жэне адвокаттыккызметп жузеге асыру кукыгына лицензия алган адамадвокат бола алады. Адвокат мшдегп турде адвокаттаралкасыныц Mynieci болуы тшс.Ka3ipri кезде ешм1зде барлык облыстарда, калалардаадвокаттар алкасы жэне жекеменшж адвокаттык кецселерхалыкка кызмет етед1.Адвокаттар томендсггдей цызмет корсетедг:nieniLnyi кэс1би зан бш мдерш кажет ететшмэселелер бойынша консультациялар, тусшд1рмелер,кенестер мен жазбаша кортындылар беред1;талап кою арыздарын, шагымдар мен кукыктыксипаттагы баска кужаттарды жасайды;аныктау, алдын-ала тергеу органдарында, соттарда,мемлекетпк жэне озге де органдарда, уйымдардажэне азаматтармен карым-катынастарда жеке жэнезацды тулгалардын екшдгп мен оларды коргауды жузегеасырады.Адвокаттар зацдарда тыйым салынбаган озге де занкемепн керсетед1 жэне т. б.Е. Нотариат. Казакстан Республикасындапл нотариат- кукыктар мен фактшерд1 куэландыруга, 1997жылгы пйлдешц 14-де кабылданган “ Нотариат туралы”занында кезделген озге де мшдеттерд1 жузеге асыругабагытталган нотариалдык 1с-эрекеттерд1 жасау аркылыжеке жэне занды тулгалардын кукыктары мен зандымудделерш коргаудьщ зан жузшде б е к т л ге н жуйесь124


Т акы р ы п ты пы сы ктау сурактары:1. Кукык коргау органдары угымы.2. Кдзакстан Республикасындагы сот жуйеЫ жэнеолардын кузырет!.3. IcTi сотта караудын мен шешудщ принциптер1кандай?4. Судьялардын ерекше экшёттшгерш атаныз.5. Прокуратураньщ м эртебеа кандай?6. IuiKi icTep органдары мен каржы полицнясыныцнеп зп мшдеттер1.7. ¥лтты к Kayinci3fliK органдары кандай кызметпеншугылданады?8. Эдщ ег органдарынын кызметч мен мэртебеа.9. Адвокатура мен нотариат немен шугылданады?125


Ceaiiim tii бв.п'мКАРЖ Ы К ^К Ы ГЫ Н ЬЩ НЕГ13ДЕР18.1. к а р ж ы лы к жене бюджеттж катынастарК^аржыныц басты максаты - мемлекетп акша каражатыменкамтамасыз ету. М ем лекеттщ карж ы лы ккы зметш е елдщ акша жуйесш уйымдастыру, мемлеке т п к акша корлары н болу жэне пайдалану жатады.Ак,ша к,орларын жинау mecijidepi:1. Иелершен акшаны мшдета турде, кайтарымсызалу (салыктар мен бюджетке тэленетш мшдетатэлемдер).2. Мшдегп-кайтарымды тэлемдер (мемлекетпкзаем).3. EpiKTi-кайтарымсыз тэлемдер жэне т. б.Акша корларын бэлу, Heri3ineH каржыландыру,дотациялау (субвенция, субсидия), несие беру аркылынепзшен жузеге асырылады.Каржы кукы гы дегешм1з - мемлекеттщ карж ы лы ккызметш реттейтш кукы кты к нормалардын жиынтмгы . К^аржы кукыгыньщ жуйесше: акша жуйесшщкукыктык непздер!, каржыны баскару, жоспарлау,бакылау, бюджетах, сальщтык кукыктар юредгБюджетак кукык, мемлекетпк бюджета куру жэнебэлу процесшде пайда болатын кукыктык катынастарды(республикалык, жергшжп бюджеттердщ зандылыкнышанында б е к т л г е н Kipici мен шыгысы) реттейдь126


8.2. С а л ы к т ы к к у к ы к н е п зд е р ьС а л ы к т ы к к у к ы к - занды ж ене ж еке ту л га л а р д а нбйржакты вктем , к а й та р ы лм а й ты н неп зде, зан ж узж деб е л п л е н г е н с а лы к т а р мен баска да м ж д е г п телемдерд1ак ш алай турде бю дж етке а л у кезж де туы н д а й ты нс а л ы к т ы к каты настар ды р еттей тж к у к ы к т ы к норма-ла р д ы ц ж и ы н ты гы . Салыктык кукык м емлекеттщсалыктык кызметш щ барысында пайда болатын когамдыккатынастар api онын пэнд болы п табылады.Казакстан Республикасы ны ц нарык экономикасынабагытталып неп зделген катынастарга кеш уш е, сондай-ак салык салу аясындапл м эселелер д щ мацызды жэнеэлеум етпк-эконом икалы к процесстерге ыкпалын ти п -зет1н кураЛта айналуына байланысты салыктык каты-настардын peni арта тусуде.С а л ы к к а ты н а стар ы с а л ы к т ы ж ене бю дж еткет в л е н е т ж баска да м ш д е г п теЛемдерд1 б е л п л е у , е н п з уж ене есептеу мен т е л е у тэрпГн ж е н ш д е п би.пкк а ты н а стар ы н , м е м лек е т пен с а л ы к телеун м ара-сы н д а гы с а л ы к м ж д е т т е м е лер ж ор ы н д а уга б а й ла ­н ы сты к а ты н а ста р д ы реттейд1.Осыган орай, кандай да болмасын мемлекетпЦ атка-ратын кызметшщ ен манызды, басты Typi - м е м л е к е гп кKipic. С ол мёмлёкеттш шрютердщ ен н еп зп лер г салы к тарж ене бю дж етке твлен етш баска да м ш д е гп твлемдер.Олар цалыптастыру ж опе алыну mopmioineбайланысты томепдегi турлерге бол/нед/:А . С а л ы к т а р . Корпорациялык ж эне жеке табыссалыктары, косылран кун салыгы, акциздер, жеркойнауын пайдаланушылардын салыктары мен арнаулытелем дер ь э л е у м е т т щ жер, келш куралдары мен м улшсальны.Э .А л ы м д а р . Зацды тулгаларды , жеке касш керлердажылжымайтын м улйж е кукыктарды жэне оларменжасалтан йэмдлелерд^ радиоэлектрондык куралдардыжэне ж и ш п жогары курылгыларды, механикалык кел1ккуралдары мен пркемелерд1, теш з, езен кемелерц шарын127


келемд1 кемелерд1, азаматтык eye кемелерш, дэрЬдэрмеккуралдарын мемлекетпк "пркеуден етю згеш ушш алынатыналымдар; автокелш куралдарыньщ КР аумагыаркылы журу алымы; аукциондардан алынатын алым;елтанбалык алым; жекелеген кызмет турлер1мен айна-лы су кукыгы ушш алынатын лицензиялык жэнетелевизия мен радио хабарларын тарату уйымдарынарадиож ш ш к cneKTipiH пайдалануга руксат бергеш yuiiHалынатын алымдар.Б. Т е л е м а к ы ла р . Жер учаскелерш, жер бетш депквздердщ су ресурстарын, коршаган ортаны ластаганы,жануарлар дуниесш, орманды, ерекше коргалатын табигиаумактарды, радиож ш ш к cneKTipiH, кеме журетш сужолдарын пайдаланганы, сырткы (кернею ) жарнаманыорналастырганы упин алынатын телемакылар.В. М е м л е к е т п к баж.Г . Кеден телем д ер ь Кеден бажы, кеден алымдары,телемакы жэне алымдар.С а лы к тар дегеш м !з - ж алпы м ем лек еттж кажеттйпктерд! канагаттанды ру максаты нда, м ем лекеттщ ж огары окчлд1 органы кабы лдаган нормативны KeciM Hiu непзш де, сондай-ак занда б елп л е н ге нм елш ерде жэне уакы тта, занды жэне жеке тулгаларданм ш д етп турде кай тары лм айты н жэнеакы сы з непзде бю дж етке алы н аты н акш алай толем -дер. А л алы м дар, телем а к ы лар мен баждар зацдыжэне жеке т у л га л а р га керсеткен белгйп 6ip кыз-меттер1 уш ш м е м л е к е т п к е к ш е т п органдардына латы н толем дер ьСалыцтардыц к,алыптаск,ан mypdezi уш функциясыбар:1. Ф и ск а лды к - салыктардын жэне баска дам ш детп телемдердш бюджетке толыгымен жэнеуакытылы мерз1мде Tycin отыруын камтамасыз етедь2. Кайта б о л у - эртурл! шаруашылык субъектше-piHiH табыстарыньщ б е л г ш б е я т й мемлекет пайдасынакайта б е л у кызметь128


3. Салыктык реттеу - салык нарыктарыныц мелшерш езгерту, салык турлерш азайту жэне непзделгенсалык жещлд1ктерш енпзу аркылы немесе ынталандыруфункциясы.Салык кызмет1 деп мемлекет казынасын калыптастырумаксатында жузеге асырылатын мемлекетпккызметп айтады. Бул кызмет салыктарды жэне бюджеткетеленетш баска да мш детп телемдерд1 б елп леу, олардымемлекет KipiciHe алу, салыктык реттеу жэне бакылауаркылы аткарылады.Салыктык кукыктын дерек кездерг болып 2001жылдын маусымынын 12 жулдызында кабылданганКазакстан Республикасынын С а л ы к кодекс^ салыкмэселер1 женщде кабылданган Казакстан У и м етш щкаулылары жэне т. б. есептелед!.Томенде салыктардыц эркайсысына кыскаша жекетокталып, карастыра отырып жалпы сипаттамасынберем!3.1. К ор п ор ац и я лы к табы с са лы гы . Бул салыктын телеунилер1 Казакстан Респуликасыньщ резидентзацды тулга л а р ы (ултты к Банк пен мемлекетпкмекемелерден баска), сондай-ак ел1м1зде кызметштуракты мекеме аркылы жузеге асыратын немесе КазакстанРеспубликасындагы кэздерден табыс алатынрезидент емес занды тулгалар болып табылады.Объектшер1 салык салынатын, толем кезш ен салыксалынатын табыс пен резидент емес зацды тулганыц тазатабысы. Жылдык жиынтык табыс пен oierepic жасауарасындагы айырма ретшде есептелген табыс осысалыктын салык салынатын табысы болып табылады.Ж ы л д ы к ж иы нты к табы ска салык телеуш ш штабы стары ны нбарлы ктурлер^соны нш ш де: тауарларды(жумыстардан, кызметтер керсетуден) етшзуден тусетштабыс пен мул1кп жалга беруден тускен табыстар,улеспайдадан (дивиденттер), утыстар, сыйакылар жэнет. б. жатады.Корпоративен салыкты есептегенде твлеупплердшжылдык жиынтык табысынан пайыздар, кумэнд19-1908 129


борыштар, резервтк корларга аударымдар мен амортизациялыкаударымдар, жендеуге жумсалган шыгыстаржэне т. б. (С К 92 - 114 баптары) uierepiMre жатады.С тавкалары . Салык телеунплердщ салык салынатынтабысынан 30 %, Heri3ri enziipic куралы жер болыптабылатын салык телеупи 10%, ал резидент еместерден15 % салык у сталаДЫ.Кунт1збелш жыл корпорациялык табыс салыгы ушшсалык кезещ болып табылады. Салык телеушшеркорпорациялык табыс салыгын телеуд1 езш щ турыпжаткан орны бойынша (агымдагы айдыц 20-шыжулдызынан кегшкпрмей) жузеге асырады.2 Ж еке табы с с а л ы п л. Салык Кодексш щ 141бабына сэйкес жеке тулгалар жеке табыс салыгыныцсубъектшер1 болып табылады, ал объектшерше тэлемкезшен салык салынатын жэне телем кезшен салыксалынбайтын табыстар жатады.Жеке тулгалардыц табыстарыныц мычадайтурлер1не салык, салынбайды:ецбекакы тэлеуге байланысты телемдерд! коспаганда,Казакстан Республикасыныц зацдарында белгшенген мелш ерде мемелекеттш бюджет каражатыесебш ен твленетш атаулы элеум егп к кэмек, жэрдемакылармен етемдер;балаларга жэне асырауындагы адамдарга алынганалименттер;лотерея бойынша 5 айлык есептж керсетюшш епндеп утыстар;эскери кызметшшер мен iuiKi icTep органдарыныцкызметкерлер1 эскери кызмет-мшдеттершорындауга байланысты алатын телемдер1;бшгм беру орындарында окитындарга КР зацдарындабелпленген мемелекеттпс стипендияларга арналганмелшерде твленетш стипендиялар жэне СК 144бабында керсетшген салык салуга жатпайтын баска датвлемдер.Салык телеуш гащ твлем кезшен салык салынатынтабыстарына: кызметкердщ табысы, б1ржолгы толем-130


дерден алынган табыс, жинактаушы зейнетакы корла-рынан бер1летш зейнетакы толем дер 1, дивиденттер,сыйакылар, утыстар тур ш д еп табыс, стипендиялар менжинактаушы сактандыру шарттары бойынш а табысы, алтелем кезш ен салык салынбайтын табыстарына м у м к п ктабыс, жеке кэсш кердш салык салынатын табысы менадвокаттар мен жеке нотариустардын табысы жатады.Жеке табыс салыгы н есептеу кезш де кызметкердщтолем к е з ш й салынатын табысын аныктау кезш де салыкжылы цш ндёп ep6ip ай уш ш iuerepiMre айлык ecenTiKKopceTKim м елш ер ш деп, асырауындагы ap6ip отбасынынм уш есЙ е айлык есеш тк керсетк^ш ш деп сомалар менжинактаушы зейнетакы корларына теленетш м ш д етптолем дер жатады.Осы Салы к кодексш ш 171 бабына сэйкес тем ен д ептабысы бар резидент салык толеуп илер салык жылынанкеш нп жылдын 31 наурызына деш н декларация табысeTyi щщс: толем кезш ен салык салынбайтын табысы барадамдар; тургы н уй салумен осындай куры лы с уш шкурылыс материалдарын сатып алуды коспаганда, салыкжылында 2000 айлык есептш корсетк1штен жогарысомага б1ржолгы ipi сатып алуды icKe асырган салыктелеуш ш ер, Казакстан Республикасы ш егш ен тысж ерлерден табыс алатын жэне ш етелдш банктердепшоттары бар жеке тулгалар, мерз1мд1 эскери кызметшетеп жургендерд1 коспаганда, м ем елекетпк кызметнилеруш ш кезделген зан нормаларын колданылатын адамдар,Казакстан Республикасы П арлам ентш щ депутаттары менсудьялары.Ставкалары:15 еселеген жылдык eceirriKкерсетюшке дешн15 еселеген жылдык eceirriKкерсетмштен 40 еселегенжылдык есептк керсетишедешнСалык салынатын табыссомасынан 5 пайыз15 еселеген жылдык ecenTiKкерсетмштен салык сомасы+ одан асатын сомадан 10пайыз131


40 еселеген жылдык есептшкерсетюштен 600 еселегенжылдык есепт1к керсетюшедешн600 еселеген жене оданжогары40 еселеген жылдык есептпскврсетыштен салык сомасы+ одан асатын сомадан 20пайыз600 еселеген жылдыкесештк керсетюштен салыксомасы + одан асатынсомадан 30 пайыз3 К осы лган кун салы гы . Косылган кун салыгы -тауар енд1ру, жумыс орындау немесе кызмет керсету менолардыц айналым процесшде косылган кун еЫмшщ 6ipбелйтн бюджетке аударымы, сондай-ак КазакстанРеспубликасы аумагына тауар импорттау кезшде жаса-латын аударым.С у б ъ е к т ь л е р ! - занды ж эне жеке тулгалар, ал салыксалынаты н айналым мен салык салынатын импорткосы лган кунга салык салу о б ъ е к т 1с1 болы п табы ­лады.С тавкасы салык салынатын айналым мелш ерш щ15 %-дан болады жэне (туст1 жэне кара металдар сы-ныгыныц экспортын коспаганда) экспортка тауар втюзубойынша айналымга жэне халыкаралык тасымалдаргабайланысты орындалган жумыстарга, керсетшген кыз-меттерге нвлдж ставка бойынша салык салынады.4 А кциздер. Акциздер дуние жузше кецшен та-раган салыктардьщ 6ip Typi болып табылады. Акциздеркебш есе, халык тутынатын 6ipiHmi кезектеп тауар-лардьщ багасына немесе керсетшетш кызметтердщтарифше енпзш едьАкциздер - тауар багасы на, оры ндалаты нж умы стар мен керсетш етш тарифш е енпзш етш ,накты ставкалары н Казакстан Респ убли касы н ы нYiciMeTi б е л п л е п бекггетш , м ш детт! телем дер.Акцизделенетш тауарлар - осы тауарларды жасаукезшде пайдаланылган материалдар мен шиюзаттардан132


Салык Typi СубъекпЫ Объектш Ставкасы Телеу мерз!м! ЕскертуКел1ккуралдарынасалынатынсалыкМул1к салыгыЭлеуметпксалыкЖер койнауынпайдаланушыларга салык салу:1. Устеме пайдасалыгы.2. Арнаулы телемдер(бонус,роялти жэнеК6Л1К куралдарыбар зацды жэнежеке тулгаларменшйс Heci болыпзанды женежеке тулгаларзанды тулгалар,жеке кэсшкерлер,жеке нотариустар,адвокаттар279-314 баптармемлекегпк пркеугежататын келжкуралдарынынбарлык TypiHeri3ri онд|р1стшжэне eHAipicTiK емескуралдар, тургынуйлер жэне т.б.енбекакы корынантелейтш телемдержэне т.б. (316 бап)двигатель куаты,келемше карай айлыкесеппк керceTKinrreHзанды тулгалармулмтн жылдыккунынан 1 пайыз,жеке тулгалар 0,1ден жогары (365бап)21 пайыз, ал жекекэсшкерлер, жекенотариустар, адвокаттарездер1 ушш3, кызметкерлер1 2(317 бап)салык кезешнщ1шшдесше дейшсалык кезешшн1тамызына дейшeceirri айдын 15кеппкпршмей


ещцршген жэне К ? аумагына экелшген импортталатынтауарлар болып табылады.Акцизделенетт тауарларга мыналар жатады:1. Спирттщ барлык турлерь .2. Алкоголь ешм1.3. TeMeKi буйымдары.4. Курамында темею бар баска буйымдар.5. Беюре жэне кызыл балык уылдырыктары.6. Алтыннан, платннадан немесе кумштен жасалганзергерлш буйымдар.7. Бензин (авиациялык бензинд1 коспаганда), дизельотыны.8. Жещл автомобильдер (арнайы мугедектергеарналган, колмен баскарылатын автомобильдерденбаска).9. Атыс жэне газ карулары (мемлекетпк бйлжоргандарынын кажеттЫктер1 ушш алынатындарынанбаска).10. Газ конденсатын коса алганда, шша мунай.К,ызметтщ акцизделенетт m\pnepi:1. Ойын бизнесг.2. Лотереяны уйымдастыру мен етюзу.Ставкалары. Акциз ставкаларын Казакстан РеспубликасыYKiMeTi бекггед1 жэне тауар кунына пайызбенжэне заттай нысандагы елшем б1рлтне абсолюгпксомада белпленедГ Ойын бизнесше бхрыцгай ставкаорнатуга жерплжт1 еюлд1 органдарга да кукык бершген.Жогарыда аталган тауарлар мен кызметке теленетшакциз операция жасалган куннен кешнп оныншы кунненкепшспршмей бюджетке аударылуы тшс.5 Жер салыгы . Жеке меншж, туракты жер пайдаланужэне бастапкы етеушз уакытша жер пайдаланукукыгындагы салык салу объектшер1 бар жеке жэнезанды тулгалар жер салыгын телеушшер болыптабылады.134


Ставкалары:1. Ауылш аруаш ылык максатындагы жерлерге салынатынжер салыпанын базалык ставкалары 1 гекгаргае с е ц г е л т бетгДяенеда жане топырактын сапасы (бонитет)329 баптагы кесте бойынша сараланады;2. Жеке тулгаларга езпадк (косалкы ) уй шаруа-шылыгын, багбандык жэне саяжай курылысын ж урпзууыий кора-копсы салынган жерд! коса алганда, бер1лгенауылшаруашылык максатындагы жерлерге, базалыксалык ставкалары мынадай мелшерде белгаленёд^я. К олем ] 0,50 гектарга дещ й коса алганда - 0,01гектар жер ушш 20 тенге;б. Келей| 0,50 гектардан асатын аланга - 0,01 гектаушш 100 тенге;3. У й ipreciHfleri жер учаскелерш е мынадай базалыксалык ставкалары бойынша салык салынуы тщс:а. Астана, Алматы жэне облыстык манызы бакалалар, мысалы к олещ 1000 шаршы метрге дей1н косаалганда - 1 шаршы метр ушш 0,20 тенге, ал баска |щцмекендерге келем1 5000 шаршы метрге дешн коса алганда- 1 шаршы метр ушш де 0,20 тенге жэне т.с.с.Ж е р гш к и екшд1 органдардын memiMi бойынша 5000шаршы метрден асатын жер учаскелерше салыкставкалары 1 шаршы метр1 ушш 1,00 тенгеден 0,20тенгеге дейш томендетшу1 мумкш. Булардан баска зандаеяда мекендер, енеркэс1п жерлерше, елда мекендерщарщде орналаскан онеркэсштер жерлер!не, ерекшекоргалатын табиги аумактардын, орман, су коры жерлерше, автотурактар, автомобильге май кую станцияларынажэне базарлар орналаскан жер учаскелершесалык ставкалары карастырылган.Занды тулгалар жер салыгын агымдагы жылдын 20акпанынан, 20 мамырдан, 20 тамызынан, 20 карашасынан,ал жеке тулгалар 1 казаннан кедшшрмей толеу!ТИ1С.Баск,а сальщтардыц турлерi томендегi кестедеберЫген:135


8.3. И нвестициялы к катынастардыц кукы кты кнепздер1Казакстан Республикасыныц инвестициялар туралызацдары Конституцияга непзделед1, КР 2003 жылгыкацтардыц 8-де кабылданган “ Инвестициялар туралы”Зацымен, взге де нормативт1к-кукыктык кеЫмдерменреттеледгАталган кеЫмдер елдеп инвестицияларга байланыстыкатынастарды реттейд1, инвестицияларды ынталандырудыц,кукыктык жэне экономикалык непздершайкындайды, инвесторлардыц кукыктарын коргаугакешлдш беред^ инвестицияларды мемлекегпк колдаушараларын, инвесторлар катысатын дауларды шешутэрт1бш белгшейдьТак ы р ы п ты пы сы ктау сурактары:1. Каржы кукыгыныц угымы мен турлерь2. Мемлекеттщ каржылык кызмет1 дегешм1з не?3. Салыктык кукыктыц TyciHiri.4. Салык катынастары кандай катынастарды реттейд!?5. Салыктар мен бюджетке твленетш мш дегптелемдердщ турлерш атацыз.6. Салыктардыц функциясы, салык кызмет! деге-HiMi3 не?7. Салыктык кукыктыц дерек квздер1 кандай?8. Корпорациялык табыс салыгы калай алынады?9. Жеке табыс салыгына сипаттама бервдз.10. К ° сылган кун салыгы дегешмгз не?11. Акциздерге тусшжтеме 6epiHi3.12. Жер жэне баска салыктардыц ставкаларыкандай?13. Инвестициялык кукыктык катынастар.136


Тогы зы нш ы бол/мЕЦБЕК К ¥К Ы РЫ Н ЬЩ НЕГ13ДЕР19.1. Ецбект1к кукык катынастары. \ У ^Енбек кукыгы - енбек катынастарын реттейтшкукыктык нормалардьщ жиынтыгы. Бул катынастартараптардын эдетте жеке жене ужымдык шарттарнепзшде б е л гщ 6ip енбек кызметш жузеге асыруыженщде туындайтын жумыс 6epyini мен кызметкерарасындагы катынастар жене Щ Конституциясынанепзделген енбек туралы зандарымен реттеледь ЕнHeri3rici 1999 жылдын 10 желтоксанында кабылданган“ Казакстан Республикасынын енбек туралы” Заны болыптабылады. УЕнбек туралы нормативтж-кукыктык кеешдердщсакталуын бакылауды Казакстан Республикасы YidMeTiбек1ткен Ережеге сейкес енбек женшдеп увкалетшмемлекетпк органныц (К Р Енбек жене халыктыелеуметпк коргау министрл1п ) мемлекеттхк енбекинспекторлары жузеге асырады.Б1рсыпыра баска катынастар осындай ецбеккебайланысты катынастарды да туындатады. Оларгаэлеум егпк сержтеспк, енбекп коргау, занды тулгаларданкелпршген шыгынньщ орнын толтыру, енбекдауларын карау, жумыссыздык жене елеуметпк камсыздандырудыжаткызуга болады. 'Аталган цуцыцтыц-нормативтЫ кесшнщ твмендеги)ейк,олдану ерекшел '1ктер1 бар:КР аумагындагы енбек катынастарын реттеуменкатар, осы зан елййзде жумыс ютейтш шетелд^ктергежене азаматтыгы жок адамдарга даколданылады;137


эрюмге ез е ц б е к кукыктарын icxe асыруынатец мумюнджтер 6epinefli;жынысына, нэсшше, ултына, р т н е , мулж пенкызмет жагдайына, тургылыкты жерше, дши кезкарасына,ceHiMiHe, азаматтыгына, когамдык б*риестштердетуруына, сондай-ак кызметкердщ гскерлжкабшет1 мен оньщ ецбегшщ нэтижесше байланыстыболмайтын баска да мвн-жайларга карамастан, епш мнщде ецбек кукыктары шектелуге немесе оларды icKeасыруга, кандай да 6 ip артыкшылыктар алуга ra ic T i емес;мэжбурла ецбекке тиым салынады, ецбектщосы TypiH e тек сот yKiMi бойынша, не тетенше немесесогыс жагдайлары жарияланган кездерде гана жолбершедьЗацда кызметкердщ, жумыс беруппнщ Heri3riкукыктары мен мшдеттер1 карастырылган, мысалыкызметкер тец ецбеп ушш кандай да болса кемспуЫз тецакы алуга, каушшздж пен гигиена талаптарына сайкелетш ецбек жагдайларына, демалыска, ужымдыкшартпен жэне жумыс беруппнщ кес1мдер1мен танысуга,ецбек T9pTi6iH сактауга, ецбек когау, врт Kayinci3fliriжэне eHflipicTiK санитария ережелердщ талаптарынорындауга жэне т.с.с. кукыктары мен мшдеттер1 бар.. Г/* 9.2. Енбек ш арттарыныц кукы кты к реттелу1Кызметкерлер мен жумыс берушшердщ элеумегпкэкономикалыкмудделерш реттеу yrn iH шарттык непздерколданылады. Heri3rbiepi: келю1мдер мен ецбек шарт-тары.KefliciMflepre Республикалык Бас KefliciMfli атугаболады немесе элеуметпк сержтест1к-уитктщ: Уюмет,Кэсшодактар жэне Жумыс берупплер арасындагыкел1Ым жатады.Ецбек катынастары Heri3iHeH жеке ецбек шарттарыменжэне ужымдык шарттармен реттеледг.138


Жеке енбек шарты - жумыс бёрупй мен кызметкердщарасында жазбаша жасалгаи ек1 жакты KeniciM. Шартбойынша кызметкер жумыс беруш ш щ aKTiciH аткараотырып, б е л г ш 6ip мамандык, б ш к т ш к немесе лауазымбойынша жумысты орындауга, ал жумыс беруш! кызметкергежалакысын жэне зандар мен тараптардьщкел1с1мшде кезделген озге де акшалай телемдерд1уакытында жэне толык телеуге, енбек жагдайларынкамтамасыз етуге мшдеттенед!.Жеке ецбек шарты:белпЫ з мерз1мге;бёлгмп 6ip мерз1мге;б ёлй щ 6ip жумысты орындау уакытына немесеуакытша болмаган кызметкерд1 ауыстыру уакытынажасалуы мумкш. Егер шартта онын колданылу мерШ йкврс'ётшмесё, шарт б ё л й с й мерзщ ге жасалган депесептеледьЖеке енбек шарты жазбаша пошымда кемшде eKi данаётга жасалып, оган тараптар кол кояды, ал 6ip данасыкызметкерге б ерш ё^Ё Осыдан кешн кы зметкердщжумыска кабылданганы ж ен ш д е буйрык шыгарылады.Енбек к!тапшасы (о л болган жагдайда), немесе жекеенбек шарты не жумыска кабылдау мен жумыстан босатутуралы буйрыктардын кощ щ мелерд кызметкердщ енбеккызметш растайтын кужаттар бола алады.Кызметкердщ оган тапсырылатын жумыска сэйкес-TiriH тексеру максатында тараптардьщ кел1с1м1мен сынак0TKi3i.nyi мумкш. Сынак Mep3iMi уш айдан аспауы тшс.Сынак туралы талап шартта керсетшу1, ал бул болмаганжагдайда кызметкер жумыска сынаксыз кабылданды депесептелш едьЖасалган жеке енбек шартына сэйкес зан кызметкергежумыс жайында кешяднс беред1 жэне енбекшарттарыньщ талаптарын тараптар б 1ржакты реттеезгерте алмайды. Алайда баска жумыска ауыстыргандаенбек шартыньщ жагдайлары 03repyi мумкш.Жеке ецбек шартыныц ток,татылу neehdepi:мерз!мнш 6iTyi бойынша;Ж139


тараптардьщ еркше байланысты емес мэнжагдайларда(эскери кызметке шакырылганда, кызметкеркайтыс болса жэне т. с. с.).Шартты бузу негЬдеритараптардьщ KeniciMi бойынша;тараптардьщ GipiHin бастамасы бойынша (6ipай бурын 6ipeyi eKiHmiciH жазбаша ескертсе);зацнамалык кее!мдерде кезделген езге денепздер болып табылады. Жеке енбек шартын бузу ментоктату жумыс 6epymiHiH буйрыгымен хатталады.Кызметкер жеке енбек шарты жумыс 6epyinire бултуралы 6ip ай бурын жазбаша ескертш токтатуга кукылы,ал eKi тарап к е л ^ м г е келсе, ескерту Mep3iMi бггкенгедешн шарт токтатылуы мумкш. Жумысты жалгастырудыжокка шыгаратын немесе едэу1р киындататын мэнжайларболган кезде шартты бузу кызметкердщетш ш ш де керсетшген мерз1мде журпзшедьЖумыс беруише вз бастамасымен жеке ецбекшартын б1ржак,ты бузуына /помет/ жагдайлар неггзбола алады (Ецбек зацыныц 26 бабы):1) Занды тулганын таратылуы, жумыс берупйжеке кэсшкердщ кызметшщ токтатылуы.2) Кызметкерлердщ саны немесе штаты кыскартылуы.3) Жеке енбек шартынын колданылу Mep3iMi iuiiHдекызметкердщ жеткщжт! бш к тш гш щ болмауы небелгЪй 6ip жумысты жалгастыруга кедерп келпретшденсаулык жагдайынын салдарынан аткаратын кызмет1ненемесе орындайтын жумысына сэйкесшздшангарылады.4) Ж уктш ш жэне бала тууы бойынша демалыстаболу уакытын есептемегенде, енбекке уакытша жарамсыздыгысалдарынан, сондай-ак зандарда сол аурубойынша енбекке жарамсыздыктан негурлым узакMep3iMi белгшенбесе, жумыска eKi айдан астам уакытбойы келмеген жагдайда бузылуы MyMKiH. АурулартYpлepiнiн т1збесш Казакстан Республикасынын YKiMeTiбекггедг Енбек кабшетш ецбекте MepTiryiHe немесе140


кэсштчк ауруга байланысты жогалткан кызметкердщжумыс орны ецбек Кабшетс калпына келгенге немесемугедектш аныкталганга дейш сакталады;5) Кызметкер уйыммен 6ipre баска жерге ауысуданбас тартканда.6) IpKmicKe байланысты баска негурлым жецшж умы с ка ауыстырудан бас тарткан жагдайда.7) Ецбек жагдайларындапл езгерюке байланыстыжумысты жалгастырудан бас тартканда.8) Тэртштгк жазасы бар кызметкер ецбек мшдеттершд элелд 1 себетгёрсГз кайталап орындай алмаса.9) Кызметкер ецбек щ ндетаёрщ 6ip рет ерескелбузганда.К,ызметкердщ ецбек MindemmepiH nip рет ерескелбузуына:6ip жумыс куншде дэлелд! себептерс1з жумыс-та уш сагат бойы болмауы;жумыска алкогольд1К немесе нашакорлык масацкуйде немесе езге де турдеп уыттык уланужагдайында келух;жумыс куш щ пндеп алкогольд!, нашакорлыкмасацдык немесе езге де жагынан улану жагдайынтугызатын заттарды пайдалануы;кызметкердщ ецбект1 коргау немесе ерт Kayinс[здМ ережелерш бузуыныц эсершен, езщ щ жаракаталуы мен аварияларды коса алганда, ауыр зардаптаргаэкеп согуы немесе соныц мумкшдйч;жумыс орны бойынша соттыц зацды к р и н еенген укщ1мен немесе каулысымен белгш енген MyjiikTi(соныц 1шшде усак заттарды) урлауы;10) Егер кызметкердщ ic-apeKeTi оган жумЫс6epymi тарапынан сешмнщ жогалуына непз болса,акшалай немесе кундылыктармен т!келей кызмет ететшкызметкер к тэл1 ic-арекет жасаса.1 1 )Б ш м беру саласында тэрбйётшяйс м щ дёгпаткарушы кызметкер аталган жумысты жалгастыругасыйымсыз моральга жат кылык жасаса.141


12) Жеке ецбек шартына сайкес езше сенштапсырылган мемелекетпк, кызметпк, коммерциялыжэне зацмен коргалатын езге де купияларды курайтынмэл1меттерд1 жария етсе.13) Баска жумыстарга (21 бап, осы баптыц 5 тармакшасы)ауысудан бас тарткан жагдайда.14) Бурын осы жумысты орындап келген кызметкерсот шеш1м1мен жумысына кайта алынганжагдайда оныц орнына алынган кызметкермен ецбекшарты бузылады.Егер ецбек шарты зацсыз непзде бузылган не баскажумыска зацсыз ауыстырылган жагдайда ецбек дауынкарайтын орган кызметкерд1 бурынгы жумысына кайтаалгызуга жэне де оган амалсыздан жумыссыз жургенбарлык уакыты ушш, 6ipaK уш айдан аспайтын, орташатабысы теленеу! тшс.Нормативтж кукыктык кес1мдерде кезделген жагдайлардауэкш етп мемлекетпк органдардын талап eTyiбойынша, жумыс 6epynii кызметкерд1 оз кузырет1шегшде, сол органдар жасаган каулылар мен шеппмдернепзшде жумыстан шеттетуге тшс. Мысалы, жолKayinci3fliri ережесш бузганы ушш, белгш 6ip уакыткасот шеш1м1мен фирма автомобиль журпзуцпсшщтранспортты журпзу куэл1гшен айырады.Сонымен к;атар жумыс беруип:алкогольдш, нашакорлык масацдык немесеезге де турдеп улану жагдайында жумыска келсе;енбек коргау ережелер1 бойынша емтихандартапсырмаган болса;жеке басын коргаудыц жумыс беруша бергенKepeKTi куралдарын пайдаланбаган болса;егер кызметкер зацдарга сэйкес, дэрггерлштексеруден мшдетп бола турып одан етпесе, жумыстаншеттетуге мшдетп. Жумыстан шеттету кезшде жалакысакталмайды.Ецбек шартынын екшпп Typi ужымдык шарт. Олжумыс беруш шер мен кэсшодактар не кэсшедактарMyiueci емес кызметкерлер кел1ссездер журпзу ушш кол142


койган жазбаш а шарт т у р й щ е п кукы кты к к е а м болы птабы лады (Занны н 32-35 бабы ).Ж огары да аталгандарм ен коса ецбек занындам аусы м ды к кы зм етк ерлердщ , уй кы зм етк ерлерш ш ,уш н д е ж умы с 1стей Й н ж эне вахталы к эд1сиен ецбекететш дер д щ енбек кукы ктары реттелген.Т а би ги ж эне клим ат ж агдайлары на байланы сты бук 1лк у н п з б ё л ш ж ы лда ем ес, алты айдан аспайтын б е л г ш 6ipкезен ш ш д е ж умы с аткаратын кы зм етк ерлер маусымдык,а л ж умы с бер уп й лер д щ уй ш аруаш ы лы гы нда ж умы сicTeyre жеке ецбек ш артын жасаскан кы зм етк ерлер уйцызметкерi деп танылады. В ахталы к эд|с кы змет-к ер лёр дщ туракты мекен-ж айы на кун сайын оралуы нкамтамасыз ету м ум к ш болм ай ты н, оларды н турактымекен-ж айынан ты с ж ерде енбек пр оц есш ж узегеасы руды ц айрыкша Typi. О бъект^деп ж ум ы сты оры ндаумен вахталы к п о с е лк е д е п ауы сы м арасындагы дем алы скезещ к у н п з б е л ш он бес куннен аспауы керек.I 9- 3. Жумыс уакыты жэне демалыс уакыты./ Ж у м ы с уакы ты деп ецбек шартына сэйкес, зацменб е л п л е н г е н TuicTi ж умы с уакы ты н айтады )


сагат болганда - 6 сагаттан жэне апталык норма 24 сагатболганда - 4 сагаттан аспауы тшс.22 сагаттан бастап тангы 6-га деш нп уакыт тунпуакыт болып есептеледрТ ы н ы гу уакы ты дегешм1з бул жумыс уакытыарасында ецбеккерге тыныгуга жэне тамак iniyreбершетш уакыт. Оньщ турлер1: демалуга жэне тамакiniyre бершетш узипс, апта аралыплидагы демалыс,мейрам кундер1, жыл сайынгы демалыс.Кундел^кп жумыс iniiHfle кызметкерге демалу жэнетамактану yuiiH, жинактап алганда узактыгы 6ip сагаттанкем болмайтын у зш с жэне занда бес кундш жумысаптасы жагдайында аптасына - ею, ал алты кундште 6ipдемалыс куш карастырылган. Жалпы демалыс KyHiжексенбь ERi демалыс KyHi эдетте катарынан бершедьМ ейрам кундер1 - бул барлык мекемелер менкэсшорындарда жумыс ктемейтш кун. Казакстан Республикасынын2001 жылгы 13 желтоксандагы “ К[азакстанРеспубликасындагы мерекелер туралы” занынасэйкес - 16, 17 желтоксанда атап етшетш 16-шыжелтоксан -Tэyeлciздiк куш (¥лтты к м ерекелер).Мемлекетпик мерекелер:1,2 кацтар - Жана жыл;8 наурыз - Халыкаралык эйелдер KyHi;22 наурыз - Наурыз мейрамы;1 мамыр - Казакстан халкынын бхрлш мерекеЫ;9 мамыр - Жещс куш;30 тамыз - Казакстан Республикасынын Конституциясы кун1;25 казан - Республика куш;16,17 казан - Республиканын тэуелс1здш куш болыпаныкталган.^Цемалыс жэне мереке кундер1 сэйкес келген жагдайдамерекеден кеш нп жумыс куш демалыс куш боладь^)Егер баска нормативт1к кеамдерде, жеке, ужымдыкшарттарда жэне жумыс берупйлердщ кес1мдершдебаскаша кезделмесе, узактыгы кемшде он сепз кунболатын акылы жыл сайынгы енбек демалысы бершедь144


Ецбек зацдары мынадай демалыстыц турш б е л п л е й д гжыл сайынгы, косымша, арнайы максаттарга арналгандемалыс, жалакы сакталмайтын кыска мерз1мге берш етшдсмалыс.Щ ц бек демалысыныц кундерж е д э л кёлетш мерекекундерш есептемегенде, ж ыл сайынгы ецбек демалыс-тарыныц узактыгы, колданы лы п ж урген жумыс режим-дер! мен кестелерш е карамастан, к у н п зб е л ж кундерменесептеледг^ Ж умыс к теген 6ipiHnii жылы уш ш ецбекдемалысы жеке ецбек шарты бойынш а бардндн жумысжылы еткеннен кеш н б ер 1л е д 1.Э йелдерге ж у к т ш п мен босануы бойынша, 6ipжарым жаска деш н п балалары бар аналарга, бала асырапалгандарга жалакы сакталмайтын, демалыстар берум ум ю нд1ктер1 зацда карастырылган.^ и е л д е р ге жуктщир мен босануы бойынш а босан-ганга д еш н п узактыгы ж етш с к у п п зб е лж кунге,босанганнан кещ н елу алты (ауы р босанган немесе eKi неодан да кеп бала туган жагдайда ж етш с) кунт1зб е л 1ккунге демалыс берщ ёд^ Есептеу жиынтыктап ж урйзМ еД 1жэне демалыс эй елд щ уйымда жумыс icTey узактыгынакарамастан, жумыс беруппнщ каражаты есёбхнен жук-т ш г ш е ж эне босануы бойынш а осы кезенге теленгенжэрдемакыны босанганга накты пайдаланган кундердщсанына карамастан толы к б%ршёдо.(л С е к е ецбек шартын б узу кезшде, оныц кандай непздебузы лганына карамастан, езн в д жыл сайынгы ецбекдемалысын алу кукыгын пайдаланбаган кызметкерлергеетемакы телен е д г)(Ж у к т ш п мен босануы бойынш а демалыстан баскаэйелге оныц eTiHinii бойынш а баласы 6ip жарым жаскатолганга дейш оган кут1М жасау ж енш де жалакысысакталмайтын косымша демалыс берш едь Косымшадемалыс уакыты iiuiH fle оныц жумыс орны мен кызмет1сакталады.Жек€"ецбек шартын б узу кезш де, оныц кандай непздебузылганына карамастан, в.з1нщ жыл сайынгы ецбекдемалысын алу кукыгын пайдаланбаган немесе толы к10-1908 145


пайдаланбаган кызметкерлерге етемакы телеу жене бш мберу уйымында окитын кызметкерлерге емтихандартапсыру, диплом жобасын коргау, б тр у ш ш ер емтихандарынкезшде акылы немесе акы теленбейтшкосымша демалыс беру мумкшджтер! зацда карастырылган.9.4. Ж еке енбек шарты тараптары ны ц материалдыкж ауапкерш ш шЖеке енбек шартындагы баска тарапка материалдыкзиян келпрген тарап оны сот iueniiMi непзшде, не epiKTiтурде телейд1. Материалдык жауапкершшк жеке енбекшартында арнайы нактылануы тшс.Егер кызметкер езш щ енбек мшдеттерш аткаруынабайланысты жумыс беруыйнщ кшесынан жаракат алсанемесе денсаулыгына езге де зиян келш, сонынсалдарынан ол енбек кабшетш толык немесе iuiiHapaжогалтса, жумыс беруш! оган келт1ршген зияндыКазакстан Республикасыныын нормативпк-кукыктыккес1мдершде кезделген тертш пен жагдайларда етеугемшдетть Мысалы: Оцщрюте зардап шеккендердщшеккен залалы ушш кызметкерлерге немесе кызметкеркайтыс болган жагдайда буган кукыгы бар адамдаргажумыс берушшердщ материалдык жауаптылыгы“ Енбеюп коргау туралы” Казакстан Республикасызанынын 30-бабымен, сондай-ак енбектеп мшдеттемелершорындауымен байланысты жаракат алган неденсаулыгына езге де залалы тиген жумысшылар менкызметшшерге, менпиктщ барлык нысанындагы Keciпорындардьщ,мекемелердщ, уйымдардьщ келт1ршгензалалдарды етеу TepTi6i Казакстан РеспубликасыМинистрлер Кабинетшщ 1993 жылгы 17 наурыздагыкаулысымен белпленген Ережелермен бек тлген .Осы нормативен кес!мдерде, атап айтканда, 6ipмерз1мдж жердемакы телеу TepTi6i мен мелшер1,сондай-ак денсаулыгы бузылган немесе кайтыс болган146


кызметкерге кел-пршген зардаптын орнын толтырукезделген.Цышеткерлердщ толык, материалдыц жауаптылык;жагдайлары:кызметкер мен жумыс беруипнщ арасындажазбаша шарт бойынша кызметкерге бершген мулнс пенбаска да кундылыктын сакталуын камтамасыз ету ушшезше толык жауапкерщйпкке алуы;зандарга сэйкес кызметкерге ецбек мшдет-TepiH орындау кезшде жумыс берупйге келтгршген зиянущщ толык жауапкершйпп;кызметкер мул1К пен баска да кундылыктарды6ip жолгы сещмхатйен немесе баска да фржолгыкужаттар бойынша есеп беруi;кызметкердщ жумыс уакытындагы алкогольfliKjнашакорлык немесе уыткумарлык мае болуы.9.5. Ж алакы телеуЖумыс берупп ецбек мэселелер1 жешндеп кукыктык-нормативтжKeciMaepre, жеке ецбек, ужымдыкшартгарга сэйкес кызметкерлердщ ецбепне акы телеугешндетп жэне бул акы мерз1мд1к, кешещщ турде немесеецбекке акы тедеудщ езге де жуйелер! бойынша icKeасырылады. К,ызметкердщ жалакысы орындалатын жумыстын саны мен сапасына, курдедештне карай белгшейеда.Жалакыныц меяшерш жумыс берупй дербес белплейд1жэне ол КР зацдарында белпленген ец томенп телеудщтёмёвдеп кагндалары бойынша жузеге асырылады:мерз1мнен тыс жумыс акы 6ip жарым есе мелшерденкем твленбеШи;мереке жэне демалыс кундердеп жумыс акысыею еседен томен болмайтын мелшерде теленед);тунй уакытгагы жумыстын ap6ip сагатынаецбекакы 6ip есе молшерден кем теленбейд!;жалакы 6ip айда кем дегенде 6ip рет толенед!жэне т.б.147


9.6. Кызметкерлерд1 кетермелеу жэне жазалауш араларыЖумыс берупи кызметкерге ецбекгеп табыстарыупин кетермелеудщ эр алуан турлерш колдануга кукылы.Кетермелеудщ турлер1 мен T9pTi6i жеке ецбек, ужымдыкшарттармен жэне жумыс беруиинщ акплер1мен белпленедьЕцбек тэрт1б1н бузганы ушш, ягни кызметкердщKiHeciHeH оган жуктелген ецбек мшдеттершщ орындалмаганынемесе тшсшше орындалмаганы yuiiH жумысoepyuii mepminmiK эказалардыц мынандаи турлершцолдануга к,уцылы:ескерту жасауга;eerie беруге;зацда керсетшген жагдайларда жеке ецбек шартынбузуга.Осылардан баска тэртштж жазалау шараларынколдануга жол бершмейдьТэртштш жазаны колданудан бурын кызметкерденжазбаша туешштеме талап етшуге тше, ал жаза Tepicэрекет байкалган куннен бастап 6ip айдан кеппкпршмейколданылады жэне оны Tepic эрекет жасалган кунненбастап алты айдан KemiKTipin колдануга болмайды.Тэртштш жаза колдану туралы буйрык жазага тартылганкызметкерге кол койгызылып жарияланады.9.7. Е н б е ю ! коргауЕцбек Kayinci3fliriH камтамасыз ету улттык саясаттыцецбек саласындагы басты багыттарыныц 6ipi болыптабылады. Ецбекад коргау кайгылы жагдайлардан жэнеeHflipicTe жаракат алудан алдын ала сактандыруга,KayinTi жэне залалды eHflipicTiK факторларды мешпншеазайтуга багытталган басты принциптер, м ей mi кнысандарына карамастан, шаруашылык Kbi3MeTi менкэсшорындардыц бэрше б!рдей белпленген жэне 1993148


жылгы 22 кантардапл “ Енбек когау туралы” КазакстанРеспубликасы Зацында айкындалган.Осы Занньщ 1-бабына сэйкес енбекп коргау raicTiзандар мен нормативпк кешмдер непзш де жумысютейтга елеумегпк-экономикалык, уйымдык, техникалык,гигиеналык жэне емдеу-профилактикалык шараларжэне енбек процесшде адамдардын каушс1зд1Г1Нкамтамасыз етепн, денсаулыгы мен жумыс кабшетшсактайтын каражаттар жуйесш бшд!ред1 жэне т.б.Казакстан Республикасынын 2001 жылгы 23 кантардагы“Халыкты жумыспен камту туралы” женшдепзаны жумыспен камтылуды азаматтардын Конституцияменезге де пормативтпс кукыктык кеамдерге кайшы келмёйтгажэне оларга табыс немесе Kipic келпретш жеке жэнекогамдык кажеттерш канагаттандыруга байланысты кызметшайтады. Бул кужатта азаматтарды жумыссыздыктанэлеуметпк коргау (жумыска орналасуга жэрдемдесу,кэшби даярлау, когамдык жумыстарды уйымдастыру жэнетабысы аз азаматтарга жататын жумыссыздарга зацКеимдерще сэйкес мемлекетпк элеумегпк кемек керсету)жэне тагы баска шаралар карастырьшган.9.8. Ецбек даулары 1__Г Енбек даулары тараптардын кел1с1м1 бойынша немесесот тэртхбшен каралады. Сотка д е й н енбек дауларынкелгам комиссиясы карай алады. О л комиссия тараптардынб1рлескен nieniiMi бойынша жумыс берушшер менкызметкерлердщ саны тец екшдершен тепе-тен непздекурылып, кызметкерлердш екшдер! уйымныц жалпыжиналысында сайланып, жумыс беруппнщ екищ ершуйым басшысы тагайындайды./Келхсщ комиссиясы арыз беруппнщ еиш ш ш олбершген куннен бастап уш кун мерз1м 1ппнде карайды.Оны карау нетижелер1 бойынша шеппм кабылданып,арыз беруипге бершед!. Арыз канагаттандырылган149


жагдайда кш эл! жак nieniiMfli уш KYH мерз!м iuiiHfleорындайды./Сот тэрт1б1мен ецбек даулары 1999 жылгы 13пнлдедеп К^азакстан Республикасыныц Азаматтык icж урпзу Кодексш е сэйкес журпзш едк Ерекше айтакететш жагдай, кызметкерлер ецбек кукыктыккатынастарды туындайтын талаптар бойынша соткажугш ген кезде олар мемлекет KipiciHe сот шыгындарын(м ем лекетпк баж бен ютщ каралуына байланыстышыгындарды) телеуден босатылады.^Ужымдык дауларды шешу тэрт1б! 1996 жылгы 8шшдедеп “ Ужымдык ецбек даулары жэне ереушдертуралы” Казакстан Республикасы зацымен кезделген.Осы занда ужымдык енбек даулары деп жумыс берупплермен кызметкерлер ужымдары арасындагы уйымдардаецбек ету жагдайы мен ецбек акы телеуд 1 орныктыру менезгертулер, ужымдык шарттар мен кел1с1мдер жасасужэне олардыц орындалуы ж еш ндеп, сондай-ак колданыстагызацдардыц, ужымдык шарттар мен келш мдердщережелерш колдану мэселелер1 ж еш ндеп кайшылыктарретшде тусж ш етш угымдарга аныктама бершген. Зацдаталаптарды шешу, рэЫмдеу жэне мэл1мдеудщ, ецбекужымдарыныц талаптарын караудыц б е л г ш 6ip TapTi6iкезделген.Аталган зац ужымдык дауларды шешудщ ереушсиякты ен шектен шыккан шарасын жеке реттейдгЕ р еуы - енбек уж ы м ы мен ж умы с Gepymi арасы ндагыездерш щ элеум еттж -эк он ом и к а лы к жэне кэы бита лап тары н канагаттанды ру уш ш (ж ум ы ска ш ы кпау,ецбек м ш деттерш оры ндам ау) ецбек уж ымым уш елерппц белп л1 б ip м ерз!мге немесе ецбекуж ы м ы н ы ц талап тар ы н ж умы с 6epyuii канагат-тан ды рганга деш н ж ум ы сты т о л ы к немесе iuiiiiapaтоктатау а р к ы лы бшд1ретш курес шарасы.Epeyiл еткщу женшд'еп шеппм, егер дау мэмлеге келужолымен шешшмейтш жагдайда гана шыгарылуыMyMKiH. Ереуш дщ басталу жэне созылу уакыты туралы,150


оны жарияламастан бурын, жумыс 6epyiuire кем дегендеон бес кунтазбелш кун бурын жазбаша турде ескерту1 ic.9.9. Э леум егп к камсыздандарудыц кукыктыкнегЬдер!.Конституциянын 28-бабында “ Казакстан Республикасыныназаматына жасына келген, наукастанган, мугедекболган, асыраушысынан айрылган жагдайда жэне езге дезанды непздерде оган ен тем енп жалакы мен зейнетакынынмелш ерш е, элеум етпк камсыздандырылуынак е т л д ж берш едь EpiKTi элеум етп к сактандыру, элеу-м етпк камсыздандырудын косымша нысандарын жасаужэне кайырымдылык кетермелещ п отырады” , - делш -ген.Азаматтардын ен тем енп жалакы жэне зейнетакы алук ёш лйш завды турде белпленген , жалакы мен зейнетакынынен тем енп денгеш аныкталган жэне камтамасызеплген. Булардан баска тагы да 6ip элеум етпк норматив(зейнетакыны, жэрдемакыны, элеум етпк телемдер,айыппул, салык баска да телемдерд1 есептеу уппн)“ есеппк Кёрсётющ” колданылады. М ысалы, 2002 жылгы12 желтоксандагы “ 2003 жылга арналган республикалыкбюджет туралы” Казакстан Республикасынын занынасэйкес зейнетакы мен жалакынын ен тем енп мелш ер! -5000 тенге, ал айлык есеппк керсетюш - 872 тенге болыпбелпленген, ал 2004 ж. —919 тенге.Жасы бойынша элеум етп к камсыздандыру “ КазакстанРеспубликасындагы зейнетакымен камсыздандырутуралы” 1997 жылгы 20 маусымдагы Казакстан Республикасызанымен реттелед!.Осы зацмен ясасына сай зейнетакы тагайындаумен ntojieydin мулдем жаца механизмi козделген:дербес жинактаушы зейнетакы корларылы зейнетакыны жинактау;аркы-151


1998 жылгы 1 кацтарга деш нп ецбек жылдарынесепке ала отырып зейнетакы телеу ж енш депм емлекетпк Орталыктан зейнетакы тагайындау.М ысалы, Орталыктан жасына байланысты толыкзейнетакы телемдер1 Ka3ipri кезде еркектер - 63 жаска,ейелдер 58 жаска толганда тагайындалады, 6ipaKолардын ецбек стажы 1998 жылдьщ 1 кацтарындаеркектерде - 25, ейелдерде 20 жыл болуы тшс.Зейнетацымен цамсыздандырудыц басты принципmepi:дербес зейнетакылык жинактау принциш;зейнетакы жуйесш мемлекетпк реттеу;- . азаматтардыц зейнетакылык корланудьщ мемлек егп к немесе м емлекетпк емес зейнетакылык корларындажузеге асырылуын тацдау кукыгын камтамсызету;азаматтардыц ец тем енп зейнетакы алу кепшfliri;эр азаматтыц ецбекке жарамды жасында зейнетакылыккор жинактауга катысу м1ндетт1л1п;ецбекке жарамды азаматтыц езш жасы улгайганкез1ндег1 зейнетакысымен ез1 камтамасыз етудег!жеке ж ауапкерш ш п;азаматтыц epiKTi турдег! косымша зейнетакыменкамсыздану кукыгы болып табылады.К,олданылып журген зацдар элеум етт1К камсыздандырудыцтурлер1н1ц катарына кызметкерлерд1 жумыскауакытша жарамсыздыгы, эйелдерд1ц ж ук тш пжэне босануы бойынша жэрдемакылармен камсыздандырудыкездейд!.Аталгандармен катар мугедек болып калган,асыраушысынан айрылган жэне езге де зацды реттердеэлеум егп к камсыздандыру “ Казакстан Республикасындамугедекпг1 бойынша, асыраушысынан айырылуыжагдайы бойынша жэне жасына байланысты бершетшм ем лекеток элеум етт1к жердемакы туралы” 1997 жылгы16 маусымдагы Казакстан Республикасынын зацыменреттеледь152


Занмен аныкталган м угедектж тш ортурл1 санаттары:мугедектжтщ уш тобы - жалпы сипаттагысыркаттыгына, енбек устш деп жаракат алуына, к эс1бисырщаттырына байланысты м угедек болгандар, эскерикызметпплер арасынан мугедек болгандар, экологиялы ктетенше жагдайларга жэне т.б. зардаптарга байланыстымугедек болып калгандар тобы б е лп лен е д ьЖумыска жарамсыздык децгёйше орай д эр !гер лж -элеуметтш сараптау комиссиясы м угедектж тобы нбелплейда жэне м угедеклктщ барлык мерзащйё ж эрдемакытагайындайды./ Мугедектш бойынша тагайындалатын жэрдемакылардынмэлшер! мугедекйк тобына ж ене мугедектжсанатына байланысты болады жене жыл сайынгыРеспубликалык бюджет туралы занда б елп л е н ге н айлыкесептпк кэрсеткнц кёлемшде керш едь LАсыраушысынын кайтыс болуы н айгактайтын, кайтысболтан адамнын отбасы м уш елерш щ жумыскажарамсыздыгын, кайтыс болган адамнын отбасындагыжумыска жарамсыз мушеш кайтыс болган адамнынкамкорлыгында болганына жаткызу ф акйлерш курайтынкурдел1 занды к курам асыраушысынан айрылуынабайланысты жэрдемакы алудын непздем еы болы птабылады.Элеуметтш камсыздандыруга озге де зандык негаздеазаматгарга жасына байланысты жэрдемакы мен телеуд1жаткызган жен. Жасына байланысты азаматгарга"зейнетакы твлеу ж енш деп М ем лекетпк орталыктан,жасы улгайган кезде зейнеткерл1к жинак корларынанзейнетакы телемдерше “ Казакстан Республикасындазейнетакымен камсыздандыру туралы ” КазакстанРеспубликасы занымен белгш енген кукык жок болган неец томен зейнетакы мелшершен кем м елш ердезейнеткерлш тэлемдер алган кезде тагайындалады.М ш детп элеум етп к сактанды ру. Бул м эселе 2003жылдын 25 сэуаршде кабылданган “ М ш д етп элеум еттшсактандыру туралы” Казакстан Республикасынын153


занымен реттеледь Зац 2005 жылдыц 1 кацтарынанколданыска енпзшетшш айта кеткен жен болар efli.Ю с ы Зац азаматтарды элеуметпк коргаудыц мемлекетжузеге асыратын нысандарыныц 6ipi ретшдеп мшдегпэлеуметпк сактандырудыц кукыктык, экономикалыкжэне уйымдык непздерш белплейщ*3^М ш дегп элеуметпк сактандыру ецбек ету кабшетшен,асыраушысынан лон е л


10. Енбек зацына бойынша кызметкерлерге жалакытелеу калай жузеге асырылады?11. Кызметкерлерд1 кетермелеу жэне жазалау шараларыкандай?12. Енбекп коргаудын кукыктык шаралары.13. Енбек дауларын шешу TapTi6i кандай?14. Э леуметпк камсыздандыруга аныктама 6epi-Hi3.15. Казакстанда зейнетакымен камсыздандыру жуйeciкандай?16. М угедекпп, асыраушысынан айрылганда элеумегпккамсыздандыру жолдарын айтьщыз.17. М ш дейя элеуметт1к сактандыру деген1м1з не?155


О пы т ны 6вл1мК Ы Л М Ы С Т Ы К К У К Ь Щ Н Е Г 1 3 Д Е Р 110.1. К ы л м ы с т ы к к у к ы к ты к ry c in iii мен белплер1I К ы л м ы с т ы к к ук ы к жеке кукык саласы ретшдеадамды, оньщ кукыктары мен бостандактарын, когамдыжэне мемлекетп кылмыстык кол сугушылыктан коргаугабагытталган когамдык катынастарды реттейдуЛ/уидайреттеу yui mypjii жолмеп жузеге асырылады.BipiHniifleH, кылмыстык кукык нормасы аркылыкогамдык катынастарды реттеу функциясы болыптабылады. Бул катынас кылмыстьщ 1стелуш е байланыстыкылмыс жасаган адам мен мемлекет арасындапайда болады.Екшпиден, кылмыстык кукык нормасы аркылыжазамен коркытып, тыйым салынган ic-эрекеттерд!icTeyre байланысты когамдык катынастар реттеледьУш ш ш щ ен, кылмыстык кукык кылмыстык кукыктыцнормасы аркылы азаматтарга кылмыстык жолмен киянаткелпргенде, олардын одан коргануына байланыстыкатынастарын ретке келт1редь Мысалы: Кажетп коргану,мэжбурл1 каж еттш к немесе кылмыскерд! устауда op6ipазамат зацда белгш енген тэртшпен коргануга кукылы.Бул м эселе тек кылмыстык кукыктык норма аркылыреттеледьК ы л м ы с т ы к к ук ы к зац ш ы гаруш ы органдарк абы лдаган к ы лм ы с пен жаза, к ы лм ы с т ы к жауапты л ы к Heri3i, жаза ж уйелерш , ж азаны тагайы пдаудыцT o p r i6 i мен ш арттары н, сондай-ак к ы лм ы сты кж ауапты лы к тан ж эне жазадан босатуды б е л п л е й т шза н д ы лы к нор м аларды ц ж иы нты гы болы п табы ­лады . ,156


К,ылмыстык, к,ук,ык, Жалпы ж ене Ерекше бвл'шнепту рады.Кылмыс пен жаза туралы угым, кылмыстык заннынTyciHiri, мшдеттер1, кылмыстык жауаптылыктын неИз!жене одан босату, кылмыс курамыньщ TyciHiri,кылмыстык занньщ кеш сп ктеп жэне м езгш деп купи,ic-эрекегпн KoraMFa к а у ш тш п н жоятын мэн-жайлартуралы туЫшктер, сондай-ак кылмыс icTey сатыларытуралы угыммен, кылмыска 6ipre катысу, жазанынмаксаты жэне жуйелер!, жаза тагайындаудын немесекылмыстык жауаптылыктан жэне жазадан босатудынм эселелер! осы Жалпы бел1мде зерттеледьЕрекше бeлiм дe накты кылмыс курамдары жэнеоларды icTereHi ymiH белп лен ген жаза турлер1керсетшед!.Баска: кукык салалары сиякты кылмыстык кукыктында Heri3ri зандылык базасы - Казакстан РеспубликасынынКонституциясы болып табылады. Кылмыстык кукыктынережелер! мен институттарынын мазмуны колданылыпжурген кылмыстык кукыктын нормаларында, атапайтканда Жогаргы Соттын норматив каулыларында,1997 жылгы 16 щшдеде кабылданган Кылмыстык кодекстежэне т. б. н о р м а тщ тк йёймдерде анык керсет1лген,^/(ылмыстык, KodeKcmiii 2-бабына сэйкес к,ылмыстык,зацдардыц Mindemmepi болып:1. Адам мен азаматтын кукыктарын, бостандыктарымен занды мудделерш , когамдык т э р т т пенKayinci3fliKTi, коршаган ортаны, Казакстан Республикасынынконституциялык курылысы мен аумактыктутастыгын, когам мен мемлекеттщ занмен коргалатынмудделерш кылмыстык кол сугушылыктан коргау,сондай-ак кылмыстардын алдын алу болып табылады.2. Бул мшдеттерд! жузеге асыру ymiH осыКодексте кылмыстык жауаптылык непздер1 белпленед1,жеке адам, когам немесе мемлекет ymiH KayinTi кандайэрекеттер кылмыс болып табылатыны айкындалады,157


оларды жасаганы уиин жазалар мен езге де кылмыстыкыкпал ету шаралары белпленед! делшген.( Кылмыстык кукык езшщ алга койган коргаушылык,сактандырушылык жэне тэрбиелш мшдеттерш тек кана6enrini 6ip кылмыстык-кукыктык принциптерш сактауаркылы жузеге асырады.]/ ь у л приципт ерге: зандылык кагидасы, азаматтардынзан алдында тещцп, жауаптылыктан кутылмайтындыкпринцип!, жеке жауаптылык кагидасы, эдшеттшк, йагМкпринциптер1, кшэшздак презумпциясы жэне т. б. жатады./"^ылмыстык зан - Ь^азакстан РеспубликасынынКонституциясына сэйкес Республика Парламент! кабылдаганкукылык KeciM болып табылады.] Жеке адам менкогам арасындагы кактыгыстардын каисысыныц когамгакауштшш дэрежесшщ басым екещпгш аныктау жэнеоган осы мэселеде кылмыстык кукылык шаралардыколдану аркылы осы катынастарды реттеу - кылмыстыкзаннын H eri3ri м ш д е т т е р ш щ 6ipi болып табылады.VК ы л м ы с эр уакы тта да б е л г т 6ip ic-эpeкeттepдiн(э р е к е т н е м е с е э р е к е т Ы зд ж т щ ) KepiHici, нэтиж еш болы птабы лады . Э р е к е т дегеш м 1з адамньщ кы лм ы сты к занты й ы м са лга н нэрселерд1 icTeyi, ал э р е к е т м з д жд е г е ш м !з адам ньщ зан, нор м ати втж к е а м д е р , нуск ауларн ем есе а р н а улы ж арлы ктар, буйрьщ тар бойы нш а взш еж у к телге н м ш д е тш оры ндам ауы -лЗ,С А д а м н ь щ к ы лм ы ск а кайш ы н ем есе оган кайшы ем есм ш е з-к у лк ы он ы н о й л а у жуйелер1 аркылы, содан сонб е л г ш 6ip ic -эр ек еттер аркы лы KepiHic береди Ондайнакты ic -эр ек еттер аркы лы к ернпе таппаган, ж узегеаспаган ойлар, п iк ip лep сонш алы кты катерш болганы накарамастан, к ы лм ы с деп есеп т елм ей д ь )С о н ы м е н ,^ к ы л м ы с т ы к за ц д а р м ен ж а за ла у катеpi.Menт ы й ы м с а л ы н г а н а й ы п т ы к о га м д ы к K ayinTiз р е к е т (ic -э р е к е т н ем есе э р е к е т с !з д ж ) к ы л м ы с депа т а л а д ы \ О сы аныктамадан кы лм ы сты к кукыккакайш ы лы к, когам га кауш тш ж , к ш э л ш к , жазаланушы лы к кы лм ы сты н б е л п л е р ! ек ещ и п керш ш тур.158


К ы лм ы сты ц санаттары. Кы лм ы с санаттары деполарды накты белгш ер ! бойынш а топка бедуда айтамыз.Кылмыстар - сипатына ж эне когамга к а уш тш к дэре-ж есщ е ж эне кш энщ турш е байланысты онша ауыр емес,ауы рлы гы орташа, ауыр жэне аса ауыр санаттаргабелш ген.JК ы лм ы сты к кодекстщ 10-бабына сэйкес жасалганыущ ш осы Кодексте кезделген ен ауыр жаза (басбостандыгынан айырудан):касакана жасалган эрекет - ею , абайсыздажасалган эрекет бес жылдан аспайтын болса - онша ауыремес деп саналады;касакана жасалган эрекет I бес, абайсыздажасалган эрекет те бес жылдан аспайтын болса - орташ аауы р ;касакана жасалган эрекет он ещ жылданаспайтын болса - а уы р ;касакана жасалган эрекет он eki жылданаспайтын болса немесе е л ш жазасы к езделсе - аса ауы рк ы л м ы с деп танылады.10.2. К ы лм ы сты к ж ауапты лы к жэне оныннепздер1ТМ емлекет ез азаматтарынан Конституцияда кер-с е п лге н б е л г ш 6ip э л е у м е гп к мшдеттерд1 катанорындауды талап етед1, оны орындамаган реттеазаматтарга зацда к ер сеп лген Шяазде моральдык немесекукыктык жауапкершглгк ж уктелед!/ Кукы кты к жауапкерпплжпн im im ieri ец катал ryp i кы лм ы сты кжауаптылык болы п табыладьуда, ал оган д эй ек п тур д епнеп здер болуы керек.Кы лмысты к жауаптылыктын н еп зш дурыс аныктаукукык колдану органдары кы зметж щ зацдылыкты катансактауына кегпл бере отырып,(азаматты жауапка тартуушш кылмыстык занда к ер сеп лген кылмыс курамыныцбарлык белплер1 болуы н талап етед^.


К ы лм ы с т ы к курамдары - бул кылмыстык объективенжэне субъективен жактарынан куралатынбелп лер ш щ жиынтыгы. Ондай белгтер торт топцаooiin ed i: 1) кылмыстын о б ъ е к т ^ ; 2) кылмыстынобъективен жаты; 3) кылмыстын с у б ъ е к т а ; г4)кылмыстын субъективен жагы.■' ГГ Кылмысты н объектив - кылмыскердщ киянатжасайтын жэне де кылмыстык зандармен коргалатынкогамдык катынастар. Олар мыналар болуы мумкш:саяси жэне экономикалык курылымдар, менппк, адамжэне онын кукыктары мен бостандыктары, кукыктыктэртш, сот Tepeniri, эскери кызмет.2. К ы лм ы сты н объективен жагы - ол кылмыстынсырткы KepiHiciHe жататын бёйискер ек етаздш ;кылмыскерд1ц когамга KayinTi эр ек ее немесеэрекет пен ерекетаздш аркылы туындаганкогамга KayinTi нэтиже;эрекет пен врекетЫздш жэне когамга KayinTiнэтиже арасындагы ce6enri байланыс. t3. Кы лмы сты н субъектк1 - ол кылмыс жасагануакытта eci дурыс жэне 16 жаска толган адам. Кейб1рауыр кылмыстар ушш (n ici елт1ру, зорлау, адам урлау,Kici тонау, коркытып тартып алу т. б.) кылмыстыкжауаптылыкка адам 14 жастан тартыладыуГК ы лм ы сты к жayaпкepшiлiккe тарту кезделген KayinTiэрекет жасаган кезде eci дурыс емес куйде болган, ягнисозылмалы психикалык ауруы, психикасынын уакытшабузылуы, кемакылдылыгы салдарынан езш щ ic-эрекетш щ ic ж узш дей сипаты мен когамдык кауш тш п нугына алмаган немесе оган ие бола алмаган адамкылмыстык жауапка тартылмайды! Буларга медициналыксипаттагы мэж бурлеу Шаралары колданылуымумкш. А лкогольш iniiMfliKTi, ecipTKi заттарды немесебаска да eceHripeTeTiH заттарды пайдалану салдарынанмае кушнде жасалган кылмыс ушш адам кылмыстыкжауаптылыктан босатылмайды.160


4. Кылмыстын субъективен жагы - б у л адамныкогам га 1стеген KayinTi ic -эрекет н ем есе Э р ек етср ^ ш й еж эне солардан туаты н KayinTi н этнж еге психикалы ккатынасы. К ы лм ы сты н сы рткы ж агын б е й н е л е й й нобъёктйвтак жакка Караганда субъективт1к жак кы л-мысты ц innci м эн ш , мазмуны н бш д1редг/уылмыстыц субъект ивт Ы ж агы ны ц мазмунынмынадай зацдылык; белгт ерг. кш э, к ы л м ы с т ы к нн ет,максат курайды ., О сы б е л п л е р д щ ж иы нты гы кы лм ы сicTereH, ярнй когам га KayinTi ic -эр ек ет жасаган адамньщж ан-дуниесш де орын алган inttci e3repicTepfli, оньщсанасы мен еркш щ езара байланы сы н б ей н елеп бер ед ьгКГнэ - б у л адамнын е з ш щ касаканалы кпен нем есеабайсызда ю тейтщ когам га KayinTi ic -эр ек етш е ж энеоны н KOFaMFa зиянды зардабына деген кезкарастарыньщжны нты гынын к ер сетм п н . JI Гстелген ep6ip кы лм ы с yniiH к ш эн щ б о л у ы -объектив акикат. К ы лм ы с с у б ъ е к п с ш щ к ш э л ш птуралы туж ы ры м ды сот ic бойы нш а жинактаганд э л е л д е м е лер аркы лы аныктайды. ( К ш э ек! myp.iiболады : к,а с а каналы к; ж эне абайсыздык,ДГ1келей нем есежанама ниетпен ж асалган эр ек ет - цасацана,менмендж пен нем есе нем к урайлы лы к п ен жасалганэрекет абайсызды^т а ж асалган кы лм ы с деп танылады.К ы л м ы с т ы к ниет деп б е л г ш 6ip каж еттш ж тер менм удделер д щ iniTefi тур тю б о луы н а байланы сты адамнынсоларды басш ы лы кка ала отырып, саналы турде кы лм ы сic re y re б е л бууы н, ал к ы лм ы сты к м аксат деп адамнынкы лмыс icTey аркылы болаш акта б е л г ш 6ip нэтнж егеж етуш а й т а м ь т0 p 6 ip азаматтын конституциялы к боры ш ы - когам ды ккатынастарды кы лм ы сты к ж олм ен келтйршген зияннанкоргау. О сы м ш д е гп ж узеге асы руда жеке адамга,когам га, м емлекетке карсы багы тталган к -эр ек еттер д 1дер кезш де тию ды н, тойтарудьщ мацызы ерекше.К огам га K ayin n 1с-эр ек еттер д 1 тойтаруда, оны н зиян-ды лы гы н тиюда, с о л KayinTi теш и рген адамга мате-риалдык,м оральды к ж эне баска да зиян келпрш у111-1908 161


мумкш. Мундай эрекеттер формальдык жагынан алгандакылмыс курамына жатуы мумкш.EipaK та бул эрекеттер б е л гш 6ip жагдайлардакылмыс болып табылмайды. бйткеш мундай эрекеттекылмыстын материалдык 6enrici болып табылатын бастыб елп - когамга кауш тш к жок. KepiciHiue, мундайжагдайларда, когамдык катынастарга зиян келтаругебагытталган KayinTi жою, тойтару когамга пайдалыic-эрекет деп танылады. Колданылып журген кылмыстыкзац бойынша буларга к а ж е г п к ор га н у; аса мэж бурл1каясеттшк; кылмыскерд1 устау; орынды кэс1би тэуекел;куштеу немесе психикалык мэжбурлеу; буйрыкты немесеeKiMfli орындау эрекеттер! жатады.Осы аталган жагдайларда (стелген эрекет немесеэрекетс1зд1к сырттай кылмыс бeлгiлepiнe уксаганымен,оларда когамга кауш тш к болмагандыктан, кылмыскатарына жатпайды.К ы лм ы с icTey саты лары . Кылмысты icTey сатыларыдеп касакана гстелетш кылмыска дайындалу, окталуданб1ткенге деш нп ететш кезецдерд! айтамыз. Касаканалыкпенгстелетйн кылмыста б1рнеше саты болады.Олар: к ы лм ы с icT eyre дайындалу, кы лм ы с к теугеокталу лон е к ы лм ы сты аяктау.Кылмыс — 6ip адам аркылы немесе б1рнеше адамнынб1рлесу1 аркылы icTeflyi мумкш. BipHeuie адамнынкылмыс icTeyiHiH нэтижесщце i стел ген кылмыстын мэш,одан туындайтын зиянньщ мвлшер1 де жеке адам ютегенкылмыска Караганда едэу!р езгеред1 жэне мундайдакылмыс icTereHi y m iH жауапты болатын адамдардынсанын аныктау каж еттш п туындайды.Сондай-ак бул адамдардын жауаптылыгыньщ Heri3iмен шегш, олардын эркайсысы б*рлесщ ютеудепкшэсшщ мэн1 мен дэрежесше карай салыстыру, ep6ipкылмыскердщ жеке тулгасынын epeкшeлiктepiн аныктаудынманызы зор.Кылмыстык кукыкта кылмыска катысушылароры ндауш ылар, уйы мдасты руш ылар, айдап салушы лар жэне комектесуннлер деп бвлшед!. Кылмыстык162


кодексте бгрлесш катысудыц угымы, оган катысушылардынжекелеген ic-ерекетш сипаттайтын белгшержэне оларга жаза тагайындаудыц непзп кагидалары,сондай-ак кылмыска катысу нысандарыныц аныктамасыберыген (27, 28, 29, 31 баптары).10.3. Кылмы сты к жазаКылмыстык жаза мемлекетпк куштеу шараларыньщoipi болып табылады жене ол мемлекеттщ кылмыспенкарсы курес журпзу куралдарыныц 6ipi ретшде колданылады.Жаза - соттыц yKiMi бойынша тагайындалатынмемлекетпк мэжбурлеу шарасы. Жаза кылмыс жасаугакшэл1 деп танылган адамга колданылады жэне адамдыкукыктары мен бостандыктарынан айыру немесе олардышектеу болып табылады.Жазаныц белгшер!:мемлекетпк куштеу шарасы ретшде кылмыстыкзанмен гана белпленед1;мемлекетпк куштеу шарасы ретшдеп кылмыстыкжазаны мемлекет атынан тек кана сот тагайындайды;зацда керсетшген тертшпен сотталган адамдыжазадан босату, сондай-ак тагайындалган кылмыстыкжазаны жещлдету тагы да сот аркылы жузеге асырылады;кылмыстык жаза жария турде ашыктан-ашыктагайындалады;мемлекетпк куштеу шаралары ретшде кылмыстыкжаза кылмыстык зацда керсетшген нактыкылмыс жасаган кшел1 адамга колданылуы мумкш.Жазанын максаты елеуметпк эд1лдхкт1 калпынакещчру, сондай-ак сотталган адамньщ да, баскаадамдардыц да жаца кылмыстар жасауынан сактандыруболып табылады. Жаза тан азабын пгект1руд1 немесеадамнын кад1р-касиетш корлауды максат eтпeйдi.Кылмыстык заннын езшде барлык соттар ушшмшдегп болып табылатын жекелеген жазаларды163


К осы м ш а ж азалар: арнаулы эскери атагынан,сьныптык шенгаен, днпломатиялык дэрежесшен, б ш к -Т1Л1К сыныбынан жэне мемлекетпк наградалардан айыру;мулкш тэркшеу.А й ы п п у л занда кезделген шекте айлык есеппккерсетщпйц (со л мерз1мге) немесе б е л г ш 6ip табысынынмелш ерш де акша etfgipiri алу.Б е л п л1 6ip лауазымды аткару немесе белпл1 6ipкызметпен айналысу кукыгынан айыру м емлекетпккызметте, жергапжп езщ-ёз! баскару органдарында белгйн6ip лауазымды аткаруга, не бёлгщ 6ip к э с т п кнемесе езге де кызметпен айналысуына тыйым салудантурады.К ога м д ы к ж ум ы старга тарту деп ж ер гш к п ек 1меторгандары белгшеген жумыстарды сотталган адамнынкогамныц пайдасына теп н icTeyiH айтады.Т узеу жумыстары соталган адамды межбурлепенбекке тарта отырып, ук^мде керсеплген мерзхмде оныцай сайынгы табысынын б ip б е л !п н мемлекет пайдасынауста уды бщдаретщ жазаньщ 6ip Typi болып табылады.Бас бостанды гы н ш ектеу сотталган адамдыКогамнан окшауламай арнаулы мекемеде 6ip жылдан бесжылга деш нп мерз1мге, оны кадагалауды жузеге асыружагдайында, устаудан турады.Бас бостандыгынан айыру дегешм1з сотталганадамды сот белплеген мерз1мде кушпен когамнанокшаулап, оны арнайы белпленген тузеу мекемелершеорналастыруды жузеге асыру болып табылады. Басбостандыгынан айрылганда сотталган адамнын кукылыкжагдайы елеущ шектеуге туседГ, ол когамнанокшауланады, ез калауы бойынша енбек кызметшаткаруга шек койылады, уакыт мелш ер1 ез бепм енпайдалануына тежеу салынады, т. б.Бас бостандыгынан айыру жазасы тек н еп зп жазаретшде 6 айдан 15 жылга, не ауыр кылмыстар упин -жиырма жылга дешн, не еш р бойына белгш енедг0л1м жазасы - жазаньщ ен ауыр, ерекше Typi болыптабылады.165


0л1м жазасы - ату жазасы адамньщ eMipiHe колсугаты н ерекше ауыр кылмыстар уш ш , сондай-ак согыскезш де немесе урыс жагдайында м ем лекегпк саткындык,б е й б тш л й с к е ж эне адамзаттык кауш с!здщ ке карсыкылмыс ж эне ерекше ауыр эскери кылмыстар жасаганыуш ш гана ец ауыр жаза ретщ де колданылуы мумюн. 0л1мжазасы эйелдерге, 18 жаска толмагандарга жене 65-тенаскан еркектерге колданылмайды.М у лж т 1 тер к ьлеу - сотталган адамнын м енпнп болыптабылатын мушктэд берш немесе 6ip беличн м ем лекегпкмешшкке ыктиярсыз турде TeriH алу болы п табылады.Казакстан Республикасынын Кы лм ы с кодексшдекем елетке толмагандардьщ кылмыстык жауаптылыгыжеке дараланып, арнаулы бел1мде керсетш ген.Б ул дегешм1з м емлекеттщ ед щ еттш к жэне 1згшкпринциптерш басшылыкка ала отырып, кэмелеткетолмагандардьщ жас жагынан жэне акыл-ойы жеш нентолы к ж етш м егещ ипн ескере отырып, оларды арнаулыкамкорлыкка алуыныц KepiHici болы п табылады. Осыганорай кылмыстык зац кемелетке толмагандарга ересектерменб1рдей талап коймайды.Кы лм ы сты к кодекстщ 78-бабыныц 1-бел4гане сейкес“ К ем елетке толмагандар деп кылмыс жасаган кезге карайжасы он тертке толган, 6ipaK он ceri3re толмаган адамдартанылады” , ягни кылмыстык жауаптылыкка тартылатынец т ем ен п жас 14-ке толу.К ем елетке толмагандардьщ психикалык жагдайы менжас ерекш елж терш е байланысты оларга тагайыидалатынжаза турлер1 де ересектерге Караганда ж ещ л болыпб елп лен ген .Комелетке толмагапдарга тагайындалатын жазаmypnepi:айыппул;б е л г ш 6ip кызметпен айналысу кукыгынан айыру;166когамдык жумыстарга тарту;тузеу жумыстары;камау;бас бостандыгынан айыру болы п табылады.


10.4. К ы л м ы с т ы н ж ек елеген ryp.iepiЖ еке а д а м га , оны н е щ р щ е ж асалган кы лм ы стар ецаса KayinTi кы лм ы стар б о лы п саналады. Б ул ен б}ршщ1,адам е л п р у .А д а м олнпру д е г е щ ш з баска адамга кукы кка карсыкасакана каза к е л п р у б о л ы п табы лады . А д ам н ы н в щ р штабигат берген , м аны зды e л e y м e т т iк кунды лы к, о л онытуганнан и ем ден едг0 6 b e K T ic i баска адамны н eM ipi, ал с у б ъ е к п с ! - eciдуры с 14-ке толга н адам.К ы лм ы сты н объ ек ти втш ж агы . А д а м е л п р уэрекетпен де, эр е к ё т а зд щ п ё н де ж асалуы м ум кш .А д ам ды еш р га ен куш колданы п та (жаракаттау,тунш ы кты ру, уланды р у, т. б .), психикалы к ы кпал жасапта (коркы ты п, урейленд1рш , жал кап лакап таратып, т. б .)айыруга болады .Э рекетш здщ ж олы м ен адам е л п р у деген1м13 e л iм гeараша тураты н адамны н оз м ш д етж оры ндамауын& тиж есш де ж эбьрренупйш д; кайтыс болуы .К ы лм ы с т ы н с у б ъ е к т и в е н ж агы к ш эн щ касаканаж асалуы м ен сипатталады.Кылмыстык, кодекат ц 96-бабына сойкес:1. K ic i елтГру, ягни баска адамга кукы кка карсыкасакана каза келтару - алты ж ы лдан он б ес ж ы лга д е щ в им ер зщ гё бас бостанды гы нан айы руга жазаланады.2 K ic i елтсру:eKi нем есе одан кеп адамдарды;осы адамнын к ы зм етп к ic -эрекетш ж узегеасыруына не к э и б и нем есе когам ды к боры ш ы н орын-дауы на байланы сты адамды нем есе оны н жакындарын;д э р м е н а з ж агдайда eKeHfliri айы пкерге б е л г шадамды, с о л сиякты адамды ур лаум ен не адамды к еш лгеалум ен уш таскан;ж у к и екенд1Г1 айы пкерге б е л щ й эйелда;аса к а ты гезд ^ п ен ж асалган;квптеген адамдардын еыщрше KayinTi тэеш м енж асалган;167


уйымдаскан топ жузеге асырган;пайда табу максатымен, сол сиякты жалданып;бузакылык ниетпен;баска кылмысты жасыру немесе оны жасаудыжещлдету максатымен жасалган, сол сиякты зорлауганемесе жыныстык катынас сипатындагы куш колдануapeKerrepiMeH уштаскан;элеум егп к , улттык, несшдйс, дши еш пендш кнемесе араздык не канды кек ce6e6i бойынша;жэб1рленупишц мушелерш немесе TiHiHпайдалану максатымен жасалган;Кылмыстык Кодекстщ 97-100 баптарында кезделгенерекеттерд1 коспаганда, бурын Kici елпрген адамжасаган адам елт1ру - мулкш тэркшеу аркылы немесеонсыз он-жиырма жылга деш нп мерз1мге бас бостандыгынанайыруга, не мулкш тэркшеу аркылы немесеел1м жазасына, не мулкш терю леу аркылы немесе онсызeMip бойы бас бостандыгынан айыруга жазаланады.Адам денсаулыгына касакана зиян келпру - булденеш жаракаттау, соз, ВИ Ч - инфекциясын эдешжуктыру, денеш жаракаттау - ауыр, орташа жэне жецшболып белшед1.Кылмыстын ен ауыр турлерш е зорлау жатады.Мысалы, 120 бапка сэйкес: “ Зорлау, ягни жэб1рленуцйгенемесе баска адамдарга .куш колданып немесе колданбакшыболып коркытып, не жэб1рленушшщ дэрменЫзкушн пайдаланып жыныстык катынас жасау - 3 жылдан 6жылга деш н п мерзгмге бас бостандыгын айыругажазаланады, ал адамдар тобы жасаса - 4 жылдан 10 жылгадеш н п мерз1мге бас бостандыгынан айыруга жазаланады”.EcipTKi заттарды немесе жуйкеге эсер ететш заттардызансыз дайындау, сатып алу, сактау, тасымалдау,ж енелту жэне сату 3 жылга деш нп Mep3iMre басбостандыгынан айыруга жазаланады.М ен ш ж к е карем к ы лм ы стар: урлык, алаяктык,тонау, каракшылык, коркытып алушылык, алдау т. б.болып табылады.168


Опар:Экономикалык, цызмет саласы ндагы цылмыстар.кэсш керлхксаладагы ж эне эконом икалы к кыз-м е т п ц баска саласы ндагы занды к есш к е р й к к е к ед ер пж асау (зацсы з к эсш к ер лж , к ер ш еу ж алган жарнамабер у );акша-несие саласындагы кылмыстар (несиен!зансыз алу жэне максатыз пайдалану, багалы кагаздаршыгару терпбш бузу т. б );карж ылык кы зм ет саласы ндагы кы лм ы стар;сауда ж эне халы кка кы зм ет к ер сету саласы н­дагы кы лм ы стар м ы салы , туты н уш ы ларды алдау т. б.;экономикалык саласындагы баска да кылмыстар(компьютерлк акпаратка зансыз Kipy, ЭВМ ушшзиянды багдарламаларды жасау, пайдалану жэне тарату)турлерше белшедьЭ коном икалы к кы змет саласы ндагы кы лм ы старм атериалды к ж эне баска кунды лы ктарды , халы ккак ер сетщ етщ к ы зм етп б е л у г е , айы рбастауга ж энетуты н уга байланы сты туы ндайты н, когам ды к катынасказардабын ти п зетш , кы лм ы сты к занда к езд елген когам гаK a y im i ic -эрекет. А й ты лган дар TyciHiKTi б о л у уш шэкономикалы к кы лм ы сты н 6ip тур ш е талдау жасайык.О л, ты йы лм ай оты рган кы лм ы сты н 6ip Typi - зацсызсыйакы алу (К ы лм ы сты к к одекстщ 124 -бабы ).Бул кылмыстын объектк1 - мемлекетпк жэнемемлекетпк емес уйымдардыц калыпты жумысы.Кылмыстын объективт1к жагы - катардагы кызметкердщ,ягни мемлекетпк уйымныц лауазымды адамыболып табылмайтын кызметкердщ, сол сиякты мемлекетт1кемес уйымнын баскару кызметтерш аткармайтынкызметкёрщщ ез мшдеттер1 шецбершдеп жумыстыорындаганы немесе кызмет керсеткеш ушш материалдыксыйакыны, жещладйцерда немесе мулжик сипаттагыкызмет керсётулерда алуы.Кылмыстын объективтш жагыныц мшдегп нышаны -зансыз сыйакыны коркыту тэсшмен алуы.169


Зацсыз сыйакы алу - субъектш щ орындалган жумысуш ш телен етш акыдан артык акша, тауар, iniiMfliK, т. б.,сондай-ак жещлдоктер немесе MyniKTiK сипаттагы кызметкерсету турш де сыйакы алуы. М у ш к п к сипаттагыкызмет корсетуге ойын-сауыктык жэне баска шараларгабилет, санаторий, демалыс уш не жолдама алу, ж ещ лджбагамец тауарлар сату, т. б. жатады. Айыптыны жауапкатарту уш ш , “ м эселеш шешу упин сыйакы алган уакыт-тыц — ж эбipлeн yш i уш ш каж етп жумыстын немесекызмет к ерсетудщ орындалуына дейш немесе одан кешналгандыктыц” манызы жок.Зацсыз сыйакы алу м ем лек егп к жене баска уйым-дарда орын алуы мумкш.К о р к ы т ы п а л у - субъектш щ сыйакы беру немесеж ещ лдш жасау не кызмет керсету жайындагы талаптыт1келей коюы гана емес, сыйакы т елеуге немесе жецшджжасауга не кызмет керсетуге к ли ен та мвжбур ететшжагдай туды ру болы п табылады. Коркытып алу, соныменкатар, зацсыз сыйакы алу упин кандай да 6ip кедерпн!едеш жасаумен немесе соны себеп етумен, жумыстыорындаудан немесе кызмет керсетуден тш е бас тартуменнемесе едеш кеш1кт1румен де сипатталады.Зацсыз сыйакыны тапсырыс беруш1н1ц ынтасыменалу, егер коркытып алуш ылык орын алмаса, кылмысболы п табылмайды.Кы лм ы сты н субъективт1к ж агм т1келей ниетпенсипатталады. Айы пты езш щ зацсыз сыйакыны,ж eцiлдiктi немесе кызмет керсетуд! коркыту жолыменалып отыргандыгын TyftciH efli, соны т1лейд1.К ы л м ы с т ы н с у б ъ е к т к ! - жасы 16-гатолган, лауазымHeci болы п табылмайтын, егер кылмыс м ем лекетак емесуйымда жасалса - баскару кызметш аткармайтын адам.Зацсыз сыйакы алудыц сараланган турлер1 - булкылмысты б1рнеше рет немесе ipi мелш ерде жасау.Егер, адамньщ алган сыйакысыныц сомасы немесеоган керсетш ген жец1лд1кт1ц немесе кызметтщ куны 300айлык ecenTiK керсетк1штен асса, зацсыз сыйакы алу ipiм елш ерде жасалган болы п саналады. Ipi мелшерд1170


аныктаганда эртурл; адамдардан неше кайтара алгансыйакылардын жалпы сомасы емес, жеке алынган ap6ipсома ескер1ледь10.5. Казакстандагы сы байлас ж емкорлыкпенкуресIМ емлекетпк мшдеттерд1 аткаратын адамдардын,сондай-ак соларга тецестщйгг^н адамдардын лауазымдыкекшеттган жэне соган байланысты муййндакгергнпайдалана отырып, жеке 03i немесе делдалдар аркылызанда кезделмеген м улк т!к иплш тер мен артыкшылыктардыалуы, сол сиякты бул адамдарга жеке жэнезанды тулгалардын аталган йгшжтер мен артыкшылыктардыкукыкка карсы 6epyi аркылы оларды сатыпалуы сы байлас ж ем корлы к деп угынылады. Осыганорай, зандарда белгшенгён тэртштш, экШщйшс жэнекылмыстык жауапкершшкке экеп соктыратын сыбайласжемкорлыкпен жымдаскан немесе сыбайлас жемкорлыкушш жагдай тудыратын эрекеттер сыбайлас жемкорлыкпенбайланысты кукык бузушыльщтар болыптабылады.Бул мэселе Казакстан Республикасынын 1998 жылгы2 пплдедеп “ Сыбайлас жемкорлыкка карсы курестуралы” Занымен реттелед!. Сыбайлас жемкорлыккабайланысты кукык бузушыльщтар ушш, осы Занныннепзш де барлык лауазымды адамдар - Парламенттщ,мэслихаттардын депутаттары, судьялар, сондай-акмемлекетпк мшдеттерд1 аткаруга уэкшдис бермген езгеде адамдар жэне соларга тенеспршген адамдар-жауаптыболады.Заннын талабына сэйкес барлык мемлекетпк органдармен лауазымды адамдар ез кузыреп шепндесыбайлас жемкорлыкка карсы курес журпзуге мшдетп.Сыбайлас жемкорлык саласында кукык бузушылыктыаныктауды, жолын Kecyai жене олардын жасалуынаайыпты адамдарды жауапка тартуды ез кузыреп шепнде171


прокуратура, у л тты к кауш Ы здш , iniKi icTep, салы к, кеденж эн е ш екара кы зм еттер!, каржы поли ц иясы мен эскерип оли ц и я ж узеге асырады. Зац м е м л е к е гп к мшдеттерд1аткаруга ум1ткер адамдарга койы латы н талап, лауазы м дык ы зм етк ер лер уп и н карж ы бак ы лау ш араларын ж эне т. б.ш ектеулерд1 карастырады. М ы салы , олар табы старытур а лы м эш м д ем е ж асау, жакын туы стар ы мен ж егжаттары м ен 6 ip re к ы зм ет icTeyiH e ж о л б ер м еу ж эне т.б.Т а к ы р ы п т ы п ы сы к т а у сурактар ы :1. Кылмыстык кукыктыц TyciHiri жэне белгшерь2. Кылмыстык кукыктыц мшдеттер1 мен кагидаларыкандай?3. Кылмыстык зацныц кагидаттары кандай?4. Кылмыстыц угымы.5. Кылмыстыц санаттары.6. Кылмыстыц курамдарыныц TyciHiri.7. Кылмыстын объект^ дегешм1з не?8. Кылмыстыц объективтш жагы.9. Кылмыстыц субъектюше юмдер жатады?10. Кылмыстыц субъективен жагыныц аныктамасы.11. Кылмыстык кукыкта кшэ, кылмыстык ниетжене максат дегешм1з не?12. Кандай жагдайда когамга кауштшп жок белг1л16ip эрекеттер кылмыс болып табылмайды?13. Кылмыс icTey сатылары.14. Кылмыска катысушылар болып KiMдер есеп-т e л e д i?15. Кылмыстык жаза дегешм^з не?16. Жазаныц белплерь17. Кылмыстык жазалаудыц Typnepi кандай?18. Н епзп жэне косымша жазаларга сипаттама6epini3.\J 19. Кемелетке толмагандардьщ кылмыстык жауапкершшпнщерекшелктерк172


20. Жеке адамга карсы жасалган кылмыстын ерек-meniKTepi кандай?21. Kici елпргеш ушш жауапкершшкке калай тарты-| лады?22. Менодкке карсы, экономикалык кызмет саласындагыкылмыстар.23. Казакстан Республикасынын 2.07.1998 ж. “ Сыбайласжемкорлыкка карсы курес туралы” Занына тусшш-теме берш з.173


Он 6ipimui бвлшэкологияльщ кукык; н е п з д е иКоршаган орта - адам OMip суретш жэне ецбек ететшеам дж тер мен жануарлар дуниес1, су жэне aya KeHicTiri,жер койнауы.Осыган орай, Казакстан Республикасы Конституциясыныц31-бабыныц 1 тармагына сэйкес мемлекетадамнын eMip cypyi мен денсаулыгына колайлыайналадагы ортаны коргауды максат eTin кояды. Осыбаптыц мэш мен магынасы, адамныц eMipi менденсаулыгы yniiH колайлы коршаган ортага кукылые к е н д т н е келш саяды. Сондыктан коршаган ортаныкукыктык коргау мемлекеттщ максаты болып табылады.С^Экологиялык к ук ы к - табиги ресурс гарды пайдалан у жэне к ор гау саласы ндагы когам ды к каты ­настарды реттейтш к ук ы к ты к норм аларды ц жиынтыгы .Казакстан Республикасынын коршаган ортаны коргаутуралы зандары К.Р Конституциясына непзделед1 де,1997 жылгы 15 ш ш дедеп “ Коршаган ортаны KopFayтуралы” , 1997 жылгы 15 ш ш дедеп “ Ерекше коргалатынтабиги аумактар туралы” , 1997 жылгы 18 наурыздагы“ Экологиялык сараптама туралы” , 2001 жылгы 24кацтардагы “ Жер туралы ” , 2002 жылгы 4 желтоксандагы“ Халыктын санитарлык-эпидемиологиялык салауаттылыгытуралы” , Орман, Су кодекстершен жэне басказандар мен нормативтш кесгмдерден турады.“ Коршаган ортаны коргау туралы” Зац экологиялык,табигат коргау катынастарын реттейтш басты зац болыптабылады. Бул Зац коршаган ортаны коргаудыц (ауаны,174


суды, топыракты, жер койнауын, жануарлар мен eciMд1ктердуниесш, табиги ресурстарды) кукыктык нерздершбелплейдьТабигатты коргауды реттейтш кукыктык нормалардьщтагы 6ip Typi - жер кукыгы, ягни жер кукыгынынпэш жер катынастары болып табылады.Жер кукыгы - жер катынастарын реттейтш,мемлекет орнаткан, кукыктын 6ip саласы болыптабылатын кукыктык нормалардын жиынтыгы.Казахстан Республикасынын жер зацдары мынаприпциптерге нег1зделед1:Казакстан Республикасы аумагынын тутастыгы,кол сугылмаушылыгы жэне белш бейтш дш ;жерд! (табиги ресурс), Казакстан Республикасыхалкынын eM ipi мен кызметшщ Heri3i ретшдесактау;жерда коргау жэне утымды пайдалану;экологиялык Kayinci3fliKTi камтамасыз ету;жерда нысанды пайдалану;ауыл шаруашылыгына арналган жердш басымдылыгы;экерд1 акы телеп пайдалану жэне т. б.Ёш ш здщ жер коры ауыл шараушылыгы максатындагы,елда мекендердщ (калалардын, поселкелер менауылдык елд1 мекендердщ) жер] жэне езге де ауылшаруашылыгы максатына арналмаган жер, ерекшекоргалатын табиги аумактардын жер!, сауыктырумаксатындагы, рекреациялык жэне тарихи-мэденимаксаттагы жер, орман корынын жэне босалкы жерсанаттарына белш едьКазакстанда жер мемлекетпк жэне жеке менппктеболады. Осы кездеп пайдаланып журген нормативпккукыктыккеЫмдерге сэйкес жер учаскелер! КазакстанРеспубликасынын азаматтарынын отбасына мынадаймелшерде тепн бершедкауылдык жерде езшдш немесе косалкы уйшаруашылыгын ж урпзу ymiH - суарылмайтын жердеп0,25 гектар жэне суарылатын жерде 0,15 гектар;175


жеке тургын уй курылысы ушш - 0,10 гектар;багбандык, сондай-ак саяжай курылысы ушш -0,12 гектар.Т а к ы р ы п т ы п ы сы к га у yinin сурактар:1. Экологиялык кукы кты н TyciHiri мен непздерь2. Жер кукыгынын угымы.3. К а з а х с т а н Республикасы жер зацдары кандайп р и н ц и п т е р г е н еп зделед1?4 Ж ер коры кандай турлергебелшед!.5. Жер учаскелерш азаматтарга тепн берудшнорма л ары кандай?176


Он eniHiui 6oni.\iКАЗАКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЫ НП РО Ц ЕССУАЛДЬЩ K YK blFbl12.1. Азаматтык icTep журпзу кукыгыныннег1здер}Азаматтык icTep журпзу кукыгы - соттардыц езкузыретше жаткызылган талап кою жене езге ктерд1карау жене шешу барысында, сот торел!пн аткаруыкезшде, туындайтын кукыктык катынастарды реттейд!.Азаматтык ктер ж урпзу TepTi6iMeH кукыктын кейбгрбаска да салаларынан (ецбёктщ т. б.) туып отыратын дауларкаралып шешшед1.Азаматтык icTep ж урпзу кукыгынын непздерж 1999жыл 13 пнлдеде кабылданган КР Азаматтык icTep журпзукодека айкындайды.Азаматтык процестщ тараптары талап коюшы женежауапкер болады.Азаматтык талап коюшы - жеке тулга болсын,занды тулга болсын ездерже келт1ршген зиянды сотаркылы eHflipin алуга хакысы бар. Булардын мудделержкоргау максатында ездершен баска прокурор, зацдакерсеплген ретте мемлекетпк баскару органдары,м ей лек ети к органдар жэне уйымдар, олардыц 6ipлеспктер1,жекелеген азаматтар сотка арыз жолдайалады.Азаматтык жауапкер - сот npoueci кезжде езжебагытталган талаптарга катысты субъект.Кукыктары мен занды мудделер1 бузылган зацдытулгалардын, зацды тулга курамай кэсжкерлш кызметпжузеге асыратын азаматтардыц осы кукыктарды12—1908 177


бузушымен дауды тжелей реттеу максатында соткатшелей жугшбей, оган жазбаша талаппен шыгумумющцп зацда карастырылган. Бундай талап оны алганкуннен бастап ею апта мерз!мде каралуга жатады.А зам атты к icTi козгауга себеп талап-арыз болыптабылады. 0p6ip азамат езшщ бузылган немесе даулыкукыгын, болмаса зацды муддесш коргауды сурап соткажупне алады.Талап-арыздар мынадай турлерге Geamedi:матсриалдык, мэш талапкердщ нактылы фактшермензац непзшде материалдык канагаттандырылуы;процесуалды к ic ж урпзупплж , ягни соткаоныц шепймш шыгару максатында жолдану (зацдынемесе зацсыз).Азаматтык процеспен азаматтык сот iciH журпзудщуш Typi камтылады: талаптык icTep, эюмшшк-кукыктыккатынастардан туатын icTep, ерекше icTep. Соткаталап-арыз жазбаша турде бершедьАзаматтык, процесс мына кезецдерден ту рады:азаматтык icTi сотта козгау;icTi соттыц карауына дайындау;соттыц 1-mi инстанциясында ктвд накты каралуы;icTin кассациялык инстанцияда каралуы;соттыц шеппмш орындау.12.2. К ы лм ы сты к ic ж урпзу кукы гы ны ц пепздср!Кылмыстык сот iciH журпзу TapTi6i КазакстаиРеспубликасыныц Конституциясымен, 1997 жылгы 13желтоксандагы “Казакстан Республикасынын Кылмыстыкic журпзу кодекамен” жэне баска кукыктыкнормативпккеЫмдермен реттеледкКылмыстык процестщ мшдеттер1 кылмыстарды тезжэне толык ашу, оларды жасаган адамдарды эшкерелеужэне кылмыстык жауапка тарту, эдш сот талкылауы178


жэне кылмыстык занды дурыс колдану болы п табылады.1(ылмыстыц icmep бойынш а ic мсурязудщ зацдабелгменген т эрт Ш :адамды ж эне азаматты непзсйз айыптау менсоттаудан, оларды н кукыктары мен бостандыктарынзансыз ш ектеуден коргауды;KiHdci3 адам зацсыз айыпталган немесе сотталганжагдайда - оны дереу ж эне толы к актауды камтамасызетуд1;зандылык пен кукык т э р п б ш ныгайтуды;кылмыстын алдын алуды;кукыкты курметтеу кезкарасын калыптасты-руды камтамасыз етуге тшс.Кы лмысты к процестщ б у з ы л у ы (оны н сипаты менмэнш е карай), ж урпзш ген ic ii жарамсыз, мундай icж ур п зуд щ барысында шыгарылган ш еш1мдерд1 бузуга неосы тургыда жиналган материалдарды д элелде у к у ш жокдеп тануга экелш соктырады.Кы лм ы сты к процеске соттын сот TepeairiH icKeасырудагы кы зм еп, кылмыстык ic козгауы, аныктауыжэне алдын ала тергеу шаралары к1ред£. Будан баска да,процеске катысуш ылардын ic -кимылы занмен аныкта-лады.П р оц еск е к а т ы с у ш ы ла р кылмыстык >зге Tycyfliжэне сотта айыптауды колдауды ж узеге асыратыноргандар мен адамдар, сондай-ак кылмыстык ic бойыншаic ж ур п зу кезш де ездерш щ немесе ездер1 бшд1ретшкукыктар мен м удделерш коргайтын адамдар (ею лд ер ):прокурор (м ем лек етп к айыптауш ы), T ep reym i, аныктауорганы, аныктаушы, ce3iKTi, айыпталушы, олардын зандыOKUiflepi, коргаушы, азаматтык жауапкер, онын зандые к ш мен е к ш , жэб1рленуии, жеке айыптаушы,азаматтык талапкер, олардын занды eкiлдepi болыптабылады.179


Такы ры пты пысыктау сурактары:1. Азаматтык icTep журпзу кукыгымен кандайкатынастар реттелед1?2. Азаматтык процестщ тараптары юмдер?3. Азаматтык icrepfli кандай себептерде козгаугаболады?4. Азаматтык талап-арыздьщ турлерь5. Азаматтык процесс кандай кезецдерден турады?6. Кылмыстык-процессуалдык ic журпзудщ бастауларымен онын мшдеттерьКылмыстык npouecTi журпзудщ TepTi6i кандай?180


“К.УКЫК НЕГ13ДЕРГ ПЭН1БОЙЫНША 031H-03I ТЕКСЕРУ СУРАК.ТАРЫL М ем лек еттж кандай езж дж б е л п л е р ! бар,оныц когам ды к уйымдардан ерекш ел!ктер1?когамдык менпшс, корваныс, мэдениет;халык, билш, аумак;демократия, органдарыныц сайланып койылуы,олардын когам ерю бойынша ауыстырылып отырылуы;- жариялылык, билжт!о| ерекше аппараты, билМтщаумактык курылымы, салыктар;- жалпы ережелер, адамдардын мжез-кулык нормалары.1 М е м лек е т п к бнлй спн ж огары лы гы н жэнебаска мемелекеттермен карым-катынаста тэуел-а з д 1гш керсететж касиет1?кукык кабжеттипп;объективтш;егемещпк;бюрократтык;тоталитарлык.31 К укы к ты к м емлекетке непз болы п табылатын принциптер:зан устемдйт;когамдык nixip;рулык мудде;тиым салу басымдылыгы;моральдык принциптер.4 Тем ен деп кврсетьлген белп лер д ж кайсысышекс1з монархия га жатады?жогаргы мемлекеттж алкалык сипаты;мемлекет басшысыныц зацды жауаптылыгы;181


елдщ барлык мемлекегпк жэне когамдыкicxepiH баскаруда жетекшшщ рель аткаратын саясипартиялардыц болуы;мурагерлш бойынша жогаргы билжт! иеленушшктщ колданылуы;жогары бидактац белгш мерз1мге сайланыпкойылуы.Я Д иктагорлы к режимнщ белпс1 не болыптабылады?мемлекегпк органдардьщ сайланып койылуыншектеу, Парламенттщ релш жокка шыгару, куштеу мензорлык-зомбылыкты кен колдану, т. б.;жалпыга б!рдей сайлау кукыгы;азаматтардьщ кукыгыныц коргалуы;оппозицияньщ болуы;елеуметпк базасы бар саяси партиялардыцресми жумысы.6. К у к ы к т ы ц TyciHiri.кукык устем таптыц муддесш коргайтынкурал;кукыктык нормалардыц жиынтыгы;моральдык катынастар;когамдык норма;елеуметпк норма.7. К укы кты к норма:едшеттшк туралы кагида;адамдардыц терпбщ реттейтш нормалар;кукыктык катынастарга катысушылардыц мшезкулкынаныктайтын жене орындауды мшдеттейтшжалпы ереже;когамдык уйымдардыц TepTin epeжeлepi;жалпы когамдык TepTin ережелерь8. Кукы кты ц н еп зп коздергтуракты кеЫмдер;уакытша кес1мдер;кукыктык-нормативтж KeciM, кeлiciм-шapт;моральдык нормалар;партиялардыц нускаулары.182


9. К укы к ты к белсендйпктщ турлерккукыктар;мшдеттер;эрекеттш к, саналылык;эдш еттш к;моральдык турактылык.10. Tepic кы лы кты ц кы лм ы стан кандай айырмаш ы лы гы бар?когамга кауш тш к д э р е з к е с ш ^ е и айырмашылыгы;кшэлшп;н и е т т ш т ;абайсыздыгы;айырмашылыгы жок-11. К укы к ты к нормалар саласы :тыйым салушы нормалар;мшдеттеупп нормалар;императивтж нормалар;дипознтивтж нормалар;эш м ш ш к, азаматтык, кылмыстык, енбек жэнет.б.12. К ук ы к нормалары мен реттеу нэтижесшдекалыптасатын ерекше катынастар калай аталады?тулгалык катынастар;туракты катынастар;моральдык катынастар;кукыктык катынастар;эдетп к катынастар.13. Ец жогаргы зан ш ы гару органы кабылдайтынкукы кты к кесЁм калай аталады?буйрык;шеш1м;зан;ук!м;меморандум.М. Занга непзделген айгак дегешм1з не?окигалар;Т1рш1л 1К жагдайлары;183


кукыктык катынастардын пайда болуымен,езгеру1мен немесе токтауымен кукык нормалары аркылыбайланыста болатын TipiuuiiK жагдайлары;тетенше жагдайлар;табигаттыц кубылыстары.15. Занныц Kepi Kyuii бола ма?болады;болмайды;егер шартта озгеше кезделмесе, болады;болады, егер занда арнайы карастырылса;занмен тиым салынса, болмайды.16. Казаки адет-гурып кукы кты ц н е п зп нысанынкорсетпиз:нормативе-кукыктык кеспм;Конституция;эдет-гурып;дши нормалар;халыкаралык шарттар.17. Казакстан тарихында кукы кты к нормалардыж уйелеу кай ханныц ес1м1мен байланысты?Жэшбек хан;Тэуке хан;Эбшхайыр хан;Керей хан;Касым хан.18. “ Жет1 ж аргы ” хандар ж инагыныц пайдаболуы , казактыц кай белгып ханыныц eciMiMciiбайланы сты ?E ciM хан;Абылай хан;Касым хан;Тэуке хан;Керей хан.19. Казакстан Республикасы ны н K a3ipri Конституцинсыкашан кабылданды?29 сэу1р 1995 жыл;25 казан 1995 жыл;30 тамыз 1995 жыл;184


16 желтоксан 1996 жыл;28 кацтар 1995 жыл.20. Казакстан Республикасыныц м ем лекегпккурылы сы ныц нысаны:федерация;автономиялык республика;б1рт\тас мемлекет;конфедерация;ассосиация.21. Казакстан Республикасы неден турады?автономиядан;одактас республикалардан;зш м ш ш к аумактык белш ютерден;штаттардан;ултты к аймактардан.22. Казакстан Республикасыныц Конституциясыбойынша м ем лекегпк бил1кпц б1рден-б1рбастауы мм?президент;парламент;укш ет;жогаргы кецес;халык-23. К^закстан Республикасы Президентш1цо м леттЫ к Mep3iMi:3 жыл;5 жыл;7 жыл;10 жыл;мерз1мс1з.24. Казакстан Республикасында кос азаматтыккажол берше ме?бершед1;беришейд1;ерекше жагдайда бершед!;оны азаматтын ез1 шешед1;Президент шепйм1мен бершедЙ185


25. Казакстан Республикасы ндагы м ем лекеттжтш :К,азакстанда туратын барлык халыктардьщтшдер1;орыс т ш ;казак т ш ;орыс жэне казак т ш ;аныкталмаган.26. Ж е р п л й т м ем лек еттж аткару орган ы н ы кбасш ы сы н ы н лауазы м ы калай аталады ?мэр;губернатор;спикер;эк1м;референт.27. Казакстан Республикасы нда м ем лек еттжб и л ж т щ тарм актары иа твм ен д еп лер дж кайсысыж атпайды ?сот бш пп;аткару бш ип;Ьш м ш ш к бил!к;зац mbiFapy.28. МНндеттеме пайда б о лу у 111*11 кандай н еп з-дер бар?MyniKTi меннпкке беру;тараптардын карауы бойынша;шарттар мен мэмш елер бойынша;карапайым жагдайлар;зац бузылганда.29. Т ем е н д е п лер д щ кайсы сы кегпл г\pineж атады ?ипотека;сактау;деституция;депозит;эвикуция.30. С еш м хатты н оз куш ш сактау Mep3iMiкандай?186


1 жыл;5 ж ыл;10 жыл;3 жыл;тараптардын KeniciMi бойынша.31. Т а лап кою мерз1м1 деген не?боры ш корды н борыш ын кайтаратын мезгш ;бузы лган кукыкты е т е т т алатын кезен;шартты оры ндатуды талап ететш мерзим;бузы лган кукыкты коргау уш ш сотка ж уп -нетш кезен;карызды кайтаратын мерз1м.32. М ш деттеме деген1м1з не?азаматтардын м емлекет алдындагы борыштары;ата-анасынын баласыньщ алдындагы мшдетцазаматтардын кукыктары мен мш деттерш бел-гш ейтш эрекеттер;талапкер мен жауапкердщ кукыктык катынасы;33. М енипк кукы гы ны н элементтер1кембе, казына;акша;сатып алу-сату;бш пк ету, пайдалану, иелену;салымдар мен алымдар.34. М ш деттеме тараптары калай аталады?талапкер мен жауапкер;сатушы, сатыпалуш ы;кредитор и о н е борышкор;алым ж ене салык телеунн.35. М енипк кукы гы н калай тусж ейз?б у л адамдар арасындагы катынастар;коршаган орта заттарын иелену н еп зш де пайдаболаты н катынастар;мемлекет пен азамат арасындагы катынастар;мул^кке байланысты катынастарды реттейпн кукыктыкнормалар.187


36. Ортак меншжтщ кандай турлерш (нлееп?ужымдык жэне жеке;улеспк жэне б!рлескен;азаматтык жэне занды тулгалар;мемлекегпк жэне мемлекетпк емес;когамдык жэне улеспк.37. Зат тагдырын менинк neciiiin кай екькет-Tiniri аныктайды?иелену кукыгы;пайдалану кукыгы;алу кукыгы;бил1к ету кукыгы;беру кукыгы.38. Мешшк кукыгы калай пайда болады?бэтен мул1кп иемдену;oHflipic процесшде мулш п дайындаганда;куш колданып алган кезде;м улш п шартпен алганда;MyniKTi алаяктык жолмен тапканда.39. Акш алы к мшдеттемеш орындау жер1 аныкталмаса,ол кайла орындалады?кешл болушы жершде;борышкор жершде;несие берупй жершде;сот орналаскан жерде;нотариус орналаскан жерде.40. Офферта дегешийз не?тараптьщ усынысты кабылдаганы;банктын кредит берепщ йп женшдеп кел1с!м ;шартты орындамайтыны туралы хабарлама;соттыц шепймш кабылдагандыгы туралы уйгарым;тараптьщ усыныс жасау ниеть41. Ш арт жасау усынысын кабылдаган тулгакалай аталады?орындаушы;офферант;акцептант;188


борышкор;кредитор.42. Азаматтык кукы кты к кабьлеттйпк кай кезденбасталады?eMipre келген кезшен;18 жаска толган кезшен;14 жастан бастап;м ем лекегпк т1ркеуден еткен кезден;накты кукыктарга ие болган кезден.43. Сешмхатты СНржакты турде токтатуга болама?болады;болмайды;егер прокурор руксат етсе;шартта кезделген жагдайда болады;егер экгмш ш к рускат етсе.44. Талап кою мерз1мшщ ету агымы кай кезденбасталады?сотка арыз берген кезден бастап;айыппул толемеген куннен бастап;субъект ез кукыгыныц бузылганын бшген кунненбастап;субъективт1 кукык бузылган куннен бастап;шартта кезделген куннен бастап.45. Темендеплердщ кайсысы талап кою Mep3i-MiiiiH ету агымындагы у зШ с п тудырады?борышкер немесе несие беруцпнщ согыс жагдайынакенпршген ескери кураманын сапында болуы;несие беруппнщ ауырып калуы;борышкердш ic сапарда болуы;борышкердш ез борышын мойындаганын дэлелдейтшэрекеттер жасауы;эрекет кабшеттший жок адамнын завды eKiлшщ болмауы.46. Азаматтык процестщ тараптары калайаталады?кылмыскерлер;енбек тэрт1бш сактамагандар;189


жаб1рлену1шлер;талапкер жэне жауапкер;айыптаушылар мен айыптанушылар.47. Азаматтык ктерд1 шешкенде сот кандайкужат кабылдайды?Y RiM;uieniiM;аныктама;соттын ескерту1;каулы.48. Эю м иплш жазалаудын ен коп тараган Typi:eerie;айыппул;салык салу;карызды кайтарту;тэртш тш жазага тарту.49. Эю мш йпк кукык бузгандыгы yuiiH жауапкатарту ушш кужат непз болады?прокурордьщ санкциясы;когамдык уйымньщ хабарламасы;лауазымды кызметкер жасаган кужаттама;азаматтын арызы;занда каралмаган.50. Мурага калдырудыц турлеркшарт бойынша*' -камкоршы органньщ шепймше сэйкес;зан жэне есиет бойынша;туыстарынын арызына сэйкес;эю мш н шеппмше сэйкес.51. Мура ашылганнан кейш мураны кабылдауMep3iMi:6 ай;10 кун;1 ай;жыл;3 ай.52. Зан бойынша 6ipiH iui кезекте мурага ие болугашакмрылатындар:190


туысы;жездесг,кай ын журты;эй елщ щ im ci;балалары, жубайы жэне ата-анасы.53. YKiMeT кандай к у к ы к ты к -н о р м ати втш KeciMш ы гар ад ы ?каулы;жарлык;зан;шешгм;конституциялар.54. К азакстан д а облы с эк ш д ер ш kim тагай ы н -дайды ?парламент;сот;халык;м емлекегпк хатшы;Президент.55. взара зацды кукыктар мен мшдеттерд1туындаттыратын адамнын 6елг1л1 6ip мемлекеткекатыстыгы:экшеттшЬс;азаматтык;кворум;апартеид;стандарт.56. Казакстан Республикасында мемлекетп бас-карудын Typi:парламентпк-презнденгпк;парламёнтпк;прёзиденток;халыктык-демократиялык;дуалисти? монархия.57. К\'«ыкка ие болу жэне мждет аткаруKaoi.'ie rrijiiri не деп аталады?кукыктык катынас;К\’КЫК шыгармашылыгы;191


кукык бузушыльщ;эрекет кабш еттш п;багыт устау.58. Кызметкер ез ершмен жумыстан босаганда,жумыс 6epyiuini кандай мерз1мде ecKepryi m ic?2 ай;10 кун;1 ай;3 ай;- 20 кун.59. Енбек тэртчбш бузган кызметкерд! жазалауушш, одан жазбаша тусшжтеме алу керек пе?керек емес;енбеккердщ epKi болса;керек;ол yniiH кэсшодак комитетшщ кел1с1м1 керек;занда керсетшмеген.60. Жумыстан кыскарту туралы кызметкер/йалдын ала ескерту мерз1мй2 ай;15 кун;1 ай;занда каралмаган;3 ай.61. 1(ызметкерд1 дэлелаз, себептераз кыдырымпаздыгыyuiin жумыстан эшмнплжтщ бастамасымснжумыстан шыгаруга бола ма?болмайды;болады, егер 03i арыз берсе;болады, егер д элелаз, (оныц шйнде букшжумыс кун1не 3 сагаттан астам жумыста болмаса) жумысорнында болмаса;занда керсетшмеген;тек соттын шеинм1мен.62. Зан орнаткан жыл сайынгы ецбек демалысыныцм олтсрк30 кун;15 кун192


40 кун;1 ай;18 кун.63. Жумыс уакытынын зан орнаткан узактылыгыкандай?30 кун;10 кун;аптасына 30 сагаттан аспауы керек;кунще 6 сагат;аптасына 40 сагаттан аспауы керек.64. Зан бойынша зейнетакыга шыгу жасы кандай?60 ер адам, эйелдер 55 жас;занда каралмаган;жумыс 6epyoii орнатады;ерлер - 70, эйелдер - 60 жас;ерлер - 63, эйелдер - 58 жас.65. Ецбек зацы бойынша жалакыныц теленумерз!мдер!айына 1 рет;апта сайын;занда керссллмеген;айына eKi рет;2 ай сайын.66. Ецбект! кукыктык тургыдан уйымдастырушараларынын непзп Typi:эр турл1 мэмшелер;ауызша келкхэздер;exi жакты кел1С1Мдер;енбек шарггары;дурыс жауабы жок-67. Ецбек шарты кандай мерз!мге жасалады?б е л гш 6ip жумысты аткарган уакытка;белпы з мерз1мге;уш жылдан аспайтын мерз1мге;маусымдык мерз1мге;барлык аталган мерз1мге.68. Ецбек зацдарында жумыска кабылдаудыцен томенп жасы:13-1908 193


- 14;- 15;- 16;- 17;- 18.69. С ы н а к Mepjiiviiiiiu узакты гы :eni аптага дешн;бес кун;6ip айга дешн;уш айга дешн;дурыс жауабы бершмеген.70. О кпе ауруы м ен ауы рган (тубер к у лез) ецбеккерлер дщ ж умы с орны кандай мерз1мге сакталады ?4 ай;6 ай;8 ай;10 ай;12 ай.71. ¥ ж ы м д ы к ш артты ц м азмуны на Kiperiiiталап тарды атацыз:нормативт1;субъективт1;объективт1;жеке;дурыс жауабы жок.72. ¥ ж ы м д ы к ш артты ц тараптары кслксоздерж ур п зу уипн арнайы кандай уйы м курайды?комитет;кецес;комиссия;уйым;орган.73. Т у н п ж ум ы сты аны ктацы з:17 сагаттан - тун п 2-ке дёйш;18 сагаттан - тацгы 3-ке дешн;20 сагаттан — тацгы 4-ке деш;21 сагаттан — тацгы 5-ке дешн;22 сагаттан — тацгы 6-га дейш.194


74. Зацдарга сэйкес зейнетакы ларды , ж эрдемдерд!жэне взге де элеум етт!к телем дер д! есептеу уиннк олдан ы лы п ж урген влш ем :ец тем енп жалакы;тарифт^к сетка;ecenTiK корсетюш;кун Kepic минимумы;кызмет акылар.75. Ж аза т е р к к ы л ы к а н ы к та лган кунненбастап кандай мерз1м !ш1нде к о лд а н ы луы т и к :6ip апта iminae;6ip ай;eKi ай;уш ай;алты ай.76. Ж еке ецбек д аулар ы н карай ты н органдар:ецбек ужымыныц кенеы;6m cTipy комиссиясы;ецбек даулары ж еш ндеп комиссия;- ‘ прокуратура;жолдастык сот.77. К ы лм ы с угы м ы :кш эш мойындап келу1;ниет1;кылмыстык кодексте жазалау катер1мен тыйымсалынган айыпты когамдык ic-эрекет;м эж бур лш п ;кассация л ылыгы.78. К ы лм ы с т ы ц санаттары :жешл турдеп кылмыс;тэртш издж ;Tepic кылык;ж е р л ойлаушылык, салактык;онша ауыр емес, ауырлыгы орташа, ауыр жэнеерекше ауыр кылмыстар.79. Кажетт1 корган у деген не?купине енбеген сот уюмдерш е шагымданут э с ш ;195


айыпкердщ тергеуден бултаруына тоскауылболатын мэжбур ету шарасы;мемлекегпк кенд^ру шарасы;кылмыстыньщ кылмыстан кашуы;кылмыстык жауапкершшкп болдырмай, кылмыстыкозбырлыктан завды коргануы.80. Жаза дегешмвз:юнэ;моральдык ыкпал;сот yKiMi бойынша тагайындалатын мемле-KeTTiK мэжбурлеу шарасы;жасесшр1мдерд! тэрбиелеу шарасы;адамдарды тэрбиелеу шарасы.81. КшэнШ турлерпкылмыс аркылы ауыр зардаптар келт1ру;куштеу;мэжбурлеу;касакана немесе абайсыздыкта жасалган кылмыс;орынды тэуекел ету.82. Аталгандардыц кайсысы кылмыстыц курамынажатпайды?объекпЫ;cy6beKTici;объективтж жагы;субъективтж жагы;окига.83. Ж алган кэсш керлж кылмыска жата ма?жатады;жатпайды;жатады, егер осы эрекет 6ip жыл ш ш де уш ретжасалса;жатады, егер осы эрекет ушш экГмпилйс жазатагайындалган жыл imiHfle TaFbi жасалса;жатады, егер когамра улкен залал келт1р1лсе.84. Кешеде журу ережесш бузган адам зацдыж ауапкерш Ы ктщ кай турше тартылады?196кылмыстык;


эк 1мшппк;азаматтык;TepTiirriK;материал дык.85. Темендег1лерд1н кайсысы кызметтж кылмыстаргажатады?бузакылык;паракорлык;алааяктык;урлык;;жалган акша жасау.86. Ж асы толмагандардын ecipTKi заттарды зацсызсактаганы, алганы жане тасымалдаганы ушш кайжастан бастап жауапка тартылады?15жастан;16 жастан;21 жастан;19 жастан;14 жастан.87. Кы лмысты к жауаптылыктан босатудын 6ipнепз!:мэжбурлшк;Ka>Kerri корганыс;eci дурыс куй1нде жасалуы;кылмысты мае куй1нде жасауы;кажетт1л!к.88. Сотталган адамдарды KemipiM жасау туралыкужатты Kim кабылдайды?парламент;Президент;Жогаргы сот;Сенат;Бас прокурор.89. Ж ауапты лы кты жещлдетет1н мэн-жай болып табылатын, адамдардын аныктау жене алдынала тергеу органдарына epiKTi турде хабарласуы:к1нэс1з деп жорамалдау;алиби;197


кшэсш мойындап келу;талап-арызы;кассация.90. Ж асы кэм елетке толмаган eKi баланыасырау YuiiH зац бойынш а кандай мелш ерде алиментенд1рш ед1?ецбекакыньщ жартысы мвлшepiндe;терттен 6ip белп4нде;бестен 6ip белш нде;уштен 6ip б е л т н д е ;терттен 6ip бел^ш де.91. Зац бойынш а белгш енген неке жасы:20 жас;16 жас;19 жас;17 жас;18 жас.92. Бала асырап алу маселесш м м шешедГ?вюм;оку бел1м1;прокурор;сот;- А Х А Ж .93. Азам аттарды ц некес! кайда пркелед1?мешите;вюмшшкте;занда каралмаган;- АХАЖ -да;сотта.94. Казакстан Республикасынадагы тургы н уйкоры ны ц турлерш айтыцыз.когамдык;эскери;пэтерлер;исекеменпцк жэне мемлекеттж;ешкандай тургын уй коры жок.95. Азам атты ц мешш гш де Sipneuie уй» немесеnaTepi болуы м умю н бе?198


мумкш емес;егер мемлекет руксат етсе;мумкш;егер шарт жасалса;занда каралмаган.96. Зан бойынш а м ем лекеттж тургы н уй корынанэр адамга патер беру нормасы кандай?8 шаршы метр;кемшде 15 шаршы метр жэне кеп дегенде 18шаршы метр пайдалы алан, 6ipaK кемшде 6ip белмел1потер мелшершде;жеке пэтер мелшершде;занда каралмаган.97. Зацда корсетьлген ретпен ж асалган азамат-ты н кай ты с болга н ж агдайы нда ез дун и е-м улк ш ю м гек а лд ы р у ж е н ш д е п Tipi к езш д еп уй га р ы м ы :кешлпул;шепим;шарт;всиет;талап.98. Ж ы лд ы к ж иы нты к табыс туралы декларацияберу Mep3iMi:ер айдыц 10 дешн;6ipiHmi казанга дешн;салык жылына келеЫ жылдыц 31 наурызынадешн*занда каралмаган;жыл аякталганда.99. Акциздш мэш кандай?жекелеген тауарларга салынады;таза пайдага салынады;тауарды сатудан тускен пайдага;косылган кунга салынады;жеке табыска.100. 0л1м жазасы каш ан оры ндалады ?ук1м шыкканнан кейш орындалады;ук!м шыкканнан сон 1 жылдан кешн;199


ук1мнен кешн 2 жылдан сон;уюм завды куппне енгеннен сон;уюм завды кушше енбей жатып.101. Жасы толмагандарга теменп жазалардыцкайсысы тагайындалмайды:камау;айыппул;тузеу жумыстары;бостандыгын шектеу;бостандыгынан айыру.102. Банда кылмыска катысудыц кай нысанынажатады?алдын ала келйлп кылмыска катысу;алдын ала келкпей кылмыска катысу;уйымдаскан топ;кылмысты б!рлестш;кылмыстык топ.103. Жазаныц максаттары:сазайын тарттыру;кайта тэрбиелеу;жанын кинау;жалпы жэне арнаулы сактандыру;арнаулы.104. Автокелж т1 урлау максатынсыз ез безменайдап экеткенде, ол не болып саналады?кылмыстын заты;кылмыстын куралы;кылмыс ктеудщ амалы;кылмыс [стеудщ тэсйщкылмыстын ютелу заты.105. Казакстан Республикасыныц Конституциясыбойынша бипм алудын кандай T ypi тепн?жогары;кэыби;арнаулы;м ш деги орта;арнайы орта.200


106. Ж алпыга б ip лен адам кукыгы Декларациясыкашан кабылданды?- 1950;- 1949;- 1951;- 1945;- 1948.107. Теменде корсетчлген органдардын 1шшенкайсысынын Казакстан Республикасы Конституциясыныннормаларына ресми тусипк беруге кукыбар?Прокуратура:Уюмет;Жогаргы сот;Конституциялык кенес;Улттык Kayinci3fliK комитет!.М-1908201


З А Д ТЕ РМ И Н Д ЕР1Н Е Н ГЛ О С С А РИ Й Л Е РАбайсыздык - неосторожность. Егер кылмыс ктегенадам езшщ эрекетш щ немесе эрекетЫзд1пнщ когамгаKayiirri зардаптары болуы мумюн екенш бше тура, 6ipaKжецш ойлылыкпен ондай зардаптар болуы мумкш eKeHiHболжамаган болса, кылмыс абайсыздыкпен 1стелд1 дептанылады.А дам и ы ц оз басы на еш кш ш ц THMeyi - неприкосновенностьличн ости . Соттын каулысы немесе про-курордын руксаты болмайынша eiuiciMfli камауга алугаболмайды.Адвокат, коргаушы - адвокат. Когамдык Koci6nуйым болып саналатын коргаушылар алкасыньщ M yu ieci.Коргауш ылар катарына жогары 61лiMi бар зан адамыкабылданады.Азаматтыгы жок адам - лицо без гражданства.Кандай да болсын мемлекеттщ азаматы болып есептелмейтшадам.Айып - штраф. Зацда немесе шартта белгш енгентэртш пен немесе жагдаймен колданылатын материалдыкыкпал ету, акшалай жазалау шарасы.Айыпкер - обвиняемый. Кылмыс 1стед1 деп айыптагылган адам.Айгак адам - понятой. Тергеу эрекеттерш растауушш Tepreyn ii шакырып алган богде адам.Аккредитив - аккредитив. Латынша “ ceHiM бшд1ру”деген магынада айтылады. Ka3ipri кезде eKi жуыктасмэнге ие болган: а) аты-жеш жазылган тулганын, банктенкерсет1лген мелшерде акша алуга кукыгы барынкуэландыратын атаулы багалы кагаз;э ) акшаны колма-кол емес, аудару аркылы есептесетшесеп шоттыц жэне банючк есеп айырудьщ 6ip Typi.202


Акцепт - акцепт. Шарт жасасу туралы карсы жактыцусынысын кабылдау.Акы сы з шарт - безвозмездный договор. Eip тарапекшпп тарапка одан акы алмай немесе ешнэрсе бермей6ip нэрсеж усынуды ш вдётгае алса - б ул акысыз шартболып табылады.А либи - алиби. Кылмыс жасады деп айып тагылганадамныц кылмыс жасалган жерде болмай, баска жердеболып, кылмыска катысы жоктын дэлел1.А лк а - коллегия. М ем лекетпк баскарудын орталыкоргандарыныц жанынан курылатын кецесип орган. О лбаскарудын орталык органдарынын басшы кызмет-керлершен куры лады.Арнаулы мемлекетпк жардемакы - специальноегосударственное пособие. Э леум егп к коргауды кажетететшдерге жэрдемакылардьщ озге турлерш е карамастанбершетш акша.Ауы р дене жумыстары - тяжелые физическиеработы. Цызметкердщ ауыр заттарды колымен кетеругенемесе орын ауыстыруга байланысты кызметтердщтурлергае 300 ккал/ сагаттан астам куш-куат жумсайтынбаска да жумыстар.Экчм | аким. Ж ер гш к п аткарушы органдардыбаскарады, Республика Президент! мен YKiMeTiHiH ек Ыболып табылады.Э леум егп к жеке код - социальный индивидуальныйкод. Жеке зейнетакы шоттарын ен п зу мен оганбакылау жасау жэне азаматтарды б1регейлещирубойынша баска да элеум егп к рэЫмдер м умю ндпжкамтамасыз ету ушш, занга сэйкес зейнетакыменкамсыздандырылуга кукыгы бар ep6ip азаматка тагайындалатынтуракты жеке код.Бас тарту телем1 - отступное. Тараптардын келйлмйбойынша шндрттеме орындалудын орнына бас тартутёлемш беру аркылы токтатылуы мумкш. Мысалы, акшатолеу, м ум к беру, т. б.203


Бандитизм - бандитизм. Азаматтарга немесеуйымдарга шабуыл жасау максатында туракты карулытоп (банда) куру, сол сиякты осындай топты баскару.Банк кастодиан - банк кастодиан. КлиенттердщceH in тапсырган багалы кагаздары мен акшаларын жауапкершшкпенсактау жэне есепке алу жэншде кызметкэрсететш банк.Бос орын - вакансия. Жумыс беруппдеп бос жумысорыны.Брокер - брокер. Сыйакы упйн шарт непзшдеic-кимыл жасайтын, клиенттердщ тапсырмасы бойынша,солардыц есебшен жэне мудделерш кэздеп багалыкагаздармен жасалатын мэмшелерд1 жузеге асырушыделдал.Буйрык - приказ. М емлекегпк баскару органдарыньщ,занды тулгалардын эш мш ш гш щ накты мэселелерд!шешуге арналган KeciMi.В ексель - вексель. Вексель берушшщ ешкандай шарткойылмаган мшдеттемелерш не векселде кэрсетшгенезге тэлеуш ш щ вексельде кэзделген мерз!м келген кездевексель иесше белп л1 6ip соманытелеуш куэландыратынбагалы кагаз.В енчурлж фирмалар - венчурные фирмы. Рылымдыкеп кажет ететш прогресшш технологиялар менешмдерд1 эз1рлеу мен игеруд1 жузеге асыратынинновациялык кызмет субъектшерьД емпинг - демпинг. Казакстан Республикасыньщаумагына езш щ калыпты багасынан тэмен багаменсатылатын тауар жетюзу.Де-факто - де-факто (ic жузшде). Халыкаралыккукыкта 6ip мемлекетп немесе ую метп екшнимемлекеттщ мойындауынын 6ip Typi.Де-юре - де-юре (зан жузшде). Халыкаралык кукыкта6ip мемлекетп немесе yKiMerri баска мемлекеттщ ресмитурде толык мойындауы.Диаспора - диаспора, взш щ тарихи шыгу тепнентыскары елдерде турып жаткан халыктын 6ip б е л т(этникалык кауымдастык).204


Дивиденд - дивиденд. K^OFaM акционерлершщ жалпыжиналысынын шепймше сэйкес когамныц эз акционерлер1неоларга ти есш акциялар бойынша телейтшсыйакысы.Ереже - положение. Кандай да 6ip м емлекегпкорганнын немесе оныц курылымдык бэл4мшес1шнм эр тебеа мен ё ^ Ш т й л М н бёлйлГейФш нормативтпскукыктык кеам .Ережелер (кагидалар, рэимдер) - правила. Занбелгш еген тэртщ- кагнда, мысалы, imKi енбек тэртлбшщережелергEcipTKUiep - наркотики. EcipTKi немесе пснхотроптыкзаттар деп ж1ктелген, оларды шектен тыспайдаланганда туындауы мумкш зардаптарга байланыстыхалыктын денсаулыгы ymiH ыктимал Kayni бар(ecipTKi, психотроптык заттар мен прокурорлардынTi3iMiHe енпз1лген), Казакстан Республикасында бакылаужасауга тшс е с 1мд1ктер, заттар немесе препараттар.Ж ала жабу - клевета. Баска адамнын ар-намысы менкад!р-касиетше нуксан келтлретш немесе онын беделшTycipeTiH керш еу жалган мэл1меттер тарату.Ж алакы - заработная плата. Ецбек ушш оныцк ур д елш п н е, саны мен сапасына сэйкес тэленетшсыйакы (табыс).Ж алгер - арендатор. MyniKTi акы тэлеп, уакыгшаиеленуге жэне пайдалануга мшдеттеме алган арендашартыныц тарабы.Ж арлы к - указ. К азакстан Республикасы Президен-TiHiH кеам дерш ж Typi. Жарлыктар paciMfli жэне pdciMiжок болып белшедц.Зацдардыц кайш ылыгы - коллизия законов. Eipм эселеге байланысты кабылданган кем дегенде еюзанныц 6ipiHe-6ipiHin кайшы болуы.Зейнетакы - пенсия. Зейнетакы телеу ж енш депмемлекетпк орталыктан, жннактаушы зейнетакы корларынантэленетш зейнетакы телемдерш щ жиынтыгы.205


Чорлмк, озбы рлы к - узурпация. 0к1меттщ немесебаска адамнын б е л гш 6ip кукыктарын зацсыз тартыпалу.H e tii заттар - бесхозяйная вещь. Мешшк neci жок,немесе меннпк neci белпс1з зат, немесе менпнк neci оньщкукыгынан бас тарткан зат.Карцер - карцер. Кузетте устаудьщ белпленгенTepTi6iH касакана бузган адамды устауга арналган 6ipадамдык камера.KeuiipiM беру - помилование. Сотталган адам гатагайындалган жазаны жещлдету немесе сотталды дегенатагын жою туралы KeciM. KeiuipiM беруд] КазакстанПрезидент! гана шеше алады жэне тек жеке адамгаколданады.Кодекс - кодекс. Б1ртектес когамдык катынастардыреттейтш кукыктык нормалар 6ipiKTipinin, жуйеге келт1ршгензан.К айы рм алды к - пожертвование. Жалпы пайдаланумаксатында затты немесе кукыкты сыйга тарту.К ор лау - оскорбление. Баска адамньщ ар-намысымен кад1р-касиетш адепс1з турде кемЫту.Каш у - побег. Кылмыстык кукыкта жазалау немесекамауга алу непзш де бултартпау шараларын колдануорнынан ез бетшше кетш калу.Кузау хат - ходатайство. 1). М емлекегпк уйымганемесе raicTi кузыреттеп когамдык уйымга жолданганресми етш 1ш немесе усынба. 2) Сот ещйршшде icKeкатысушыньщ тергеу aHflipici немесе кез-келгенкылмыстык ic бойынша шенпм шыгарган соттынapeKerrepi жэншде ic журпзупй органдарга немесебасшы тулгаларга ауызша немесе жазбаша eTim iiiжасау ы.К ук ы к ты к режим - правовой режим. БелгШ 6ipзатты, жаратылыс, т. с. с. кубылысты пайдаланудыц,коргаудын занда белпленген TapTi6i. Мысалы, корыктыцкукыктык режимкК ук ы к ты к сана - правосознание. Адамдардыц,элеуметпк топтардьщ, таптардын, улттардьщ кукыкка,206


зацдылыкка, сот а д ш д т н е байланысты калыптасканкезкарасыныц, ойларыныц, еез1мдерйнщ жиынтыгы.Мекеме - учреждение. Баскару, элеуметпк-м эденинемесе езге де коммерциялык емес сипаттагы кызметтерд1жузеге асыру угшн менпйк neci курган жэнекаржыландыратын уйым.Мораторий - мораторий. Карыз етеу, белп;п 6ipарекетке тыйым салу, каржы мшдетгемелерш орындаумерз^мдерш тетенше жагдайларга байланысты уюметкаулысымен кешнге Keuiipy.Н ормативен кейм - нормативный акт. Кукыктыкнормативтер1 бар мемелекет органы жасаган кужат.Н ускаулы к - инструкция. Зацдардыц когамдыккатынастардын кандай да 6ip саласында колданылуынегжей-тегжейл1 керсететш нормативтш кукыктык KeciM.Опцион - опцион. К елк ш ген бага бойынша жэнешартта белпленген Мёр.зш йшнде багалы кагаздардынб ё л г ш 6ip TypiHiH б е л г ш 6ip мелш ерш 6ip тараптыцсатып алуга кукыгын жэне eKiHiui тараптын сатугамшдеттемесш куэландыратын ею жакты шарт.Оферта - оферта. Шарт жасасу туралы 6ip немесеб1рнеше накты жактарга жасалган усыныс.О зпш к капитал - собственный капитал. Шаруа-шылык журпзупп субъектш щ ез мшдетгемелершuierepin тастаганнан кеш нп активтергПайдакорлык - корысть. Кылмыс жасаудын 6ipTypTKici, Heri3i болуы мумкш. Мысалы, урлык, пара алупайдакорлык ниетпен жасалады.Патент иеленупп - патентообладатель. Коргау кужатынынneci.Патронат - патронат. Уэкш етп мемлекетпк орган менбаланы тэрбнелеуге алуга тшек биадрген адамнын жасасканшарты бойынша ата-анасынын камкорлыгынсыз калганбалаларды азматгардын отбасына тэрбнелеуге бершетштэрбие нысаны.207


П аракорлы к - взяточничество, Калыптаскан кылмыстыккукыкта кылмыстьщ уш турш: пара алуды, пара6epyfli, паракорлыкка делдал болуды камтитын угым.Порнограф ия - порнография. Жыныска, жыныстыккатынастарга катысты элденелерд1 бейнелеудеп эдепаздш,шектен шыккан арсыздык.П ролонгация - пролонгация. Шарттарда ондакаралган эрекет мерз1мшен мейлшше узарту.PerpeccTiK талаптар - регрессное требование. Kepiталап. Баска тулганыц мшдеттемесш орындаганборышкор орындалган мшдеттеме мелшершде солтулгага Kepi талап коюга кукылы.С анаткерлж менипк - интеллектуальн ая собственность.Шыгармашылык кызметтщ объектшещиршгеннэтюкесше менипк.Сез1КТ1 - подозреваемый. Кылмыс icTefli дегенсезжпен усталган жэне айып тагылмастан бурынбултартпау шарасы колданылган адам.С ервитут - сервитут. Азаматтар мен зацдытулгалардыц баска адамдардыц жеке менипк кукыгындагынемесе жер пайдалану кукыгындагы жеручаскелерш нысаналы пайдалану кукыгы.С им уляция - симуляция. Деш сау адамныц б елгш6ip ауру тур1мен e iip iK ауыруы, сол ауруга шалдыкканболып KepiHyi. Оныц eKi Typi бар: ойдан шыгарылганжэне эдетке айналган.С убсидиялар - субсидиялар. Зац акплершдебелгшенген максаттар ушш коммерциялык уйымдаргабюджеттен белш етш тегш жэне кайтарымсыз телемдер.С уррогат ана ш арты - договор суррогатногоматеринства. Балалы болуды калайтын адамдар менбойга бала б т р у д щ жасанды эд1сш немесе эмбрионимплантациясын колдануга келш щш берген эйелдщарасындагы кел1с1м.Сурау салу - запрос. Парламент депутаты, депутаттартоптары, комитеттер Министрлер Кабинетше, оныцмушелерше олардыц кызметше катысты сурау салуы208


мумюн. Мундай сурауга сурау салынган органдар жауапберуге мш дегп.Тагы лы к - вандализм. Уйлерд1 немесе взге декурылыстарды жазулармен немесе суреттермен, немесежуртшылыкты намысына тиетшдей взге де ic-эрекеттерменкорлау, сол сиякты келште немесе взге декогамдык орындарда мулйгп касакана булд1ру.Тергеу изоляторы - следственный изолятор.Бултартпау шаралары ретшде камауга алу колданылгансез1кплер мен айыпталушыларды устауга арналганарнаулы мекеме.Терроршы - террорист. Террорлык ic-эрекегпжузеге асыруга катысушы адам.Т ехн и к алы к шарттар - технические условия.Накты эшмге, процестерге, керсетшетш кызметтергенемесе ешмнщ б1рнеше TypiHe койылатын техникалыкталаптарды белплейтш нормативт^к кужат.Тонау - грабеж. Бетен м ул!кп ашык урлау.Т о н ауш ы лы к - мародерство. Шайкас даласындаэлгендер мен жаралангандардын заттарын урлау (тонау).¥рлы к - кража. Бетен мул1кт1 жасырын урлау.Цессия - цессия. Азаматтык зандарга сэйкес мшдеттемедепталаптарды азайту.Чартерл1К шарт - чартерный договор. ЭуеKeMecinin neci мен эуе кемесш жалдаушынын арасындажасалынатын эуе кемесш жалдау шарты.Шеипм - решение. Кукыктык KeciMHiH 6 ip T y p i: 1)©кшдак жэне эю мш ш к органдардын KeciMflepi. 2)Азаматтык 1стерд1 Караганда сот органдарынын кабылдайтынK eciM i.Шпионаж - шпионаж. Накты 6ip мемлекеттщкупиясы болып табылатын экономикалык немесе баскасипаттагы м эл1меттерд1 астыртын жинау, урлау немесебаска мемлекетке беру турш деп ушырасатын кылмыс.Iccanap - командировка. Жумыс беруопнщ у к*м*бойынша кызметкерд! туракты жумыс орнынан тыс жергеенбек мшдеттерш орындау упйн ж1беру.209


Эксгумация - эксгумация. М эйггп керден казыпалу. Зац бойынша эксгумация керден казып алудыцмаксатын керсете отырып, шыгарылган тергеушшщкаулысы немесе соттыц уйгарымы бойынша жузегеасырылады.Эмбарго - эмбарго. Тауарларды, багалы кагаздарды,т. б. шетелге шыгаруга не шетелдерден экелуге тыйымсалу.Эмиссия - эмиссия. Багалы кагаздарды шыгару жэнеорналастыру.210


Н О Р М А ТИ В Т1К -К УК Ы К ТЫ К , К Е С 1 М Д Е Рж.;1. Казакстан Республикасыньщ Конституциясы, 19952. “ Казакстан Республикасынын Мемлекеттж тэуелсщ щ туралы” Конституциялык Заны, 1991 ж. 16желтоксан;3. Казак ССР-нщ мемлекетпк егем ендт туралыДекларациясы, 1990 ж. 25 казан;4. Казакстан Республикасынын Азаматтык кодекс!:Жалпы белш 27 желтоксан 1994 ж.; Ерекше бвл1м. 1999 ж. 1пплде;5. Казакстан Республикасынын Кылмыстык кодека,1997 ж. 16 пплде;6. Казакстан Республикасынын Кылмыстык йзжурпзу кодекс!, 1997 ж. 13 желтоксан;7. Казакстан Республикасынын Азаматтык ic журпзукодекс!, 1999 ж. 13 шшде;8. “ Нормативпк-кукыктык актшер туралы” КазакстанРеспубликасынын Заны, 1998 ж. 24 наурыз;9. Казакстан Республикасынын вюмишпк кукыкбузушылык туралы кодеки, 2001 ж. 24 кантар;10. Жер туралы Зан, 24 кантар;11. К°ршаган ортаны коргау туралы Зан, 1997 ж. 15пплдё;12. Неке жэне отбасы туралы Зан, 1998 ж. 17 желтоксан;13. “ Казакстан Республикасындагы енбек туралы”Заны, 1999 ж. 10 желтоксан;14. “ Сыбайлас жемкорлыкпен курес туралы” Зан, 1998ж. 2 пплде;15. Салык жэне бюджетке теленетш взге де мшдетптелемдер туралы Казакстан Республикасынын кодекс1 (Салыккодекс!) 2001 ж. 12 маусым;16. Казакстан Республикасынын “ Инвестициялар туралы”Заны, 2003 8 кантар;


П АЙ Д АЛАН Ы ЛРАНЭДЕБИ ЕТТЕР1. Административное право. Окулык, жауапты редакторыА. А. Таранов. Алматы, 1998 ж.2. Агыбаев А. Кылмыстык кукык;. Окулык. Жалпыбел1М. Алматы, 2001 ж.3. Алауханов Е. Кылмыстык кукык. Оку куралы.Ерекше бел1м. Алматы, 2001 ж.4. Айымханова Н. Казахстан Республикасынын ецбеккукыгы. Оку куралы. Алматы, 2002 ж.5. Баккулов С. Кукык непздерь Оку куралы.КазМСКА. Алматы. 2001 ж.6. Байжанов Н. Неке жэне отбасы. Алматы, 1997 ж.7. Жамбылова Р. Зан терминдершщ казакша-орысша,орысша-казакша аныктамалык сезд1П. Алматы, 2001 ж.8. Найманбаев С. Салыктык КУКЫК- Оку куралы.Алматы, 1996 ж.9. Сапарралиев F., Ибраева А. Мемлекет жэне кукыктеориясы. Оку куралы. Алматы, 1997 ж.10. Сапаргалиев F. Зан терминдершщ туЫщйрмесездт. Алматы, 1995 ж.11. Сапарралиев F. Казакстан РеспубликасынынКонституциялык KYRbIFbI' Окулык. Алматы, 1997 ж.12. Телеуралиев F. Казакстан Республикасыныназаматтык кукыгы. Окулык. Алматы, 2001 ж.13. Худяков А. И. Финансовое право РеспубликиКазахстан. Алматы, 2001 ж.14. Хаджиев А. X. Земельное право РеспубликиКазахстан. Алматы, 2001 ж.15. Шайбеков К. Трудовое право РеспубликиКазахстан. Алматы, 1996 ж.212


Теориялык быимд1 ныгайтугаарналган схемалар мен кестелерУлп № 1213


У лп № 2М ем лекегпн калы птасуы214


У л п № 3М ем лекеттщ функциялары215


Y jiri № 4Мемлекеттщ нысаны216


У лп № 5М емлекетпц баскару нысаны15-1908 217


Y jiri № 6М ем лекеттщ куры лы м ды к ныеаны218


Y jitI № 7М е м л е к е т п саяси баскаруы ны ц ны саныД ем о к р а ти я лы к баскаруТ о т а ли т а р л ы к баскаруг- экономика саласындапладамнын бостандыгы;- адамнын бостандыгы менкукыгынын толы ккамтамасыз етщуг;- халыктын м емлекетп толы кбакылауы;- аз улттардын кукыгын,бостандыгын, тёндш нсактау;- мемлекетп, когамдыбаскаруда демократиялыкпринциптерд! бузбау;- барлык бфлестш терге,одактарга бостандык беру;- катан зандылыкты,кукыкты к тэртигп сактау;- м емлекетпк аппараттынжумысын кукылык барыттажурпзу.______________________- мемлекеттщ б 1рлеспктерд1толы к бакылауга алуы;- адамнын бостандыгына,кукыгына шектеу кою;- когамды к ем1рд!милитаризациялау;- азшылык ултгардыканаушылыкка алу;- жеке адамдарды,бхрлестжтерд] кугынга алу;- 6ip адамга табынушылыктыорнату;- зандылыкты, кукыктыкTdpTinTi жою;- \ЛТШЫЛДЫКТЫ, ШОВИНИСТШТ1,расизмд! дамытып, кушейту.219


Y jiri № 8Кукыктык медениетЗаннын устемд1пАзаматтык когамМемлекетт1к бшктшбелшу1Зандылык жэнекукыктык тэртшТулга м [ен мемлекеттщезара ж ауаптылыгынынболуы.Занмен тиым салынганнанбасканын барлыгын руксатетшедь (барлык азаматтаргажэне занды тулгаларга арналган).Азаматтык кукыктары менбостандыктарынын шынмэндш п, олардын кукыктыкжэне елеумегпк коргасатындагы.Тек занмен белгшенгендергегана руксат етшед1(мемлекегпк орган женелауазым иелерше арналган).Саяси жэне идеологиялыкплюрализмнщ болуы.Азаматтыкалуыкогамнын орын1шю зандардын кепшшк таныган халыкаралык кукыктык нормалармен принциптерге сэйкес келуь2 2 0


Y Jiri № 9221


222Улп № 10


Y jiri № 11Кукыктыц мазмуны мен белплерйКукыктын 6enrinepi223


224У лп № 12


Кукыктык норманыц зацды кушппц уакытыУ л п №13225


У лп № 14К ^ к ы к ты к норманын зацды кушпмц Kcaicrii i жэнеазаматтарды камтуы226


Yuri № 15К азакстан Р есп убли к а сы н ы ц н о р м а т и в а актЫ ердщ |турлер!- Когамдык ем1рдЩ курдел]мэселелер1 бойыишака бы л да налы.- Заннан туатын, зандыорындау барысындакабылданатын актмер.- Айырыкша зан шыгаружолымен бектледь- Мемлекет басшысыныннормативтж жарлыгы.- Занды Парламентте немесереферендум аркылыбекггшедг- Занды мемлекеттщ баскаоргандары езгерте алмайды.- Ук1метт1н нормативтжкаулысы.- Министрл1ктер жэневедомствалардыннормативтш актглерь- Зан кукыктык жуйенщ H eri3iболады.- Ж ергш нт баскарумемлекетик аппараттыннормативтш шеилмдерк


У л п № 16Кукыктык катынас - мемлекетпк кепиш кукыктык нормааркылы басталатын ею жакты кукыгы мен мшдет1 баркогамдык катынас.Кукыктык катынастынбасталуы себептер1Кукыктык нормаКукыктык кабшетжэне эрекеттшкЗанды шарттар,себептерКогамдыкК^огамдыккатынастын тек /КукыктыкЧ катынастынкукыктык ^---- ( катынастын] * субьектшершщ eKiнормамен V белгшер! J жакты кукыгы менреттелу!мшдетшщ болуыСубьектшер когамдыккатынасты ез epiKTepiMeHбастауыКогамдык катынастынмемлекеттщ бакылауындаболуы жэне epiKTiорындалмаса, epiKci3орындатылуы.228


Yjiri № 17229


¥лГ1 № 18К ¥ ^ ы к т ы к к а ты н а сты ц с у б ьек тш е р ш щ к у к ы гы менмшдеттер1230


YJiri № 19К ук ы к ты бузу, оны ц турлер1С 1еа^£ о JU 23


У л п № 20Зацды жауапкершййкКукык бузудын турлер1■ азаматтык жауапкериплж;■аюмшшк жауапкершшк;■шаруашылык жауапкершшк;Кылмыстыкжауапкершшк.YKiMfli сот кана шыгараалады.232


Y jir! № 21Кукыкты к тэртш, онын зацмен жене зацдылыкпенкатынасыК укы кты к тэртш - барлык мемлекетпк органдардын,уйымдардын, азаматтардын кукыктык норманы дурыс, катанорындай аркылы когамда дамыган тэртштщ калыптасуы.Зацдар - Кукыктык тэртштщ нормативтж непз1.Занлылык - когамдык катынастарга катысушылардын зандармен зандарга нег1здеэдген актшердеп кукык нормаларын жузегеасыруда ездерше басшылык етш алатын, устанатын принцип!.К укы кты к терт!п - зандылыктын» кукыктык норманын катанорындалуынын кортындысы.16-1908 233


Y jiri № 22Зацды шарттар - себептер234


У л г ! № 23235


У л п №24Ka3ipri замангы кукы кты н iie m r i салалары236


У л г! № 25Азаматтык кукыктык катынастарАзаматтык кукыктык катынастар -тауар-акшалык, мулигпк,езшдж муяншк емес катынастарды есептейдьбайлык пен кукык- мул1ктж;- MyjiiKTiK емес.Пайда болу непздерй- Шарттар мен баскамемшёлер- Соттын шешш!- Занмен руксат етшгенкэсшкерлш кызметтер- Баска адамга тйгхзгензалал жене т.б.- Эюмшшк актшер- Интеллектуальдык кызметтер237


Улп № 26Зацды тулгалар238


Ynri № 27М эм1лелер239


У лг! № 28dKiMiuiaiK кукыктык катынастар - мемлекетпк баскарушыоргандардын баскарушы-жарлыкшы кызметш реттейтшкукыктык рэс|мяер жиынтыгыдюмш ййк кукыктык катынастар - мемлекетпк кьпмегпнбарысын, аткарушы органдардын кызметш, аткарушыоргандардын азаматтармен, мемлекетпк жэне мемлекетпк емесуйымдармен б1рлескен ic-эрекеттерш, эюмшшк кукыкЖекеУжымды1Г1Г1. Президент 1. Ук1мет2. Орталык аткарушы2. Азаматтар органдар3. Жергшцсп аткарушыоргандар3. ^огамдык жэнедши курылымдар4. Мекемелер240


У л п JYs 29241


Yjiri № 30K P К он сти туц и я сы бойы нш а н е п з п к ук ы к тар менбостанды ктарАзаматты0 M ip суру кукыгы©зшдш бостандык кукыгывзшднс салым менкупиясын сактау кукыгыЖурш-туру, тургын орынтандау бостандыгыОй, шыгармашылыкбостандыгы¥ждан бостандыгыСаясиМемлекет icin баскару кукыгыМемлекет органдарына сайлаужане сайлану кукыгыBipnecy кукыгыЖиналыс, митинп жанедемонстрация втюзу, катысукукыгы еюмет органдарына етшнпжане арыз айту кукыгы242


У л п №31243


244У лп № 32


М АЗМ УНЫK ip ic n e ................................................................... ............ 31-iui бвл!м. М емлекет жэне кукык теориясы непздер11.1. Пэш, ЭД1С1 жене зан гы лы м ы ................................ 41.2. Мемлекет пен кукыктын пайда болуы мендам уы ...................................................................... 51.3. Мемлекеттщ Heri3ri TycimKTepi............................ 91.4. Кукык туралы вепзп тус1тктер . .V..................... 132-iui бвЛ1м. Конституциялык кукык непздер!2.1. Конституция - Казахстан РеспубликасынынАта З ац ы .................................... ................................ 282.2. Казахстан Респубяикасы - егемешй женетэуелмз м ем лекет..................................................... 302.3. Казахстан - демократиялык, зайырлы, кукыктыкжане алеумегпк мемлекет........................................ 322.4. Казахстан Республикасынын сайлау ж уйеы ........ 34V- 2.5. Казакстан Президент Республика................... 352.ё. Казахстан Респубдикасы азаматтарынынHeri3ri кукыктары мен бостандыктары.: ................. 362.7. Казакстан Республикасы азаматтарыныннепзп MinaeTTepi....................................................... 423-uii 60.11м. Казакстан Республикасындагы мемлекетпкбаскару жэне эм м ш Ш к кукык непздерь ,3.1. Казахстан Республикасынын эшмшшк кукыгыT yciH iri.............................................................. 46( 3.2. Мемлекетпк баскаруды уй ымдастыру................. .....473.3. Мемлекетж кызмет............................................... ..... 49.; 3.4. Эюмшшк жауапкершшк...................................... 50*^4-6aniM. Азаматтык кукык непздер1•о ^ 4.1. Азаматтык кукыктык катынастар......................... 544 Азаматтык кукыктын субъектшер1 ........................ .544.3. Азаматтардын, кэсшкерлердш жэне тутынушылардынкукыктарын коргау ...:.............................. 67245


Азаматтык кукык катынастарыньщ объектшер1.. 74/4.5. Азаматтык кукыктын мэмшелер1....................... .... 75С 4.6. бкГядгкжэне еея1мхат....................— ... л ..;;; 7g\. 4Д. Талаптын ecKipyi .... 77....................... ГГ777Т.Т" 79Мешшк кукыгы жене езге де заттык кукыктар... 80Мшдеттёмещк кукы к......................................... ....834. Ю.Шарттар туралы жалпы ережелер................ 844.11. Интеллекту альдыкменшж кукы гы ..................... 1014.12 Мурагерлпс кукык непздер1.............................. *1025-6eniM. Отбасы кукыгы негпдер!5.1. Отбасылык кукыктык катынастар..................... 1075.2. Неке ....:........................................................... 1085.3. О тбасы ............................................................... 1116-бвл1м. Т ypFbiH уй катынастары кукыгынын непздер17-бвл1м. Казакстан Республикасынын кукык коргауорган дары .................................... г ............................... 1188-бол1м. Каржы кукыгынын непздер1* 8.1. Каржылык жэне бюджеттж катынастар............ 1268.2. Салыктык кукык непздер1.................................. 1288.3. Инвестициялык катынастардын кукык неНздер1. 1369-бвл1м. К и бек кукыгынын непздер!9.1. Енбектш кукык катынастары.............................. ... 1379.2. Енбек шартынын кукыктык реттелу!..................... 138{V$ 9.3.Жумысуакытыжэнедемалысуакыты................ 1439.4. Жеке енбек шарты тараптарынынматериалдык жауапкершшМ............................. 1469.5. Ж алакытелеу....... Г» г » ....................................... 1479.6. Кызметкерлерд1 кетермелеу жэне жазалаушара л ары............................................................ ррЗ9.7. Енбект1 коргау....................; ..............................9.8. Енбек дау лары .................................................... ЦЦ9.9. Элеумегпк камсыздандырудын кукыктыкнепздер1............................................................. ...151jЮ-бол1м. Кылмыстык кукык непздерд•И0.1. Кылмыстык кукыктынтус1н1г1 мен 6enrinepi. .. 156 ^v ю.2.Кылмыстыкжауаптылыкжэнеоныннег1здер1.. 159246


Ю .З.К ы лм ы сты кж аза....................................................... 16310.4..Кылмыстын жекелеген T y p n ep i............................... 16710.5. Казакстандагы сыбайлас жемкорлыкпен курес . 17111-6ол1м. Э кологи я л ы к к ук ы к н еп зд ер 1 ........................... 17412-6eniM.Ка*акстан Респ убли касы н ы ц процессуальды ккукы гы12.1. Азаматтык ктер ж урпзу кукыгыныц непздер1 . 17712.2. Кылмыстык-процессуальдыккукыкнепздер1.. 178“ К ук ы к непздерГ’ пэн! бойынша езш -ез1 тексерусур ак тары ..............................................................................181Зантерминдержен гл о с с а р н й л е р .................................. ... 202Нормативт1к-кукы кты к кейм дер.................................. ...211Пайдаланылган эд еб и еттер ...............................................212Теорнялы к б1лпмд1 ныгайтуга арналган схемалармен к е с т е ле р ..................................................................... ...213V247


С. БаадуловО С Н О В Ы П Р А В Аучебник(на казахском языке)Редактор Арпабеков С.Верстка Макиева JI.Дизайн Медетов М. К.Подписано в печать 1S.01.04. Формат издания 84x108/32. Офсетнаянечать. Гарнитура «Тайм с». Тираж 3000 экз. Заказ 1908.ЖШС РПБК «Дау1р», 480009, Алматы каласы, Гагарин дангылы, 93.Тел.: 42-36-31,42-07-90, E-mail: rpikdauir@nursat.kzКазахстан жогары оку орындарынын кауымдастыгы

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!