Untitled

УДК 809.434.2Ж1КТ1К ЖАЛГАУДЫЦ КЫЗМЕТ1Г.Э.СврсекеС. Торайгыров атындагы Павлодар мемлекеттЫ университет!Мак/апада жщтШ жалгау функционалды аспекппде царастырылады. Жмпикжалгаудыц ap6ip цызмепи талданып, mvidiK материалдармен, квркем шыгармадан алынганмысалдармен дэлелденеди Сонымен кртар жттт жалгаудыц мэтт тузудег! цыз-Memi ашылады.В статье рассматривается личное окончание в функциональном аспекте. Каждаяфункция личного окончания доказывается и анализируется на основе языковогоматериала. Также раскрывается текстообразующая роль личного окончания.In this article personal ending is considered in the Junctional aspect. Each function

174Вестник Л Г У №1 2003 г. Филологические наукитагала «6ip» деймЬ, «зар» деймгз, ол «6ip» демектк те гацылымызга угымныцтиянагы yuan айтылган свз (Абай).Сейлемдердеп ceniiK, тэуелдш к жалгауларын алып тастасак, сейлемдепсездер арасындагы байланыс узш п, шьш мешндеп магынасыздык туады. Ал яакпкжалгауды алып тастап окысак, б1ршама дэрежеде ойды угамыз. Bipmnii мысалды -MiH жалгауынсыз окысак, сейлемнен «ею елйктщ баласын телггкел1 келгендйт»туралы хабар угынылады. Сейлем шпндеп сездер арасындагы байланыс сакталган.Тек сейлем аякталмай калган, магынасыздык осы жерден туындайды. Жиспк жалгаусез бен сезд1 байланыстыру емес, сейлемд1 аяктау, тиянактау кызметш аткарады.Бул ж1кт1к жалгаудьщ сейлемдеп орын тэр п б те де байланысты болса керек. Жйспкжалгаулы сез c e m iK , тэуелдие жалгаулары сиякты сейлем ортасында емес, соцындакелед1 де, баяндауыш кызметш аткарады. Ал баяндауыш - сейлемш тиянактаушы,аяктаушы муше.Жпотк жалгау белгш 6ip дережеде ею сездщ арасын байланыстырып, тур дешк.Мысалы, Сен осы елдгц акращлысыц... деген жогарыдагы сейлемде жншк жалгауысен сез1н ацсащпысыц сез1мен байланыстырып тур. Бул жердеп жпспк жалгаудьщбайланыстыру кызмеп септж пен теуелдпс жалгауларьшен салыстырганда солгын.Ой мазмуны кайтсе де угынылып турады. Б1здщше, бул жнстш жалгаудьщбайланыстыру кызмет1 емес, сейяемнщ бастауышын (сен ) баяндауышымен(ацсацалысыц) жак жагынан кныстыру кызмеп. Сонда жцшк жалгау сез бен сезд1байланыстырады дегеннен repi сез бен сезд1 киыстырады деу орынды. Ал буларж1ктж жалгаудьщ баска кызметгерь Б1з оган алда талдау жасаймыз.Жжтш жалгаудьщ сейлемд1 тиянакты етш, ойды аяктау кызмет1 H eri3riкызмет! болып табылады. Дегенмен, бул кызметп сейлемдер ьщгайында нактылаукажет. Жай сейлемд1 курылымдарда, курмаластын салалас турлершде ж ж тжжалгаулы сез ойды тиянактаушы кызметш аткара алады. Мысалы: Сацлаусыз адомсэнцумар келетш н есте устацдар (Э.Нуршайьщов). Ауылдъщ кецес агасыжиылысты ашыц деп жариялады да, болыстан келген еюлге свз бердг (Б.Майлин).Сабырлыльщ алдында не дугипан сасады, не сабырсыздан береке цагиады (БМайлин).—Тым 6epi бурыла бермецЩ кунбатысца таман журешк, - dedi (Б.Майлин).Ал сабактас сейлемдерде ж жтж жалгаулы сез ею жай сейлем арасындатиянаксыз тулгада келед1 де, сейяемд1 аяктай алмайды. Мысалы: Кейде Кокшетцец бмк еркегите шыгып, жан-жагына цараса, Бурабайдыц iwi-сырты, айналасы -тостаганга цуйган цымыздай децгелетп жатцан цаптаган кол (С.Му кланов).Артыма жалт царасам, ею жшт mycin, аттарын байлап жатыр екен (Б.Майлин).Ж жтж жалгаудьщ Keneci б ip кызмет1 сей л ем деп баяндалар ic-ерекетп,кимылды, жай-куйд1 (керсеткши - баяндауыш) сол ic- ёрекеттщ, кимылдыц, жай-

Г.А.Сарсеке175куйдщ иеамен (керсеткпш - бастауыш) жак жагынан киыстырып туруынан кершедь- 0з свзшдей гып булжыптай жеткгз мына аузы myxmi квтрще (Э.Нурпешсов).Мен саган да. барлыгыца да ешюмш мсоц деп едш гой. ал метц агам бар (Д.Исабеков).Барша басынан кешкен жепймдтке, бейнетке. жалгыэдыцца, цорлыц-мазаццатугелшен царсылыц ойлады. (М.Эуезов). Сейлемдердеп жетк!з (II жак. жекеше,анайы туршде, буйрык райлы) баяндауышы сен (II жактык ж1ктеу сам дтнщ жекешетур!) бастауышпен, деп ед!м гой (I жак. жекеше) баяндауышы мен жйктеу еамдшпбастауышпен, карсылык ойлады баяндауышы III жакта, жекеше туршде ол IIIжактык сезбен киыса байланыскан.Осы кызмет колданыстарында жштж жапгауы мен ж^ктеу еЫмдтнш 6ipiH»Hорнына 6ipiHiH колданылып. кызмет ауыса алатындыгын айтуга болады. Егерсейлеупроцеанде мен, сен жпстеу еамдйстер1 ашык колданылса, жиспк жалгауы rycipLninте жумсалады. Бул жагдайда ой тиянактылыгы сакталады. Мысалы: Мен таудаойнаган царт марал. Мен - ойыншы кобелек, кбр1нген гулд/цушамын (М.Жумабаев).Сен - гуалмац, 6i3- цазац, царпысцалы келгенбЬ... Сен тем\р де, мен - кв.м ip. ерткелiкелгенмЫ (Казыбек би). Сонда Ес не ноет свйлейд'и « - Сен —атом, мен - шоберец -.Алдымда талай асу бар. Бацыт па. сор ма. не кврем? (Дулат Бабатайулы).Мысалдардагы карт марал - марал-мын, кобелек - кебелек-п!н, казак —казак-пыз, тем1р - тем!р-с!н, ком!р - ком1р-м!н, атам - атам-сыц, шоберен -швберен-мш сездершдеп жйспк жалгаулардын rycipinyi сейлемдердеп мен, сен,б!з жпстеу ес1мдйстер1шн ашык колданылуымен бай ланысты. Осы есшд истер аркылы1 жактык, II жактык жнпчк жалгауларын орнына коя аламыз. Kepicimue, жиспкжалгаулы сез предикат кызметшде жумсалганда, онымен жак жагынан киысатынбастауыштын Tycipuiyi ж^кпк жалгаудыц ашык колданысына твуелдь Осы жштжжалгау Kepcenciiirrepi аркылы 6i3 субъектпи, кимылдын иесш «ойша» табамыз. Бортde 6i3deu сурацы з. Дщпр де мына взш/з, Берт де кврдг квзш^з (М. длЁмбаев) -Ага.ертец ишбуылга шыгамыз гои, мына свздерщ1зЫ квк двптерге кеийрт алыцызшы,-dedi (Э.Нуршайыкрв). Сейлемдердеп сураныз, шыгамыз. Komipin алыцызшыбаяндауыштарынын жйспк жалгауы аркылы II, I жак жекеше, кепше турлершдепсубъектшермен киыса байланысканын аныктаймьп.Жиспк жалгаудыц 1,11 жак жекеше туршде жене I жак кепше турйнде Tycipininколданылуы тшде ксздеседг Ал II жактын кепше туршде Tycipinin колданылаалмайды. Мысалы, Сендер галымсыц деп айтылмайды. Бул колданыста жйспкжалгау субъегп иен предикатгы киыстыра алмайды, киыстырып, байланыстырыптурган - кеппк жалгауы.Жйспк жалгаудыц тагы 6ip кызмеп репнде оныц кесемшенщ гул гас ынтиян акты етш туруын атауга болады. Кесемше табигатында тиянаксыз тулга болса.

176Вестник Л Г У №1 2003 г. Филологические наукияактж жалгау аркылы тиянактылык сипат алып, сейлемд1 аяктап турады. Муныгалым С.Исаев атап етед1: «Айта кету керек, еткен шак (-ьш, -in, -п) кесемше формасыда, ауыспалы шак (осы шак - келер шак: -а, -е, -й) кесемше формасы да жалпытиянаксыз тулга деп саналып жургенмен, ж1ктелш келгенде, кесемше формасынатиянакты сипат б т п , жай сейлемнщ баян дауышы кызметш аткарып, сейл емд1 аяктаптиянактап, 6ixipin турады» [3, 121] . Мысалы: - К,ызметщнен алу мэселесш меншешпеймш, Омбыныц генерал - губернаторы шешеЫ (С.Муцанов). Арбага урядникпен Елизавета к,атар отырыпты да, Быков Kouiipdit] цасына орналасыпты(F.Mycipenoe). Зар даусынан кейде ыза мен зт де байцалады, кейде АбсШёй цызъщквртетш мащп-мэтелдер айтылып Kemedi (М. Эуезов). Он уш жасар АбылайдыУэлидщ 6ip цулы гана сан/пап цалады (С.Муцанов). Осы мысалдардагы баяндауышкызметш деп ш еш пеймш , шешед1, оты р ы п ты , о рналасы п ты , бай калады ,айтылып кетед1, сактап кал ады кесемшел i еттслктердщ тиянакталуында ( шешпей- шешпеймш, шеше - шешед1, отырып - отырыпты т.т.), сол аркылы сейлемд1аяктауында жжтж жалгауларьшын кызмет1 кершед1.)KiicriK жалгаудын кызмет1 сейлеу nponeciHiH курдел1 курьшымдарында дакершедь Курдел1 синтаксистж тутастыктарда, мэтшдерде ж жтж жалгау сездергежалганып жумсальш, мэт1ндеп ойдын тузшуше, тутастыгына кемектеседг Соныменкатар баяндау тэсшшщ курылуьша, баяндау мазмуньшын эр турл1 сипатта болыпкелуше кызмет етедьКеркем мэтшде ойдьщ, окнганын белгш! 6ip субъект (жанды не жансыз )аркылы баяндалуы осы ж жтж жалгаулы баяндауышты сейлемдермен юке асыпf jотырады. Баяндау авторлык не «мендж» болуы мумкш. Авторлык баяндау непзшенIII жактык ж1ктж жалгаулы сейлемдер Т1збепнен тузшедь Метш курылымында IIIжактьж нелдж тулгалы жжтж жалгау жене -а , -е, -й, -ьш, -in, -п тулгалы кесемшеденкешн жалганатын -ды , -Д 1 , -ты, -Ti тулгалы жжтж жалгаулардын кызметш байкаймыз.Мысалы:Каз1р Еркебулан сол ак отаудын тершде жалгыз отыр. Майда коныр домбыратартатыны бар екен. Безшдетпей, безд1рмей, шертш тартып отыр. Эн мен к^йдщсырткы алау-жалауын кеп кетермей, um ci 6 ip незж сырларын толгандырады. Кейдеен де емес, куй де емес, булактын сылдырындай, кешк! самалдыц лебшдей 6 ip незжундерд1 кайталап-кадагалап сыбырлайды да оскыранган коныр оуендерге ауысады.Мелд1р таза, ерке еуендермен елденеш 1здейтш тер1зд1. Таба алмай жургеш бар екешбайкалады. 0 3 i де тусшбейтш 6 ip кагыстар, Сазды 6 ip ундер мен ен мен тустщаралыгындай, мун мен сейшдщ араласындай 6 ip бейне жасайтын сиякты. Тшжетпест1 ун ж ётю зт жатыр. Типе e p i оралган жок. Акын сол йздеудщ соцында ед1,сыгырайган «бестж» шам айналасына буалдыр гана жарык T y c ip e fli. Жас ейел

Г.А.Сарсеке177бейтаныс конашна бар ниетшен курмет Kepcencici келшй байкалады. Ол уйге fcipce,уй iuii жаркырап кеткендей бол алы да, ол шьгрып кетсе, коныркайлана калады. Уйиесшде 6 ip коэгалактау бар. Bip Kipin, 6ip шырып, тыныштала алмай жур. Bip репеезш ен-еи: - Кешешк деп жатыр ел!к, - дед1 де шыгып кетп. Кдйта айналып келш: -Экем болыс жагынла 6ip жиналыс бар деп соган Kerin еда,- дедь Сыргта 6ipey сыйконакка барлы-жокты жайынды айта отыр деп тапсыратын сиякты, елденеденкысылысы бар тогышар байгус айта алмай жур (F.MycipenoB).М©тшдег1 автор баяндауы III жакта - ол - тургысынаи бермген. Сейлембаяндауыштарыныц 6epi III жактык жшт!К жалгауларымен курылып, ойльщтутастыгына кызмет еткен. Жене де 111 жактык жпспк жалгаулы сейлемдерменкурылган MOTin сипатгау, баяндау, суреттеу мазмунды болып келед!Баяндау I жактан да icxe асады. Мундай мотшдерде сейлем баяндауыштары1 жактык HaJcrik жалгаумен курылып, «ойды тузуге» кызмет етеда.1 жактык жiктiкжалгаулы сейлем Ti36eKTepi баяндау мазмунына да эсерш типзедк I жактыкбаяндауларда алдынгы III жактын баяндауымен салыстырганда субъектшш(кейшкердщ) жеке ойы, кезкарасы, баяндалар окигага ер Typni жекелш nuripnepiайкын бай кал ып отырады. Мысалы:Ойлап отырсам, куш бупнге дейш, демек, ат жалын тартып мййп, колымакалам, кагаз алып. жазу енерш кутаннан бермен, елден узап шыккан жиырма жылдыншйнде кезектЁ енбек демалысымды 6ipae-6ip бетен журт, езге жерде етк1збегенекенмш-ау. Кейде «биыл кедедей кеп демалыс уйлерше барайыншы -ак» депкамданамын, амал не, еме-жемге келгенде, «кайдасын ауылым» деп, анырататартамын -ай туган жер, ескен елге. Бул не? Алабетен махаббат па, жок болмасаколдан жем жеген кустыц алыска ушиайтыны сынды уйкушйспк пе, ол жагын эл!кунге Ж1пн аша тусшген емесшн, eftreyip, колым босаса болды, ацсарым ауылгаауады да турады. Содан сон жан жарым Айманды ертемш де ауылга тартамын.Мен ауылга барган сайын, can dip... 6emmepi кунге тотыщан, minmi цалай болсасолай ките салатын шаруа баклан жерлестершдi квремт. Кол берт амандасамыз.Баягыны еске аламыз. Тои-томалагы болгандарга щуттщ болсын, ал aniM-McimiMiбарларга квци айтамын. Кцладан квлецкеде вскен швптей саргыш тартып оралатынмен вз замандастарымнан элдек/айда жас кесмрше царап, ак, саусац, кдра тащпошымымнап у яшмы н да. Уяганыма кертст, кешнгг жычдары экемтц еск(~щсидь1кишоерм кит алып, щарапайым» квр1нгенс!п те журмш. Сонда ауылдастарымныцтайга тацба басцандай артыгриылыгын да сезшуии едш. Олардыц eiji цартайганмен,мгнез-гдущы сол цалпында щпганына цайран цалатынмын. Ал Ыз ше, замапныц агысы,уацыттыц ыгына царай, аманда езгерт отыратып «модалы» мтез тауып алганжоцпыз 6а осы?... К/айдан б'иейш... (О.Бекей).

178Вестник Л Г У №1 2003 г. Филологические наукиМетшдеп сейлемдёр Ti36eri I жактык жйспк жалгаулы свздермен epuiin, ойтутастыгына, жетюзьлуше кызмет еткен. I жактык ж1юпк жалгаулы сездер аркылыбаяндау кейшкер атынан курылып отыр. Метшнен байкаганымыздай I жактыкбаяндау эр турл i субъективен ренкп - кейшкердщ кезкарасы, ойы, куанышы, арманыт.т. - косып отырады.Метшдерде ж ж тж жалгаудын кызмет! сез магынасын ауыстырудан дакершедь Бул кызмет сездердщ тшде жжтелу жэне жжтелмеу каб1леттер1менбайланысып жатыр. Казак тш нде ес1мдердщ жжтж жалгауды кабылдауы бфкелюемес. Непзшен адамга катысты атау сездердщ ж ж т е л е п т белгш . Ал «адамгакатысты емес» сездердщ ж1ктелу1 квркем мейндерде, едеби туындыларда кездеседкЖжтж жалгау «жалганбауга тшстЬ> сездерге жалганып, ол сездерщ ауыспалы мендепсездерге айналдырады. Мысалы:Хан емессщ, каскырсын, кас албасты баскырсын...Хан емессщ, ылацсьщ, кара пгубар жылансын,Хан емессщ, аярсын, Айыр куйрык шаянсын (Махамбет).Арыстанмын, айбатыма шм шыдар?Жолбарыспын, маган карсы kim турар?Квкте - булт, жерде - желмш гулеген,Жел epK eci - желдщ жешн кш сурар?Квкте - Кунм1н, кепке нурым шашамын,*•Кеншге ал сам, Ka3ip гарышка асамын.Ш ел, туб! жок тешзбш кара кек,EpireMiH - толкып, шалкып тасамын.Жалынмын мен, келме жакын жанарсын,Тулпармын мен, шаныма ермей каларсын.Кул болсын кек, жем1ршсш жер, уайым жок,Кез кырымен кул in кана карармын (М.Жумабаев).Ак сеуле кумю жузд1, кундыз кабак,Сен гулсщ ию шашкан жарып сабак (С.Торайгыров).0 лен жолдарындагы каскы рсы н, ылацсыц, ж ылансы н, арыстанмын,жолбарыспын, бултпын, желмЫ, кунмж, тешзбш, жалынмын, тулпармын,гулсщ болып жумсалганда тшде жжтелмсйтш сездер ж1ктелт кана турган жок.Ж1ктж жалгауларын кабылдап барып, ауыс магынага ауысты да, сол аркылы едебитшдщ кер1ктеу амалдарынын 6ipiHe айналды. Муны каскы р - каскы рсы н, жылан

А.Б. Сейсекенова, А. С. Еспенбетов179- жылансыц, жолбарыс - жолбарыспын, жел - желм!н, свуле - сеу лесщ. жарык- жарыкпын т.т. свздерш катар койып салыстырып кэрсетуге де болады.Квркем мэпндерде «жжтелмеу i е ттстю сездер жиспк жалгауын кабылдаганкезде ауыспалы мвншде адамга тэн касиет-белгшерд! бойына жинактап ту рады.Мысалы, каскырсын десек «озбыр, азулы», гулмш - «нэзжлк, эдемшйс», кунмш- «жарык, нур», жылансын - «зэрлк уытты», туладсщ - «ку, айлакер», арыстанмын- «айбатгы, куи т» т.т. магыиаларды угамыз.Сонымен талдаулар тшде жиспк жалгаудыц кызметшщ эр тарапты екеншкерсетед1. Ж итк жалгауынын колданысы, колданылу мумкишктер! де кен. Оран613 токталмадык. ол 6ip жеке такырып бола алады.ЭДЕБИЕТ1. Ыскаков A. Ka3ipri казак тш . Морфология. -А.: Ана Tini, 1991 -384 6.2. Исаев С. Кдз1рп казак тинндеп сездердщ грамматикалык сипаты. А.: Рауан,1998.-304 б.3. Исаев С. Ka3ipri казак тинндеп сездердш грамматикалык сипаты. А.: Рауан,1998.-Б.121