Jaargang 8, nommer 2 – Augustus 2011 - LitNet
Jaargang 8, nommer 2 – Augustus 2011 - LitNet
Jaargang 8, nommer 2 – Augustus 2011 - LitNet
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>LitNet</strong><br />
Akademies<br />
’n Akademiese joernaal vir die<br />
Geesteswetenskappe en Natuurwetenskappe<br />
<strong>Jaargang</strong> 8, <strong>nommer</strong> 2 <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong>
Redaksie: <strong>LitNet</strong> Akademies<br />
Hoofredakteur<br />
Etienne van Heerden (PhD, LLB), Universiteit van Kaapstad<br />
Hoofbestuurder en -redakteur: <strong>LitNet</strong> Akademies<br />
Uitvoerende redakteur: <strong>LitNet</strong><br />
Geesteswetenskappe-redakteur<br />
Francis Galloway (DLitt), Universiteit van Pretoria<br />
Natuurwetenskappe-redakteur<br />
Dirk Laurie (MSc in Wiskunde, PhD), Universiteit Stellenbosch<br />
Natuurwetenskappe-ereredakteur<br />
Hendrik Geyer (MSc in Teoretiese Fisika, PhD in Teoretiese Kernfisika,<br />
FRSSAf), Universiteit Stellenbosch<br />
Natuurwetenskappe-ereredakteur<br />
Jannie Hofmeyr (BSc Hons in Biochemie, MSc in Biochemie, PhD,<br />
FRSSAf), Universiteit Stellenbosch<br />
Personeel<br />
Produksiebestuurder<br />
Margaret Rossouw (BSc in Fisioterapie, HonsBEd, MPhil in Vertaling)<br />
Redaksionele bestuurder<br />
Naomi Bruwer (MA in Afrikaans-Nederlands), Senior inhoudsbestuurder<br />
by <strong>LitNet</strong><br />
Geesteswetenskappe-taaladviseur<br />
Nicky Grieshaber (MA)<br />
Finansiële bestuurder<br />
Ronel Terblanche (BJuris)
Adviesraadslede van <strong>LitNet</strong> Akademies<br />
Ruth Baitsewe, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Andries Bezuidenhout, Universiteit van die Pretoria <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Frikkie Botha, Bestuurder: QCanes, BSES Limited <strong>–</strong> Australië<br />
Gerrit Brand, Universiteit van Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Guillaume Brümmer, Universiteit van Kaapstad <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Naomi Bruwer, Inhoudsbestuurder by www.litnet.co.za <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Joel Claassen, Universiteit van Kaapstad <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Eugene Cloete, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Neil Cochrane, Universiteit van Suid-Afrika <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Ronald Cools, Katholieke Universiteit Leuven <strong>–</strong> België<br />
Scarlett Cornelissen, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Darryl David, Universiteit van KwaZulu-Natal <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Leon Dicks, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Ian Dubery, Universiteit van Johannesburg <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Heilna du Plooy, Noordwes-Universiteit <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Jat du Toit, Noordwes-Universiteit <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Kobus Eloff, Universiteit van Pretoria <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Hans Ester, Radboud Universiteit Nijmegen <strong>–</strong> Nederland<br />
Eep Francken, Universiteit Leiden <strong>–</strong> Nederland<br />
Francis Galloway, <strong>LitNet</strong> Akademies: Geesteswetenskappe-redakteur <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Ena Jansen, Vrije Universiteit van Amsterdam <strong>–</strong> Nederland<br />
Thys Human, Universiteit van Johannesburg <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Jerzy Koch, Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań <strong>–</strong> Pole<br />
Chris Koen, Universiteit van die Wes-Kaap <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Derek Litthauer, Universiteit van die Vrystaat <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Catharina Loader, Universiteit van Wenen <strong>–</strong> Oostenryk<br />
Amanda Lochner, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Braam Louw, Universiteit van Pretoria <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Johann Lutjeharms, Universiteit van Kaapstad <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Johan Malherbe, Universiteit van Pretoria <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Jean Meiring, Universiteit van Cambridge <strong>–</strong> Engeland<br />
Johan Meyer, Universiteit van die Vrystaat <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Albert Neitz, Universiteit van Pretoria <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Desmond Painter, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Marius Potgieter, Noordwes-Universiteit <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Sakkie Pretorius, The Australian Wine Research Institute <strong>–</strong> Australië<br />
Heinrich Raubenheimer, Universiteit van Johannesburg <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Helgard Raubenheimer, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Koot Reinecke, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Egmont Rohwer, Universiteit van Pretoria <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Vasti Roodt, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Alfred Schaffer, Uitgeverij De Bezige Bij <strong>–</strong> Nederland<br />
Arnold Schoonwinkel, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Hendrik Swart, Universiteit van die Vrystaat <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Christo van der Rheede, Stigting vir Bemagtiging deur Afrikaans <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Etienne van Heerden, Universiteit van Kaapstad <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Ian van Rooyen, Universiteit van Kaapstad <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Hannes van Staden, Universiteit van KwaZulu-Natal <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Helize van Vuuren, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Steward van Wyk, Universiteit van die Wes-Kaap <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Emile van Zyl, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Rudi Venter, Nasou Via Afrika Uitgewers <strong>–</strong> Suid-Afrika
Louise Viljoen, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Andries Visagie, Universiteit van Suid-Afrika <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Gideon Wolfaardt, Ryerson University <strong>–</strong> Kanada<br />
André Weideman, Universiteit Stellenbosch <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Hein Willemse, Universiteit van Pretoria <strong>–</strong> Suid-Afrika<br />
Uitgewer: <strong>LitNet</strong><br />
<strong>LitNet</strong> Akademies is ʼn geakkrediteerde akademiese aanlynjoernaal.<br />
Besoek: http://www.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cat=201&limit=10&page-<br />
=0&sort=D&cause_id=1270&cmd=cause_dir_news<br />
E-pos: akademies@litnet.co.za<br />
Telefoon<strong>nommer</strong>: 021 886 5169<br />
ISSN 1995-5928<br />
Ondersteun deur:
Inhoudsopgawe<br />
Afdeling: Natuurwetenskappe<br />
Naasbeste benadering met gladstrykers<br />
Carl Rohwer - Universiteit Stellenbosch<br />
Afdeling: Geesteswetenskappe<br />
Die Nasionale Party se amptelike beleid teenoor die<br />
kleurlingstemregkwessie, 1925<strong>–</strong>1939: Politieke opportunisme of<br />
beginselvastheid?<br />
Clarence Williams - Departement Onderwysstudies, Universiteit van<br />
Wes-Kaapland<br />
Digitalisering van NALN se knipselversameling: Die bemiddeling van<br />
21ste-eeuse navorsing in die Afrikaanse letterkunde<br />
Burgert A. Senekal - Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en<br />
Frans, Universiteit van die Vrystaat<br />
Literatuur in die marge: Die plek van die middelmoot-literatuur<br />
Hennie van Coller - Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en<br />
Frans, Universiteit van die Vrystaat<br />
Generiese merkers in die kortverhaalsiklus: Deel 1: Teoretiese<br />
uitgangspunte<br />
Nina Botes - Departement Letterkunde, Universiteit Antwerpen, en Neil<br />
Cochrane - Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap,<br />
Universiteit van Suid-Afrika<br />
Generiese merkers in die kortverhaalsiklus: Deel 2: ’n Toepassing op Die<br />
dag toe ek my hare losgemaak het van Willemien Brümmer<br />
Nina Botes - Departement Letterkunde, Universiteit Antwerpen, en Neil<br />
Cochrane - Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap,<br />
Universiteit van Suid-Afrika<br />
152<br />
Tematiese fisionomie skep toegang tot drie uiteenlopende 20ste-eeuse<br />
komposisies<br />
Bertha Spies - Departement Musiek, Universiteit van Pretoria<br />
1<br />
21<br />
46<br />
66<br />
112<br />
188
’n Vergelykende studie van toelatingskriteria van ’n seleksie Suid-<br />
Afrikaanse universiteite<br />
Renette Blignaut en Isabella Venter - Departement Statistiek en<br />
Rekenaarwetenskap, Universiteit van Wes-Kaapland<br />
Toekomsstudie: Instrument vir toekomsskepping<br />
Rianne van Vuuren - Nagraadse student, Instituut vir<br />
Toekomsnavorsing, Universiteit Stellenbosch se Bestuurskool<br />
Die banale as (rap-) identiteit: Jack Parow se “Cooler as ekke”<br />
Martina Viljoen - Departement Musiek, Universiteit van die Vrystaat<br />
“Binne ’n halfuur het ek wit geword”: Snypunte van gender, ras en klas in<br />
Suid-Afrikaanse fiksionele uitbeeldings van voorkoms<br />
Jessica Murray - Departement Engels, Universiteit van Suid-Afrika 270<br />
Oortekening as vertaalstrategie in Breyten Breytenbach se<br />
oorblyfsel/voice over<br />
Pieter Odendaal - Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit<br />
Stellenbosch<br />
Ontronding in Kharkamsafrikaans?<br />
Daan Wissing<br />
210<br />
227<br />
244<br />
286<br />
309
Afdeling:<br />
Natuurwetenskappe
Summary<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Naasbeste benadering met gladstrykers<br />
C.H. Rohwer<br />
Universiteit Stellenbosch<br />
When formalising the art of smoothing data it is convenient to introduce the concept of a<br />
separator, as an operator that separates a given sequence x of data into that which is required<br />
(Sx, or the signal) and that to be eliminated (x − Sx, or the noise). For linear smoothers<br />
projections often suffice. In this case we automatically have that Sx is a best approximation<br />
in the 2 norm to x, from the vector space that is the range of S. The Lebesgue Inequality<br />
ensures near best approximation in other norms.<br />
When smoothers are general, or non-linear, one can generalise this projection into a separator.<br />
In the LULU theory of smoothers all compositions of the basic LULU operators are such<br />
that Sx is still a near best approximation to x from the range of S.<br />
In this article relevant established results are summed up that prove precisely this; all operators<br />
like S have Sx between two approximations ULx and LUx to x, which have the same<br />
image sets. Best approximations from these image sets exist in all the p norms for sequences,<br />
and LUx, LUx and Sx yield approximation errors bounded by the same Lebesgue-type factor<br />
and the best-approximation error.<br />
The new results that are derived in this article are, firstly, that ULx and LUx always have<br />
approximation errors inside a factor of two from each other and, secondly, that there is a derivable<br />
approximation, which is between these two, which does not approximate more badly.<br />
Important implications for choices in Discrete Pulse Transforms are derived.<br />
Opsomming<br />
As die kuns van gladstryking van data geformaliseer word, is dit nuttig om die konsep<br />
van ’n skeier (separator) in te voer as ’n operator S wat ’n gegewe ry x skei in dit wat<br />
benodig word Sx, of die sein, en dit wat verwyder moet word, of die geraas. Vir lineêre<br />
gladstrykers sal projeksies dikwels genoegsaam wees. In hierdie geval is Sx outomaties<br />
’n beste benadering in die 2-norm tot x, vanuit die beeldruimte van S. Die Lebesgueongelykheid<br />
verseker naasbeste benadering in ander norme.<br />
As die gladstrykers algemeen, of nielineêr, is, kan mens hierdie projeksies veralgemeen<br />
tot separators. In die LULU-teorie van gladstrykers is alle komposisies S van die basiese<br />
LULU-operatore sodanig dat Sx steeds naasbeste benaderings, uit die beeldruimte van S,<br />
tot x gee.<br />
In hierdie artikel word relevante gevestigde resultate opgesom wat presies dit bewys:<br />
alle operatore soos S het Sx tussen twee benaderings ULx en LUx tot x, wat dieselfde<br />
1<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
beeldversamelings het. Beste benaderings vanuit hierdie beeldversameling bestaan in al<br />
die gewone p-norme vir rye, en ULx, LUx en Sx lewer benaderingsfoute begrens deur<br />
dieselfde Lebesgue-agtige faktor en die beste benaderingsfout.<br />
Die nuwe resultate wat in hierdie artikel afgelei word, is eerstens dat ULx en LUx altyd<br />
benaderingsfoute binne ’n faktor 2 van mekaar het, en tweedens dat daar ’n afleibare<br />
benadering in dieselfde beeldversameling lê, wat tussen ULx en LUx is, en nie swakker<br />
as albei benader nie. Belangrike implikasies vir keuses in Diskrete-Puls-Transforms word<br />
afgelei.<br />
Extended abstract<br />
Defining a primitive n pulse as a sequence that is zero elsewhere and constant on an<br />
index set i + 1, i + 2, . . . , i + n, such sequences are significant in the so-called LULU<br />
theory of smoothers. The fundamental pair of LULU smoothers UnLn and LnUn map<br />
such n pulses onto the zero sequence θ. Since smoothers often have to be non-linear, it is<br />
unclear how they will recover an underlying signal s from a sequence x = s + v, where v<br />
is a sequence of such pulses contaminating s. Often such pulses can be partially removed<br />
by removing any “bulge” or “pit” that is respectively larger or smaller than neighbours, in<br />
the sequence x. This is done by UnLn and LnUn, but since they are non-linear there is<br />
a fundamental ambiguity involved. Considering the simplified case, of a constant section<br />
in x, a pulse will be removed by both. If two pulses are adjacent they are, in principle,<br />
indistinguishable from a 2n pulse and will not be removed by either. If the two pulses are<br />
near each other it is uncertain whether this perhaps constitutes a longer upward pulse<br />
with a downward pulse superimposed. In this case UnLnx < LnUnx, and this separation<br />
of the LULU interval of x, indicates this fundamental uncertainty in interpretation [5]. In<br />
general, where there is trend in x, UnLnx = LnUnx indicates this.<br />
The well-known median smoothers Mn, popularised by Tukey in various compositions,<br />
yield a sequence between; UnLnx Mnx LnUnx [3]. The common range of the<br />
operators UnLn and LnUn is fundamental in the theory, and can be shown to be precisely<br />
that set of “roots” of the median smoothers Mn which are absolutely summable.<br />
This set consists of n-monotone sequences x, which are such that {xi, xi+1, . . . , xi+n+1}<br />
is monotone increasing (non-decreasing) or monotone decreasing (non-increasing) for<br />
each index i. Clearly they contain no “bulges” or “pits” of width less than, or equal to, n.<br />
In the selection of a smoother S for a specific task, it is of serious, if secondary, consideration<br />
whether the smoothed sequence Sx is a good approximation to x, since we can<br />
seldom be sure to obtain x exactly from the contaminated sequence s = x + v. With linear<br />
smoothers it is easy to resort to the theory of Digital Filters, where the use of the usual<br />
inner product yields the convenient 2 norm. In such a case the projections are ideal, not<br />
only consistently separating a sequence into signal and noise, but also ensuring that the<br />
image is a best approximation in the 2 norm. The Lebesgue Inequality ensures that the<br />
image is also a near-best approximation in the other usual p norms, provided the relevant<br />
operator norm is bounded.<br />
Long ago Bovic and Restrepo [1] showed that there are best approximations in the monotonicity<br />
classes forming the range of UnLn and UnLn, but that these need not be<br />
unique. Critical advances later came from the realisation that non-linear operators cannot<br />
be projections, but the concept of projection can be generalised to that of a separator<br />
S, such that S is idempotent (S 2 = S) and co-idempotent ((I − S) 2 = I − S). All compositions<br />
of the basic LULU operators Ln and Un are separators, and without the use of<br />
2<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
projections, a set of Lebesgue-type inequalities were proved for UnLn and LnUn, and all<br />
operators mapping into the interval of ambiguity [UnLnx, LnUnx]. This was done for all<br />
the usual p norms, and used minimal Lipschitz constants [5]. Further results proved that<br />
no subsequent smoothing with LULU operators could improve the approximations in two<br />
important norms. [4] [6].<br />
Subsequent research revealed the natural norms of smoothing, specifically for image<br />
processing, to be the Total Variation and the 1 norm. Particularly the Total Variation,<br />
which becomes a norm in the vector space of absolutely summable functions,as T(x) =<br />
Σ|xi+1 − xi| ||x||1, is natural in LULU theory. This is mainly due to the fact that, whenever<br />
S is a composition of LULU smoothers, it is a separator and is Variation Preserving<br />
in the sense that<br />
T(x) = T(Sx) + T((I − S)x).<br />
A Discrete Pulse Transform (DPT), and the computationally fast version called a Fast<br />
Pulse Transform or Roadmaker Algorithm, is a sequential smoothing of a sequence x with<br />
smoothers Si, given by Sn−1Sn−2 · · · S1x = SnSn−1 · · · S1x+rn(x), with rn(x) as the n-th<br />
resolution component.<br />
With a sequence x with support in [1, N] this yields x = N i=1 ri(x), and T(x) = N i=1 T(rix),<br />
which is a “pulse spectrum” of x, or a type of Parseval Identity, as found in the Fourier or<br />
Wavelet Transforms.<br />
Given the task of selecting a DPT for a specific task, a natural trade-off associated with<br />
the interval of ambiguity [UnLn, LnUn] presents itself. In choosing either Sn = LnUn or<br />
Sn = UnLn we may find that the pulse spectrum is loaded towards the higher resolution<br />
levels like T(r1(x)) and T(r2(x)), or towards the lower resolution levels like T(rN(x)) and<br />
T(rN−1(x)) etc. In the same way the power spectrum of a sequence gives information on<br />
the design of a linear smoother, for a given task. We can select a smoother to eliminate<br />
the first resolution levels, with the motivation that this is populated primarily by pulses<br />
resulting from additive noise that is identically independently generated by a distribution<br />
[5]. Additionally we could eliminate underlying trend, or drift, by omitting lower resolution<br />
levels. It is important to consider whether we go for the better approximation, or for<br />
the removal of as much expected noise as possible.<br />
This article surveys the approximation problems already solved, and presents new important<br />
results.<br />
The essence of the established results is that best approximations, in the common range<br />
M0 of LnUn and UnLn to a given sequence x exist, and both the operators give near-best<br />
approximations that do not exceed a Lebesgue-type constant in error, relative to a best<br />
approximation. The same factor is applicable to any operator mapping into the interval<br />
[UnLnx, LnUnx]. This is true in any of the usual p norms. Stated as a theorem it gives<br />
the following.<br />
Theorem. Let x ∈ M0 and || · ||p the usual p norm. Then, for each y ∈ Mn, and P any<br />
operator mapping into the LULU interval [UnLnx, LnUnx], we have<br />
||Px − y||p (2n + 1) 1<br />
p ||x − y||p.<br />
Two important observations are that this is clearly true also if y is a best approximation,<br />
and that the optimality of the bound (2n + 1) 1<br />
p is not established.<br />
An old question is whether a best approximation is always in this LULU interval. Experience<br />
suggests that the two sequences UnLnx and LnUnx are competitive, and very easy<br />
3<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
to compute, particularly in a DPT. The new results derived and presented in this article<br />
are the following. A theorem is presented and proved, which demonstrates that, provided<br />
x is in Mn−1, the two approximations UnLnx and LnUnx differ in approximation<br />
error by a ratio of at most 2 or ||Lnx − x|| 2||LnUnx − x|| 4||UnLnx − x||. Suggested<br />
by this result, a related smoother Wn is defined and proved to be as good an approximation<br />
as both, and therefore in general better. All this is done for the two norms that<br />
are arguably natural for the LULU theory and its applications: the 1 norm and the Total<br />
Variation norm. Some important implications of this result for the selection of smoothers<br />
for a DPT are discussed. Experience suggests that the best approximation in Mn to a<br />
sequence x ∈ Mn−1 is actually better by a factor of not more than 2 to either UnLnx and<br />
LnUnx, and that Wn is therefore easily mistaken for a best approximation. The question<br />
of why this approximation Wnx is not always a best approximation is given new life, with<br />
an argument as to why a best approximation, where it differs from Wnx, is not to be<br />
preferred.<br />
On requiring a natural additional attribute of the best approximation, it may well be<br />
inside the LULU interval. This is stated as a conjecture.<br />
Inleiding<br />
Die fenomenale vooruitgang in tegnologie, en spesifiek in die sensortegnologie, het ’n<br />
eienaardige probleem laat ontstaan: ’n oorvloed van metingsdata. Ons voorvaders in die<br />
wetenskap sou dit beswaarlik kon vooruit sien, veral nie in die omgewing van die enorme<br />
rekenaarkapasiteit en spoed wat beskikbaar is nie. As voorbeeld kan sensitiewe versnellingsmeters<br />
beskou word, wat veroorsaak dat een internasionale aardbewingsnavorsingsmaatskappy<br />
in een sekonde meer aardbewingsdata versamel as die totale mensdom tot<br />
1980. Aardbewings is fraktaal van aard, sodat die kleintjies ewe beduidend vir navorsing<br />
en interpretasie beskou kan word.<br />
Vanaf kosmologie tot fundamentele partikelfisika ontstaan soortgelyke probleme: ontsettend<br />
hoë resolusie van meetinstrumente, rekenaarspoed en teorie vir interpretasie. Wat<br />
is die probleem?<br />
Interpretasie is die beperking. Elkeen wat toegang tot die inkomende data het kan hoogstens<br />
’n paar aspekte op ’n slag ondersoek, en juis die oorvloed data kan dit wat waargeneem<br />
moet word, verswelg. Een persoon wil ’n betrokke aardbewing se aankomstye<br />
by verskillende sensore bepaal om dit te lokaliseer, terwyl ’n ander sy energievrystelling<br />
oor tyd bestudeer. Om hierdie rede is daar huidig ’n wye belangstelling in Multiresolusie-<br />
Analise (MRA). Dikwels is die probleem ook baie dringend, waar mens vinnig moet reageer,<br />
byvoorbeeld om ’n myn betyds te ontruim wanneer ’n rotsbarsting, wat maar net ’n<br />
klein aardbewing is, veiligheid bedreig.<br />
Wiskundig kan ons dit vereenvoudig deur ’n stel metings as ’n ry x van getalle xi beskou,<br />
wat natuurlik eindig is, maar gemaklik algemeen hanteer kan word deur byvoorbeeld<br />
nulle voor en agter aan te heg sodat die 1-norm van x bestaan.<br />
Ons kan dus navorsing in “skeiers” (“separators”) S motiveer. Dit is operatore, of berekeningsalgoritmes,<br />
wat data soos x skei in Sx, of dit wat vir ’n spesifieke doel nodig is, en<br />
die res x − Sx. Mens kan dit na analogie van ’n spesifieke isotoopskeiding betrag. Deur<br />
parallelisering kan mens algemeen ’n stel reële digitale tydrye op ’n slag betrag. Hierdie<br />
ondersoek het begin by die ondersoek na gladstrykers (“smoothers”), waar histories die<br />
lineêres (filters) deeglik bestudeer is, meesal vir die ontwikkeling van oudiotransmissie.<br />
4<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In sy eenvoudigste vorm wil mens byvoorbeeld hoë frekwensie en lae frekwensie skei.<br />
Heel natuurlik het daaruit gevolg dat mens “geraas” van verskeie tipes met hierdie metodes<br />
as ongewens kan verwyder, meestal natuurlik net binne perke. Dit is dan ook natuurlik<br />
dat mens komposisies van sulke skeiers kan gebruik om byvoorbeeld eers “sein” van<br />
“geraas” te probeer skei, en dan die deel van die sein wat dringend relevant is van die res.<br />
Dit lei tot ’n vorm van Multiresolusie-Analise (MRA), deurdat S1 gekies word as ’n skeier<br />
wat hoë-resolusie-detail afskil sodat x = S1x + (x − S1x), met R1 = x − S1x wat as eerste<br />
resolusievlak beskou kan word. Dan word die “gladder” gedeelte S1x weer geskei deur<br />
S2 te kies om S1x op te breek in S2S1x en die tweede resolusievlak R2 = S1x − S2S1x. Dit<br />
word voortgesit sover as benodig. Deur die resolusiekomponente te betrag, kan dan besluit<br />
word oor wat benodig word as sein Sx, en watter van die verskillende resolusievlakke<br />
verander of weggelaat word. Klaarblyklik kom ’n benaderingsprobleem te voorskyn. Sx<br />
word gesoek wat eenvoudiger of “gladder” is, en die essensiële benodigde informasie nog<br />
genoegsaam benaderd bevat. Die fout x − Sx moet dus nie te groot wees in vergelyking<br />
met ander, moontlik beter benaderings van dieselfde tipe nie.<br />
Met die koms van digitale tegnologie het nog ’n probleem ontstaan, wat mens losweg<br />
die probleem van impulsiewe geraas kan noem. Daar kan byvoorbeeld elke nou en dan<br />
’n enkele reuse-getal deur ’n transmissiefout ontstaan wat glad nie vergelykbaar met sy<br />
onmiddellike bure is nie. Dit sal glad nie help om elke punt met die gemiddelde van<br />
hom en sy twee bure te vervang nie, wat ’n eenvoudige lineêre gladstryking sou wees.<br />
Lineêre gladstrykers, en hul gepaardgaande lineêre teorie, is nie toepaslik nie. Wesentlik<br />
sê Heissenberg se onsekerheidsbeginsel, wat in hierdie konteks suiwer wiskundig gesien<br />
kan word: ’n kort puls het ’n wye spektrum. Verder is ook skielike veranderings van<br />
grootte lastig en produseer hulle, as impulse in die differensies, ook sintetiese artifakte<br />
in terme van lokale ossilasies. Daar moes noodwendig na nielineêre gladstrykers gekyk<br />
word. Dit is min of meer in twee pogings te klassifiseer: die Robuuste Statistiek en<br />
die meer pragmatiese, praktiese pogings. Tukey en ander het mediaangladstrykers as<br />
voorgladstrykers gebruik om impulsiewe geraas te verwyder, gevolg deur bekende lineêre<br />
tegnieke vir die oorblywende.<br />
’n Teorie is gesoek, en hoewel Mallows basiese aksiomas gekies het wat baie sinvol was,<br />
was die konsensus dat so ’n teorie van nielineêre gladstrykers moeilik te vind is, indien<br />
nie onmoontlik nie. Oorspronklik naïef ten opsigte van ander pogings, is LULU-teorie<br />
in die afgelope drie dekades uit praktiese toepassings ontwikkel. Later het dit duidelik<br />
geword dat die operatore, wat sentraal is in die teorie, spesifieke eenvoudige morfologiese<br />
filters is. Hulle het egter baie sterk spesifieke eienskappe wat ontbloot is deur ’n ander<br />
perspektief. Hulle is ook deur sterk ongelykhede verwant aan die mediane wat deur<br />
Tukey populêr geword het, sodat baie van die goeie maar “enigmatiese” gedrag van die<br />
mediane verstaanbaar word. Die heel eerste artikel in die Journal of Approximation Theory<br />
het vinnige benadering met lokaalmonotone rye behandel. ’n Latere artikel het bewys dat<br />
fundamentele LULU-gladstrykers, sowel as baie verwante gladstrykers, almal naasbeste<br />
benaderings gee met betrekking tot die beeldruimtes van die operatore. Die belangrikheid<br />
hiervan is duidelik dat die eenvoudige, lokale gladstrykingsoperatore benaderings gee<br />
wat, binne ’n vaste faktor, ’n nie baie slegter benadering gee as ’n “beste benadering”.<br />
Dit geld in elk van die gewone p-norme. Bovic en Restrepo het bewys dat sulke beste<br />
benaderings bestaan, maar hul konstruksies was berekeningsduur en nielokaal.<br />
Hierdie resultaat is as genoegsaam beskou totdat dit duidelik geword het dat die Totale<br />
Variasie die natuurlike norm is in die gladstrykerteorie. Die sterkste motivering het oorspronklik<br />
gekom van die ontdekking dat alle LULU-gladstrykers nie net Totale Variasie<br />
verminder nie, maar in die som van die Totale Variasie van sy skeidingskomponente presies<br />
behou, net soos Pythagoras se stelling die kwadrate van die 2-norm van ’n lineêre<br />
projeksie behou. Dit suggereer die gebruik daarvan in ’n teorie van gladstryking, deurdat<br />
rekursief gladgestryk kan word met ’n presiese maatstaf van hoeveel van die Totale Vari-<br />
5<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
asies van die oorspronklike ry reeds verwyder is. Dit is wat in die teorie van lineêre filters<br />
met die 2-norm se kwadraat gedoen word met die Parseval-identiteit.<br />
Van al die gewone p-norme is die 1-norm die mees robuuste. Die relevante norme in die<br />
teorie van nielineêre gladstrykers kan dus as die 1-norm en Totale Variasie beskou word,<br />
en daar is verskeie sterk verbande tussen die twee norme afgelei.<br />
In hierdie artikel word belangrike bestaande resultate oor die benaderingseienskappe van<br />
LULU-gladstrykers, sowel as verwante operatore soos die mediane, verduidelik. Verder<br />
word lank bestaande vrae oor die benadering in die Totale Variasie-norm, en die 1-norm,<br />
ondersoek en sommiges opgeklaar. Hoewel die redenasies en bewysmetodes vreemd is<br />
vir enigiemand wat met die gewone vektorruimtes en lineêre teorie vertroud is, is die<br />
argumente basies en eenvoudig om te interpreteer. Bowenal is dit nuttig vir sommige<br />
keuses vir ’n Diskrete-Puls-Transform (DPT).<br />
1. Basiese resultate vir komposisies van min.- en maks.operatore<br />
Laat M0 = ℓ1 die bekende vektorruimte wees van rye wat absoluut sommeerbaar is met<br />
die gewone definisies van sommering en skalaarvermenigvuldiging. Die p-norme, vir<br />
p = 1, 2, 3, . . . , sowel as die sup-norm (p = ∞), sal dan ook bestaan. Addisioneel sal die<br />
T-norm as T(x) = Σ|xi+1 − xi|, wat maar net die totale variasie van x is, gedefinieer word,<br />
aangesien dit oënskynlik natuurlik is in hierdie analise.<br />
In die teorie wat volg, is die verskillende ordes en parsiële ordes gebaseer op die gewone<br />
volledige orde op die reële getalle R.<br />
Definisie 1:<br />
(a) Gegee x, y ∈ M0. Dan is x y as en slegs as xi yi, ∀i.<br />
(b) Laat S, G operatore wees wat x ∈ M0 afbeeld op Sx ≡ S(x) ∈ M0 en Gx ≡ G(x)<br />
respektiewelik. Dan is S G wanneer. Sx Gx, ∀x ∈ M0.<br />
(c) Die operator S is monotoon as dit orde tussen x en y behou, of<br />
x < y ⇒ Sx Sy.<br />
In die Wiskundige Morfologie (Mathematical Morphology (MM)) word die term monotoon<br />
gebruik, en ons sal dit ook hier gebruik, hoewel in die ontwikkeling van<br />
LULU-teorie die term sintoon gebruik is, na aanleiding van Lothar Collatz se gebruik.<br />
(d) Die operator S is buurordebehoudend (neighbour trend preserving (ntp)) as<br />
∀i, xi < xi+1 ⇒ (Sx)i (Sx)i+1 en xi = xi+1 ⇒ (Sx)i = (Sx)i+1.<br />
Die volgende eenvoudige operatore is fundamenteel in die teorie van gladstrykers [5].<br />
Definisie 2:<br />
(a) Die “skuif-operator” E is sodanig dat vir x ∈ M0, (Ex)i = xi+1, vir elke indeks i.<br />
6<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
(b) Die identiteitsoperator I beeld x ∈ M0 af op homself, en die nul-operator 0 beeld<br />
x ∈ M0 af op die nulry (nulvektor) in M0. Vir enige operator A is A 0 ≡ I.<br />
(c) Die negasie-operator N beeld x ∈ M0 af op −x.<br />
(d) Die maks. operator beeld x ∈ M0 af op x, sodat ( x)i = maks{xi, xi+1}<br />
(e) Die min. operator beeld x ∈ M0 af op x, sodat ( x)i = min{xi−1, xi}.<br />
(f) Vir twee operatore S en G is die komposisie SG sodanig dat (SG)x = S(Gx), vir elke<br />
x ∈ M0. Die som en skalaarveelvoude van S en G word soos gebruiklik gedefinieer.<br />
(g) Die mediaan-operator Mn gee vir elke x ∈ M0 dat<br />
(Mnx)i = mediaan {xi−n, · · · , xi, · · · , xi+n}.<br />
(h) LULU-operatore is komposisies van operatore van die vorm Ln = n n en Un =<br />
n n vir n 0.<br />
Omdat baie van die operatore ter sprake “gladstrykers” is, word nog ’n paar definisies<br />
gegee.<br />
Definisie 3:<br />
(a) Die operator G is ’n gladstryker as GE = EG, G(x+c) = G(x)+c, waar c ’n konstante<br />
ry is, en S(αx) = αSx vir elke skalaar α 0.<br />
(b) G is idempotent as GG = G en ko-idempotent as (I − G) 2 = I − G, en G is ’n skeier<br />
as G idempotent en ko-idempotent is.<br />
(c) G is volledig orde-behoudend (fully trend preserving ftp) as G en I − G buurordebehoudend<br />
of ntp (neighbour trend preserving) is.<br />
Ter wille van insig is dit duidelik dat ’n gladstryker se eienskappe di van as-onafhanklikheid<br />
en skaal-onafhanklikheid is. Dit het eenvoudige heuristiese motiverings.<br />
Die ko-idempotensie is minder bekend, en is maklik heuristies motiveerbaar [5]. Vir<br />
lineêre operatore is idempotenisie en ko-idempotensie dieselfde eienskap, maar hier is<br />
die fundamentele operatore meestal nielineêr. Die begrip ko-idempotensie is wesentlik<br />
noodsaaklik in ’n algemene gladstrykingsteorie, en dit is waarskynlik ’n groot leemte in<br />
die lank bestaande teorie van wiskundige morfologie dat hierdie begrip nie inslag gevind<br />
het nie. (Ronse het dit wel êrens ingevoer, maar die idee is blykbaar algemeen onderskat<br />
wat sy waarde betref.) So is die idee van ’n skeier, as veralgemening van ’n projeksie,<br />
blykbaar nêrens uitgelig of na waarde geskat nie. Dit is sentraal in LULU-teorie.<br />
Stelling 1:<br />
Vir elke natuurlike getal n is<br />
(a) n n n I n n n.<br />
(b) n = n n n en n = n n n, die Galois-verband.<br />
(c) ( n n) 2 = n n ( n n n n) 2 = n n n n Mn n n n n<br />
> ( n n n n) 2 = n n = ( n n) 2 .<br />
(d) n n = n n n−1 n−1 and n n n−1 n−1 = n n. (Inslukstelling)<br />
7<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
(e) Alle komposisies van en is monotoon.<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Bewys: Die bewys is in die monograaf [5] oor die onderwerp, maar volg maklik uit eerste<br />
beginsels. Die insluiting van Mn in die ongelykhede is egter subtiel, maar noodsaaklik.<br />
Stelling 2:<br />
(a) Komposisies van ftp-operatore is ftp.<br />
(b) Alle komposisies van Ln en Un is ftp.<br />
(c) ’n Operator P wat ftp is, is Variasiebehoudend (Variation Preserving (VP)) , deurdat<br />
T(x) = T(Px) + T(x − Px). P is dus ook variasieverminderend, of strenger gesê,<br />
variasie-nietoenemend.<br />
Bewys: Sien [5].<br />
Belangrik om op te let is dat en nie ftp, en dus ook nie variasiebehoudend, is nie.<br />
Stelling 3: Laat || · || ≡ || · ||1. Dan geld vir n = 0, 1, 2, . . . en k n,<br />
(a) || n+1 n 1<br />
x−x|| = || x−x||+ 2T( n n+1 n 1<br />
x) en || x−x|| = || x−x||+<br />
.<br />
2 T( n x)<br />
(b) T( k n x − x) = T( n x − x) − k<br />
2 T( n x) en T( k n x − x) = T( n x − x) −<br />
k<br />
2 T( n x).<br />
(c) T( x) en T(x) T( x) T(x). Net so is alle komposisies van en variasieverminderend.<br />
Bewys: Die stelling is bewys [5], vanaf 2|| x − x|| = T(x) = 2|| x − x||, ’n fundamentele<br />
resultaat, wat eenvoudig en die moeite werd is om te illustreer.<br />
Dit volg deur die som 0 = Σ(xi+1 − xi) in ’n som van positiewe differensies E+ en die<br />
som van negatiewe differensies E− te skei sodat E− + E+ = 0. Omdat ( x)i − xi =<br />
maks(xi, xi+1) − xi 0 is E+ = Σ(( x)i − xi) = || x − x|| . Soortgelyk is E− =<br />
Σ(xi − ( x)i) = −|| x − x||. Maar T(x) = E+ − E−, wat die gelykheid gee.<br />
Die laaste gedeelte is op ’n omslagtige manier bewys, maar kan eenvoudiger, en insiggewend,<br />
van bogenoemde resultaat volg.<br />
T( x) = 2|| x − x|| = 2Σ( x − x)i, omdat <br />
<br />
= 2Σ( x − x)i + 2Σ(x − x)i<br />
= 2|| x − x|| − 2|| x − x||, omdat I<br />
= T(x) − T(x − x), omdat ( x)i − xi uit pulse geskei deur nulle bestaan<br />
= T( x), omdat variasiebehoudend is<br />
Die 1-norm het ’n eie heuristiese motivering vir sy relevantheid in die teorie van nielineêre<br />
gladstrykers. Dit is die norm wat robuust is, wat met die volgende eenvoudige argument<br />
gemotiveer kan word. Laat x0, x1, . . . , x2n ’n ry metings van die lengte van ’n tafel wees,<br />
wat algemeen foute op het. Deur die aanname dat die tafel se lengte konstant moet<br />
wees, wat in sy laaste konsekwensies natuurlik nie waar is nie, kan gesoek word na<br />
8<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
hierdie konstante waarde c. Deur aan te neem dat die metings xi = c + ei is, met foute<br />
ei gekontamineer word, skei ons die vektor x in ci = c en ei deur c so te kies dat die<br />
vektor e = [e0, e1, . . . , e2n] die naaste aan x is in ’n gekose norm. Die 2-norm is populêr<br />
om verskeie redes, maar hoofsaaklik omdat dit deur ’n binneproduk ge´’induseer word en<br />
dus ’n maklike bekende oplossing gee: c is die gemiddeld van die waardes xi. Dit is baie<br />
goed as benadering mits die metingsfoute ei “goedgeaard” is. Dit sal byvoorbeeld geld as<br />
ei uit afkappingsfoute kom in die meetproses.<br />
As een van die metings egter deur ’n fout in die teken van die eksponent so erg versteur<br />
word dat dit met ’n faktor van 1014 vergroot word, sal die gemiddeld ook met ’n<br />
soortgelyke faktor vergroot, en dus ’n sinlose waarde gee. Dit is die probleem van impulsiewe<br />
geraas. As die 1-norm egter gekies word, sal die vektor e geminimeer word presies<br />
wanneer c = mediaan{x0, x1, . . . , x2n} gekies word. Enkele groot of klein waardes, byvoorbeeld<br />
maks{xi} en min{xi}, het geen invloed op die waarde van c nie. Daarom is<br />
hierdie die mees robuuste norm. Ter vergelyking is dit insiggewend dat die keuse van<br />
c = 1<br />
2 (min{xi} + maks{xi}) die beste keuse is in die ∞-norm, of die sup-norm. Hierdie<br />
is die toepaslike keuse as die foute ei deur harmoniese vibrasies veroorsaak word, soos<br />
byvoorbeeld in die geval van ’n vibrerende veer of snaar. Dit is algemene ervaring dat ’n<br />
vibrerende snaar oënskynlik in twee posisies sigbaar is. Die sup-norm is egter die mins<br />
robuuste van die p-norm, soos intuïtief duidelik is.<br />
2. Die monotoonheidsklasse, en Diskrete-Puls-Transforms<br />
Definisie 4:<br />
(a) Die ry x is n-monotoon as {xi, xi+1, . . . , xi+n, xi+n+1} monotoon is vir alle i, d.w.s.<br />
xi xi+1 · · · xi+n+1 of xi xi+1 · · · xi+n+1.<br />
(b) M + n = Beeld( n n), M − n = Beeld( n n) en Mn = M − n ∩ M + n.<br />
Let op die gebruik van die woord Beeld as die benaming vir die versameling van beelde<br />
van die operator, omdat die versamelings nie algemeen vektorruimtes is nie. By ’n lineêre<br />
operator is Beeld(A) = Beeldruimte(A).<br />
Soos gebruiklik vir operatore is P0 = I, sodat M +<br />
0<br />
idempotente operatore gelyk is aan die identiteitsoperator I op die beeldruimte.<br />
Stelling 4: Met U = Un = n n en L = Ln = n n is<br />
(a) Mn = Beeld(UnLn) = Beeld(LnUn) .<br />
(b) Mn = {x; x is n − monotoon}<br />
= M−<br />
0 = M0 = l1. Dit is duidelik dat<br />
Bewys: Die stellings is bewys [5], maar ’n bewys van (a) is insiggewend en eenvoudig om<br />
te herhaal. Ons let op dat L(UL) UL, omdat L I. Verder het ons dat (LU)L (UL)L =<br />
U(LL) = UL, omdat LU UL en LL = L. Dus is LUL = UL, en Beeld(UL) ⊂ Beeld(U).<br />
Dus is Beeld(UL) ⊂ M − n ∩ M + n = Mn.<br />
Omgekeerd volg dit maklik dat x ∈ Mn impliseer dat daar twee rye y en z bestaan sodat<br />
x = Ly = Uz. Maar dan is Lx = L(Ly) = Ly = x en U(Lx) = Ux = U(Uz) = Uz = x.<br />
Dit beteken dat x in Beeld(UL) is. ’n Soortgelyke argument as bostaande geld vir die<br />
gelykheid Mn = Beeld(LU), sodat (a) bewys is.<br />
9<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Dit is duidelik dat ons ’n geneste ry versamelings het sodat M0 ⊃ M1 ⊃ M0 ⊃ · · · ⊃<br />
Mn ⊃ · · · , waarvan die deursnit slegs monotone rye bevat, omdat monotone rye absoluut<br />
sommeerbaar kan wees slegs as hulle identies die nulry is. Hierdie versamelings gee ook<br />
direk die “wortels” (roots) van die mediaan-operatore wat in Mn lê. (Die ander is almal<br />
periodies en lê dus nie in Mn nie.) Daar is dus genoegsame rede om belang te stel in die<br />
benaderingseienskappe van die versamelings Mn. Dit is duidelik dat hulle baie groot is<br />
wanneer n klein is.<br />
In die vroeë negentigs van die vorige eeu het Restrepo en Bovic presies dit gedoen, en<br />
aangetoon dat beste benaderings tot in arbitrêre rye bestaan m.b.t. die p-norm, onder<br />
andere [1]. Die algoritmes wat aangegee is vir die konstruksie van diesulkes het egter<br />
die ernstige nadeel gehad dat hulle nielokaal is. Dit is nie goed vir implementering in<br />
reële tyd nie, en daar is oral ook sleggeaardheid, in die sin dat ’n verandering by ’n punt<br />
veranderings arbitrêr weg kan veroorsaak.<br />
Dit sal uit ons verdere analise heuristies duidelik word hoekom dit so is, en so sal bly. Die<br />
verhouding tussen die mediane en die LULU-operatore lei tot afskattings, wat toon dat<br />
gladstryking met albei tipes naasbeste benaderings gee. Ongelykhede van die Lebesguetipe<br />
bestaan as bewyse hiervan. Dit is belangrik en nuttig en kan opgesom word uit<br />
basiese resultate wat bewys is [5].<br />
Stelling 5: Laat x, y rye wees in M0, en c = p√ 2n + 1, met p 1. As U = n n en<br />
L = n n, geld:<br />
(a) ||Ux − Uy||p c||x − y||p en ||Lx − Ly||p c||x − y||p, met c minimaal.<br />
(b) As y ∈ Mn is, ||LUx − LUy||p c||x − y||p en ||ULx − ULy||p c||x − y||p, met c<br />
minimaal.<br />
(c) As y ∈ Mn en UL P LU, geld vir enige s ∈ Mn dat ||Px−s||p (1+c)||x−s||p.<br />
Dit is insiggewend om die resultate van hierdie stelling te interpreteer. Daar is drie belangrike<br />
intervalle ter sprake vir afbeeldings van ’n ry x deur LULU-operatore. Daar is<br />
die boonste omhulsel van Ux en die onderste omhulsel Lx, met Lnx UnLnx Mnx <br />
LnUnx Unx. Rofweg gesê “skep” die gladstryker Un net afwaartse pulse van wydte<br />
nie meer as n af, en Ln net opwaartse pulse. Die interval [Lx, Ux] is dus nie robuust nie,<br />
en vorm net ’n omhulsel vir beelde. Belangriker is die interval [ULx, LUx], wat as die<br />
primere LULU- interval beskou kan word, want beide opwaartse en afwaartse pulse kan<br />
verwyder word deur beide. Duidelik is dus dat Lx x Ux maar dat x nie noodwendig<br />
in [ULx, LUx] is nie. Beide UnLnx en LnUnx is in Mn, terwyl Lnx en Unx slegs gewaarborg<br />
is om in M− n ∪ M + n te wees. Daar is populêre gladstrykers wat beelde gee wat in die<br />
interval [UnLnx, LnUnx] lê. Die Mediaan Mn, alle magte Mk n, R = lim<br />
k→∞ Mkn en M∗ n, die<br />
rekursiewe weergawe van Mn, hoewel slegs R en M∗ n gewaarborg is om n-monotoon te<br />
wees [5], wat verband hou met die probleme wat ervaar is met ’n teorie vir die Mediane.<br />
Weens die onsimmetriese robuustheideseienskappe van LnUn en UnLn, veral as n > 1,<br />
sal verdere intervalle belangrik word. Spesifiek is intervalle van die vorm [Fnx, Cnx]<br />
belangrik, waar Fn en Cn rekursief gedefinieer word deur Fn = UnLnFn−1 en Cn =<br />
LnUnCn−1 met C0 = F0 = I. Hierdie intervalle is binne [UnLnx, LnUnx], en Beeld(Fn) =<br />
Beeld(Cn) = Mn soos eenvoudig bewys kan word uit Stelling 1.<br />
Die gladstrykers Fn en Gn is komposisies van gladstrykers en verwyder dus in die algemeen<br />
meer variasie wanneer hulle in Mn afbeeld. In die algemeen sal hulle dus slegter<br />
benaderings gee as die gladstrykers LnUn en UnLn, maar die afskattings van bostaande<br />
stelling geld steeds.<br />
10<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Variante van Fn en Gn wat Komposisies is van LnUn en UnLn, maar wel in ander volgorde<br />
van keuses, soos byvoorbeeld U3L3L2U2U1L1 is ook moontlike keuses. Om met<br />
hierdie keuses te help is dit wenslik om, moontlik skerp, afskattings te kry tussen die<br />
benaderings tot x wat in Mn verkry word wanneer x in Mm−1 is. Hierdie afskattings<br />
mag ook nuttig wees ir die insig wat benodig word om afbeeldings in Mn te vind wat<br />
optimaal is in ’n spesifieke sin.<br />
’n Sterk, vermoede dat beste benaderings uit Mn binne die LULU-interval [UnLnx, LnUnx]<br />
lê, het lank bestaan, maar het alle bewyspogings ontwyk. Dit was totdat ’n eenvoudige<br />
teenvoorbeeld die vermoede, ten minste vir n > 1, verkeerd bewys het.<br />
Voorbeeld 1: Laat x = δi1 + δi2 wees en w = δi0 + x. Dan is w ∈ M2 met ||w − x||1 =<br />
1, terwyl L2U2x = U2L2x = 0 met ||L2U2x − x|| = ||U2L2x − x|| = 2. Klaarblyklik is<br />
w ∈ [U2L2x, L2U2x], en is w ’n beter benadering as enige ry in die interval, en heel<br />
waarskynlik ’n beste benadering tot x uit M2. Verder is w nie eens in [L2x, U2x] nie, en<br />
nie uniek nie.<br />
Hierdie voorbeeld illustreer die subtiliteite van die benaderingsprobleme ter sprake, sowel<br />
as die waarde van Stelling 5. Verder sal die faktor 2, wat voorkom in die relatiewe<br />
benaderingsfoute, gereeld in verdere ondersoeke verskyn. Dit is ook kleiner as die grens<br />
deur Stelling 5 verskaf. Omdat die benaderingsprobleem vir gladstrykers ’n sekondêre<br />
probleem is, aangesien gladstryking, of skeiding, die primêre doel is, sal ’n relatief klein<br />
faktor nie te versmaai wees nie. Die interval [UnLnx, LnUnx] lyk steeds na ’n kritieke<br />
gebied om op te konsentreer. Dit is dan ook ’n bydraende rede hoekom verdere navorsing<br />
in hierdie verband aandag behoort te geniet, ten spyte van die moeisame en vreemde<br />
probleme. Elke inkrementele stap in die uitbou van insig lyk waardevol.<br />
3. Fundamentele voorlopige resultate<br />
Dit wil voorkom of vordering in begrip van naasbeste benadering sal afhang van die<br />
volgende fundamentele hulpstellng (lemma) en sy duaal. Die duaal van so ’n stelling<br />
is direk afleibaar uit die identiteit LnN = NUn, waar N die negasie-operator is, sodat<br />
N(x) ≡ −x.<br />
Lemma: Laat Lnxi = max{min{xi−n, · · · , xi}, · · · , min{xi, · · · , xi+n}}. Dan volg:<br />
(a) As xi = Lnxi, dan is daar ’n j ∈ [i − n, i] sodat min{xj, . . . , . . . , xj+n} = xi en dus<br />
dat xj, xj+1, . . . , xj+n xi<br />
(b) As xi > Lnxi, is daar twee indekse ℓ en r met ℓ < i < r en r − ℓ n + 1 sodat<br />
xℓ, xr < xi, Lnxℓ = xℓ en Lnxr = xr.<br />
Bewys:<br />
(a) Omdat elke versameling {xj, . . . , xj+n}, met j ∈ [i − n, i], vir xi bevat, is<br />
min{xj, . . . , xj+n} xi,<br />
sodat die maksimum van die minima nie groter as xi is nie. As xi = Lnxi moet een<br />
van die versamelings alle elemente nie kleiner nie as xi hê.<br />
(b) Neem nou aan dat xi > Lnxi.<br />
Elkeen van min{xi, xi+1, . . . , xi+n} < xi en min{xi−n, . . . , xi} < xi.<br />
11<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
T(x) = 33.6348<br />
T(L 1 U 1 x) = 18.0938<br />
T(U 1 L 1 x) = 18.0116<br />
T(L 2 U 2 x) = 9.573<br />
T(U 2 L 2 x) = 9.5589<br />
T(L 3 U 3 x) = 2.0518<br />
T(U 3 L 3 x) = 2.0103<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
+<br />
+<br />
+<br />
T(I−L 1 U 1 x) = 15.541<br />
T(I−U 1 L 1 x) = 15.6233<br />
T(I−L 2 U 2 x) = 8.5209<br />
T(I−U 2 L 2 x) = 8.4527<br />
T(I−L 3 U 3 x) = 7.5212<br />
T(I−U 3 L 3 x) = 7.5485<br />
Figuur 1: Twee dekomposisies van ’n ry x met LU en UL. Let op dat rye deur histogramme<br />
voorgestel word.<br />
Neem die kleinste indeks van die waardes {xi, . . . , xi+n} wat kleiner as xi is, en ℓ<br />
die grootste indeks van {xi−n, . . . , xi} wat kleiner as xi is.<br />
Dan is r − ℓ n + 1 anders bevat min{xℓ, xℓ+1, . . . , xn} geen element wat kleiner as<br />
xiis nie.<br />
Die maksimum wat Lnxi definieer is dus groter as xi, wat teenstrydig is met die<br />
aanname.<br />
Gevolgtrekking: As x ∈ M −<br />
n−1 is x = Ln−1x en bevat geen opwaartse pulse korter as<br />
n nie. Dan is x − Lnx orals nul behalwe by disjunkte intervalle van wydte n, waar dit<br />
konstant is.<br />
Wanneer ’n ry x gladgestryk word, boet ons onafwendbaar algemeen benadering tot x<br />
in. Ons “skuur ’n plank” om hom gladder te kry, en onafwendbaar verloor ons van die<br />
oorspronklike hout. Ons kan ook “afgeskuurde poeier” gebruik om “gate op te vul” en<br />
sodoende weer verder wegbeweeg van die oorspronklike hout. Dit lei onafwendbaar tot<br />
’n mate van keuse of ons “gate vul” of “knoppe afskil”. Verder kan ons eers gate vul met<br />
U en daarna knoppe afskil met L wat tot ’n operator LU lei, of andersom. Vir ’n tipiese ry<br />
x met goedgeaarde geraas op sal LUx en ULx nie baie verskil nie. Dit is nie voorspelbaar<br />
watter een nader is aan die oorspronklike ry nie. In die totale-variasie-norm is dit duidelik<br />
dat, weens die feit dat beide operatore variasiebehoudend is, dit so is dat die twee<br />
komposisies se beelde afwisselend nader of verder in totale variasie van die oorspronklike<br />
kan verskil. Dit word duidelik in Figuur 1 waar ’n ry bestaande uit drie beduidende pulse<br />
met goedgeaarde geraas gekontamineer is. Rekursiewe dekomposisie gee 3 opeenvolgens<br />
gladder benaderings vir beide keuses LU en UL. Die benaderingsfoute is baie eenders en<br />
12<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
gee afwisselend effens beter benaderingsfoute.<br />
Om met keuses te help is die volgende stelling nuttig:<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Stelling 6: Vir x ∈ Mn−1 geld ||UnLnx − x||1 2||LnUnx − x||1 en<br />
||LnUnx − x||1 2||UnLnx − x||1.<br />
Bewys: Laat L = Ln, U = Un en W = LU en w = Wx vir tydelike eenvoud van notasie.<br />
Beskou eers A = {i : xi > ULxi} en B = {i : xi > Lxi}. Omdat UL L is A ⊂ B. Volgens<br />
die lemma bestaan B uit disjunkte intervalle van die vorm Bi = {i, i + 1, . . . , i + n − 1} =<br />
[i, i + n − 1]. Met herindeksering kan die notasie weer tydelik vereenvoudig word deur<br />
i = 0 te kies.<br />
Van die lemma volg verder dat j ∈ [−n + 1, −1] ∪ [n, 2n − 1] impliseer dat<br />
Lx−1 = x−1 < x0 = x1 = x2 = · · · = xn−1 > xn = Lxn<br />
en xj = Lxj vir j ∈ [0, n − 1]<br />
dus is is Lxj = Lx0 vir j ∈ [0, n − 1].<br />
Die operatore U, L, W = LU, UL is almal ftp, sodat hulle beelde die gelykhede op [0, n−1]<br />
erf.<br />
Omdat x ∈ Mn−1 (x is (n − 1)-monotoon) en x−1 < x0, xn−1 > xn en x ∈ Mn−1, volg<br />
dat<br />
x−n+1 · · · x−1 < x0 = x1 = · · · = xn−1 > xn xn+1 · · · x2n−1.<br />
U, L, W, UL is almal differensie-nietoenemend. Spesifiek is dus ook<br />
Ux−1 Ux0 = Ux1 = · · · = Uxn−1 Uxn.<br />
Van kritieke belang vir die bewys van die stelling is dat Ux−1, Uxn < Ux0 nie kan waar<br />
wees nie. Weens die lemma se duaal sal Ux−1 < Ux0 dan impliseer dat Ux−1 < Ux0 <br />
· · · Uxn−1 Uxn, en Uxn < Uxn−1 sal weer soortgelyk impliseer dat Ux−1 Ux0.<br />
Dit is teenstrydig.<br />
Beskou eers die geval waar Ux−1 Ux0, en dus ook Uxn = Ux0.<br />
(a) Dan is Wxj = L(Ux)j konstant op [0, n]. As ℓ ∈ [n, 2n−2] is xℓ xℓ+1 en LUxℓ = xℓ.<br />
Omdat I−LU = I−W ftp is, volg dat (x−w)ℓ (x−w)ℓ+1 of (w−x)ℓ < (w−x)ℓ+1.<br />
Dus is wn − xn wℓ − xℓ · · · w2n−1 − x2n−1. Hieruit volg die volgende<br />
ongelykhede.<br />
As j ∈ [0, n − 1] geld:<br />
0 < xj − ULxj = xj − wj + wj − ULxj<br />
= xj − wj + wn−1 − ULxn−1<br />
xj − wj + wn − ULxn<br />
xj − wj + wn+j − xn+j,<br />
13<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Dus is<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
|xj − ULxj| |xj − wj| + |wn+j − xn+j|,<br />
Sommering oor die indekse j = 0, . . . , n − 1, gee<br />
n−1 <br />
j=0<br />
|xj − ULxj| <br />
n−1 <br />
j=0<br />
2n−1 <br />
|wj − xj| +<br />
j=n<br />
|wj − xj| =<br />
2n−1 <br />
j=0<br />
|wj − xj|.<br />
(b) Die tweede geval kan bewys word deur ’n soortegelyke argument te voer in die interval<br />
[−n + 1, −1].<br />
Nou is Uxn−1 > Uxn, en is die som van bo begrens deur<br />
n−1 <br />
j=0<br />
|wj − xj| +<br />
−1<br />
j=−n+1<br />
|wj − xj| =<br />
n−1 <br />
j=−n+1<br />
|wj − xj|.<br />
Ons weet nie watter van die twee gevalle geld nie, maar die eerste deel van elkeen<br />
is dieselfde, en definitief is dit dus in beide gevalle waar dat<br />
n−1 <br />
j=0<br />
|xj − ULxj| <br />
n−1 <br />
j=0<br />
|wj − xj| +<br />
−1<br />
j=−n+1<br />
2n−1 <br />
|wj − xj| + |wj − xj|<br />
Die laaste twee somme is oor intervalle waar LUxj = ULxj = xj.<br />
Op hierdie stadium is die bewys eers halfpad klaar. Daar is nou afskattings vir die som<br />
oor B, omdat elkeen van die intervalle Bi waaruit B bestaan, soortgelyke resultate gee.<br />
’n Soortgelyke bewys soos tot hier gevoer, moet nou volg vir die geval waar xi < ULxi.<br />
(Die derde geval waar xi − ULxi = 0 lewer klaarblyklik geen bydrae tot ||ULx − x||1 nie.)<br />
Laat dus D = {i : xi < ULxi}. Omdat W = LU UL, volg direk dat as j ∈ D, dan is<br />
j ∈ {i : xi < LUxi = Wxi}<br />
sodat 0 ULxj − xj wj − xj.<br />
Dus is <br />
|ULxj − xj| <br />
|wj − xj|. Saamgevat, omdat D ∩ A = φ, gee die resultate tot<br />
j∈D<br />
dusver dat<br />
<br />
j∈D∪B<br />
j∈D<br />
|ULxj − xj| <br />
j∈D∪B<br />
|xi − wi| + 2 <br />
||x − w||1 + <br />
j∈D∪B<br />
j∈B∪S<br />
j=n<br />
|xj − wj|<br />
|xj − wj| 2||x − w||1<br />
Dit bewys uiteindelik die stelling se eerste gedeelte. Die tweede volg uit dualiteit met<br />
NLU = LUN, aangesien geen nugter mens die bostaande moeite wil herhaal nie. <br />
Aangesien beide LnUn en UnLn naasbeste benaderings tot ’n beste benadering gee, mag<br />
dit moontlik wees om ’n beter kandidaat as beide te konstrueer. Klaarblyklik mag die<br />
soektog in die interval [UnLnx, LnUnx] belowend wees. ’n Eerste resultaat volg.<br />
14<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Stelling 7: Laat x ∈ Mn−1. Daar bestaan ’n ry w ∈ Mn sodat<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
||w − x||1 ||x − LnUnx||1, ||x − UnLnx||1<br />
Bewys: Die bewys volg deur konstruksie van so ’n ry. Laat A = {i : L1U1xi −U1L1xi > 0},<br />
dus die versameling indekse wees, waar LUx = ULx. A bestaan uit disjunkte intervalle<br />
Bi van die vorm [i, i + n] = {i, i + 1, . . . , i + n} sodat LUxi−1 = ULxi−1 en LUxi+m+1 =<br />
i+m <br />
i+m <br />
ULxi+m+1. Op elkeen van hierdie intervalle is σu = |xi − LUxi| en σℓ = |xi −<br />
ULxi| berekenbaar.<br />
Laat γi = (σu < σℓ), dus die veranderlike wees, sodat γi = 1 as σu < σℓ, en γi = 0<br />
andersins.<br />
Kies dan<br />
Wnxj = Wxj =<br />
j=i<br />
<br />
LUxj, as j ∈ A<br />
γiLUxj + (1 − γi)ULxj, vir j ∈ Bi ⊂ A.<br />
Dit is duidelik dat LUxj = ULxj = Wxj, vir j ∈ A, en algemeen is ULx w LUx, en dit<br />
bly nog nodig om te bewys dat w ∈ Mn, of dat w n-monotoon is .<br />
Beskou j ∈ A. Dan is j in een van die disjunkte intervalle Bi, en verder is<br />
t+m <br />
j=1<br />
⎧<br />
⎫<br />
⎨i+m<br />
<br />
i+m <br />
⎬<br />
|xi − wi| = min |xj − ULxj|, |xj − LUxj|<br />
⎩<br />
⎭ .<br />
j=1<br />
Sommering or alle intervalle van hierdie tipe, asook alle ander indekse, waar die terme<br />
|xj − wj| = |xj − LUxj| = |xj − ULxj| dieselfde is, gee<br />
j=1<br />
||x − w||1 = <br />
|xj − wj| <br />
|xj − ULxj|, <br />
|xj − LUxj|.<br />
j<br />
j<br />
Ons weet dat as LUx > ULx vir j ∈ Bi = {i, i + 1, . . . , i + m}, en x ∈ Mn−1, dan bestaan<br />
die rye (I − LU)x en (I − UL)x elkeen uit nie-oorvleuelende blokpulse van wydte n. Die<br />
een ry blokpulse oorvleuel volledig met die ander se blokpulse of glad nie [5]. ’n Blokpuls<br />
ontstaan as ’n konstante seksie in ’n ry groter is as albei die buurwaardes of kleiner is as<br />
albei die buurwaardes. Duidelik volg dat m n.<br />
Om te bewys dat w ∈ Mn is dit voldoende om te toon dat daar geen versameling T =<br />
{k, k + 1, . . . , k + n + 1} bestaan wat nie monotoon is nie. Dit kan net wees as daar<br />
oorvleueling van T met twee van die indeksversamelings Bi = [i, i + n] en Bj = [i, j + r]<br />
van A is, waar w = LUx in een en w = ULx in die ander is en i + m, j ∈ T. Duidelik, weer<br />
eens, is dat r n. Aangesien LUxj−1 = ULxj−1 en LUxi+m+1 = ULxi+m+1, volgens<br />
aanname vir Bi en Bj, het ons dat<br />
i < k < i + m + 1 < j < k + n + 1 < j + r.<br />
Van dualiteit kan ons aanneem dat w = LUx op [j, j + m + 1]. Op [i + m + 1, j − 1] is<br />
w = LUx = ULx. Indien w = LUx op Bi is w klaarblyklik monotoon op T omdat daar<br />
15<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za<br />
j<br />
j=i
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
w = LUx, wat n-monotoon is. Die geval waar w = ULx op Bi bly oor. As nou eerstens<br />
aangeneem word dat (I − UL)x ’n negatiewe blokpuls het, wat eindig by i + m, het ons<br />
dat<br />
Omdat UL ftp is, volg dat<br />
xi+m−n−1 > xi+m−n = · · · = xi+m < xi+m+1.<br />
ULxi+m−n−1 LULxi+m−n = · · · = ULxi+m ULxi+m+1.<br />
Omdat x ∈ Mn−1 volg verder dat<br />
xi+m < xi+m+1 · · · xj · · · xi+m+n.<br />
Klaarblyklik moet die blokpuls wat by j begin ’n positiewe waarde hê sodat xj < xj+1.<br />
Hieruit volg dat xj < xj+1 · · · xj+n, omdat x ∈ Mn−1 en w = LUx hierdie ordes erf<br />
omdat LU ftp is. Omdat k + n + 1 ∈ [j, j + n] is dit duidelik dat<br />
wk wk+1 · · · wk+n+1,<br />
wat teenstrydig sou wees met ’n aanname dat w op T niemonotoon is.<br />
’n Soortgelyke argument sou volg as ons aanneem dat (I − LU)x ’n positiewe blokpuls<br />
was.<br />
Dus is w ∈ Mn. <br />
Die mediaan-operatore Mn het populêr geword vir die verwydering van (spesifiek impulsiewe)<br />
geraas van rye, waarna lineêre prosessering veiliger is. Hulle voortoepassing maak<br />
die gewone lineêre seinprosesseringsalgoritmes meer robuust. Sonder om hier tegnies te<br />
raak, is die mediane simmetries in hul gedrag: Mn(x) = −Mn(−x). Hulle is dus ewe<br />
robuust opwaarts en afwaarts.<br />
Die LULU-operatore, daarenteen, is nie simmetries in hierdie sin nie L(−x) = −U(x)<br />
ens. Hulle is egter voorspelbare boustene van ’n teorie vir nielineêre gladstrykers, het ’n<br />
vinnige, paralleliseerbare implementering, en lei tot ’n hanteerbare gelyktydige teorie vir<br />
benaderingseienskappe. Hierdie teorie is selfs toepaslik op afskatting van benaderingseienskappe<br />
van die mediane, en komposisies, weens die ongelykhede Ln UnLn Mn <br />
LnUn Un, wat geldig is. ’n Voorbeeld hiervan is die volgende stelling, wat op verskeie<br />
maniere veralgemeen sou kon word, maar dit is nie die doel hier nie.<br />
Stelling 8: Laat p 1. Vir elke x ∈ M0 geld die volgende:<br />
(a) ||(L1U − M1)x|| p p + ||(M1 − U1L1)x|| p p = ||(L1U1 − U1L1)x|| p p<br />
(b) ||(LnUn − Mn)x||1 + ||(Mn − UnLn)x||1 = ||(LnUn − UnLn)x||1<br />
Bewys: Omdat LnUn Mn UnLn geld die volgende:<br />
Sommering bewys deel (b).<br />
(LnUn − Mn)xi + (Mn − UnLn)xi = (LnUn − UnLn)xi.<br />
16<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
In die geval van p = 1 is dit bewys [6] dat<br />
(L1U1 − M1)x > 0 ⇒ (M1 − U1L1)xi = 0 en<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
(M1 − U1L1)x > 0 ⇒ (L1U1 − M1)x = 0, sodat deel (a) bewys is.<br />
Dit is insiggewend om weer voorbeeld 1 te beskou, maar in sy duale vorm.<br />
Voorbeeld 1: Laat x = −δi1 − δi2 ’n blokpuls wees en w = −(δi0 + δi1 + δi2),<br />
U3x = 0 en U2x = x. Daar is geen beter benadering uit die beeldversameling van U2 nie,<br />
maar wel uit die beeldversameling van U3, naamlik U3w = w en ||w − x||1 = 1, terwyl<br />
||U3x − x||1 = 2.<br />
Voorbeeld 2: Laat x = −δi0 − δi2 ’n nulry wees met twee afwaartse enkelpulse by 0 en 2.<br />
U1x = 0 en ||U1x − x||1 = 2, terwyl U1L1x in die beeldversameling van U1 lê, en<br />
||U1L1x − w||1 = 1.<br />
In voorbeeld 1 is die beter benadering nie in die interval [L2x, U2x] nie, en in die tweede<br />
geval is w wel in [L1x, U1x] en in [U1L1x, L1U1x].<br />
Hierdie resultate illustreer weer eens die onafwendbare gevolg van ’n eenvoudige teenstrydigheid<br />
tussen twee behoeftes: die doel van ’n gladstryker en die doel van benadering,<br />
of die doel van “pulse” van voorgeskrewe kortstondigheid, of om wydte te verwyder, en<br />
die doel om nie te ver van ’n onderliggende “sein” of struktuur af te wyk nie.<br />
Wanneer na die benaderingseienskappe van gladstrykingsoperatore gekyk word, behoort<br />
die benadering prioriteit te kry. Wanneer na die gladstryking van benaderingsoperatore<br />
gekyk word, behoort gladstryking prioriteit te hê. ’n Kompromis is dus onafwendbaar.<br />
4. Resultate vir die T-norm<br />
Vir ekwivalente resultate in die T-norm is dit moontlik om soortgelyke resultate af te<br />
lei as hier bo, met vermoedelik effens meer kompleksiteit in bewyse. Daar kan egter ’n<br />
kortpad gevind word deur ’n fundamentele verband tussen die T-norm en die p = 1-norm<br />
te gebruik.<br />
T(x) = Σ|xi+1 − xi| 2||x||1.<br />
Belangrik hier is dat in x ∈ Mn−1, LUx en ULx rye met nie-oorvleulende blokpulse is<br />
[5], sodat dit dadelik volg dat<br />
T(I − LU)x = 2<br />
n ||(I − LU)x||1 en T(I − UL)x = 2<br />
||(I − UL)x||1<br />
n<br />
Dadelik volg hieruit ’n resultaat analoog aan die van Stelling 6.<br />
17<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Stelling 9: Vir x ∈ Mn−1 geld:<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
T(UnLnx − x) 2T(LnUnx − x) en<br />
T(LnUnx − x) 2T(UnLnx − x).<br />
Bewys: T(LnUnx − x) = 2<br />
n ||LnUnx − x||1 en Stelling 6. Die duaal volg soortgelyk. <br />
Verder is daar die veralgemening van Stelling 7, wat maklik volg uit die definisie van die<br />
operator W, soos gegee in die bewys van Stelling 7.<br />
Stelling 10: Vir x ∈ Mn−1 geld<br />
T(Wnx − x) T(LnUnx − x), T(UnLnx − x).<br />
Bewys: Dit is bewys dat Wn ftp is, en dat Wnx−x uit nie-oorvleuende blokpulse bestaan.<br />
Dus is T(Wnx − x) = 2<br />
n |Wnx − x||1. Van Stelling 7 volg die bewering. <br />
Verder is dit insiggewend om na voorbeeld 1 te kyk. In die T-norm gee hierdie voorbeeld<br />
nie ’n beter benadering as beide L2U2 en U2L2 nie! Dit gee ruimte om die volgende<br />
hipotese te konstateer.<br />
Hipotese: Laat x ∈ Mn−1. Dan is Wnx ’n beste benadering tot x in die T-norm.<br />
Tot dusver was pogings om die hipotese te bewys onvrugbaar te midde van oënskynlike<br />
kompleksiteit. Daar het egter altyd ’n vermoede gebly dat ’n eenvoudige bewys moet<br />
bestaan. Die beskouing van ’n separator as ’n veralgemening van ’n (lineêre) projeksie,<br />
wat altyd ’n optimale benadering gee in die 2-norm, laat die gedagte dat ’n separator<br />
wat ftp is, en dus variasiebehoudend is, ’n optimale benadering moet gee. Hierdie idee<br />
verdien verdere navorsing.<br />
5. Gevolgtrekking<br />
Bestaande resultate vir die naasbeste benadering van ’n ry x, soos saamgevat in Stelling<br />
5, is verskerp vir die gevalle waar x “gladder” is deurdat x ∈ Mn−1. Die duale separators<br />
LnUn en UnLn het benaderingsfoute binne ’n faktor 2 van mekaar, en deur hul beeldrye<br />
op ’n spesifieke manier te benut, word ’n ry w in Mn geskep wat x beter benader as beide<br />
LnUnx en UnLnx. ’n Hipotese word opgestel dat dit die beste benadering (uit Mn) binne<br />
die interval [UnLnx, LnUnx] is.<br />
Soortgelyke resultate vir meer algemene x, met ’n faktor groter as 2, lyk haalbaar, maar<br />
vir die beperking tot Mn−1 is die belangrike resulate hier afgelei.<br />
Daarvoor kan die volgende redenasie aangevoer word. By die seleksie van ’n gladstryker<br />
vir ’n algemene ry word primêr gekies uit rekursiewe weergawes van die vorm Cn en<br />
Fn, waar Cn = LnUnCn−1 en Fn = UnLnFn−1. Die rede hiervoor is die groter robuustheid<br />
van hierdie komposisies teenoor uitskieters. Terselfdertyd is hierdie operatore beter<br />
vir die verwydering van additiewe geraas, bestaande uit ’n ry onafhanklike identies verspreide<br />
getalle uit ’n distribusie. Hierdie gladstrykingsoorwegings is primêr teenoor die<br />
sekondêre vraag van benaderingseienskappe.<br />
By ’n DPT van ’n ry x word ’n gegewe ry x deur rekursiewe “afskil” van resolusievlakke,<br />
in ’n som van rye, wat uit pulse bestaan, ontbind. Die ry x word deur S1 afgebeeld<br />
op die “gladder” ry S1x ∈ M1 en die eerste resolusievlak r1(x) = S1x − x. Dan word<br />
18<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
rekursief afgebeeld deur die ry Sn−1Sn−2 · · · S1x af te beeld op SnSn−1 · · · S1x, met rn(x)<br />
die verskil. As Si variasiebehoudend is, geld dat<br />
T(x) =<br />
n<br />
T(ri(x)) + T(Sn(x)).<br />
i=1<br />
Die basiese voorbeelde is Cn en Fn, wat dus gee dat<br />
en<br />
T(x) = T(Cn(x)) +<br />
T(x) = T(Fn(x)) +<br />
n<br />
T(Ci(x) − Ci−1(x))<br />
i=1<br />
n<br />
T(Fi(x) − Fi−1(x)).<br />
i=1<br />
Van Stelling 9 verskil die eerste resolusievlakke se Totale Variasie met hoogstens ’n faktor<br />
2. Vir ’n lokale ry, dus een wat nul is buite ’n eindige interval, sal T(Cnx) en T(Fnx)<br />
uiteindelik gelyk wees vir groot n. Die afgeleide benaderingsresultate is dan juis belangrik<br />
wanneer n klein is. As byvoorbeeld dan die eerste n resolusievlakke weggelaat word vir<br />
ekonomie of eenvoud, het ons te doen met die benaderings Cnx en Fnx. As mens die beter<br />
benadering wil kies, sou mens op elke stadium van gladstryking Wn, soos in Stelling 6<br />
gekonstrueer, verkies bo LnUn of UnLn.<br />
As mens egter gesuperponeerde geraas wil elimineer, sal mens verkies om ’n gladstryker<br />
Si so te kies dat die vroeë resolusievlakke, wat oor die algemeen meer pulse sal bevat, so<br />
groot as moontlike Totale Variasie het. Dit kan byvoorbeeld gedoen word deur Cn of Fn<br />
op elke stadium te kies, of deur analoog aan die definisie van Wn in Stelling 6, Sn so te<br />
kies dat<br />
Sn(x) = (1 − γi)LnUn(x) + γiUnLn(x).<br />
Dit gee ’n Totale Variasie in die resolusievlak wat bewysbaar nie minder is as wat beide<br />
LnUnx en UnLnx lewer nie. Dit sal ook algemeen effens minder oorblywende pulse<br />
gee as die eerste resolusievlakke weggelaat word, wat byvoorbeeld ekonomiese kodering<br />
bevorder.<br />
Laastens, maar baie belangrik, is dat al die komposisies van LULU-operatore sowel as<br />
Wn en Sn ftp is, en dus vormbehoudend is in die volgende sin: die verskille tussen<br />
opeenvolgende waardes in die benaderings het nie opponerende tekens in die beeldry nie.<br />
Wanneer sulke benaderings slegs met ander vormbehoudende benaderings kompeteer,<br />
mag hul wel bewysbaar optimaal wees. Die bostaande hipotese, sowel as soortgelykes<br />
wat die 1-norm aanbetref, is dus moontlik makliker bewysbaar as dit beperk word tot<br />
vormbehoudende benaderings.<br />
Dit word tans bestudeer.<br />
Bibliografie<br />
[1] Bovik, A.C., Restrepo, A. (1993) Locally Monotonic Regression, IEEE Transaction on<br />
Signal Processing. Sept. 1993, Vol. 41, No 9.<br />
19<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
[2] Mallows, C.L. (1980). Some theory of non-linear smoothers, Ann. Stat. 8 (4),<br />
695-715.<br />
[3] Rohwer, C.H. (1989). Idempotent one-sided approximation of median smoothers.<br />
J. Approx. Theor. 58 (2), 151-163.<br />
[4] Rohwer, C.H. (2004). Quasi-inverses and approximation with min-max operators.<br />
In: Supplemento ai rendiconti del Circolo matematico di Palermo, Serie II, Vol. 76.<br />
[5] Rohwer, C.H. (2005). Non-linear Smoothing and Multiresolution Analysis. ISNM.<br />
Vol. 150. Birkhäuser.<br />
[6] Rohwer, C.H. (2006). Quasi-inverses and the approximation with min-max operators<br />
in the ℓ1-norm. Quaest. Math. 29.<br />
[7] Rohwer, C.H., Toerien, L.M. (1991). Locally monotone robust approximation of<br />
sequences, J. Comput. Appl. Math. 36, 399-408.<br />
[8] Rohwer, C.H., Laurie, D.P. The Discrete Pulse Transform. (2006) SIAM J. Math.<br />
Anal, Vol. 38 (3), 1012-1034.<br />
Ontvang 16 Maart <strong>2011</strong>; geplaas 26 <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong>.<br />
20<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Afdeling:<br />
Geesteswetenskappe
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die Nasionale Party se amptelike beleid teenoor die<br />
kleurlingstemregkwessie, 1925<strong>–</strong>1939: Politieke<br />
opportunisme of beginselvastheid?<br />
Summary<br />
Clarence Williams<br />
Departement Onderwysstudies<br />
Universiteit van Wes-Kaapland<br />
The official policy of the National Party with regard to the coloured franchise<br />
question, 1925<strong>–</strong>1939: Political opportunism or consistency?<br />
In 1925 the official policy of the National Party was that the coloureds should be economically<br />
and politically integrated with the whites, but not socially. It was thus proposed by Gen. J.B.M.<br />
Hertzog, the leader of the National Party, that the qualified franchise of the coloureds in the<br />
Cape Province and Natal not only be retained, but extended in a modified form to the<br />
northern provinces. The coloured voters in the northern provinces would initially be placed on<br />
separate voters’ rolls and would be allowed to elect one white representative in the House of<br />
Assembly. These proposals were contained in the Coloured Persons’ Rights Bill.<br />
Barely four years later the National Party embarked on a subtle attack on the political rights<br />
of the coloureds. By extending the franchise to white women with the Women’s<br />
Enfranchisement Act of 1930 and enfranchising all white adult males in South Africa without<br />
qualifications with the Franchise Laws Amendment Act of 1931 the National Party effectively<br />
diminished the power of the coloured vote in the Cape Province and to a lesser extent in Natal.<br />
This was aggravated by the Electoral Laws Act of 1931 which opened the floodgates for<br />
anyone to challenge whether coloureds and blacks fulfilled the franchise qualifications.<br />
Subsequently hundreds of coloureds were disenfranchised. With these developments the<br />
National Party succeeded in establishing a political colour bar between the whites and<br />
coloureds in the Cape Province. This represented a major departure from the stated official<br />
policy of the National Party in 1925. The next logical step would be to place the coloured<br />
voters on separate voters’ rolls.<br />
From 1934 the “Purified” National Party under the leadership of D.F. Malan proceeded with a<br />
blatant and unambiguous assault on the coloured franchise. In South African historiography<br />
only cursory reference is made to this apparently radical turnabout in the official policy of the<br />
National Party with regard to the coloured franchise question.<br />
There are some historians who claim that the policy of the National Party showed a measure<br />
of consistency. The aim of this article is to determine whether the official policy of the<br />
National Party with regard to the coloured franchise question from 1925 to 1939 was an<br />
example of political opportunism or principled consistency.<br />
The private documents of politicians like F.S. Malan, T. Boydell and A.L. Geyer, as well as other<br />
archival sources, were consulted, as were the bibliographies of politicians like Gen. J.B.M.<br />
21<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hertzog, Dr D.F. Malan and Sen. F.S. Malan, but these sources did not shed much light on the<br />
research question. Consequently the article is based primarily on contemporary, secondary,<br />
official and periodic publications. Due to the fact that the struggle regarding the coloured<br />
franchise was waged primarily in Parliament, extensive use was made of the Debates of the<br />
Assembly.<br />
The author concludes that the political policy of the National Party was dominated by two<br />
considerations: the struggle to maintain Afrikaner nationalism against British imperialism,<br />
and the struggle to protect white supremacy against the perceived threat of the Black Peril.<br />
All other considerations were subordinate to these two driving forces. From the second decade<br />
of the 20th century the National Party regarded itself as the representative of Afrikaner<br />
nationalism, while the South African Party, and later the United South African Party, were<br />
perceived as representative of British imperialism. In the Cape Province the coloured vote was<br />
decisive in a number of key constituencies. Because the coloureds voted overwhelmingly in<br />
favour of the Englishoriented political parties they were regarded as a threat to Afrikaner<br />
nationalism. In the process the coloured voters found themselves in the arena of the struggle<br />
between Afrikaner nationalism and British imperialism.<br />
The Coloured Persons’ Rights Bill and the establishment of the Afrikaanse Nasionale Bond<br />
were attempts by the National Party to woo the coloured vote and to promote Afrikaner<br />
nationalism in the process. The Bill was also an attempt to drive a wedge between coloureds<br />
and blacks to ensure the perpetuation of white supremacy in South Africa. From 1925 to 1929<br />
the National Party actively wooed the coloured vote. However, during the 1929 elections the<br />
coloureds voted overwhelmingly in favour of the South African Party. After that election the<br />
National Party could end its attempt to win the coloured vote and actively contribute towards<br />
the erosion of the coloured vote. A contributory factor was the fact that by 1930 it was evident<br />
that the National Party’s attempt to use the coloureds as a bulwark against the threat of<br />
black domination had been unsuccessful.<br />
After the 1929 elections the National Party decided to increase its support at the polls by<br />
other means, among others by extending the franchise to white women and minimising the<br />
power of the coloured and black vote, as indicated above. Various dubious reasons were<br />
proffered for why the franchise could not be extended to coloured women and why the<br />
political equalisation of white men and women was imperative even though it removed the<br />
National Party even further from attaining its expressed goal of political equality with the<br />
coloureds. In 1930 and 1931 it became obvious that both Hertzog en Malan regarded the<br />
coloureds as culturally inferior to the whites, and therefore not entitled to political equality<br />
with the whites. Culture was thus used as an excuse to erode the political rights of the<br />
coloureds. It is doubtful whether the National Party had ever committed itself to political<br />
equality between coloureds and whites.<br />
Contrary to Hertzog’s Smithfield speech in 1925 and subsequent public declarations of topranking<br />
officials of the National Party before the 1929 elections the Coloured Persons’ Rights<br />
Bill did not represent an attempt to place coloured and white voters on an equal political<br />
footing. In fact, if it had been enacted it would have resulted in greater disparities between<br />
coloured and white voters. The Bill can, therefore, be regarded as a deliberate attempt to<br />
mislead the coloured voters. Hertzog tried to obscure the fact that the policy of the National<br />
Party regarding the coloured franchise issue had drastically changed by emphasising the fact<br />
that the National Party was still consistently in favour of the presence of male coloured voters<br />
on the common voters’ rolls in the Cape Province and Natal. Malan had also initially resisted<br />
attempts by the conservative nationalists to have the coloureds placed on separate voters’<br />
rolls <strong>–</strong> not on the basis of principled considerations, but because it could be used by the South<br />
African Party to garner the support of dissident coloured voters who had previously<br />
supported the National Party.<br />
After Fusion and the establishment of the Purified National Party the agitation to remove the<br />
coloureds from the common voters’ rolls became official party policy under the leadership of<br />
22<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Malan. This represented a radical turnabout in the official policy of the National Party with<br />
regard to the coloured franchise question, and the main reason was to attract the<br />
conservative white vote. The Purified National Party was thus motivated by political<br />
opportunism.<br />
To summarise: the policy of the National Party towards the coloured franchise was not<br />
determined by deep moral or principled considerations. The policy therefore lacked<br />
consistency, and was an example of political opportunism. The coloured vote was used as a<br />
political football depending on the circumstances. The National Party was prepared to<br />
sacrifice the coloured franchise in order to secure a victory of Afrikaner nationalism against<br />
British imperialism and against the Black Peril.<br />
Keywords: coloured franchise, National Party, Coloured Rights Bill, women’s franchise,<br />
franchise laws<br />
Opsomming<br />
In 1925 was die Nasionale Party (NP) se amptelike beleid dat die kleurlinge ekonomies<br />
en polities by die blankes geïntegreer moes word, maar nie sosiaal nie. Genl. J.B.M.<br />
Hertzog, die NP-leier, het gevolglik voorgestel dat die gekwalifiseerde stemreg van<br />
kleurlinge in die Kaapprovinsie en Natal behoue moes bly en ook na die noordelike<br />
provinsies uitgebrei moes word. Noordelike kleurlingkiesers sou aanvanklik op<br />
afsonderlike kieserslyste geplaas word en een blanke verteenwoordiger in die<br />
Volksraad kon verkies. Skaars vier jaar later het die NP tot ’n subtiele aanslag op die<br />
kleurlinge se politieke regte oorgegaan. Vanaf 1934 het die “Gesuiwerde” NP ’n<br />
onverbloemde aanslag op die kleurlingstemreg geloods. Na hierdie oënskynlik radikale<br />
ommeswaai in die NP se beleid word daar in Suid-Afrikaanse historiografie slegs<br />
sydelings verwys. Sommige historici beweer selfs dat die NP-beleid ’n mate van<br />
konsekwentheid getoon het. Die doel van hierdie artikel is om te probeer bepaal of die<br />
betrokke NP-beleid vanaf 1925 tot 1939 ’n voorbeeld van wispelturige opportunisme of<br />
prinsipiële konsekwentheid was. Kleurlinge het tradisioneel vir die Engelsgeoriënteerde<br />
partye gestem. Vanaf 1925 tot 1929 het die NP daadwerklik gepoog om<br />
die kleurlingstem te werf. Tydens die 1929-verkiesing het kleurlinge egter<br />
oorweldigend vir die Suid-Afrikaanse Party (SAP) gestem. Die NP kon dus hierna van<br />
sy vryery na die kleurlingstem afsien en selfs daadwerklik tot die aftakeling daarvan<br />
bydra. Verder was dit teen 1930 duidelik dat die NP se poging om die kleurlinge as wig<br />
teen die bedreiging van die swart oormag te gebruik, misluk het. Na Samesmelting kon<br />
die NP alle pretensies staak en openlik vir afsonderlike parlementêre<br />
verteenwoordiging van die kleurlinge agiteer. Hierdeur het hulle die kleurlingstem uit<br />
die arena van die stryd tussen Afrikaner-nasionalisme en Britse imperialisme en die<br />
stryd teen die Swart Gevaar verwyder. Die vernaamste bevinding van hierdie artikel is<br />
dat die NP se beleid teenoor die kleurlinge nie beginselvas was nie, maar ’n voorbeeld<br />
van politieke opportunisme.<br />
Trefwoorde: kleurlingstemregkwessie, Nasionale Party, Kleurlingregte-wetsontwerp,<br />
die vrouestemreg, stemregwette<br />
23<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
1. Inleiding<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Ten spyte van ernstige leemtes in die Suid-Afrikaanse historiografie oor hierdie<br />
onderwerp is daar heelwat werke wat op verskillende aspekte van die onderwerp lig<br />
werp. In hierdie verband is ongepubliseerde verhandelinge van onskatbare waarde.<br />
Coetzer (1975) behandel die rassevraagstuk as verdelingsfaktor tussen die Nasionale<br />
Party (NP) en die Suid-Afrikaanse Party (SAP) vanaf 1924 tot 1929 breedvoerig. Le<br />
Roux (1972) dui die veranderde houding van die NP aan die hand van verskeie<br />
kongresbesluite vanaf 1935 tot 1939 aan sonder om ’n bevredigende verklaring vir die<br />
ommeswaai in beleid te gee. Verder plaas hy die klem op die kleurlingstemregkwessie 1<br />
as geskilpunt tussen die NP en die Verenigde Party (VP). Haines (1978) behandel die<br />
opposisie teen die Kleurlingregte-wetsontwerp slegs sydelings. Shifrin (1962) gee ’n<br />
breedvoerige uiteensetting van die Kleurlingregte-wetsontwerp asook die motiewe wat<br />
daartoe aanleiding gegee het. Hy poog ook om ’n moontlike verklaring te gee vir<br />
waarom daar besluit is om nie die wetsontwerp deur te voer nie. Shifrin (1962) bied ’n<br />
nuttige inleiding tot die onderwerp. Sy behandel egter die wetsontwerp in isolasie en<br />
laat na om dit in ’n breë konteks te plaas.<br />
Van der Ross (1986) gee ’n tentatiewe verklaring waarom die NP van die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp afgesien het sonder om die verwikkelinge rondom die<br />
kleurlingstemregkwessie in breër konteks te plaas. Verder lê hy klem op die reaksie van<br />
die politieke bewegings onder die kleurlinge tot die vernaamste uitdagings wat hulle<br />
moes trotseer.<br />
Giliomee (1995) gee heelwat kritiese insigte rondom die kwessie. Volgens hom<br />
(1995:219) het Hertzog se beleid nooit ’n volte face ondergaan nie <strong>–</strong> soos sommige<br />
historici te kenne gee.<br />
Lubbe (1991) se studie bied ’n kritiese oorsig van die NP se vryery na die kleurlingstem<br />
tydens die 1929-verkiesing, wat sy beskou as ’n formatiewe historiese moment in die<br />
politieke gekiedenis van die kleurlinge. Lubbe (1997) bied ook ’n insiggewende blik op<br />
die politieke opportunisme van die NP en Die Burger tydens die berugte Swart Gevaarverkiesing<br />
van 1929.<br />
Thompson (1949) se werk bevat ’n waardevolle kroniek oor die stryd tussen die<br />
noordelike tradisie en die Kaapse liberale tradisie rakende die kleurlingstemregkwessie.<br />
Schoeman (1977) gee ’n betekenisvolle oorsig van die parlementêre verkiesings van<br />
1929, 1933 en 1938.<br />
Die biografieë van genl. J.B.M. Hertzog (Neame 1962 en Van den Heever 1946), dr. D.F.<br />
Malan (Malan 1959; Thom 1980) en sen. F.S. Malan (Cloete 1976) werp min lig op die<br />
onderwerp. Verder verwaarloos algemene werke soos Breitenbach (1974), Cope (1965),<br />
Cronje (1948) en Walker (1968) ook die onderwerp.<br />
Aangesien die stryd oor die kleurlingstemreg in 1930 en 1931 in die parlement gevoer<br />
is, is daar vir die doel van hierdie artikel aansienlik van Debatte van die Volksraad<br />
gebruik gemaak. Die private dokumente van politici soos F.S. Malan (AG 583), T.<br />
Boydell (AG 1473) en A.L. Geyer (AG 1890) is geraadpleeg, maar het geen<br />
insiggewende feite opgelewer nie. Gevolglik berus hierdie artikel hoofsaaklik op<br />
kontemporêre, sekondêre, amptelike en periodieke publikasies. Politieke organisasies<br />
van die kleurlinge, soos die African Political Organisation (APO) en die Afrikaanse<br />
Nasionale Bond (ANB), bestaan lank nie meer nie en amptelike dokumente is oor die<br />
jare heen vernietig, of het verdwyn. Gevolglik is hulle reaksie tot die politieke<br />
24<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
bedrywighede van hierdie tydperk hoofsaaklik aan die hand van periodieke publikasies<br />
en enkele dokumente en pamflette wat in die Nasionale Suid-Afrikaanse Biblioteek<br />
beskikbaar is, nagespeur.<br />
In 1925 het genl. Hertzog, leier van die NP, sy party se standpunt ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie uiteengesit. Volgens die NP moes die kleurlinge op<br />
ekonomiese en politieke gebied by die blankes geïntegreer word, maar nie op sosiale<br />
gebied nie. Die blankes in die Kaapprovinsie was aan dieselfde beskawingstoets as die<br />
kleurlinge en swartes onderworpe om vir die stemreg te kwalifiseer, in teenstelling met<br />
die blankes in die noordelike provinsies, wat ’n ongekwalifiseerde stemreg geniet het.<br />
Volgens Hertzog het politieke gelykstelling enersyds beteken dat die gekwalifiseerde<br />
stemreg van kleurlinge in die Kaapprovinsie en Natal behoue sou bly. Andersyds sou<br />
die gekwalifiseerde stemreg na kleurlinge in die noordelike provinsies uitgebrei word.<br />
Die kleurlingkiesers in die noordelike provinsies sou aanvanklik op afsonderlike<br />
kieserslyste geplaas word. Hulle sou dan toegelaat word om een blanke<br />
verteenwoordiger in die Volksraad te verkies. Na sewe jaar sou die Goewerneur-<br />
Generaal deur die parlement gemagtig kon word om die kleurlingkiesers op die<br />
algemene kieserslyste in die noordelike provinsies te plaas. In latere weergawes van<br />
hierdie wetsontwerp is die periode na tien jaar verander. In ruil vir hierdie vergunning<br />
moes die kleurlinge die verwydering van die grondwetlike beskerming van hul regte,<br />
’n klassifikasie van kleurlinge en die verwydering van die swart stem van die<br />
gemeenskaplike kieserslyste aanvaar.<br />
Skaars vier jaar later het die NP tot ’n subtiele aanslag op die politieke regte van die<br />
kleurlinge oorgegaan. Vanaf 1934 het die “Gesuiwerde” NP ’n onverbloemde aanslag<br />
op die kleurlingstemreg geloods. Binne ’n dekade het die NP se amptelike beleid dus<br />
verander vanaf ’n beleid van politieke gelykstelling van die kleurlinge met die blankes<br />
tot een van afsonderlike parlementêre verteenwoordiging. Na hierdie oënskynlik<br />
radikale ommeswaai in die amptelike beleid van die NP ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie word daar in die Suid-Afrikaanse historiografie slegs<br />
sydelings verwys.<br />
Hedendaagse rubriekartikels oor die geskiedenis van die NP bewys dat misverstande<br />
rondom die kwessie voortduur. Die politieke kommentator Scholtz (2004:15) beweer<br />
byvoorbeeld dat die kleurlingstemreg gedurende die tydperk 1924<strong>–</strong>34 nie slegs aanvaar<br />
is nie maar in stand gehou is. Aan die ander kant beweer ’n historikus soos Giliomee<br />
(1995) dat daar wel ’n kentering in die NP se beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie plaasgevind het, maar daar bestaan meningsverskille oor<br />
watter faktore daartoe aanleiding gegee het.<br />
Die doel van hierdie artikel is om te probeer bepaal of die NP se amptelike beleid ten<br />
opsigte van die kleurlingstemregkwessie vanaf 1925 tot 1939 beginselvastheid getoon<br />
het en of dit ’n voorbeeld van opportunisme was.<br />
2. Generaal Herzog se Kleurlingregte-wetsontwerp, 1926<strong>–</strong><br />
1932<br />
Volgens Walker (1936:17) was die stemreg nie ’n twispunt gedurende die eerste vyftien<br />
jaar van die Unie van Suid-Afrika nie. In 1925 is dit egter ’n brandpunt gemaak. Walker<br />
skryf dit aan twee faktore toe: die sensusverslag van 1921, wat die merkwaardige<br />
toename in die swart bevolking relatief tot die blankes aangedui het, en die Randse<br />
Opstand van 1922, wat ’n aksie ten gunste van die kleurslagboom was. Dit was veral<br />
25<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
laasgenoemde wat aanleiding gegee het tot die Pakt tussen die Nasionaliste en die<br />
Arbeiders wat in 1924 aan bewind gekom het om blanke Suid-Afrika teen die swart<br />
oormag te beskerm.<br />
Die basis van Hertzog, die Suid-Afrikaanse premier en leier van die NP, se<br />
segregasiebeleid ten opsigte van die swartes was die strewe om die blanke beskawing<br />
teen die swart bedreiging te beskerm (Scholtz 1979:283). Op 13 November 1925 het<br />
Hertzog te Smithfield ’n uiteensetting van sy beoogde beleid ten opsigte van die<br />
swartes en kleurlinge gegee. Hierdie toespraak (in Scholtz 1979) het die grondslag<br />
gevorm van die Hertzog-wetsontwerpe wat vanaf 1926 tot 1936 die politieke toneel<br />
oorheers het. Volgens Hertzog kon die swartes se aandrang op sosiale, ekonomiese en<br />
politieke gelykstelling met die blankes op die lange duur tot die ondergang van die<br />
blanke bevolking lei. Hy het verskeie redes aangevoer waarom die bestaande swart<br />
stemreg in die Kaapprovinsie ongewens was. Die vernaamste rede was dat dit later tot<br />
agitasie vir die uitbreiding daarvan na die noordelike provinsies sou aanleiding gee.<br />
Hertzog het hierna verwys as “die dreigende euwel” wat uiteindelik tot die ondergang<br />
van die blankes sou lei (Scholtz 1979:283). Hy het geredeneer dat aangesien die<br />
noordelike provinsies nie bereid was om die Kaapse stemreg na die noorde uit te brei<br />
en dat swartes tot parlementslede verkies mag word nie, die Kaapse stemreg<br />
noodwendig verander moes word. Hertzog het gevolglik, onder andere, die uitbreiding<br />
van die bestaande Naturelleraadstelsel in die swart gebiede voorgestel, die stigting van<br />
’n permanente Uniale Naturelleraad, en die vervanging van die Kaapse stemreg vir<br />
swartes deur ’n spesiale vorm van verteenwoordiging in die hele Suid-Afrika. Vir<br />
hierdie radikale en verreikende voorstelle sou ’n tweederdemeerderheid van beide<br />
Huise van die Parlement benodig word. Om die aanvaarding van hierdie voorstelle te<br />
fasiliteer het Hertzog ook ’n beleid ten opsigte van die kleurlingstemreg geformuleer.<br />
Shifrin (1962:35) het hierna verwys as “the sugar coating around the pill of the abolition<br />
of the Cape native franchise”.<br />
Hertzog het sy beleid ten opsigte van die kleurlinge reeds in 1919 geformuleer. Volgens<br />
Hertzog (in Lewis 1987:124) het die kleurlinge in vele opsigte nader aan die blankes<br />
gestaan, en in feitlik alle opsigte van die swartes verskil:<br />
Hy het ontstaan en bestaan in ons midde; ken geen ander beskawing dan die<br />
van die Europeaan, hoeseer hy ook dikwels daarin te kort skiet; is ’n lewensbeskouing<br />
toegedaan, wat in die grond ter saak die van die Europeaan is en<br />
spreek die taal van die Europeaan as moedertaal.<br />
Om hierdie redes kon daar geen sprake van politieke en ekonomiese segregasie tussen<br />
die kleurlinge en die blankes wees nie. Hy het gevolglik voorgestel dat ’n<br />
gekwalifiseerde stemreg na die kleurlinge in die noordelike provinsies uitgebrei word.<br />
Hy het drie redes hiervoor aangevoer: geen ander oplossing sou die nodige<br />
tweederdemeerderheid van beide Huise van die Parlement kry nie; daar was op grond<br />
van die geringe getalle van die kleurlinge in die noordelike provinsies geen<br />
regverdiging vir die besluit om verskillende beleidsrigtings toe te pas nie; en die<br />
behoud van die dualisme het niemand bevoordeel nie, maar slegs die bestaande situasie<br />
bemoeilik.<br />
Hertzog het die kleurlingstemregkwessie onafskeidbaar met die swart vraagstuk<br />
gekoppel <strong>–</strong> die uitbreiding van ’n gekwalifiseerde stemreg na die kleurlinge in die<br />
noordelike provinsies sou geskied slegs indien daar instemming was om die swart<br />
vraagstuk op te los langs die weg wat deur die NP aangekondig is. Die hoofdoel van<br />
die Hertzog-wetsontwerpe was dus om blanke oppergesag te vestig (Lewis 1987:126).<br />
26<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hertzog het nagelaat om te verklaar dat die NP gehoop het om kleurlingstem by die<br />
stembus te wen met hierdie oënskynlik goedgunstige gebaar.<br />
’n Ontleding van Hertzog se Kleurlingregte-wetsontwerp toon dat dit nie op diepe<br />
morele oortuiging berus het nie. Du Pre (1992:64) stel dit onomwonde dat die NP<br />
gedurende die periode 1924 tot 1934 nie gedryf is deur oorwegings soos “the Coloured<br />
man’s dignity or citizenship, nor about humanitarian and moral considerations and a<br />
Christian conscience” nie. In dieselfde trant beweer Giliomee (1995:2002) dat die lot van<br />
die kleurlinge uiteindelik bepaal is nie deur hul rasse-identiteit nie, maar deur die<br />
politieke belange van die belanghebbende politieke partye. Die NP was gedryf deur<br />
politieke opportunisme. Die vernaamste indruk wat die Smithfield-toespraak laat, is dat<br />
dit van die allergrootste belang was dat die blanke bevolking en die Europese<br />
beskawing in Suid-Afrika bestendig en gehandhaaf moes word (Lewis 1987:126). Die<br />
grootste enkele bedreiging was die uitbreiding van die Kaapse stemreg na die swartes<br />
in die noordelike provinsies.<br />
Hertzog het herhaaldelik beweer dat hierdie beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemreg eenparig deur die Volksraadslede van die NP ondersteun is (Van der<br />
Ross 1986:83<strong>–</strong>4). Daar was egter binne die NP heelwat teenkanting teen die<br />
teenwoordigheid van kleurlinge op die gesamentlike kieserslyste in die Kaapprovinsie<br />
en die uitbreiding van die stemreg na die kleurlinge in die noorde, ten spyte van<br />
Hertzog se openbare verklarings dat dit nie die geval was nie. Reeds in 1922 is ’n mosie<br />
vir die aparte verteenwoordiging van kleurlinge by ’n takvergadering van die NP in<br />
Oudtshoorn aanvaar (Du Plessis 1954:42). Op 2 November 1922 is ’n soortgelyke mosie<br />
in Malmesbury by die Kaaplandse kongres van die NP ingedien, maar dit is nie tot ’n<br />
stemming gebring nie (Du Plessis 1954:17). In 1925 het die Transvaalse hoofkomitee van<br />
die NP onder leiding van Tielman Roos, die minister van justisie, die Eerste Minister<br />
versoek om die kleurlingvraagstuk te los totdat ’n bevredigende oplossing vir die swart<br />
vraagstuk gevind kon word (Anon. 1925c:onge<strong>nommer</strong>). Roos het enkele maande<br />
vroeër gewaarsku dat die Transvalers nooit sou instem tot die uitbreiding van die<br />
stemreg na die kleurlinge in die noordelike provinsies nie (Anon. 1925a:6). Ook in die<br />
Vrystaat was daar sterk teenkanting teen Hertzog se Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
(Coetzer 1975:322).<br />
Daar was egter bemoedigende tekens. Volgens Le Roux en Coetzer (1982) het Hertzog<br />
se uiteensetting van die NP se beleid, behalwe vir die negatiewe kommentaar vanuit<br />
die Transvaal, gunstige reaksie uitgelok. Berigte in die amptelike mondstukke van die<br />
NP (soos Anon. 1925b:6) was ten gunste van die Hertzog-voorstelle. Lubbe (1991:19)<br />
meen dat die meeste Nasionaliste die voorgestelde beleid ten opsigte van die kleurlinge<br />
“om opportunisties redes” gesteun het. Ook Lewis (1987:120) is die mening toegedaan<br />
dat die meeste Nasionaliste die nuwe bedeling ten opsigte van die kleurlinge<br />
ondersteun het “out of a self-interest desire to win Coloured votes”. Volgens Giliomee<br />
(1995:216) was afwering van die Swart Gevaar ’n groter beweegrede om die<br />
kleurlingstemreg na die noordelike provinsie uit te brei as die weerstand daarteen<br />
binne die geledere van die Nasionaliste.<br />
In 1926 het Hertzog sy rassebeleid in vier wetsontwerpe beliggaam: die Naturellegrondwysigingswetsontwerp,<br />
die Naturelle-verteenwoordigingswetsontwerp, die<br />
Unie-naturelleraadswetsontwerp, en die Kleurlingregte-wetsontwerp. Die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp het beoog om politieke regte na die kleurlinge in die<br />
noordelike provinsies uit te brei. Die wetsontwerp het vir ’n raad wat deur die<br />
Goewerneur-Generaal aangestel word, voorsiening gemaak. Hierdie raad sou ’n lys<br />
opstel van geregistreerde manlike kleurlinge in die Kaapprovinsie, en manlike<br />
kleurlinge ouer as 21 in die ander drie provinsies. Verder moes die raad alle swartes<br />
27<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
van die kieserslyste in die Kaapprovinsie verwyder. Die kleurlingkiesers in die<br />
noordelike provinsies sou aanvanklik op aparte kieserslyste geplaas word. Hulle sou<br />
toegelaat word om een blanke verteenwoordiger in die Volksraad te verkies. Na sewe<br />
jaar sou die Goewerneur-Generaal deur die Parlement gemagtig word om die<br />
kleurlingkiesers op die gemeenskaplike kieserslyste te plaas.<br />
Die verwydering van die swartes van die gemeenskaplike kieserslyste in die<br />
Kaapprovinsie was ongetwyfeld die middelpunt waarom die wetsontwerpe gewentel<br />
het. Die opheffing van klousule 35 van die Suid-Afrika-wet was bedoel om die<br />
verwydering van die swartes van die gemeenskaplike kieserslyste in die Kaap te<br />
vergemaklik, maar dit het ook beteken dat die kleurlinge in die toekoms met slegs ’n<br />
gewone meerderheid in plaas van ’n tweederdemeerderheid in die Volksraad en Senaat<br />
verwyder sou kon word. Hierdie bepaling was omstrede. Die definisie van kleurling het<br />
aan die absurde gegrens. Daarvolgens sou ’n seun van ’n gemengde huwelik<br />
(byvoorbeeld tussen ’n blanke en ’n swarte, of ’n kleurling en ’n swarte) wat voor die<br />
deurvoering van die wetsontwerp gebore is, as kleurling geklassifiseer word, terwyl sy<br />
broer wat later gebore is, as ’n swarte geklassifiseer sou word. Volgens Lubbe (1991:23)<br />
sou die eng definisie van die begrip kleurling ’n beduidende aantal kleurlinge van hulle<br />
stemstatus ontneem.<br />
Die besluit om lyste van die kleurlingkiesers in die Kaapprovinsie op te stel, kom<br />
vreemd voor, aangesien die kleurlinge nog steeds op die gemeenskaplike kieserslyste<br />
sou wees. Volgens Malan (in Anon. 1926c:5) was die doel hiervan om ’n skeiding tussen<br />
kleurlinge en swartes te trek. Deur aparte kieserslyste vir swartes in die Kaapprovinsie<br />
op te stel sou daar wel ’n skeiding tussen die groepe getrek word. Volgens Artikel 11<br />
van die Kleurlingregte-wetsontwerp moes alle stemgeregdigde kleurlinge hul<br />
kleurlingskap voor ’n spesiale raad bevestig om te verseker dat slegs blankes en<br />
kleurlinge op die gemeenskaplike kieserslyste verskyn. Later is die artikel gewysig<br />
sodat bepaal is dat slegs twyfelagtige gevalle na ’n registrasieraad verwys moes word.<br />
Indien die wetsontwerp in sy oorspronklike vorm aanvaar sou gewees het, sou die<br />
Artikel definitief tot ’n afname van kleurlingkiesers op die gemeenskaplike kieserslyste<br />
gelei het.<br />
Ook die besluit om die Kleurlingregte-wetsontwerp aan die ander wetsontwerpe te<br />
koppel kom vreemd voor in die lig van Hertzog se stellinge oor die wesenlike verskille<br />
tussen die kleurlinge en die swartes wat ’n differensiasie in beleidsrigtings tussen die<br />
twee bevolkingsgroepe nie slegs wenslik nie, maar uiters noodsaaklik gemaak het. Die<br />
enigste moontlike verklaring hiervoor is dat die NP bereid was om toegewings ten<br />
opsigte van die kleurlinge te maak slegs indien dit aan die party die nodige<br />
tweederdemeerderheid in ’n gesamentlike sitting van beide Huise van die Parlement<br />
sou besorg om sy Naturelle-verteenwoordigingswetsontwerp deur te loods.<br />
Smuts het die koppeling van die Kleurlingregte-wetsontwerp met die ander<br />
wetsontwerpe as ’n politieke set beskou. Indien die SAP teenkanting teen die politieke<br />
segregasie van die swartes sou uitspreek, sou die Nasionaliste die SAP daarvan<br />
beskuldig dat hulle gekant was teen die uitbreiding van die kleurlinge se politieke<br />
regte. Daarteenoor, indien die SAP die segregasievoorstelle sou goedkeur, sou hulle die<br />
ondersteuning van die swart kiesers in die Kaapprovinsie verloor (Lewis 1987:137).<br />
Daar is te kenne gegee dat die Kleurlingregte-wetsontwerp ’n poging was om gelyke<br />
politieke regte tussen die kleurlinge en blankes te bewerkstellig. Toe die wetsontwerp<br />
in die Gesamentlike Sitting onder bespreking was, het Smuts dit beskryf as “’n<br />
vertrapping van die leer van gelyke regte”. Die wetsontwerp het volgens hom beoog<br />
28<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
om “’n skyn van stemreg” na die noorde uit te brei wat g’n selfrespekterende kleurling<br />
sou aanvaar nie (in Anon. 1929d:6).<br />
Alhoewel die Afrikaanse Nasionale Bond (ANB) die wetsontwerp in breë trekke<br />
verwelkom het, het selfs hulle beswaar aangeteken omdat dit nie gelyke politieke regte<br />
vir die kleurlinge teweeg sou bring nie (Lewis 1987:137). Verder is daar beoog om die<br />
Natalse kleurlinge in die 1926- en 1927-weergawes van die wetsontwerp van die<br />
gemeenskaplike kieserslyste te verwyder. Daar is verder ook geen poging aangewend<br />
om direkte verteenwoordiging van die kleurlinge in die Volksraad in te stel nie. Ook in<br />
die Transvaal en die Oranje-Vrystaat sou die kleurlinge op aparte kieserslyste geplaas<br />
word <strong>–</strong> onderworpe aan sekere kieskwalifikasies. Alhoewel die Kleurlingregtewetsontwerp<br />
dus die stemreg na die kleurlinge in die noordelike provinsies sou uitbrei,<br />
was die bedoeling geensins om die kleurlinge op ’n gelyke basis met die blankes te<br />
plaas nie. Inteendeel, die politieke regte van die kleurlinge sou wesenlik aangetas word<br />
met die opheffing van klousule 35 wat hul stemreg verskans het. Lubbe (1991:23) meen<br />
dat die proses van die aftakeling van die kleurlinge se stemreg reeds in 1925 begin het<br />
met die aanvaarding van afsonderlike registrasievorms vir blankes en “nieblankes”. Die<br />
gevolg was dat daar in 1929 450 minder kleurlingkiesers was as in 1921, ten spyte van<br />
’n toename van die kleurlingbevolking gedurende hierdie tydperk.<br />
Die publikasie van die vier wetsontwerpe in ’n buitengewone staatskoerant op 23 Julie<br />
1926 het uiteenlopende reaksies uitgelok. Vanaf 1926 tot 1932 het Hertzog verskeie<br />
pogings aangewend om die vier wetsontwerpe met die nodige tweederdemeerderheid<br />
in ’n gesamentlike sitting van beide Huise van die Parlement goedgekeur te kry. Die<br />
SAP het egter hewig daarteen beswaar aangeteken en voorgestel dat die Suid-<br />
Afrikaanse rassevraagstuk by ’n nasionale konvensie besleg moes word. In 1929 kon die<br />
NP nie daarin slaag om ’n tweederdemeerderheid vir die wetsontwerpe te kry nie,<br />
alhoewel die rekords toon dat die Nasionaliste ten gunste van die wetsontwerp gestem<br />
het (Unie van Suid-Afrika 1929, kol. 291<strong>–</strong>2). Toe die Naturelleverteenwoordigingswetsontwerp<br />
in 1930 na ’n gesamentlike komitee verwys is, het<br />
Hertzog besluit om nie die Kleurlingregte-wetsontwerp deur die komitee te laat<br />
ondersoek nie (Unie van Suid-Afrika 1936:3).<br />
Teen 1930 was dit duidelik dat daar ’n kentering in die beleid van NP ten opsigte van<br />
die kleurlingstemregkwessie plaasgevind het. Daar heers heelwat misverstand oor die<br />
redes vir hierdie kentering, aangesien daar nooit ’n amptelike verklaring in hierdie<br />
verband uitgereik is nie. In die volgende afdeling van hierdie artikel sal daar gepoog<br />
word om ’n moontlike verklaring vir hierdie beleidsverandering te gee.<br />
3. Waarom Hertzog van sy Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
afgesien het<br />
Een van die vernaamste redes waarom Hertzog van sy Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
afgesien het, was die kleurlinge se optrede tydens die 1929-verkiesing.<br />
Vanaf 1902 tot 1930 was die African People’s Organization (APO) onder leiding van dr.<br />
A. Abdurahman die invloedrykste liggaam onder die kleurlinge. Die APO het die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp geheel en al verwerp. Abdurahman (in Anon.<br />
1926b:onge<strong>nommer</strong>) het die wetsontwerp beskryf as “one of the biggest political frauds<br />
that any political party had ever attempted to ‘palm off’ on the Coloured people of<br />
Southern Africa”.<br />
29<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die Afrikaanse Nasionale Bond (ANB) is in 1924 gestig om die APO te besweer. In die<br />
D.F. Malan-versameling (Lêer<strong>nommer</strong> 1/1/8 in die Eben Dönges-sentrum by die<br />
Universiteit Stellenbosch) is daar ’n afskrif van die Beginsels en Konstitusie van die<br />
ANB in Malan se handskrif. Daar is ook verskeie wysigings aan die oorspronklike<br />
dokument in Malan se eie handskrif aangebring. W.B. de Villiers beweer dat hy, Malan<br />
en oudsenator Hofmeyr die program opgestel het (Pretorius 1960:116). Daar is dus<br />
bewyse dat die Nasionaliste wesenlik bygedra het tot die stigting en beleidsvorming<br />
van die ANB. Die ANB het besluit dat elke tak die reg sou hê om met ’n meerderheid<br />
stemme te besluit watter party of kandidaat hulle sou ondersteun (D.F. Malanversameling,<br />
Lêer<strong>nommer</strong> 1/1/8:17). In die praktyk het die ANB egter volle<br />
ondersteuning aan die NP toegesê. In ’n brief aan die pers het W.H. le Grange, die leier<br />
van die ANB, erken dat die ANB vir sy fondse en literatuur van die NP afhanklik was<br />
(Van der Ross 1986:79). Hertzog het gehoop dat die kleurlinge tydens die 1929verkiesing<br />
ten gunste van die NP sou stem.<br />
In 1929 was dit die eerste keer dat die rassevraagstuk “stelselmatig deur die NP en sy<br />
pers vir partypolitieke en verkiesingsdoeleindes uitgebuit” is (Lubbe 1991:15). Lubbe<br />
(1997:111) meen dat die NP se besluit om die “Swart Gevaar” as wapen in die 1929verkiesing<br />
te gebruik, nie hoofsaaklik gebaseer was op ’n vrees vir neerlaag by die<br />
stembus of ’n poging om die aandag van hul mislukkings af te lei nie. Volgens Lubbe<br />
(1997:112) was die NP se vernaamste dryfveer die strewe om ’n tweederdemeerderheid<br />
in die Parlement te verkry sodat Hertzog se rassewetsontwerpe volgens grondwetlike<br />
vereistes aanvaar kon word: ”Major consideration was the disenfranchisement of the<br />
Cape African which since June 1926 had not been possible because the Nationalists’<br />
efforts were consistently being thwarted by the SAP in parliament.” Hiermee is Murray<br />
(1986:253) dit eens.<br />
Die NP het gehoop dat die Swart Gevaar-verkiesingsveldtog daarin sou slaag om die<br />
Nasionaliste te verenig, om konserwatiewe SAP-ondersteuners aan te moedig om vir<br />
die NP te stem, om die steun van blanke werkers te verseker, en om die kleurlingstem<br />
op die NP te verenig (Lubbe 1997:113). Lubbe (1997:116) voer aan dat die hele<br />
verkiesingsveldtog in 1928-1929 gefokus het op die diepgewortelde rassisme wat<br />
gedurende hierdie tydperk onder blanke Afrikaners <strong>–</strong> ongeag klas <strong>–</strong> geheers het.<br />
Volgens haar was redaksionele kommentaar en briewe aan die pers in alle NP-gesinde<br />
dagblaaie deurspek met houdings van kulturele meerderwaardigheid, statusbewussyn<br />
en kleurvooroordeel. Dit is gevoed deur vurige toesprake van prominente NP-leiers.<br />
Hertzog, die nasionale NP-leier, is veral gebruik om steun onder die blankes in Natal,<br />
die Transvaal en die Oranje-Vrystaat te werf (sien as voorbeeld Anon. 1929f:7), terwyl<br />
Malan, die Kaaplandse leier van die NP, hom op die verkiesingsveldtog in die<br />
Kaapprovinsie toegespits het.<br />
Verskeie taktieke is gebruik om vrees vir die swartes in te boesem. Lubbe (1997:121)<br />
maak melding van die verwysing na die Voortrekkers en die triomf van die Christelike<br />
beskawing oor barbarisme op 16 Desember 1838. Daar is selfs na die 1929-verkiesing as<br />
’n ander Bloedrivier verwys. Daar is ook prominensie verleen aan insidente van swart<br />
onlus en misdaadstatistiek, en die afname in blanke geboortesyfers. Die NP is<br />
voorgehou as die enigste kampvegter vir blanke beskawing, terwyl die SAP <strong>–</strong> heeltemal<br />
verkeerdelik <strong>–</strong> as die propagandiste van rassegelykheid en integrasie gebrandmerk is<br />
(Murray 1986:253). ’n Stem vir die NP is as ’n stem vir blanke Suid-Afrika bestempel.<br />
’n Ontleding van die 1929-verkiesing toon egter dat hierdie verkiesing nie op die<br />
politieke regte van die kleurlinge gefokus het nie. Gedurende die Nasionaliste se<br />
veldtog is daar tydens politieke vergaderings met blanke kiesers om opportunistiese<br />
redes glad nie melding gemaak van die uitbreiding van die politieke regte van die<br />
30<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
kleurlinge nie. Tydens politieke vergaderings van kleurlingkiesers wat deur die ANB<br />
gereël is en waar Malan soms opgetree het, is daar egter klem gelê op die<br />
merkwaardige groei van die ANB sedert 1924 en die bydrae wat die Pakt-regering tot<br />
die ekonomiese opheffing van die kleurlingbevolking gelewer het (Anon. 1928:4;<br />
1929c:9; 1929b:7; 1929e:5). Giliomee (2004:392) verwys na laasgenoemde as strategieë “to<br />
woo the Coloureds into its fold”. Die kleurlinge is ook gewaarsku dat hulle eerste deur<br />
die swartes verswelg sou word, aangesien hulle swakker was as die blankes (Lubbe<br />
1997:119).<br />
Volgens Du Pre (1992:59) het die kleurlinge in 1929 11,45 persent van die geregistreerde<br />
kiesers in die Kaapprovinsie verteenwoordig, en was hulle in staat om ’n beslissende rol<br />
in minstens 10 van die 58 kiesafdelings te speel. Die ANB het tydens die 1929verkiesing<br />
alles in die stryd gewerp om die SAP in die oë van die kleurlinge in onguns<br />
te bring (Van der Ross 1986:82<strong>–</strong>9). ’n Ontleding van die verkiesingsuitslae toon egter dat<br />
die “Swart Gevaar”-veldtog nie die gewenste uitwerking op die kleurlingkiesers gehad<br />
het nie en dat hulle grotendeels vir die SAP gestem het. Noemenswaardige<br />
uitsonderinge was Stellenbosch, die Paarl, Swellendam en Riversdal (Lubbe 1991:26).<br />
Na raming het slegs tien persent van die kleurlinge in die stedelike kiesafdelings van<br />
die Kaapprovinsie vir die NP gestem (Giliomee 1995:218).<br />
Dit was duidelik dat die NP die sentimente van die kleurlinge verkeerd geëvalueer het.<br />
Volgens Van der Ross (1986:80) het die Nasionaliste die invloed van die APO, en veral<br />
Abdurahman, hopeloos misreken, asook die kleurlinge se lojaliteit teenoor die Britse<br />
Koninkryk. Die kleurlinge se ondersteuning van die SAP tydens die 1929-verkiesing<br />
was nietemin verrassend, aangesien die NP se beleid van gelyke politieke en<br />
ekonomiese regte tydens die 1924-verkiesing aansienlike ondersteuning onder die<br />
kleurlingkiesers geniet het (Lewis 1987:126). Toe dit tydens die 1929-verkiesing blyk dat<br />
die ANB nie daarin geslaag het om kleurlingsteun te werf nie, het die NP bande met die<br />
ANB begin verbreek.<br />
Volgens Lubbe (1991:16) verteenwoordig die 1929-verkiesing ’n waterskeiding in die<br />
NP se politieke beleid ten opsigte van die kleurlinge. Daar was na die 1929-verkiesing<br />
druk vanuit die geledere van die NP vir Hertzog om van die Kleurlingregtewetsontwerp<br />
af te sien. Volgens ’n toenemende aantal Nasionaliste kon die vryery na<br />
die kleurlingstem beëindig word sonder enige politieke nadele by die stembus. By die<br />
daaropvolgende kongres van die Kaaplandse NP op 4 September 1929 is ’n voorstel<br />
ingedien om ’n afsonderlike stemreg aan kleurlinge toe te ken (Anon. 1929a:7). Op<br />
hierdie stadium het Malan, die Kaaplandse leier van die NP, egter nog aangedui dat hy<br />
nie ten gunste van die verwydering van die kleurlinge van die gemeenskaplike<br />
kieserslyste was nie: “As daar nog ’n skeidslyn gaan wees tussen blankes en kleurlinge,<br />
sal die moeilikheid toeneem. Die opposisie sal lekker gebruik daarvan maak en die saak<br />
in ’n verkeerde lig stel.” In 1929 het Malan dus geen beginselbeswaar geopper teen die<br />
politieke skeiding tussen die blankes en kleurlinge nie, maar daarteen besluit aangesien<br />
so ’n stap nadelige gevolge vir die NP sou inhou.<br />
Hertzog het gehoop dat die toegewinge rakende die kleurlingregte die SAP sou oorreed<br />
om die Hertzog-wetsontwerpe in hul geheel te aanvaar. Hertzog het egter nie rekening<br />
gehou met die teenstrydige elemente binne die SAP nie. Enersyds was daar die liberale<br />
groep wat hoofsaaklik uit oud-Unioniste bestaan het; hulle het ’n gelykstellingsbeleid<br />
voorgestaan. Andersyds was daar groepe in Natal en aan die Witwatersrand wat vir<br />
Smuts sou verkwalik het indien hy met Hertzog se segregasieplanne sou saamwerk<br />
(Coetzer 1975:292<strong>–</strong>305). Dit het Smuts genoodsaak om ’n laat-maar-loop-beleid te volg.<br />
Vroeg in 1926 was dit reeds duidelik dat Hertzog se pogings tot samewerking met die<br />
SAP misluk het. Ten spyte van toegewinge ten opsigte van die kleurlingstemreg was<br />
31<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die SAP nie bereid om aan Hertzog die vereiste tweederdemeerderheid te gee om sy<br />
wetsontwerpe deur te voer nie. Hertzog kon gevolglik sy Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
laat vaar en probeer om sy ander drie wetsontwerpe deur middel van gekose en<br />
gesamentlike komitees deur te voer. Shifrin (1962:35) se siening dat hierdie<br />
wetsontwerp slegs “the sugar coating around the pill of the abolition of the Cape native<br />
franchise” was, blyk dus waar te wees.<br />
Met sy wetsontwerp het Hertzog ook probeer om ’n wig tussen die kleurlinge en die<br />
swartes in te dryf. Volgens Malan was daar ‘n sterk moontlikheid dat die kleurlinge met<br />
die nodige raadgewing en simpatieke behandeling as “the bulwark and safeguard of<br />
the whites and white civilization” sou kon dien (Giliomee 1995:208). Die wetsontwerp<br />
het egter die teenoorgestelde invloed gehad, soos die Non-European Conferences in<br />
Kimberley in 1927 en in Kaapstad in 1930 bewys het (Van der Ross 1986:90). Hier was<br />
dus nog ’n rede om van die Kleurlingregte-wetsontwerp af te sien.<br />
Lubbe (1991:28) bied ’n interessante verklaring vir die veranderende beleid van die NP<br />
ten opsigte van die kleurlinge:<br />
In die 1929-verkiesing het Afrikanernasionalisme met behulp van Die Burger ’n<br />
stewige hupstoot gekry, en hierdie nasionalisme het dit moeilik gevind om te<br />
onderskei tussen vrees vir swart verswelg en die wenslikheid van groter<br />
politieke regte vir die kleurlinge.<br />
Die ervaring van die NP met die kleurlingkiesers tydens die 1929-verkiesing was ’n<br />
beslissende faktor in die NP se besluit om die kleurlinge se stemreg af te takel (Lubbe<br />
1991:28). Nadat Hertzog van die Kleurlingregte-wetsontwerp afgesien het, het die NP <strong>–</strong><br />
nog steeds onder leiding van Hertzog <strong>–</strong> vanaf 1930 begin met ’n aanslag op die<br />
kleurlingstemreg. Alhoewel die aanslag aanvanklik, tot 1934, nog baie subtiel en<br />
verdoesel was, het dit ’n besliste beleidsverandering verteenwoordig. Van der Ross<br />
(1986:89) se stelling dat Hertzog se beleid ten opsigte van die kleurlingstemregkwessie<br />
deurgaans konsekwent gebly het en dat sy opregtheid en integriteit bo alle twyfel was,<br />
kom dus vreemd voor. Dieselfde geld die uitspraak van Giliomee (1995:219) dat beide<br />
Hertzog en Malan se beleid ten opsigte van die kleurlingstemreg oor die jare heen<br />
konsekwent gebly het. Die feit bly staan dat die NP in 1926 bereid was om die politieke<br />
regte na kleurlingmans in die noordelike provisies uit te brei en om hulle op lang<br />
termyn polities op gelyke voet met die blankes te plaas. Na die 1929-verkiesing het die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp geleidelik van die politieke toneel verdwyn totdat dit in<br />
1935 heeltemal laat vaar is. Lewis (1987:145) stel dit pertinent: “The franchise legislation<br />
of 1930<strong>–</strong>1 marked the collapse of the Nationalists’ New Deal for Coloureds, and<br />
exposed the New Deal for the fraud that it was.”<br />
Daar sal vervolgens vasgestel word hoe Hertzog om polities opportunistiese redes<br />
daadwerklik bygedra het tot die uitbreiding van die blanke stem wat as gevolg daarvan<br />
tot die aftakeling van politieke gelykheid tussen die kleurlinge en blankes gelei het.<br />
Hertzog was wel konsekwent in soverre hy as leier van die NP nie wou instem tot die<br />
verwydering van die kleurlinge van die gemeenskaplike kieserslyste in die<br />
Kaapprovinsie nie. Daarteenoor het Malan ná Samesmelting en die stigting van die<br />
“Gesuiwerde” Nasionale Party (GNP) die nuwe party verbind tot die verwydering van<br />
die kleurlinge van die gemeenskaplike kieserslyste in die Kaapprovinsie.<br />
32<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
4. Die subtiele aanslag op die politieke regte van die<br />
kleurlinge, 1930<strong>–</strong>1934<br />
4.1 Die Vrouestemregwetsontwerp van 1930<br />
Reeds aan die begin van die 20ste eeu het sekere Suid-Afrikaanse vroue vir die<br />
uitbreiding van die stemreg na vroue geagiteer (Shifrin 1962:50). Aan die begin van die<br />
twintigerjare was sowel die Arbeidersparty as die SAP ten gunste van hierdie stap,<br />
terwyl die NP daarteen gekant was (Anon. 1924:9). Die saak is in 1924 en 1926 na ’n<br />
gekose komitee van die Parlement verwys. Daar is aanbeveel dat die stemreg slegs na<br />
blanke vroue uitgebrei moes word op dieselfde grondslag as dié waarop blanke mans<br />
dit geniet het (Anon. 1926a:11). In 1927 het die SAP in die Volksraad voorgestel dat die<br />
stemreg na vroue ongeag ras uitgebrei moes word (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol.<br />
61). Sowel Hertzog as Malan was gekant teen hierdie stap totdat die swart vraagstuk<br />
bevredigend opgelos was. Hertzog het soos volg op hierdie voorstel gereageer:<br />
Ek sê wat ek altyd gesê het dat ons politiek die kleurling op dieselfde basis as<br />
die blanke moet stel. As ek aan ’n beskaafde blanke vrou die stemreg gaan gee,<br />
dan is ek ook bereid om dit te gee aan die kleurlingvrou wat die blanke se<br />
beskawing bereik het. (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1892)<br />
Malan (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1882) het veral beswaar gemaak teen die feit<br />
dat daar nie ’n onderskeid tussen kleurlingvroue en swart vroue bestaan het nie. Dit<br />
sou beteken dat die stemreg net aan blanke vroue uitgebrei kon word, en daarteen het<br />
hy beswaar geopper, aangesien hy persoonlik graag die stemreg aan kleurlingvroue<br />
wou gee (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1883).<br />
Die uitdaging was duidelik: indien die SAP sou help om die Hertzog-wetsontwerpe<br />
deur te voer, sou die NP bereid wees om die stemreg na vroue uit te brei. Die SAP was<br />
egter van mening dat die uitbreiding van ’n gekwalifiseerde stemreg na vroue nie ’n<br />
bedreiging vir die blanke beskawing ingehou het nie. Smuts se standpunt was: “Ek laat<br />
my nie afskrik deur die paar kleurlinge nie. Laat ons die blanke vrou die stemreg gee”<br />
(Unie van Suid-Afrika 1927, kol. 61302). Die SAP was die mening toegedaan dat baie<br />
swart vroue nie aan die stemkwalifikasie-vereistes sou voldoen nie: die blanke kiesers<br />
sou na raming met ongeveer 300 000 vermeerder, in teenstelling met die kleurlinge en<br />
swartes, wat met slegs 12 000 sou vermeerder (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1293).<br />
Smuts het ook die aandag gevestig op die inkonsekwentheid van die NP se argument:<br />
die NP was bereid om die stemreg na kleurlingmans in die noordelike provinsies uit te<br />
brei, terwyl hulle verseg het om dit na ’n hand vol kleurlingvroue in die Kaap uit te brei<br />
(Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1302).<br />
In die verkiesingsveldtog van 1929 het die ANB die belofte van Hertzog dat hy ook die<br />
stemreg aan kleurlingvroue sou uitbrei, beklemtoon. Volgens die ANB-pamflet moes<br />
die belofte van 1928 beskou word as deel van die beleid om die kleurlinge polities en<br />
ekonomies op dieselfde basis as die blankes te plaas. Dit was dus noodsaaklik dat die<br />
NP die verkiesing wen, sodat hulle die belofte kon nakom (ANB 1929).<br />
Die uitslag van die 1929-verkiesing het, volgens Lubbe (1991:27), ook gelei tot die NP se<br />
besluit om voorts liewer op die werwing van die blanke vrouestem te konsentreer as op<br />
die stem van kleurlingmans. Vanaf 1928 het die NP ook gereeld aan veral die Nasionale<br />
Vroueparty belowe dat Hertzog sy belofte ten opsigte van die uitbreiding van die<br />
stemreg aan die blanke vroue gestand sou doen, maar by hierdie geleenthede is daar<br />
geen melding gemaak van die NP se voornemens om ook die stemreg aan<br />
33<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
kleurlingvroue uit te brei nie (Anon. 1929d:6; 1930:6). In 1930 het Hertzog die belofte<br />
wat hy in 1928 gemaak het, nagekom, maar net ten opsigte van die blanke vroue. Op 6<br />
Maart 1930 het hy die Vrouestemreg-wetsontwerp in die Volksraad ingedien. Die doel<br />
van die wetsontwerp was om die stemreg na alle blanke vroue van Suid-Afrika uit te<br />
brei (Unie van Suid-Afrika 1930, kol. 1729<strong>–</strong>34). Hierdie was nie ’n gekwalifiseerde<br />
stemreg nie. Volgens Hertzog was die feit dat die stemreg van manlike blankes in die<br />
Kaap aan ’n beskawingstoets onderworpe was, “’n growwe fout” en om die blanke<br />
vroue in die Kaap aan ’n soortgelyke toets te onderwerp, sou die fout “verdubbel” en<br />
“intensiveer”. Hertzog se rassisme het duidelik geblyk in sy regverdiging van hierdie<br />
besluit. Volgens hom was die opvoedingskwalifikasie nie ’n beskawingstoets nie:<br />
“Beskawing het so goed as niks of weinig te doen met intellektuele geskooldheid, maar<br />
dit het alles te doen met karakter, met die gemoed” (Unie van Suid-Afrika 1930, kol.<br />
1729<strong>–</strong>34). Syns insiens is beskawing bepaal deur sedelike beginsels en godsdienstige<br />
begrippe wat die karakter vorm. Hy was dus bereid om skoolopvoeding as ’n maatstaf<br />
van beskawing vir kleurlinge en swartes te aanvaar, terwyl blankes daarvan vrygestel<br />
moes wees omdat sedelike beginsels en godsdienstige begrippe by hulle inherent<br />
aanwesig is: “Ek beweer dat daar geen blanke man of vrou in Suid-Afrika is waarvan<br />
ons anders mag verwag as dat hulle wel deeglik as beskaaf beskou word” (Unie van<br />
Suid-Afrika 1930, kol. 1729<strong>–</strong>34).<br />
Hertzog het drie redes aangevoer waarom hy nie bereid was om die stemreg na die<br />
kleurlingvroue uit te brei nie (Unie van Suid-Afrika 1930, kol. 1729<strong>–</strong>34). Eerstens was<br />
die blankes bevooroordeeld teen so ’n stap. Tweedens het hy die SAP geblameer vir die<br />
NP se besluit. As hulle nie die Kleurlingregte-wetsontwerp tesame met die ander<br />
wetsontwerpe in 1928 verwerp het nie, sou daar ’n duidelike skeidslyn tussen die<br />
kleurlinge en swartes gewees het. Derdens sou die uitbreiding van die stemreg na die<br />
kleurlingvroue onder bestaande bepalinge die deur vir swart vroue oopmaak, en<br />
hierteen het die NP beginselbesware gehad.<br />
Hierdie redes was hoogs aanvegbaar. Die vooroordeel van sommige groepe blankes<br />
teenoor die kleurlinge was ’n algemeen-aanvaarde feit. Toe Hertzog egter ’n paar jaar<br />
vroeër sy wetsontwerp deur die Parlement probeer voer het, was die vooroordeel<br />
blykbaar nie ’n faktor nie. Die verwerping van die Hertzog-wetsontwerpe deur die SAP<br />
het, volgens Hertzog, beteken dat daar nie ’n duidelike skeidslyn tussen kleurlingvroue<br />
en swart vroue bestaan het nie. Dit sou dus volgens hom onmoontlik wees om tussen<br />
swart en kleurling te onderskei.<br />
Shifrin (1962:54) stel ’n pertinente vraag as sy vra waarom Hertzog dan nie voorsiening<br />
in sy wetsontwerp gemaak het vir ’n onderskeid tussen kleurlingvroue en swart vroue<br />
as dit dan so ’n ernstige struikelblok was nie. Of dit wel so ’n ernstige struikelblok was,<br />
is twyfelagtig, aangesien daar reeds in die praktyk op verskeie terreine ’n onderskeid<br />
tussen kleurlinge en swartes getref is. Volgens die Kommissie van Ondersoek insake<br />
die Kaapse kleurlingbevolking van 1937 is daar sedert Uniewording tussen 40 en 50<br />
wette aangeneem wat ’n onderskeid op grond van ras en kleur getref het en die meeste<br />
van hierdie onderskeidings was tot die swartes beperk (Unie van Suid-Afrika 1937:215<strong>–</strong><br />
6). So was daar byvoorbeeld ’n onderskeid getref tussen stedelike swartes en kleurlinge<br />
met betrekking tot die dra van passe. Ook die Pensioenwet van 1928 het tussen<br />
kleurlinge en blankes enersyds en swartes andersyds gedifferensieer (Giliomee<br />
1995:214<strong>–</strong>5). Toe Hertzog se Naturelle-wetsontwerp in 1936 deurgevoer is, was daar<br />
verder ’n duidelike skeidslyn tussen kleurlinge en swartes getref; tog was daar geen<br />
poging aangewend om die stemreg na kleurlingvroue in die Kaapprovinsie uit te brei<br />
nie. Lubbe (1991:28) se kommentaar in hierdie verband is insiggewend: die inbou van ’n<br />
beskawingstoets in die Vrouestemregwet was nie vir die NP ’n aanvaarbare kompromis<br />
34<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
nie, as gevolg van die verwerping van die NP se beleid by die stembus tydens die 1929verkiesing.<br />
Ten spyte van enkele besware teen sekere klousules van die wetsontwerp het die SAP<br />
ten gunste daarvan gestem.<br />
Die Vrouestemregwet het verreikende implikasies ingehou. In die eerste plek het dit<br />
bygedra tot die uitskakeling van die kleurblinde Kaapse stemreg en die weg gebaan vir<br />
verdere stappe in hierdie rigting. Terselfdertyd het die toevoeging van die vrouestem<br />
tot die getal blanke kiesers in die Kaapprovinsie die mag van die kleurlingstem by die<br />
stembus aansienlik verminder (Le Roux en Coetzer 1982:403). Hierna het die inperking<br />
van die kleurlingstemreg volgens Giliomee (1995:220) ’n eie dinamika ontwikkel.<br />
Verdere stappe in dieselfde rigting was nou net ’n kwessie van tyd.<br />
4.2 Wysigingswetsontwerp op Stemreg van 1931<br />
Een ongerymdheid wat die Vrouestemreg tot gevolg gehad het, was dat blanke mans<br />
in die Kaapprovinsie steeds aan ’n kwalifikasietoets onderworpe was, terwyl hul<br />
vroulike eweknieë gelyke politieke regte met die blankes van die res van Suid-Afrika<br />
geniet het. Hierdie ongerymdheid het aan die NP die geleentheid gebied om die<br />
Wysigingswetsontwerp op Stemreg in 1931 deur te voer en die politieke mag van die<br />
kleurlinge daardeur nog verder af te takel. In 1929 het die kleurlingkiesers naamlik<br />
11,45 persent van die totale Kaapse kieserskorps uitgemaak; hierdie persentasie het in<br />
1931 tot 6,3 persent gedaal (Union Year Book, no. 23/1946, aangehaal deur Shifrin<br />
1962:57), toe omtrent 10 000 blanke mans tot die kieserslyste gevoeg is (Unie van Suid-<br />
Afrika 1931, kol. 661<strong>–</strong>2), asook as gevolg van die uitbreiding van die stemreg tot slegs<br />
blanke vroue die vorige jaar.<br />
Hierdie wet het ook die politieke segregasie tussen blankes en gekleurdes ’n stap verder<br />
gevoer deurdat daar nou ook ’n onderskeid tussen blanke en gekleurde mans in die<br />
Kaapprovinsie getref is.<br />
Malan het hierdie wet probeer regverdig met ’n argument soortgelyk aan die een wat<br />
Hertzog die vorige jaar gebruik het: as gevolg van ’n tradisie van 1 000 jaar en die feit<br />
dat blankes lank reeds aan verpligte onderwys onderworpe was, moes daar aangeneem<br />
word dat elke blanke beskaafd is en aan al die kieskwalifikasies voldoen. Omdat die<br />
gekleurdes nog nie aan verpligte onderwys onderworpe was nie, sou daar van hulle<br />
verwag word om bewys te lewer dat hulle aan die kieskwalifikasies voldoen as hulle<br />
die stemreg wou hê.<br />
Uit die opposisiebanke het daar beskuldigings van “’n groot bedrog”, “verraad” en<br />
“huigelagtige uitlatings” teen die NP opgestyg, omdat die wetsontwerp beskou is as ’n<br />
verbreking van ’n plegtige belofte dat die kleurlinge op politieke gebied op gelyke voet<br />
met die blankes geplaas sou word (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 668<strong>–</strong>75). Op hierdie<br />
beskuldigings het Hertzog geantwoord:<br />
My beleid wat ek nog altyd verkondig het van die eerste dag af was, dat die<br />
Kleurlinge van Suid-Afrika so bestuur moet word, dat hulle uiteindelik polities<br />
by ons opgeneem word, maar ek het nooit gesê op dieselfde basis nie [...] (Unie<br />
van Suid-Afrika 1931, kol. 668<strong>–</strong>75)<br />
Hierdie stelling was egter teenstrydig met die stelling wat Hertzog in 1928 gemaak het:<br />
“Ek sê wat ek altyd gesê het, dat op politieke gebied ons die blankes en die kleurlinge<br />
gelyk behandel” (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1892). Ook Malan het, volgens<br />
35<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Smuts, in 1929 tydens die Kaaplandse kongres van die ANB enersluidende uitsprake<br />
gelewer: “Tans egter word die standpunt van genl. Hertzog verstaan en op prys gestel<br />
(deur die Kleurlinge), naamlik dat hulle deur die hele Unie op ’n gelyke politieke<br />
voetstuk moet staan” (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 673).<br />
Die wetsontwerp het die algemene goedkeuring van die Nasionaliste geniet. Een<br />
noemenswaardige uitsondering was dr. A.J. Stals, wat ten gunste van politieke en<br />
ekonomiese gelykstelling tussen blankes en kleurlinge was. Sy standpunt het hy op die<br />
volgende oorwegings gebaseer: “die gemeenskaplike erfgenootskap vir blanke en<br />
kleurling van die blanke beskawing in Suid-Afrika”, “die gemeenskaplike taal en<br />
godsdiens”, “die noue ekonomiese verhouding tussen blankes en kleurlinge”, “die<br />
gebrek aan afsonderlike grondbesit van die kleurlinge” en “die toenemende trap van<br />
beskawing wat deur die kleurling bereik is” (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 683). Syns<br />
insiens het toestande sedert 1921 onveranderd gebly en was daar dus geen rede vir die<br />
veranderde gedragslyn nie. Nieteenstaande sy ernstige bedenkinge het Stals besluit om<br />
as partyman ten gunste van die wetsontwerp te stem.<br />
Die wetsontwerp is sonder veel weerstand aanvaar, omdat die SAP se posisie<br />
ongekonsolideerd was.<br />
R.W. Close, ’n lid van die SAP, het die situasie raak opgesom:<br />
Daardie wetgewing (Vrouestemregwet) was bedoel om die hoeksteen te wees<br />
van hierdie wetsontwerp en ek beweer dat hierdie wetsontwerp bedoel is as ’n<br />
hoeksteen vir verdere pogings in dieselfde rigting. (Unie van Suid-Afrika 1931,<br />
kol. 674)<br />
Latere verwikkelinge in dieselfde jaar nog sou die juistheid van hierdie siening staaf.<br />
4.3 Die Wysigingswetsontwerp op Kieswette van 1931<br />
In 1930 is daar op voorstel van L. Blackwell van die SAP ’n gekose komitee aangestel<br />
om die doeltreffendheid van die kieswette na te gaan (Unie van Suid-Afrika 1931, kol.<br />
4542). Die aanbevelings van die gekose komitee het gelei tot die Wysigingswetsontwerp<br />
op Kieswette wat in 1931 in die Volksraad ingedien is. Die mees omstrede bepaling was<br />
ongetwyfeld die een met betrekking tot die bewyslas. Volgens Malan het onkunde en<br />
die versaking van pligte aan die kant van die registrasie-amptenare veroorsaak dat<br />
mense onwettiglik op die kieserslyste geplaas is (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 4546<strong>–</strong><br />
50). Die bewyslas het voorheen op die beswaarmaker berus om te bewys dat ’n persoon<br />
onwettig as ’n kieser geregistreer was. Volgens Malan was hierdie stelsel<br />
onbevredigend, omdat dit moeilik was vir ’n private beswaarmaker om bewyse te lewer<br />
om ’n man van die kieserslys geskrap te kry. Die bewyslas sou voortaan op die kieser<br />
berus om bewys te lewer dat hy wel oor die nodige kwalifikasie beskik. Indien hy in<br />
gebreke sou bly om dit te doen, sou sy naam summier van die kieserslys verwyder<br />
word.<br />
Op die oog af het die wetsontwerp gelyk na ’n poging om die kieserslyste te “suiwer”.<br />
Dit is egter betekenisvol dat die beoogde wetgewing nie op die blanke vrou betrekking<br />
sou hê nie. Indien daar ’n klag teen ’n blanke vrou ingedien sou word, sou daar nie van<br />
haar verwag word om die teendeel te bewys nie, omdat daar ’n “rewolusie en ’n<br />
burgeroorlog” sou ontstaan (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 4546<strong>–</strong>50). Die bewyslas sou<br />
ook op die beswaarmaker berus in die geval waar die suiwer Europese afkoms van ’n<br />
aansoeker om registrasie bevraagteken sou word, omdat dit vir die aansoeker moeilik<br />
sou wees “om in die hof te bewys dat hulle van suiwer blanke afkoms is” (Unie van<br />
36<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Suid-Afrika 1931, kol. 4546<strong>–</strong>50). Die wetgewing sou net betrekking hê op die<br />
Kaapprovinsie en Natal, waar verskeie kieskwalifikasies van toepassing was.<br />
Die wetsontwerp was ’n verdere poging om die aantal gekleurde kiesers te verminder,<br />
aangesien hulle tydens verkiesings vir die SAP gestem het. Hierdie gevolgtrekking<br />
word gestaaf deur ’n verklaring wat F.C. Erasmus, sekretaris van die NP, op 23 Januarie<br />
1931 tydens ’n vergadering in Malmesbury gemaak het: “Waarskynlik sal binnekort<br />
veranderings in die Kieswet gemaak word waardeur die NP gebaat sal word” (Unie<br />
van Suid-Afrika 1931, kol. 5170).<br />
Die SAP het hewige kritiek uitgespreek teen die bepaling dat die persoon teen wie ’n<br />
klagte ingebring is, verplig sou word om sy saak in ’n hof te verdedig. Om verskillende<br />
redes (lang afstande, verlies van lone, weiering van werkgewer) sou baie persone nie in<br />
staat wees om hulle saak in die hof te verdedig nie (Unie van Suid-Afrika 1931, kol.<br />
4564, 4575, 5150). Die gevolg hiervan sou wees dat talle wettiglik geregistreerde kiesers<br />
se name van die kieserslyste geskrap sou word. Verder kon die beoogde wetgewing ook<br />
daartoe lei dat daar tegelyk teen ’n groot aantal gekleurde kiesers beswaar aangeteken<br />
kon word (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 4555<strong>–</strong>61).<br />
Op 21 Mei 1931 het L. Blackwell, ’n SAP-Volksraadslid, gewaarsku dat die wetgewing<br />
tot grootskaalse besware deur enigeen en almal kon lei (Unie van Suid-Afrika 1931, kol.<br />
4555<strong>–</strong>61).<br />
Blackwell se vrees is aanstons bewaarheid, want die Nasionaliste het die wet gebruik<br />
om van talle kleurlingkiesers ontslae te raak. In The Sun is daar met eentonige reëlmaat<br />
berigte geplaas wat dit bevestig het. By die tweejaarlikse registrasie van kiesers in 1933<br />
is daar byvoorbeeld beswaar aangeteken teen 394 kleurlingkiesers op die kieserslyste<br />
van die Paarl. Op die eerste dag van die hofsitting het 250 van die kleurlingkiesers<br />
opgedaag om bewyse te lewer dat hulle wel oor die nodige kieskwalifikasies beskik. Op<br />
die tweede dag was daar minder as 100, en later selfs nog minder. Die rede hiervoor<br />
was die vrees vir die verlies van lone en sake. Daar was selfs ’n geval waar ’n werker<br />
ontslaan is omdat hy nie gaan werk het nie (Anon. 1933:7). Van die 109 persone wat wel<br />
voor die hof verskyn het, is 77 se besware as ongegrond beskou, 18 se besware<br />
toegelaat, drie teruggetrek en 11 teruggehou. Diegene teen wie die besware toegelaat is<br />
se huise is onrealisties laag geëvalueer; hulle het gevolglik voortaan nie meer aan die<br />
kieskwalifikasies voldoen nie (Anon. 1933:7). Die deputasie van die APO wat in 1935<br />
deur J.H. Hofmeyr, minister van binnelandse sake, te woord gestaan is, het ook getoon<br />
hoe onsimpatiek die polisie-amptenare die registrasie van kleurlingkiesers gehanteer<br />
het, veral in dorpe soos Elim en Bredasdorp (Anon. 1935:1).<br />
Die nuwe wetgewing het die gewenste effek gehad. In 1935 was daar 1 306 minder<br />
kleurlingkiesers as in 1931. Dit het beteken dat die kleurlingkiesers in 1935 slegs 5,6<br />
persent van die totale Kaapse kiesers uitgemaak het in vergelyking met 6,3 persent in<br />
1931.<br />
Gedurende die jare 1930<strong>–</strong>34 is die mag van die kleurlingstem dus drasties verminder<br />
met die Vrouestemregwet, die Wysigingswet op Stemreg en die Wysigingswet op<br />
Kieswette. Verder is daar ook ’n kleuronderskeid tussen blankes and kleurlinge in die<br />
Kaapprovinsie getref. Die volgende logiese stap sou wees om die kleurlinge op aparte<br />
kieserslyste met hulle eie blanke verteenwoordigers te plaas. Hierdie stap is vanaf 1934<br />
onverbloemd en ondubbelsinnig deur die “Gesuiwerde” Nasionale Party aangepak.<br />
37<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
5. Die onverbloemde aanslag op die kleurlingstemreg<br />
deur die “Gesuiwerde” Nasionale Party (GNP), 1934<strong>–</strong><br />
1939<br />
Vanaf 1924 tot 1933 het Malan as minister van binnelandse sake Hertzog se rassebeleid<br />
heelhartig ondersteun. Daar was egter binne die NP teenkanting teen die<br />
teenwoordigheid van kleurlinge op die gesamentlike kieserslyste en die uitbreiding van<br />
die stemreg na die kleurlinge in die noorde. Pogings om die kleurlinge van die<br />
gemeenskaplike kieserslyste te verwyder is herhaaldelik aangewend, maar is<br />
teengestaan deur die party se hoofleiers, omdat dit deur die SAP uitgebuit sou word<br />
om kleurlingsteun by die stembus te versterk.<br />
Die gevoel ten gunste van die politieke segregasie tussen die blankes en kleurlinge het<br />
teen die agtergrond van die gebeure wat hier bo geskets is, vinnig toegeneem. Adv. F.C.<br />
Erasmus, sekretaris van die NP in die Kaapprovinsie, het sy party se standpunt soos<br />
volg saamgevat:<br />
Op politieke gebied het die Kleurlinge in die Kaapprovinsie ’n mag by die<br />
stembus geword buite alle verhouding tot hul getalsterkte [...] 25 000<br />
stemgeregtigde kleurlinge en 175 000 blanke manlike kiesers, maar deur hulle<br />
blokstem smoor hulle met die 12 000 naturellekiesers die blanke stemreg; hulle<br />
keer die skaar om na die kant wat hulle verkies <strong>–</strong> en dis gewoonlik die Suid-<br />
Afrikaanse Party-kant in nie minder as twaalf uit die huidige 58 kiesafdelings.<br />
(Anon. 1932:2)<br />
Erasmus het toe laat blyk dat die NP van sy beleid van politieke gelykheid ten opsigte<br />
van die kleurlinge afgesien het:<br />
Dit moet egter teen hierdie tyd duidelik wees dat die party tot ’n ander<br />
sienswyse geraak het <strong>–</strong> miskien omdat hy ontdek het dat die kleurlinge self nie<br />
die mate van gelykheid wat die party hulle aangebied het, wou aanvaar nie en<br />
verkies het om by die naturelle gereken te word. (Scholtz 1979:308)<br />
Drie afleidings kan van hierdie stelling van Erasmus gemaak word, naamlik dat die NP<br />
se beleid van politieke gelykstelling tussen kleurlinge en blankes beperk was, dat die<br />
NP reeds voor Samesmelting van hierdie beleid afgesien het (dit wil sê terwyl Hertzog<br />
nog die leier van die NP was), en dat daar selfs binne NP-geledere nie sekerheid was<br />
presies waarom daar van hierdie beleid afgesien is nie. Volgens ’n berig in Die Burger<br />
(Anon. 1938:6) sou die aparte verteenwoordiging van die kleurlinge ’n punt in die NP<br />
se verkiesingsprogram van 1934 gewees het as dit nie was vir die besluit om ’n<br />
koalisieregering tussen die NP en die SAP te vorm nie.<br />
Daar was verskeie redes waarom Malan en sy volgelinge teen die samesmelting met die<br />
SAP gekant was. Die vernaamste twispunt was die grondwetlike status van Suid-Afrika<br />
in die Gemenebes van Nasies. Gevolglik het hulle weggebreek en op 5 Desember 1934<br />
die “Gesuiwerde” Nasionale Party (GNP) gestig.<br />
Malan en die GNP het gou besef dat daar ’n sterk gevoel teen die teenwoordigheid van<br />
kleurlingkiesers op die Kaaplandse kieserslyste was, en hulle het besluit om dit as<br />
wapen teen die Verenigde Party (VP) te gebruik. Die besluit ten gunste van die aparte<br />
verteenwoordiging van die kleurlinge is in 1936 in beide die program van beginsels en<br />
aksieprogram van die GNP ingesluit (Du Plessis 1954:43<strong>–</strong>4). Die kleurlingstem was<br />
nadelig vir die GNP en om hierdie rede moes dit verwyder word uit die arena van die<br />
38<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
politieke stryd tussen die GNP en die VP, wat volgens die Malanniete ’n stryd tussen<br />
die Afrikaner-republikanisme en Britse imperialisme was. Giliomee (2004:392) voer<br />
verder aan dat die Samesmelting en die blanke vrouestemreg ’n beslissende rol in die<br />
besluit van die GNP gespeel het. Volgens verwagtinge sou die gematigde VP alle<br />
kleurlinge op hulle verenig. Die mag van die kleurlingstem het ook drasties afgeneem<br />
as gevolg van die toekenning van die stemreg aan blanke vroue. Giliomee (2004:393)<br />
som die situasie soos volg op: “The actual cost to a party that ignored the coloured vote<br />
was much reduced.”<br />
Samesmelting van die NP en die SAP het die deurvoering van die Hertzogwetsontwerpe<br />
moontlik gemaak, omdat ’n tweederdemeerderheid nou binne bereik<br />
was. Toe die Naturelleverteenwoordiging-wetsontwerp in 1936 aan die Parlement<br />
voorgelê is, het Malan die geleentheid aangegryp om voor te stel dat aparte<br />
parlementêre verteenwoordiging ook op die kleurlinge van toepassing gemaak moes<br />
word. Dit was die eerste daadwerklike poging van die GNP om die kleurlinge op<br />
aparte kieserslyste te plaas.<br />
Joubert (1974:7) het Malan se beredenering soos volg saamgevat:<br />
In talle opsigte word die kleurling reeds anders behandel as die blankes; die<br />
kleurlinge moet uit die politiek gelig word; die ervaring van ander lande bewys<br />
dat veelrassige bevolkings die beste deur aparte verteenwoordiging gedien<br />
word; in gebiede waar blankes en kleurlinge saamgevoeg was of is <strong>–</strong> soos in die<br />
kerk of politiek <strong>–</strong> ontstaan daar altyd wrywing.<br />
Volgens talle Nasionaliste was die vernaamste oorweging die handhawing van die<br />
blanke beskawing in Suid-Afrika (Joubert 1974). Later in die debat het talle Nasionaliste<br />
ter ondersteuning van Malan se wysiging dat die kleurlinge en swartes op aparte<br />
kieserlyste geplaas moes word, klem gelê op die misbruik van die kleurlingstem deur<br />
blanke politici (Joubert 1974:35<strong>–</strong>41). Hiervolgens het die SAP in die verlede tydens<br />
verkiesings probeer om die kleurlingstem te vang met behulp van verskeie beloftes. Na<br />
die verkiesings is hierdie beloftes vergeet. Malan se wysiging is met ’n oorweldigende<br />
meerderheid deur die verenigde vergadering van die twee Huise van die Parlement<br />
verwerp: 136 het daarteen gestem, en slegs 22 daarvoor (Joubert 1974:49).<br />
Teen die einde van 1938 het daar ’n ongekende opbloei in Afrikaner-nasionalisme<br />
plaasgevind. Kultuur en politiek het een begrip geword. Op feitlik elke gebied het<br />
organisasies wat Afrikaner-nasionalisme bevorder het, tot stand gekom. Daar was<br />
byvoorbeeld die Afrikaner-Studentebond, die Voortrekkers, die Afrikaner-<br />
Broederbond, die Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging en die Federasie van<br />
Afrikaanse Kultuurverenigings. Hierdie neiging het ook in die handel voorgekom, waar<br />
eie banke, assuransieverenigings en vakunies gestig is.<br />
Dié oplewing van Afrikaner-nasionalisme is by die Uniale Kongres van die GNP in<br />
November 1938 uitgebuit. Le Roux (1972:326) beskou die kongres as die belangrikste in<br />
die geskiedenis van die NP: “Hier het hy sy geloofsbelydenis oor die behoud van die<br />
blanke beskawing vir altyd geboekstaaf.” By hierdie kongres is daar beginselbesluite<br />
geneem teen gemengde huwelike en bloedvermenging, ten gunste van aparte<br />
woonbuurte vir blankes en gekleurdes, en ten gunste van ekonomiese en politieke<br />
segregasie tussen blankes en gekleurdes.<br />
In September 1939 het die Tweede Wêreldoorlog uitgebreek en is die<br />
kleurlingvraagstuk vir eers op die agtergrond geskuif. Na die oorlog het die<br />
Nasionaliste hulle aanslag op die kleurlingstemreg in alle erns voortgesit.<br />
39<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
6. Slotbeskouing<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Soos in die inleiding gestel, heers daar meningsverskille onder historici en politieke<br />
kommentators of die NP se amptelike beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie vanaf 1925 tot 1939 opportunisme of beginselsvastheid getoon<br />
het. Vir die doel van hierdie artikel word die amptelike beleid van die NP beskou as die<br />
beleid wat aanvaar en verkondig is tydens nasionale en provinsiale kongresse en wat<br />
beliggaam is in verskeie wetsontwerpe wat deur die NP vir goedkeuring aan die<br />
Parlement voorgelê is. Daar word erkenning gegee aan die feit dat daar binne NPgeledere<br />
aansienlike opposisie was teen die amptelike beleid van die NP ten opsigte<br />
van die kleurlingstemregkwessie. Hierdie kan hoogstens as die sienswyse van<br />
afvalliges beskou word en nie as die NP se amptelike beleid nie. ’n Feit wat ook dikwels<br />
buite rekening gelaat word, is dat Hertzog ná Samesmelting en die stigting van die<br />
GNP nie meer die amptelike leier van die party was nie, en sy standpunt kan dus nie<br />
meer as verteenwoordigend van die NP se amptelike beleid beskou word nie. Sy<br />
konsekwente uitsprake ten opsigte van die teenwoordighied van die kleurlingkiesers<br />
op gemeenskaplike kieserslyste in die Kaapprovinsie en Natal konstitueer dus geensins<br />
konsekwentheid in die amptelik beleid van die NP nie. Vanaf Samemelting het Malan<br />
die amptelike beleid van die GNP beliggaam soos by nasionale en provinsiale<br />
kongresse aanvaar en verkondig. Soverre dit hierdie artikel betref, sal daar uitspraak<br />
gelewer word of Hertzog, as leier van die NP, se beleid ten opsigte van die politieke<br />
posisie van die kleurlinge tussen 1925 en 1934 enigsins verander het. Verder sal daar<br />
uitspraak gelewer word of Malan, as leier van die NP in die Kaappovinsie en later as<br />
nasionale leier van die GNP, se beleid ten opsigte van die kleurlingstemregkwessie<br />
verander het.<br />
Die NP se politieke beleid is deur twee oorwegings oorheers: die stryd om Afrikanernasionalisme<br />
teen Britse imperialisme gestand te hou, asook die stryd om blanke<br />
oppergesag teen die Swart Gevaar te verskans en uit te bou. Alle ander oorwegings was<br />
ondergeskik aan hierdie twee dryfvere. In hierdie verband het die NP in die jare 1925<br />
tot 1939 konsekwent opgetree. Dit is teen hierdie agtergrond dat die NP se beleid ten<br />
opsigte van die kleurlingstemregkwessie beoordeel moet word.<br />
Vanaf die tweede dekade van die 20ste eeu was die NP verteenwoordigend van<br />
Afrikaner-nasionalisme, terwyl die SAP, en later die VP, verteenwoordigend van Britse<br />
imperialisme was. In die Kaapprovinsie het die kleurlingstem sedert 1910 ’n beslissende<br />
rol in ’n aantal sleutelsetels gespeel. Aangesien die kleurlinge oorwegend vir die<br />
Engels-georiënteerde politieke partye gestem het, is hulle as ’n bedreiging vir<br />
Afrikaner-nasionalisme beskou. Hiermee het die kleurlinge hulle in die arena van die<br />
stryd tussen Afrikaner-nasionalisme en Britse imperialisme en die stryd teen swart<br />
oorheersing bevind. Die Kleurlingregte-wetsontwerp en die stigting van die ANB was<br />
’n poging om die kleurlingstem agter die NP te kry en om Afrikaner-nasionalisme te<br />
bevorder. Terselfdertyd is met die wetsontwerp beoog om ’n wig in te dryf tussen die<br />
kleurlinge en die swartes en om sodoende mee te help om blanke oppergesag in Suid-<br />
Afrika te bestendig. Toe dit blyk dat die wetsontwerp nie die gewenste uitwerking<br />
gehad het nie, is daar besluit om die wetsontwerp te laat vaar en om ondersteuning aan<br />
die ANB te onttrek. Giliomee (1995:202) meen heeltemal tereg dat die politieke lot van<br />
die kleurlinge nie deur hulle rasse-identiteit bepaal is nie. Dit is ook nie bepaal deur<br />
diepe morele en beginselgegronde oorwegings nie, maar deur die politieke belange van<br />
die heersende politieke party. Dit dui daarop dat politieke opportunisme ’n beslissende<br />
rol gespeel het in die bepaling van die NP se beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie.<br />
40<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die Swart Gevaar-verkiesing van 1929 het aan die lig gebring watter magtige wapen die<br />
rassevraagstuk in die Suid-Afrikaanse politiek was. Na die samesmelting tussen die NP<br />
en die SAP het die GNP die kleurlingstemregvraagstuk as strydpunt aangegryp in die<br />
strewe om politieke mag te bekom. Die aftakeling van die kleurlingstemreg was dus nie<br />
’n doel op sigself nie, maar slegs ’n middel om politieke mag te bekom en sodoende<br />
Afrikaner-nasionalisme te beveilig teen die aanslag van Britse imperialisme en die<br />
Swart Gevaar.<br />
Alhoewel die aftakeling van die kleurlingstem teen 1939 nog nie afgehandel was nie,<br />
was die grondslag daarvan toe reeds gelê. Na 1939 was dit slegs ’n kwessie van tyd<br />
voordat die kleurlingstem heeltemal afgetakel sou word. Verder kon daar voortgegaan<br />
word met verskeie beperkende maatreëls om te probeer om die kleurlinge in ’n posisie<br />
van permanente onderhorigheid te dwing en om sodoende Afrikaner-nasionalisme en<br />
blanke heerskappy te probeer beveilig.<br />
Met betrekking tot die stryd teen Britse imperialisme en die Swart Gevaar was die NP,<br />
en later die GNP, konsekwent in sy beleidsrigtings. Die beleid van die NP ten opsigte<br />
van die kleurlingstemregkwessie getuig egter van politieke opportunisme. Die<br />
kleurlingstem is gebruik as ’n politieke speelbal na gelang van omstandighede. In 1925<br />
het Hertzog te kenne gegee dat die NP ten gunste van gelyke politieke regte tussen<br />
kleurlinge en blankes was. ’n Ontleding van die Smithfield-toespraak asook die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp toon egter dat wat Hertzog voorgestel het, nie ’n beleid<br />
van politieke gelykstelling tussen die twee bevolkingsgroepe was nie <strong>–</strong> anders as wat te<br />
kenne gegee is <strong>–</strong> maar hoogstens ’n onderneming dat die bestaande regte van die<br />
manlike kleurlingkiesers in die Kaapprovinsie behoue sou bly en mettertyd op<br />
dieselfde basis na die kleurlinge in die noordelike provinsies uitgebrei sou word.<br />
Gelyke regte sou beteken het dat kleurlinge net soos die blankes ook direkte<br />
verteenwoordiging in die parlement sou geniet <strong>–</strong> iets wat die NP nooit verkondig het<br />
nie. Die Kleurlingregte-wetsontwerp was verder onderworpe aan streng voorwaardes<br />
wat die bestaande regte van die kleurlinge nadelig sou beïnvloed. Alhoewel Hertzog te<br />
kenne gegee het dat die formulering van die wetsontwerp op diepe morele oortuiging<br />
berus het, was dit nie die geval nie. Na die 1929-verkiesing, toe dit geblyk het dat die<br />
kleurlinge oorweldigend vir die SAP gestem het, het die NP besluit om die<br />
wetsontwerp te laat vaar. Dit het beteken dat die NP onder leiding van Hertzog na die<br />
1929-verkiesing nie meer bereid was om die bestaande politieke regte van die<br />
kleurlinge in die Kaapprovinse na die noordelike provinsies uit te brei nie. Dit het ’n<br />
ommeswaai in die NP se beleid verteenwoordig.<br />
Na die 1929-verkiesing het die NP besluit om sy ondersteuning by die stembus op<br />
ander maniere te bevorder deur onder andere die mag van die swart en kleurlingstem<br />
af te takel. Met die Vrouestemregwet van 1930, die Wysigingswet op Stemreg van 1931<br />
en die Wysigingswet op Kieswette van 1931 het die NP onder leiding van Hertzog die<br />
mag van die kleurlingstem aansienlik ingekort in belang van die NP en ten koste van<br />
die SAP. Verskeie twyfelagtige redes is aangevoer waarom die stemreg nie na<br />
kleurlingvroue uitgebrei kon word nie en waarom gelykstelling tussen blanke vroue en<br />
mans uiters noodsaaklik was, ten spyte van die feit dat dit die oogmerk van politieke<br />
gelykstelling van die kleurlinge met die blankes nog verder sou benadeel. Dit het in<br />
1930 en 1931 geblyk dat beide Hertzog en Malan die kleurlinge as minder beskaaf as die<br />
blankes beskou het, en gevolglik was hulle nie geregtig op politieke gelykheid met die<br />
blankes nie. Beide het nooit probeer verduidelik op watter wetenskaplike basis hulle<br />
die kleurlinge as ’n aparte ras beskou het nie. Volgens Lewis (1987:146) het die<br />
kleurlinge se heterogeniteit dit onmoontlik gemaak. Hertzog het die feit dat die NP se<br />
beleid ten opsigte van die kleurlingstemregkwessie drasties verander het, probeer<br />
verdoesel deur te verwys na die feit dat die NP nog steeds ten gunste was van die<br />
41<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
teenwoordigheid van die kleurlinge op die gemeenskaplike kieserslyste in die<br />
Kaapprovinsie en Natal. In hierdie verband kan Hertzog se beleid as konsekwent<br />
beskou word. Daar bestaan egter geen twyfel nie dat die NP onder Hertzog se beleid<br />
vanaf 1925 tot Samesmelting ’n ommeswaai ondergaan het. Die NP was nie meer<br />
voornemens om die bestaande politieke regte van die kleurlinge in die Kaapprovinsie<br />
na die kleurlinge in die noordelike provinsies uit te brei nie, en het intussen die<br />
politieke magte van die blankes aansienlik uitgebrei ten koste van die kleurling- en<br />
swart stem. Malan het ook aanvanklik ná 1929 nog probeer wal gooi teen Nasionaliste<br />
in die Kaapprovinsie wat die kleurlinge op aparte kieserslyste wou plaas <strong>–</strong> nie om<br />
beginselgegronde redes nie, maar omdat dit deur die SAP by die stembus uitgebuit sou<br />
word. Na Samesmelting en die stigting van die GNP het die agitasie om die kleurlinge<br />
van die gemeenskaplike kieserslyste te verwyder amptelike partybeleid onder Malan<br />
geword. Dit het ’n radikale ommeswaai van die NP se beleid van 1925 verteenwoordig<br />
en die hoofrede hiervoor was politieke opportunisme.<br />
Die doel van hierdie artikel was om te bepaal of die amptelike beleid van die NP ten<br />
opsigte van die kleurlingstemregkwessie in die periode onder bespreking ’n radikale<br />
ommeswaai ondergaan het en, indien wel, watter faktore daarvoor verantwoordelik<br />
was. In verband met laasgenoemde verskaf Giliomee (1995:202), op grond van die teorie<br />
van Horowitzi, ’n nuttige konteks waarbinne die NP se veranderde beleid beskou kan<br />
word:<br />
[T]he intensification of segregation and the contraction of democratic freedoms<br />
result less from class struggles than from battles among political elites about the<br />
best ways of promoting their own or their party’s prospects. Whether they<br />
resort to the politics of exclusion depends in the first place not on their<br />
historical and cultural identities but on the opportunities for sectional political<br />
gain which extension or contraction of the franchise offers. Culture can be<br />
pushed into the service of either.<br />
Die NP se beleid ten opsigte van die kleurlingstemreg was nie gebaseer op kuturele<br />
oorwegings nie, alhoewel kultuur voor 1929 gebruik is as basis vir die beoogde<br />
uitbreiding van die kleurlingstemreg en daarna om die stemreg van die kleurlinge in te<br />
perk. Sodoende is die politieke belange van die NP bevorder.<br />
Bibliografie<br />
Afrikaanse Nasionale Bond (ANB). 1929. To all Cape coloured friends in the Union.<br />
Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
Anon. 1924. You can trust him. Smuts’ (sic) great nation-building policy for South<br />
Africa. Cape Times, 16 Junie, bl. 9.<br />
—. 1925a. Dis jammer. Die Burger, 12 September, bl. 6.<br />
—. 1925b. Die groot toespraak. Die Burger, 14 November, bl. 6.<br />
—. 1925c. Premier’s native policy. Cape Argus, 14 November, onge<strong>nommer</strong>.<br />
—. 1926a. Votes for European women. Select Committee’s Report. Cape Times, 17 Junie,<br />
bl. 11.<br />
42<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
—. 1926b. Pact condemned by coloured people. Fooled and deluted. The wrongs of the<br />
Rights Bill. Cape Argus, 17 Junie, onge<strong>nommer</strong>.<br />
—. 1926c. Dr. Malan se verpletterende antwoord. Die Burger, 30 September, bl. 5.<br />
—. 1928. Vooruitgang van kleurlingbevolking. Opregtheid van Nasionale regering. Die<br />
Burger, 21 November, bl. 4.<br />
—. 1929a. Belangrike besluite op Nasionale Kongres. Die Burger, 5 September, bl. 7.<br />
—. 1929b. Dr. Malan in die Eikestad. Wat Nasionale Party vir kleurlinge doen. Die<br />
Burger, 2 Mei, bl. 7.<br />
—. 1929c. Kleurlinge ontwaak. Monstervergadering bespreek toestande. Die Burger, 30<br />
April, bl. 9.<br />
—. 1929d. Sprekende feite. Die Burger, 14 Mei, bl. 6.<br />
—. 1929e. Stem vir die regering. Kleurlinge vergader in stadsaal. Wie hul beste vriend<br />
is. Die Burger, 23 Mei, bl. 5.<br />
—. 1929f. Waarom Nasionale beleid moet seëvier. Genl. Hertzog spreek<br />
reusevergadering op Barberton toe. Die Burger, 27 Mei, bl. 7.<br />
—. 1930. Genl. Hertzog en vrouestemreg. Hy sal sy belofte hou. Die Burger, 27 Mei, bl. 6.<br />
—. 1932. Bewaar S.A. vir die blankes. Gee kleurlinge eie kiesafdelings. Die Burger, 9<br />
April, bl. 2.<br />
—. 1933. Nearly 300 coloured voters struck off the roll at Paarl. Nationalist Party’s mean<br />
action. The Sun, 27 Oktober, bl. 7.<br />
—. 1935. Registration and Electoral Law grievances. The Sun, 5 April, bl. 1.<br />
—. 1938. ’n Bogpraatjie van genl. Hertzog. Die Burger, 21 April, bl. 6.<br />
Breitenbach, J.J. (red.). 1974. South Africa in the modern world (1910<strong>–</strong>1970).<br />
Pietermaritzburg: Shuter en Shooter.<br />
Cameron, T. (red.). 1986. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. In woord en beeld. Kaapstad:<br />
Human & Rousseau.<br />
Cloete, G.S. 1976. ’n Ontleding van direkte kleurlingverteenwoordiging op die<br />
munisipale vlak in Suid-Afrika tot 1971. Ongepubliseerde MA-verhandeling,<br />
Universiteit Stellenbosch.<br />
Coetzer, P.W. 1975. Die verhouding tussen die Nasionale Party en die Suid-Afrikaanse<br />
Party, 1924<strong>–</strong>1929. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van die Oranje-<br />
Vrystaat.<br />
Cope, J. 1965. South Africa. Londen: Benn.<br />
Cronjé, G. 1948. Voogdyskap en apartheid. Pretoria: Van Schaik.<br />
Du Plessis, O. 1954. Separate representation of voters. Kaapstad: Verenigde Party.<br />
43<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Du Pre, R.H. 1992. Strangers in their own country. A political history of the “Coloured” people<br />
of South Africa, 1652<strong>–</strong>1992: An introduction. History for the Laymen Series <strong>–</strong> II. Oos-<br />
Londen: Southern History Association.<br />
Giliomee, H. 1995. The non-racial franchise and Afrikaner and Coloured identities,<br />
1910<strong>–</strong>1994. African Affairs, 94(375):199<strong>–</strong>225.<br />
—. 2004. The Afrikaners: Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Haines, R.J. 1978. The opposition to General J.M.B. Hertzog’s segregation bills, 1925<strong>–</strong><br />
1936: A study in extra-parliamentary protest. Ongepubliseerde MA-verhandeling,<br />
Universiteit van Natal.<br />
Joubert, D. (red.). 1974. Die Kaapse stemreg: Verteenwoordiging vir swart en bruin in 1936,<br />
Brandpunte 5. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Le Roux, J.H. 1972. Die “Gesuiwerde” Nasionale Party, 1935<strong>–</strong>1940. Ongepubliseerde<br />
MA-verhandeling, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.<br />
Le Roux, J.H. en P.W. Coetzer. 1982. Die Nasionale Party, Deel 2, Die eerste<br />
bewindsjare, 1924<strong>–</strong>1934. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, Universiteit<br />
van die Oranje-Vrystaat.<br />
Lewis, G. 1987. Between the wire and the wall: A history of South African “Coloured” politics.<br />
Kaapstad en Johannesburg: David Philip.<br />
Lubbe, H.J. 1991. Vergeet die Arbeiders en wen die “Kleurlinge”: Die “Swart Gevaar”propaganda<br />
in Kaapland gedurende die parlementêre verkiesingstryd van 1928 tot<br />
1929. Kronos, 18:15<strong>–</strong>28.<br />
—. 1997. The myth of “Black Peril”: Die Burger and the 1929 election. South African<br />
Historical Journal, 37:107<strong>–</strong>32.<br />
Malan, D.F. 1959. Afrikaner-volkseenheid en my ervarings op die pad daarheen. Kaapstad:<br />
Nasionale Boekhandel Beperk.<br />
Murray, B.K. 1986. Van die Pakt tot die begin van apartheid, 1924<strong>–</strong>1948. Die tydperk<br />
van 1924 tot 1939. In Cameron (red.) 1986.<br />
Neame, L.E. 1962. The history of apartheid. Londen: Pall Mall Press.<br />
Pretorius, G. 1960. Man van die daad: ’n Biografie van Bruckner de Villiers. Kaapstad:<br />
HAUM.<br />
Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika, 1910<strong>–</strong>1976. Pretoria:<br />
Aktuele Publikasies.<br />
Scholtz, G.D. 1979. Die ontwikkeling van die politieke denke van die Afrikaner, Deel VII, 1924<strong>–</strong><br />
1939. Johannesburg: Perskor-Uitgewery.<br />
Scholtz, L. 2004. Net begrafnis lê voor. Die Burger, 17 April, p. 15.<br />
Shifrin, T. 1962. New deal for coloured people. Ongepubliseerde BA Honneursverhandeling,<br />
Universiteit van Kaapstad.<br />
44<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Thom, H.B. 1980. D.F. Malan: A political biography. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Thompson, L.M. 1949. The Cape coloured franchise. Johannesburg: South African Institute<br />
of Race Relations.<br />
Unie van Suid-Afrika. 1927. Debatte van die Volksraad, 28 Januarie tot 29 Junie 1927.<br />
Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1927<strong>–</strong>8. Debatte van die Volksraad, 14 Oktober 1927 tot 1 Junie 1928. Kaapstad:<br />
Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1929. Verenigde Vergadering van albei Huise van die Parlement, 12 tot 25 Februarie 1929.<br />
Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1930. Debatte van die Volksraad, 17 Januarie tot 28 Maart 1930. Kaapstad: Nasionale<br />
Pers Bpk.<br />
—. 1931. Debatte van die Volksraad, 30 Januarie tot 6 Junie 1931. Kaapstad: Nasionale Pers<br />
Bpk.<br />
—. 1936. Reports and proceedings of the Joint Committees of both Houses of Parliament on the<br />
Native Bills, 1930<strong>–</strong>1935. Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1937. Verslag van die Kommissie van Ondersoek insake die Kaapse kleurlingbevolking, UG<br />
no. 54. Pretoria: Staatsdrukker.<br />
Van den Heever, C.M. 1946. Generaal J.B.M. Hertzog. Johannesburg: Central News<br />
Agency.<br />
Van der Ross, R.E. 1986. The rise and decline of apartheid. A study of political movements<br />
among the Coloured people of South Africa 1880<strong>–</strong>1985. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Walker, E.A. 1936. The Cape native franchise. Kaapstad: The Continuation Committee of<br />
the National Conference on the Native Bills.<br />
—. 1968. A history of southern Africa. Londen: Longmans.<br />
Eindnota<br />
1 Om praktiese redes is daar besluit om die terme blankes, kleurlinge en swartes te gebruik<br />
wanneer daar na die onderskeie bevolkingsgroepe in die tyd onder bespreking verwys<br />
word. Waar die term naturel egter in wette en wetsontwerpe bevat is, word die<br />
oorspronklike terme behou. Die gebruik van hierdie rassekategorieë impliseer egter nie<br />
die aanvaarding daarvan nie.<br />
45<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die digitalisering van NALN se<br />
knipselversameling: Die bemiddeling van 21steeeuse<br />
navorsing in die Afrikaanse letterkunde<br />
Summary<br />
Burgert A. Senekal<br />
Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans<br />
Universiteit van die Vrystaat<br />
The digitisation of NALN’s collection of newspaper clippings: Enabling 21stcentury<br />
research in Afrikaans literature<br />
The contemporary world is an extremely complex environment due to globalisation and the<br />
internet. Within this globalised interdependent framework, researchers, both in an academic<br />
context and in nonacademic settings such as business, cannot expect to succeed without<br />
incorporating resources that extend the reach of the individual's environment and expedite<br />
the processing of information. Not only has the amount of information circling the globe<br />
increased rapidly over the past two decades, but museums and libraries have had to downsize<br />
their staff, which effectively means that fewer resources are available to handle more<br />
information and in addition serve a larger population. If the humanities’ basic tasks are<br />
“preserving, reconstructing, transmitting, and interpreting the human record” (Frischer<br />
2009:15), technology is the key, enabling research across international borders, distributing<br />
data, findings and insights globally, and managing the deluge of information that is<br />
characteristic of the 21stcentury world. Within this context, digitisation <strong>–</strong> the process of<br />
converting analogue documents to a digital format <strong>–</strong> occupies a privileged position, enabling<br />
the distribution of information globally (and thereby contributing to information overload),<br />
as well as safeguarding the preservation of important historical material. Digitisation has<br />
become a global trend, and although many South African heritage institutions have been slow<br />
to make the transition from analogue to digital <strong>–</strong> mainly because of budget constraints <strong>–</strong><br />
museums and archives in South Africa have realised the potential that digitisation holds, and<br />
are now digitising their collections.<br />
Digitisation has numerous benefits, including making information available globally and<br />
adding to a museum’s archival role by providing faithful copies to researchers without<br />
exposing the original documents to the elements and to wear and tear, and because handling<br />
digital material saves time, enabling staff to attend to the collection, retrieval, and<br />
preservation of analogue documents. In addition, digitisation enables using information<br />
technology for research purposes, including in lexicography, linguistics, historiography, and in<br />
literary analysis. This allows the analysis of data sets that are much larger than a human<br />
researcher can handle, and abroad researchers in what is known as the digital humanities<br />
recently began campaigning for the better integration of information technology in social<br />
science research. Schwarte et al. (2010:9) argue, “The study of history usually requires the<br />
extraction of relevant data out of large corpora. This data extraction is typically very timeconsuming<br />
if done manually; time which is afterwards lacking for the actual research. It is<br />
therefore urgently necessary to make data on the one hand accessible, and on the other hand<br />
46<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
automate the process of data extraction and presentation.” However, in order for advanced<br />
software to utilise these large sets of information a significant body of documents has to be<br />
available in a suitable digital format.<br />
After obtaining funding from the private sector in late 2009 the digitisation project conducted<br />
by the University of the Free State’s Department of Afrikaans and Dutch, German and French<br />
at the National Afrikaans Literary Museum and Research Centre (NALN) in Bloemfontein was<br />
started early in 2010. The project involves digitising newspaper clippings and magazine and<br />
journal articles numbering over 300 000 documents, covering literary reviews, polemics and<br />
other Afrikaans cultural matters. As such, the socalled clippings collection is unique and<br />
comprehensive, and researchers working on Afrikaans literature have used this collection<br />
extensively. Borgman (2010:10) specifically mentions newspaper articles as one of the types<br />
of data necessary for research in the humanities, together with letters, books, articles, diaries<br />
and more. The digitisation of such a collectionordinarily has the twin goals of preservation<br />
and access: “Firstly, by making a digital copy of old and fragile materials, the handling of the<br />
original document is reduced. Second, having made a digital copy, the document may be<br />
accessed simultaneously by many more users in diverse locations, subject only to whatever<br />
access controls are appropriate for the document, while the original may be accessed only<br />
from within the Special Collections area” (Thomas, Cramond, Emery and Scott 2005:10). The<br />
primary objective of the current digitisation project is to enhance NALN’s preservation<br />
function, but with Afrikaners now dispersed across the globe, digitisation also enables the<br />
more efficient distribution of information to researchers overseas, since NALN is both the<br />
guardian of Afrikaans’s literary heritage and a research centre. Executed by the author under<br />
the guidance of Prof. H.P. van Coller, the project has only recently found its feet, but in<br />
addition to the benefits this project holds for the museum, the project can also contribute to<br />
establishing Afrikaans literature more firmly within the global information network, and<br />
creates new possibilities for research in Afrikaans literature, both qualitatively and<br />
quantitatively.<br />
This article examines the historical background of the project, the progress made so far, and<br />
practical lessons learned <strong>–</strong> from scanning resolutions and file formats to working within<br />
budget constraints and with a limited number of personnel. Throughout the discussion of<br />
scanning, image enhancement, conversion to Portable Document Format (PDF), Optical<br />
Character Recognition (OCR), metadata and Information Retrieval (IR) the article examines<br />
different available options, the shortcomings and benefits associated with each, and why this<br />
project chose to take a specific route. Because numerous similar projects have been<br />
undertaken overseas, the article shows how those involved in this project have learnt from<br />
publications on other digitisation projects, adapting lessons learnt to the constraints and<br />
requirements of the project after extensive research and testing. The article furthermore<br />
notes that digitisation requires a sharp, neverending learning curve: cyberinfrastructure is<br />
not adequate, because it is currently sufficient, but must stay updated and keep pace with<br />
international developments. In following publications in the digital humanities, the article<br />
lastly explores opportunities created by digitisation to conduct research in a new way<br />
through advanced data mining and visualisation software. It is argued that this has the<br />
potential to stimulate a fresh appreciation of the printed text: “The development of digital<br />
collections does not require the destruction of books [or other sources]; instead, it may<br />
provoke more interest in their existence and provide different opportunities for their study<br />
through keyword and structured searching” (Willett 2004).<br />
This digitisation project is neither the largest of its kind in the country nor the first, but has<br />
already managed to contribute to the debate on the digitisation of heritage material in South<br />
Africa <strong>–</strong> a contribution this article aims to make as well.<br />
Keywords: Digitisation, digital humanities, information technology, archives, NALN<br />
47<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Opsomming<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Digitalisering het vele voordele, insluitend die wêreldwye beskikbaarstelling van<br />
inligting, die aanvulling van ’n museum se bergingsfunksie deur getroue kopieë aan<br />
navorsers te verskaf sonder dat die oorspronklike dokumente aan die elemente en<br />
slytasie onderwerp word, en tydbesparings vir personeel wat hulle in staat stel om<br />
meer aandag aan die versameling, ontsluiting en bewaring van dokumente te bestee.<br />
Verder bemiddel digitalisering die gebruik van inligtingstegnologie vir<br />
navorsingsdoeleindes, soos reeds in die buiteland onder andere in die leksikografie,<br />
linguistiek, historiografie, en heelwat in die letterkunde onderneem is. Sodoende kan<br />
die ontleding van datastelle onderneem word wat veel groter is as wat ’n menslike<br />
navorser kan hanteer, en in die buiteland het navorsers binne wat as die digitale<br />
geesteswetenskappe bekend staan, hulself onlangs begin beywer om<br />
inligtingstegnologie beter binne geesteswetenskaplike navorsing te integreer. Ten einde<br />
gevorderde sagteware te kan benut om hierdie groot hoeveelhede inligting te hanteer,<br />
moet ’n beduidende korpus analoogdokumente egter digitaal beskikbaar wees. Crane,<br />
Babeu en Bamman (2007:120) skryf: “We need to increase physical and intellectual<br />
access to every type of content and we need methods that are automated and can be<br />
applied to large bodies of content.” Die Universiteit van die Vrystaat se<br />
digitaliseringsprojek by die Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en<br />
Navorsingsentrum (NALN) in Bloemfontein het pas sy voete gevind, maar bo en<br />
behalwe die voordele wat dit vir die museum inhou, kan die projek ook daartoe bydra<br />
om die Afrikaanse letterkunde stewiger in die globale inligtingsnetwerk te vestig én<br />
nuwe moontlikhede vir navorsing binne die Afrikaanse letterkunde skep. Binne die<br />
raamwerk van sowel buitelandse digitaliseringsprojekte as die digitale<br />
geesteswetenskappe bespreek hierdie artikel die vordering wat binne die eerste jaar<br />
gemaak is, die lesse wat geleer is, en die potensiaal wat digitalisering binne die<br />
Afrikaanse letterkunde inhou.<br />
Trefwoorde: Digitalisering, digitale geesteswetenskappe, inligtingstegnologie, argiewe,<br />
NALN<br />
1. Inleiding<br />
Die hedendaagse wêreld is ’n uiters komplekse omgewing as gevolg van globalisasie en<br />
die internet. Binne hierdie geglobaliseerde interafhanklike konteks kan navorsers, sowel<br />
in ’n akademiese sfeer as in nie-akademiese opsette soos die sakewêreld, nie verwag om<br />
sukses te behaal sonder die inkorporering van middele wat die reikwydte van die<br />
individu se leefwêreld vergroot en die verwerking van inligting bespoedig nie.<br />
Boiangiu, Spataru, Dvornic en Bucur (2008:67) voer aan: “The future of cultural<br />
development throughout the world is demanding more than ever for a larger<br />
distribution and a better preservation in time of knowledge”, en tegnologie is die sleutel<br />
hiervoor. Sedert die vroeë steentydperk was tegnologie altyd die oplossing om met<br />
beperkte mannekrag beter resultate op te lewer; en binne enige organisasie <strong>–</strong> museum,<br />
besigheid of universiteit <strong>–</strong> verhoog tegnologie nie alleen produktiwiteit nie, maar beskik<br />
dit ook oor die vermoë om ’n kwalitatiewe verbetering van dienslewering te<br />
bewerkstellig deur die menslike dimensie meer vaartbelyn te maak. Soos Nuance<br />
Software (2010) se webblad dit stel: “Every 12 filing cabinets require an additional<br />
employee to maintain. And this is just the beginning of what it costs to manage paper in<br />
an increasingly digital world.” Ten spyte van die groei van die algemene bevolking en<br />
48<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
ook van studentegetalle oor die afgelope twee dekades, het museums en biblioteke<br />
begrotingsbesnoeiings beleef: die James Hardiman Biblioteek by die Nasionale<br />
Universiteit van Ierland in Galway het byvoorbeeld ’n 11,7 persent-besnoeiing in<br />
personeel beleef (Cox 2010:7), en NALN se personeel is ook drasties besnoei en<br />
herontplooi. Die behoefte bestaan dus om met minder personeel meer te vermag, en<br />
hierdie tendens blyk wêreldwyd toe te neem.<br />
Die hoeveelheid inligting het ook radikaal toegeneem sedert die algemene<br />
beskikbaarstelling van rekenaars en die internet in die negentigerjare. Die direkteur van<br />
Google, Eric Schmidt, beweer dat die mensdom van aanvang tot 2003 vyf eksagrepe<br />
(exabytes) se data gegenereer het, terwyl daar tans vyf eksagrepe elke twee dae<br />
gegenereer word (Tynan 2010). Schmidt noem dit ’n “data tsunami”: een eksagrepe<br />
bestaan uit 1018 grepe, met ander woorde een een miljoen teragrepe (Skokowski 2010).<br />
Dit kom neer op 125 miljoen geheuestokkies (flash drives) van vier gigagrepe elk wat per<br />
dag tot die globale inligtingsnetwerk toegevoeg word.<br />
Crane, Babeu en Bamman (2007:117) glo akademici moet radikaal nuwe tegnologie en<br />
sosiale konvensies ontwikkel om te kan bou op die “sterrestelsels data” wat nou vorm<br />
aanneem, en beperkte vordering is reeds gemaak: universiteite het toegang tot<br />
hoëspoed-internet en aanlyn-argiewe van akademiese joernale wat navorsing<br />
bespoedig; kommunikasie geskied vinniger deur middel van e-posse; en navorsing<br />
word vinniger in ’n publiseerbare formaat verwerk deur middel van<br />
woordverwerkingsprogramme.<br />
Die gebruik van inligtingstegnologie het sowel kwantitatiewe as kwalitatiewe<br />
implikasies: aangesien minder tyd spandeer word om deur argiewe te soek sonder dat<br />
enigiets gevind word, kan meer tyd spandeer word om die inhoud van dokumente te<br />
ontleed (Bingham 2010:229).<br />
Lynch (2008) glo dat die impak van tegnologie op die wetenskap breed beskou moet<br />
word:<br />
When we speak of the changes wrought by information technology, we<br />
consider information technology in its broadest sense: not only highperformance<br />
computing and advanced computer communication networks but<br />
also sophisticated observational and experimental devices and sensor arrays<br />
attached to the network, as well as software-driven technologies such as highperformance<br />
data management, data analysis, mining and visualisation,<br />
collaboration tools and environments, and large-scale simulation and modelling<br />
systems.<br />
Die gevorderde sagteware (programmatuur) waarna Lynch verwys, is egter steeds nie<br />
deel van die hoofstroom binne die geesteswetenskappe in die buiteland of in Suid-<br />
Afrika nie, en Borgman (2010:3) noem dat die natuurwetenskappe die<br />
geesteswetenskappe vooruit is in die VSA en die Verenigde Koninkryk (VK), waar<br />
onderskeidelik na kuberinfrastruktuur en eScience verwys word:<br />
Digital scholarship remains emergent in the humanities, while eScience has become the<br />
norm in the sciences. The humanities need not emulate the sciences, but can learn useful<br />
lessons by studying the successes (and limitations) of cyberinfrastructure and eScience<br />
initiatives.<br />
Afgesien van die algemene gebruik van die internet, woordverwerkers en programme<br />
soos EndNote en Mendelay vir akademiese doeleindes, beskik inligtingstegnologie oor<br />
49<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die vermoë om navorsing op ’n nuwe manier te benader. In die buiteland het die begrip<br />
digitale geesteswetenskappe onlangs opgang begin maak (vir ’n oorsig oor dié<br />
ontwikkeling, sien Hockey 2004:3<strong>–</strong>17). Frischer (2009:15) definieer digital humanities as<br />
“the application of information technology as an aid to fulfill the humanities’ basic tasks<br />
of preserving, reconstructing, transmitting, and interpreting the human record”.<br />
Inligtingstegnologie is onder andere al aangewend in die leksikografie (Wooldridge<br />
2004), die linguistiek (Hajič 2004), die historiografie (bv. Thomas 2004; Schwarte,<br />
Haccius, Steenbuck en Steudter 2010), en die letterkunde (bv. Rommel 2004). In alle<br />
fasette waarmee die geesteswetenskappe hulle bemoei, kan tegnologie dus aangewend<br />
word, en behoort dit gebruik te word ten einde nie binne die “data-tsoenami” verlore te<br />
raak nie.<br />
Digitale dokumente skep die geleentheid om navorsing anders te benader, veral deur<br />
die ontleding van groter datastelle (Borgman 2010:8). Schreibman, Siemens en<br />
Unsworth (2004:xxvi) let daarop dat ’n rekenaar ’n navorser in staat stel om<br />
verbintenisse tussen tekste en terme, patrone, samevoegings en afwesighede te<br />
identifiseer wat die navorser nie daarsonder sou kon doen nie. Vir hulle bied die<br />
digitale geesteswetenskappe “a new horizon for humanities scholarship, a paradigm as<br />
powerful as any that has arisen in any humanities discipline in the past”.<br />
Craig (2004:282<strong>–</strong>5) noem ook hoe rekenaarmatige stilistiese analise kan help om dispute<br />
oor skrywerskap van ouer tekste op te los, en die impak wat dit kan hê op ons begrip<br />
van die literêre kanon. Die volume inligting wat hiervoor ontleed moet word, is egter<br />
veels te groot vir ’n mens om akkuraat te verwerk en dus skep die rekenaar<br />
moontlikhede om tot heel nuwe insigte rakende die (Afrikaanse) literêre sisteem te<br />
kom. Deur middel van digitale koerantartikels kan ’n navorser byvoorbeeld uitvind<br />
wanneer ’n term sy verskyning gemaak het, of wanneer ’n kwessie in die media<br />
opgeduik het <strong>–</strong> so het ’n Amerikaanse navorser byvoorbeeld ’n vroeër gebruik van die<br />
woord jazz ontdek as wat voorheen bekend was (Bingham 2010:228). Data-ontginning is<br />
ook al gebruik om sentimentaliteit in 19de-eeuse Amerikaanse fiksie te ontleed (Horton,<br />
Taylor, Yu en Xiang 2006), asook die representasie van geslagtelikheid in Shakespeare<br />
se werke (Hota, Argamon, Koppel en Zigdon 2006).<br />
Die digitalisering van analoogdokumente is egter die fondament waarop alle ander<br />
tegnologiese middele berus: sonder bruikbare digitale weergawes van dokumente<br />
bestaan daar geen moontlikheid om gevorderde sagteware aan te wend om groter<br />
volumes data te verwerk nie. Borgman (2010:11) is deel van ’n koor navorsers binne die<br />
digitale geesteswetenskappe wanneer hy vra dat ’n “kritiese massa” digitale<br />
hulpbronne opgebou word om meer algemene studies met ’n groter reikwydte te<br />
bemagtig. Schwarte e.a. (2010:9) voer aan:<br />
The study of history usually requires the extraction of relevant data out of large<br />
corpora. This data extraction is typically very time-consuming if done<br />
manually; time which is afterwards lacking for the actual research. It is<br />
therefore urgently necessary to make data on the one hand accessible, and on<br />
the other hand automate the process of data extraction and presentation.<br />
Digitale dokumente het ook verskeie ander voordele bo analoogdokumente, en hier<br />
word slegs ’n paar genoem in navolging van Rothenberg en Bikson (1999:69):<br />
Digitale dokumente kan foutloos gekopieer word, wat beteken dat dit aan<br />
studente en kollegas deurgegee kan word sonder om die kwaliteit van die<br />
dokument te verminder. ’n Kenmerk van analoogkopiëring (fotostate) is dat<br />
50<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
daar altyd ’n mate van ruis (noise) met elke kopie intree, wat beteken dat<br />
inligting verlore kan gaan.<br />
Digitale dokumente kan oor netwerke versprei word. In plaas daarvan dat ’n<br />
fotostaat gemaak moet word om aan ’n kollega te gee, kan dit bloot aangeheg<br />
word in ’n e-pos, wat tyd en geld bespaar.<br />
Digitale dokumente kan deur ’n wye verskeidenheid media versprei word,<br />
insluitend CD’s en DVD’s, asook geheuestokkies en inderdaad<br />
papieruitdrukke. Dit maak inligting makliker oordraagbaar en gevolglik meer<br />
vryelik beskikbaar, wat Malhan (2006:6) ’n “demokratisering” van inligting<br />
noem: “Everyone having connectivity to the Internet can access the same<br />
information at the same time using search engines. Scientists in the developing<br />
countries can access research journals at the same time their counterparts do in<br />
the developed countries.”<br />
Die elektroniese opspoor van dokumente, asook die soek vir inligting binne<br />
dokumente, is eksponensieel vinniger. Digitale dokumente wat op ’n<br />
persoonlike rekenaar of op ’n bediener gestoor word, kan byvoorbeeld met<br />
behulp van elektroniese soekfunksies opgespoor word.<br />
Sien ook Malhan (2006:5) in dié verband.<br />
Digitalisering voldoen gevolglik aan twee kernvereistes vir navorsing in die<br />
geesteswetenskappe: “We need to increase physical and intellectual access to every type<br />
of content and we need methods that are automated and can be applied to large bodies<br />
of content” (Crane e.a. 2007:120).<br />
Om hierdie redes, asook bogenoemde mannekragbesnoeiings, het die Universiteit van<br />
die Vrystaat (UV) sedert 2008 betrokke geraak by die digitalisering van NALN se<br />
versameling koerantknipsels. Hierdie artikel bepreek die vordering wat gemaak is, die<br />
lesse wat geleer is, en die potensiaal wat digitalisering binne die Afrikaanse letterkunde<br />
inhou.<br />
2. Agtergrond<br />
Borgman (2010:4) glo wetenskaplikes moet self betrokke raak by die implementering<br />
van inligtingstegnologie: “Only those who do the work and who require the<br />
infrastructure are in a position to take the field forward. Librarians and technology<br />
developers are essential partners, but those who conduct the research must take the<br />
lead.” Ná eerste samesprekings in 2007 met betrokkenes in die Vrystaatse Provinsiale<br />
Regering het Hennie van Coller van die UV in 2008 begin met onderhandelings om<br />
befondsing te verkry vir ’n digitaliseringsprojek by NALN. Befondsing is uiteindelik in<br />
Oktober 2009 ontvang, maar as gevolg van verskeie oponthoude het die<br />
digitaliseringsprojek eers in Mei 2010 begin. Intussen is die UV se projek op<br />
administratiewe vlak by die Erfenisstigting se Korttermyningrypingsplan (KTIP) 1<br />
ingelyf. Ten spyte daarvan dat die projek deur die privaatsektor befonds word en die<br />
UV-personeel hiervoor kontrakteer, bly dit ’n projek in diens van en tot voordeel van<br />
NALN alleenlik (behalwe dat enigiets wat tot NALN se voordeel strek, indirek ook die<br />
Afrikaanse gemeenskap bevoordeel).<br />
NALN se knipselversameling bewaar items wat handel oor ’n geraamde 8 000<br />
Afrikaanse skrywers, ’n versameling wat strek oor nagenoeg 125 jaar en ’n geskatte 350<br />
51<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
000 tot 400 000 knipsels insluit (Liebenberg 2009:1). Party van hierdie knipsels is<br />
oorspronklikes wat op A4-papiere geplak is, terwyl ander fotostate is, en nog ander in<br />
hul oorspronklike publikasievorm is. ’n Knipsel bestaan egter gereeld uit ’n hele aantal<br />
bladsye (’n artikel uit ‘n tydskrif tel byvoorbeeld as een knipsel), en daarom is die<br />
aantal bladsye wat gedigitaliseer moet word, veel meer as die aantal knipsels.<br />
Die digitalisering van hierdie tipe versameling het primêr ten doel om inligting te<br />
bewaar, asook om toegang aan alle belanghebbende partye te verleen (Gatos,<br />
Mantzaris, Perantonis en Tsigris 2000:77). Thomas, Cramond, Emery en Scott (2005:10)<br />
skryf:<br />
Digitization projects are about preservation and access. Firstly, by making a<br />
digital copy of old and fragile materials, the handling of the original document<br />
is reduced. Second, having made a digital copy, the document may be accessed<br />
simultaneously by many more users in diverse locations, subject only to<br />
whatever access controls are appropriate for the document, while the original<br />
may be accessed only from within the Special Collections area (skrywers se<br />
beklemtoning).<br />
In NALN se geval moet die knipselversameling beskikbaar wees vir<br />
navorsingsdoeleindes vanaf skoolvlak tot die vlak van professionele navorsers <strong>–</strong> en nie<br />
alleen landswyd en binnelands nie: met Afrikaanssprekendes deesdae dikwels op ander<br />
kontinente en met Afrikaans wat al hoe meer belangstelling in die buiteland wek, stel<br />
digitalisering navorsers in staat om vanaf enige plek toegang tot NALN se<br />
knipselversameling te verkry. Borgman (2010:10) noem juis koerantknipsels as een van<br />
die vorme van data wat noodsaaklik is vir navorsing binne die geesteswetenskappe,<br />
tesame met briewe, boeke, artikels, dagboeke ensovoorts. Alhoewel die meeste van<br />
hierdie ander formate voorlopig buite die bestek van die huidige digitaliseringsprojek<br />
val, word wel beoog om na afloop van die voltooiing van die knipselversameling na<br />
hierdie versamelings uit te brei.<br />
Terwyl onderhandelings vir befondsing deur Van Coller onderneem is, het ek<br />
navorsing onderneem oor die waarde en nut van digitalisering, asook oor die<br />
werkswyse met betrekking daartoe, en die hoof van NALN, Otto Liebenberg, is ook<br />
gekontak om NALN se behoeftes te bepaal. Projekte soos die Gutenberg-projek,<br />
Towards A New Age of Partnership (TANAP), die Million Book Project (MBP), Gallicia,<br />
en American Memory, asook pogings deur maatskappye soos Google, Yahoo en<br />
Amazon, verskaf waardevolle lesse in digitalisering wat by die plaaslike projek<br />
geïntegreer is. So verskaf Rothenberg en Bikson (1999) byvoorbeeld ’n waardevolle<br />
analise van die digitalisering van die Nederlandse Nasionale Argief, en Pramod,<br />
Ambati, Pratha en Jawahar (2006) praktiese lesse in verband met die Million Book<br />
Project (MBP).<br />
3. Toerusting<br />
Soos Pramod e.a. (2006:426) opmerk, benodig ’n digitaliseringsprojek gepaste<br />
hardeware (apparatuur), soos skandeerders en rekenaars, en die regte sagteware om die<br />
projek binne ’n realistiese tydraamwerk te voltooi. Hier moet die projekleier hom<br />
vergewis van wat op die mark bestaan, én van wat die behoeftes van die projek is. Wat<br />
hardeware aanbetref, moet die regte skandeerder en rekenaar(s) gekies word om die<br />
formaat van die oorspronklike dokumente te akkommodeer <strong>–</strong> dit is byvoorbeeld<br />
oorbodig om ’n duurder oorhoofse skandeerder aan te skaf vir koerantknipsels wat op<br />
52<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
A4-papier geplak is, maar ’n sogenaamde flatbed is totaal ongeskik vir die skandering<br />
van groot getalle boeke.<br />
Sagteware verg ’n nóg groter assessering van die beskikbare middele en die vereistes<br />
van die projek: om sagteware spesifiek vir die betrokke digitaliseringsprojek te<br />
ontwikkel, is ideaal, soos in die geval van die Australiese digitalisering van koerante<br />
(Holley 2007:6<strong>–</strong>7), maar tans bestaan die kundigheid hiervoor nie binne die<br />
digitalisering van NALN se knipsels nie, en om ’n privaatmaatskappy te kontrakteer, is<br />
bloot te duur. Daar bestaan boonop reeds talle programme wat in die behoeftes van so<br />
’n projek kan voorsien.<br />
’n Kwessie wat tydens die digitaliseringswerksessie by die Universiteit van Pretoria<br />
(UP) op 11 en 12 November 2010 geopper is, was watter rol sogenaamde oopbronsagteware<br />
(open source-sagteware) kan speel om insetkoste te verlaag. Gratis databasisprogramme<br />
soos MySQL, mSQL en PostgreSQL word wêreldwyd in die digitale<br />
wetenskappe benut (Ramsay 2004:186), maar Platt (2010:4) waarsku:<br />
Often the question might arise: to open source, or not to open source? While<br />
using open source software is the current trend, institutions should look closely<br />
at their resources to determine if they can support the technological and human<br />
resources required to work with open source software packages.<br />
Omdat oopbron-sagteware nie verhandel word nie, word dit nie vergesel van tegniese<br />
ondersteuning of opleiding nie. Neem ook in ag dat baie oopbron-programme ’n<br />
verdere inset van die gebruiker verg omdat dit nie volledig is nie. Platt (2010:4) skryf<br />
byvoorbeeld met betrekking tot DSpace: “In DSpace, the level of programming needed<br />
to make customizations beyond changing the color scheme of the website can be<br />
daunting for someone without experience in both programming and website design.”<br />
Terwyl Platt wel die tegniese-ondersteuningstruktuur gehad het om oopbron-sagteware<br />
te gebruik, het die digitaliseringsprojek by NALN eerder gesteun op sagteware wat<br />
kommersieel beskikbaar is.<br />
4. Die digitaliseringsproses<br />
Digitalisering verwys na al die stappe betrokke in die omskakeling van ’n hardekopie of<br />
papierkopie (analoogkopie) na ’n elektroniese (digitale) kopie (Singh 2003:12),<br />
insluitend die toevoeging van metadata. Pramod e.a. (2006:428<strong>–</strong>30) onderskei tussen vyf<br />
fases tydens die digitaliseringsproses: skandering, verwerking, herkenning en<br />
rekonstruksie, gehaltebeheer, en die oplaai van digitale dokumente op die webblad.<br />
Daar bestaan volgens Willett (2004:243<strong>–</strong>4) verskeie enkoderingsopsies:<br />
Eerstens kan ’n elektroniese transkripsie gemaak word, wat by uitstek die mees<br />
kompakte vorm van ’n teks is en gevolglik die minste geheue van die rekenaar<br />
en bediener opneem, wat ook beteken dat dit die maklikste oor netwerke<br />
versprei kan word, selfs wanneer die eindverbruiker ’n stadige<br />
internetkonneksie het. Die mees akkurate benadering volgens Deegan en<br />
Tanner (2004:494) is die sogenaamde hertik-tegniek (rekeying-tegniek): twee of<br />
drie tiksters tik die betrokke dokument oor, en dan word sagteware gebruik om<br />
die verskille tussen die drie weergawes te bepaal (Microsoft Word 2007 kan<br />
byvoorbeeld so ’n vergelyking doen). Die kanse dat drie tiksters dieselfde fout<br />
sal maak, is minimaal, maar die nadeel hiervan is dat dit tyd- en gevolglik<br />
geldrowend is, en die formaat van die dokument gaan ook verlore.<br />
53<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tweedens kan ’n digitale beeld geskep word in formate soos TIFF of JPEG (sien<br />
hier onder), maar dit het die nadeel dat voltekssoektogte bemoeilik word.<br />
Derdens bestaan die opsie van ’n geënkodeerde teks, gewoonlik in Text<br />
Encoding Initiative (TEI), wat uitstekende toegang tot die inligting verleen,<br />
maar soos die eerste opsie tyd- en geldrowend is, en ook die formaat van die<br />
dokument vernietig.<br />
Die vierde opsie word deur die Gutenberg-projek gevolg en behels die<br />
enkodering van inligting in die eenvoudigste vorm moontlik: ’n gewone<br />
teksdokument (.txt). Dieselfde nadele van die eerste en derde opsies geld, maar<br />
projek Gutenberg se stigter, Michael Hart, glo hierdie opsie skep die grootste<br />
waarskynlikheid dat die digitale dokument steeds in die afsienbare toekoms<br />
leesbaar sal wees.<br />
Die vyfde opsie is om ’n soekbare PDF met behulp van<br />
karakterherkenningsagteware te skep. Alhoewel die akkuraatheid swakker is as<br />
byvoorbeeld by die eerste opsie, is die kostebesparings noemenswaardig, en<br />
soos hier onder in meer besonderhede verduidelik word, is hierdie opsie vir die<br />
digitalisering van NALN se knipselversameling gekies.<br />
Die digitaliseringsproses by NALN verloop as volg:<br />
4.1 Skandering<br />
Koerantknipsels word met ’n resolusie van 300 spd (stippels per duim (spd))na Tagged<br />
Image File Format (TIFF) geskandeer, aangesien dié formaat ’n internasionale standaard<br />
is (soos byvoorbeeld gebruik deur die UV) én makliker bewerk word as dokumente in<br />
Portable Document Format (PDF). TIFF en PDF, tesame met Extensible Markup<br />
Language (XML), is die algemeenste formate wat wêreldwyd in digitale databasisse<br />
gebruik word (Hodge en Frangakis 2004:29; sien ook Platt 2010:7). Beide TIFF en PDF is<br />
die voorkeurformaat wanneer die oorspronklike vorm van ’n dokument belangrik is,<br />
soos die geval is met die Victorian Electronic Records Strategy (VERS) en ook NALN<br />
(XML behou nie die oorspronklike formaat nie). Tydens die digitalisering van die IIUM<br />
Biblioteek in Maleisië is daar ook na TIFF geskandeer (Abdullah en Marsidi 2008:20),<br />
asook tydens die digitalisering van Australië se koerante (Holley 2007:7). JPEG (Joint<br />
Photographic Experts Group) is ongeskik vir swart-en-wit dokumente en word vir geen<br />
digitaliseringsprojek aanbeveel nie, aangesien dit ’n vorm van kompressie is waardeur<br />
besonderhede verlore gaan. Ook kan ’n mens nie ’n samestelling in JPEG skep nie, maar<br />
wel in TIFF en PDF.<br />
Aanvanklik sou ’n resolusie van 600 spd gebruik gewees het (in navolging van die<br />
Million Books Project), maar ’n hoër resolusie veroorsaak dat die digitale dokumente<br />
meer besonderhede bevat, wat ook beteken dat meer ruis (noise) ontstaan. 300 spd word<br />
in elk geval deur Nuance se Omnipage, ABBYY Finereader en SimpleSoftware se<br />
SimpleIndex aanbeveel, en tydens die digitalisering van die IIUM Biblioteek <strong>–</strong> wat ook<br />
teks eerder as foto’s gedigitaliseer het <strong>–</strong> is ’n resolusie van tussen 200 en 300 spd gebruik<br />
(Abdullah en Marsidi 2008:20). Skandering word meestal na grys gedoen, aangesien dit<br />
beter vir karakterherkenning- oftewel Optical Character Recognition (OCR)-sagteware<br />
is. Serfontein (<strong>2011</strong>) van die UV se rekenaardienste voer aan:<br />
Met 300 spd kry jy die beste akkuraatheid tydens OCR sonder om spoed of<br />
lêergrootte prys te gee. Indien faktore soos OCR-akkuraatheid,<br />
skanderingspoed, OCR-spoed en lêergrootte in ag geneem word, kan daar by ’n<br />
54<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
lesing van 200 spd na 300 spd ’n verbeteringsgaping waargeneem word wat<br />
dubbel so groot is as enige ander metings. Van 300 spd na 400 spd is die<br />
verbeteringsgaping baie klein, maar nog steeds daar voor dit begin afneem.<br />
’n Verdere voordeel van ’n resolusie van 300 spd eerder as 600 spd is die grootte van<br />
die geheue wat benodig word vir TIFF-dokumente: soos New Hampshire Universiteit<br />
’n “megabyte shock” (Platt 2010:7) ervaar het toe hulle 600 spd-TIFF-skanderings 30 tot<br />
80 megagrepe per bladsy opgeneem het, het die digitalisering van NALN se<br />
knipselversameling ook gereeld die rekenaar se geheue opgebruik. Groter dokumente<br />
neem langer om tussen rekenaars of tussen die rekenaar en bediener oor te dra, en<br />
neem meer spasie op enige bergingsmedium (CD, DVD of hardeskyf) op. Verheldering<br />
is een manier om die hoeveelheid geheue wat ’n dokument opneem, te reduseer (sien<br />
volgende onderafdeling ), maar wanneer teks eerder as foto’s gedigitaliseer word, is ’n<br />
resolusie van 300 spd ideaal. Wanneer tydskrifartikels met kleurfoto’s egter<br />
gedigitaliseer word, word dit teen ‘n resolusie van 600 spd ingeskandeer.<br />
4.2 Verheldering<br />
Analoogkopiëring (bv. fotostate), asook die omskakeling vanaf analoog na digitaal,<br />
veroorsaak dat ’n mate van ruis ontstaan. In die geval van die digitalisering van NALN<br />
se koerantknipsels moet daar boonop ook dokumente gedigitaliseer word wat reeds<br />
met ’n swak fotostaatmasjien gekopieer is, asook die standaardruis wat onvermydelik<br />
is. Dit is van kardinale belang dat digitale dokumente skoon is: “The key to ‘better’ data<br />
<strong>–</strong> that is, data suitable for curation, reuse, and sharing <strong>–</strong> is capturing data as cleanly as<br />
possible and as early as possible in its life cycle” (Borgman 2010:13). Om hierdie rede<br />
word voorkeur aan oorspronklike dokumente bo fotostate verleen, indien moontlik.<br />
Waar kommersiële karakterherkenningsagteware betrokke is, is “high accuracy [...]<br />
usually available only with some of the recognition languages, on very clean scans with<br />
little or no background images and relatively simple layouts” (Hu, Rose en Bederson<br />
2009:396).<br />
Met duurder hardeware word die hoeveelheid ruis beperk, maar die begroting van die<br />
huidige digitaliseringsprojek is relatief klein (die Fujitsu fi-5900c kos byvoorbeeld<br />
nagenoeg tien keer meer as ons HP n8460). Sagteware soos Accusoft se ScanFix, wat in<br />
die Million Book Project gebruik is, kan andersins ruis effektief verminder, maar dit is<br />
ook duurder as wat ons begroting toelaat.<br />
Soektogte op die internet het ook ’n verskeidenheid belowende programme opgelewer<br />
(soos Readiris en ClearImage), maar Paperport se Auto Enhance- funksie het uiteindelik<br />
’n gepaste oplossing gebied. Dit is ’n maklike, eenklik-manier om ’n koerantberig se<br />
agtergrond te verwyder en die teks vir karakterherkenning te verhelder, en is een van<br />
die goedkoopste opsies beskikbaar. Indien nodig word TIFF-dokumente verder in<br />
Adobe Photoshop skoongemaak, kleur-enkodering gestandaardiseer, ensovoorts.<br />
Aangesien die projek met groot volumes werk, en beperkte mannekrag het (slegs twee<br />
personeellede), word die digitaliseringsproses sover moontlik geoutomatiseer, en<br />
prosesse is uitgewerk in bykans elke program waarmee gewerk word wat dokumente<br />
nie een vir een nie, maar in honderde of duisende verwerk, indien moontlik.<br />
Gehaltebeheer verg egter altyd ’n menslike inset.<br />
Hier is ’n voorbeeld van ’n dokument wat sodanig verhelder is:<br />
55<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Volumes verander die werkswyse egter geheel en al. Nuance se Paperport kan<br />
byvoorbeeld nie die Auto Enhance-funksie toepas op veel meer as 500 dokumente op<br />
een slag nie, terwyl Adobe Acrobat nie veel meer as 1 000 dokumente op ’n slag<br />
omskakel na soekbare PDF nie. Ook is karakterherkenning akkurater wanneer met<br />
kleiner hoeveelhede gewerk word. Met toetse van 250 dokumente is hierdie probleme<br />
dus nie uitgewys nie, en daar moes telkens teruggegaan word om die werkswyse van<br />
voor af uit te werk. Hierdie tendens het ook ’n belangrike les opgelewer: daar moet<br />
nooit gewerk word aan die meester-TIFF-dokumente nie, sodat foute nie die<br />
herskandering van dokumente noodsaak nie. Ook beteken die berging van die TIFFdokumente<br />
dat nóg ’n formaat van internasionale standaard gebruik word, wat die<br />
moontlikheid verhoog dat digitale dokumente in die komende dekades steeds<br />
bruikbaar sal wees.<br />
Die totale versameling koerantknipsels vanaf 1993 tot 2001 is nou reeds geskandeer en<br />
elektronies verhelder <strong>–</strong> 74 141 digitale dokumente altesaam.<br />
4.3 Omskakeling na PDF<br />
NALN benodig nie bloot teks nie, maar dokumente wat, sover sinvol, getrou aan die<br />
oorspronklikes is, natuurlik met inagneming daarvan dat die digitale kopie altyd sal<br />
verskil van die analoogkopie, omdat dit binne ’n ander formaat is (Hutcheon 2006:16).<br />
Soos Borgman (2010:9) te kenne gee: “[O]ne person’s noise is often another person’s<br />
signal”; die formaat waarin dokumente verskyn, dra self betekenis, en daarom is teks<br />
alleen nie die enigste oorweging by digitalisering nie. Internasionale instansies soos die<br />
Victorian Electronic Records Strategy (VERS) en JSTOR (Journal Storage) verkies juis<br />
PDF-dokumente, omdat dit die oorspronklike vorm van ’n dokument behou. PDF word<br />
onder andere as formaat gebruik deur die International Union of Crystallography<br />
(IUCr) <strong>–</strong> een van die leiers op die gebied van digitalisering (Hodge en Frangakis<br />
2004:16) <strong>–</strong> asook die VSA se National Records Administration (Hodge en Frangakis<br />
2004:29) en die Profiles in Science Project van die Nasionale Museum van Geneeskunde<br />
in die VSA (Hodge en Frangakis 2004:39). Ook het New Hampshire Universiteit hierdie<br />
formaat vir verspreidingsdoeleindes gekies (Platt 2010:7), want “Information in the<br />
56<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
repository should be not just available, but accessible to all. This includes maintaining<br />
file sizes to enable faster load times, ensuring that even users with dial-up modems can<br />
download the files in a reasonable amount of time” (Platt 2010:8).<br />
PDF is deur Adobe ontwikkel en in 1993 geloods, en is tans ’n ISO-standaard (ISO<br />
32000) (Adobe Systems Incorporated <strong>2011</strong>).<br />
Daar bestaan verskillende tipes PDF-enkoderings:<br />
1. PDF wat nie soekbaar is nie (geen karakterherkenning-sagteware is gebruik nie,<br />
byvoorbeeld SA Media se dokumente op hul webblad).<br />
2. PDF waar die teks onttrek is (wanneer ’n TIFF omgeskakel word na ’n teks en dan na<br />
’n PDF omgeskakel word, soos deur FineReader of OmniPage).<br />
3. PDF wat verskuilde teks agter die beeld enkodeer.<br />
Tipes 1 en 3 lyk identies, maar 3 bemagtig ’n voltekssoektog, wat tipe 1 nie toelaat nie.<br />
Tipe 2 is altyd ’n skoner, meer leesbare dokument, maar verg dat ’n kontroleerder die<br />
karakterherkenning verifieer <strong>–</strong> daarsonder word skandeerfoute deur die PDF<br />
gereproduseer.<br />
Hier is ’n voorbeeld van ’n omskakeling met behulp van FineReader:<br />
’n Verdere nadeel van tipe 2 is dat strepe, handskrif en lettertipes verlore gaan, wat<br />
beteken dat die digitale kopie nie getrou is aan die analoogkopie nie. Om hierdie rede is<br />
besluit om na tipe 3 PDF-dokumente oor te skakel aangesien dit ’n middeweg (of wat<br />
Deegan en Tanner (2004:496) ’n “hibridiese oplossing” noem) verteenwoordig: dit bly<br />
getrou aan die oorspronklike, maar bemagtig ’n voltekssoektog.<br />
Alhoewel tipe 3 nie so akkuraat is soos ’n tipe 2 wat deur ’n kontroleerder nagegaan is<br />
nie, wys bostaande voorbeeld van tipe 2 dat die karakterherkenningsagteware in<br />
hierdie paragraaf 100 persent akkuraat was <strong>–</strong> grotendeels te danke aan die gehalte van<br />
die TIFF. Die verlies van inligting wat met ’n tipe 3-omskakeling gepaard gaan, word<br />
dus deur effektiewe voorbereiding beperk. Deegan en Tanner (2004:496) skryf juis dat<br />
so ’n hibridiese vorm baie geskik is vir koerantknipsels, veral omdat dit toegang tot<br />
groot volumes inligting bemagtig terwyl onkoste heelwat laer is as by ander opsies.<br />
Foute kan in elk geval oor die hoof gesien word in soektogte deur van sogenaamde<br />
“fuzzy matching” gebruik te maak: ’n soekenjin (soos Paperport) verwag dan klein<br />
herkenningsfoute te wagte wanneer deur die teks gesoek word.<br />
57<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
’n Sekuriteitsenkodering is noodsaaklik om die verspreiding en gesaghebbendheid van<br />
digitale dokumente te reguleer, en Adobe Acrobat word hier as een van die markleiers<br />
geag; dit is dan ook in die digitalisering van die IIUM Biblioteek aangewend (Abdullah<br />
en Marsidi 2008:19). NALN se digitale dokumente sal uiteindelik ook voorsien word<br />
van ’n sekuriteitsenkodering en logo wat beide NALN se eiendomsreg van die<br />
oorspronklike erken en NALN se gesaghebbendheid behou. Hier is natuurlik ook vele<br />
ander opsies: dokumente kan digitaal onderteken word om gesaghebbendheid te<br />
verseker, of ander annotasies kan outomaties oor die hele versameling ingevul word<br />
wat NALN se eiendomsreg identifiseer; ensovoorts. Soos altyd word opsies vir hulle<br />
goedkeuring aan NALN voorgelê.<br />
4.4 Karakterherkenning<br />
Sagteware soos Nuance OmniPage, ABBYY FineReader en Adobe Acrobat word<br />
algemeen gereken as die markleiers op die gebied van karakterherkenningsagteware<br />
(Abdullah en Marsidi 2008:15), en die Million Book Project (MBP) het 90 tot 95 persent<br />
akkuraatheid met behulp van ABBYY FineReader verkry (Pramod e.a. 2006:434).<br />
Hierdie program is ook aangewend by die Universiteit van New Hampshire (Platt<br />
2010:8), en tydens die digitalisering van Australië se koerante (Holley 2007:13). Kae en<br />
Learned-Miller (2009:5) noem egter dat OmniPage 15 (die nuwe weergawe is 17) in<br />
hulle eksperimente die akkuraatste program was, alhoewel dit later oortref is deur die<br />
oopbron-program Tesseract.<br />
Alhoewel FineReader dus die bekendste is, verskil akkuraatheid van projek tot projek,<br />
en die verskille tussen die genoemde drie programme se akkuraatheid en aankooppryse<br />
is so minimaal dat die keuse van ’n program afhang van die gebruiker se persoonlike<br />
voorkeur.<br />
Die Text+Berg-projek gebruik beide FineReader en Omnipage, en vergelyk dan die<br />
resultate in ’n karakterherkenningsweergawe van die hertik-metode. In hul projek was<br />
FineReader die akkuraatste (99,26 persent teenoor OmniPage se 96,21 persent), maar die<br />
kombinasie het resultate verbeter, en hulle ondersoek ook die gratis program Tesseract<br />
(Volk, Marek en Sennrich 2010:63<strong>–</strong>5). By die toekomstige digitalisering van manuskripte<br />
<strong>–</strong> wat ’n groter herkenningsakkuraatheid verg <strong>–</strong> kan Text+Berg se voorbeeld gevolg en<br />
al vier programme gebruik word.<br />
Aangesien die digitaliseringsprojek by NALN PDF’s genereer wat tot bogenoemde tipe<br />
3-PDF hoort, word karakterherkenningsresultate nie nagegaan nie. Deegan en Tanner<br />
(2004:496) skryf dat dit ook die werkswyse is van die Forced Migration Online-projek,<br />
want “What is important to users of FMO is documents or parts of documents dealing<br />
with key topics, rather than that they can retrieve individual instances of words or<br />
phrases.” Só ’n werkswyse sal egter nie deug wanneer manuskripte gedigitaliseer word<br />
vir potensiële geoutomatiseerde linguistiese of stilistiese analise <strong>–</strong> wat ’n akkuraatheid<br />
van meer as 99,99 persent verg <strong>–</strong> nie, maar aangesien die knipselversameling dieselfde<br />
funksie verrig as die dokumente van FMO, beteken die bykomende onkoste verbonde<br />
aan die regstelling van herkenningsfoute dat hierdie opsie tans te duur is.<br />
In die toekoms kan moontlikhede ondersoek word om ’n Afrikaanse woordeboek met<br />
hierdie sagteware te integreer, wat die akkuraatheid van die karakterherkenning sal<br />
verbeter (Hu e.a. 2009:396).<br />
Die TIFF-dokumente van alle skanderings word dus nie alleenlik behou ter wille van<br />
bewaring nie, maar ook in afwagting van toekomstige tegnologiese ontwikkeling:<br />
58<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
verbeterings in karakterherkenning soos byvoorbeeld deur Kae en Learned-Miller<br />
(2009) geïllustreer, kan toekomstige resultate heelwat verbeter.<br />
AnyDoc en Cardiff Teleform is twee seldsame programme wat handskrif kan herken,<br />
en kan in die toekoms oorweeg word om oorspronklike korrespondensie en<br />
handgeskrewe manuskripte elektronies leesbaar te maak. Beide het egter hul<br />
beperkings, en die digitalisering van handgeskrewe manuskripte sal in die toekoms<br />
veel makliker deur middel van tiksters voltrek kan word, met die oorspronklike bloot ’n<br />
gewone PDF wat nie soekbaar is nie.<br />
4.5 Metadata<br />
Die term metadata het alombekend geraak sedert 1994, en kan volgens die Association<br />
for Library Collection and Technical Services (ALCTS) se taakspan oor metadata soos<br />
volg gedefinieer word: “Metadata are structured, encoded data that describe<br />
characteristics of information bearing entities to aid in the description, discovery,<br />
assessment and management of the described entities” (Singh 2003:16). Sonder<br />
bruikbare metadata kan ’n gebruiker nie digitale dokumente vind nie, en metadata is<br />
dus ’n noodsaaklike komponent van enige digitaliseringsprojek. Dublin Core is een van<br />
die internasionale standaarde (NISO Standaard Z39.85) vir die skep van metadata (Platt<br />
2010:6). Dit is ’n vorm van wat Besser (2004:564) ontdekkingsmetadata (discovery<br />
metadata) noem, maar daar bestaan ook ander vorme, soos strukturele metadata, wat<br />
gebruik word om die bladsye van ’n digitale boek om te blaai, en administratiewe<br />
metadata, wat gebruik word om seker te maak dat verskillende bladsye van ’n digitale<br />
boek bymekaar bly. Aangesien die digitaliseringsprojek by NALN verskillende bladsye<br />
reeds in die regte volgorde kombineer, word hier slegs na ontdekkingsmetadata<br />
verwys.<br />
NALN beskik reeds oor ’n databasis (Inmagic DB/Text) waarop alle metadata<br />
(trefwoorde, publikasies, skrywers, datums, onderwerpe, ensovoorts) ingevul is.<br />
DB/Text is spesifiek vir biblioteekdoeleindes ontwikkel, en aangesien ’n groot gedeelte<br />
van NALN se versamelings uit dokumente bestaan, is dit veral hiervoor geskik. Om<br />
duplisering te vermy, koppel ons gevolglik nie metadata direk aan digitale dokumente<br />
self nie, maar skakel eerder digitale dokumente met die databasis deur middel van ’n<br />
hiperskakel (hyperlink) op die databasis.<br />
Hierdie koppeling beteken dat die digitale dokument dieselfde naam moet dra as die<br />
aanwins<strong>nommer</strong> op die databasis, en die herbenoeming van digitale dokumente in<br />
ooreenstemming met die oorspronklike knipsel<strong>nommer</strong> was een van die grootste<br />
uitdagings van die projek. Aangesien die getal knipsels op tussen 350 000 en 400 000<br />
geskat word, is die individuele herbenoeming van digitale dokumente nie ’n kosteeffektiewe<br />
oplossing nie. Neem ook in ag dat knipsels gereeld uit meer as een bladsy<br />
bestaan (tussen 1 en 25 bladsye), dus is die aantal enkelbladsy-dokumente wat<br />
herbenoem moet word, veel meer as die geskatte 400 000 knipsels. Omdat ’n knipsel nie<br />
noodwendig uit een bladsy bestaan nie, is daar geen konstante volgorde waarop<br />
outomatiese herbenoemingsagteware berus nie en daarom was ons verplig om<br />
dokumente individueel te herbenoem. Adobe Bridge is vir ’n tyd lank gebruik omdat<br />
dit ’n makliker gebruikerskoppelvlak (user interface) verskaf as Windows Explorer, en<br />
later is ’n Acrobat-plug-in (Autosplit) opgespoor wat die proses met bykans 50 persent<br />
bespoedig het. Laasgenoemde opsie verg dat bladsye in ’n enkele PDF van honderde<br />
bladsye op ’n slag gekombineer word; hierna word boekmerke (bookmarks) ingesit wat<br />
dieselfde naam as die knipsel<strong>nommer</strong> dra, en dan word die dokument weer outomaties<br />
geskei (split) sodat die nuwe dokument <strong>–</strong> ’n knipsel met al sy bladsye <strong>–</strong> dieselfde naam<br />
as die boekmerk (en daarom ook die oorspronklike knipsel<strong>nommer</strong>) dra. Dit lyk<br />
59<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
heelwat meer omslagtig as wat dit is: met hierdie metode herbenoem ’n mens dan slegs<br />
tussen ’n derde en die helfte van die dokumente. Die grootte van dokumente was egter<br />
’n probleem, omdat ’n dokument wat uit meer as 1 000 bladsye bestaan, te lomp<br />
geword het om mee te werk.<br />
Die grootste komponent van die probleem is dat knipsel<strong>nommer</strong>s in handskrif op die<br />
bladsye aangebring is. Karakterherkenningsagteware kan nie handskrif lees nie, en<br />
eksperimente is gedoen met ReadIris Pro om te kyk of dié sagteware nie ook die<br />
knipsel<strong>nommer</strong> akkuraat kan lees nie. Toetse was egter onsuksesvol, en in opvolg is<br />
Perceptive Software se ImageNow en Cardiff se Teleform ondersoek, maar ook sonder<br />
sukses. SimpleSoftware se SimpleIndex verskaf egter ’n makliker gebruikerskoppelvlak<br />
wat dit moontlik maak om dokumente individueel maar vinnig te herbenoem. Ook het<br />
SimpleIndex ’n funksie om outomaties veelbladsy-dokumente te genereer, wat beteken<br />
dat knipsels wat oor meer as een bladsy strek, nie later gekombineer hoef te word nie.<br />
Om ’n tydrowende herhaling te vermy, word dokumente dus met behulp van<br />
SimpleIndex herbenoem en gekombineer voordat karakterherkenningsagteware<br />
gebruik word om die teks soekbaar te maak.<br />
4.6 Inligtingsherwinning<br />
Soektogte kan op NALN se databasis gedoen word, wat dan aan die digitale dokument<br />
gekoppel is. NALN se personeel kan byvoorbeeld op die databasis soek na knipsels oor<br />
Etienne Leroux, en dan word ’n lys van knipsels opgelewer wat deur middel van die<br />
trefwoorde gevind word. Hierna kan die knipsel gedruk of ge-e-pos word.<br />
Die ideaal is dat hierdie soekfunksies ook aan die algemene verbruiker beskikbaar sal<br />
wees deur middel van die internet, soos byvoorbeeld die geval met JSTOR se webblad<br />
is. Kopieregkwessies moet egter nog uitgeklaar word; soos in die geval met die IIUM<br />
Biblioteek kan dit moontlik beteken dat slegs geregistreerde gebruikers toegang tot die<br />
volteks van dokumente kan verkry (Abdullah en Marsidi 2008:7); of die gebruiker kan<br />
‘n lys van knipsels saamstel en deur NALN se personeel aanvra.<br />
Voltekssoektogte kan ook gedoen word vanaf ’n platform soos Adobe Acrobat, Stottler<br />
Henke se Aware, of Christian Ghisler se Total Commander <strong>–</strong> of selfs Windows 2007 se<br />
soekfunksie <strong>–</strong> wat dan deur die teks van al die dokumente soek vir trefwoorde of -<br />
frases. Sodoende kan elke voorkoms van ’n term opgeroep word, alhoewel hierdie<br />
metode gewoonlik langer neem as ’n databasis-soektog wat slegs deur die metadata<br />
soek.<br />
Nuance se PaperPort 12 Pro het onlangs belowende resultate opgelewer toe dié<br />
program se soekfunksie gebruik is om voltekssoektogte uit te voer en dit binne<br />
sekondes deur 60 000 bladsye kon soek. Boonop is die toets gedoen op dokumente wat<br />
nog nie deur die karakterherkenningsproses was nie <strong>–</strong> hier is deur TIFF-beelde gesoek<br />
sonder die gebruik van OmniPage, FineReader of Acrobat.<br />
Data-ontginning- of data-herwinningsagteware soos WordCruncher of Eaagle Full Text<br />
Mapper kan ook moontlik gespesialiseerde soektogte en dataverwerking bemagtig, wat<br />
nuwe moontlikhede vir navorsing in die Afrikaanse letterkunde skep. Laasgenoemde<br />
program help met die visualisering van inligting, soos Craig (2004:273<strong>–</strong>7) doen wanneer<br />
hy Shakespeare se dramatekste rekenaarmatig vergelyk, en Berzak, Richter en Ehrler<br />
(2010) in die vergelyking van Fidel Castro se toesprake. Ook Steve Ramsay het reeds<br />
sodanige eksperimente onderneem met die ontleding van Shakespeare se Anthony and<br />
Cleopatra (Warwick 2004:375). Volgens Warwick het hierdie eksperimente letterlik ’n<br />
heel nuwe visie van die betrokke drama geskep het, en Jessop (2008:281) skryf:<br />
60<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
The numerous visual metaphors that are used to describe our cognitive<br />
processes hint at the nexus of relationships between what we see and what we<br />
think. We say we “see” when we mean that we “understand”; we try to<br />
organize and make our ideas “clear” by bringing them into “focus”, and so on.<br />
When faced with tasks that require substantial thought or organisation of ideas<br />
we will often reach for a pen and paper to “sketch out” (another visual<br />
metaphor) our thoughts.<br />
Sulke sagteware sou byvoorbeeldkon help om te bepaal watter skrywers die sigbaarste<br />
in NALN se versameling van die eerste dekade van die 21ste eeu is, asook in watter<br />
posisie hulle val én wanneer hulle die sigbaarste was. Sulke data kan gebruik word om<br />
die ontwikkeling van die Afrikaanse literêre kanon na te vors. Vir Warwick (2004:379) is<br />
dit een van die mees opwindende geleenthede wat rekenaars binne die<br />
geesteswetenskappe bied, want “A new way of looking at a text can lead to a way of<br />
reading it that is unconstrained by the bindings of the printed medium.”<br />
Beide databasis- en voltekssoektogte het voor- en nadele, maar in beginsel is die vermoë<br />
om voltekssoektogte te doen bloot aanvullend tot NALN se bestaande stelsel. Dit skep<br />
nuwe navorsingsmoontlikhede, en vergemaklik die opspoor van inligting, maar<br />
vervang geensins die analoogversameling of die werk wat kundiges reeds gedoen het<br />
nie.<br />
5. Volhoubaarheid<br />
Wanneer die UV se projek voltooi is, moet NALN uiteraard kan voortgaan met die<br />
digitalisering van knipsels soos dit daagliks tot die versameling toegevoeg word. ’n<br />
Personeellid van NALN is reeds opgelei om 2010 se knipsels te skandeer en te stoor, en<br />
sy het reeds 1 627 bladsye ingeskandeer. Soos die projek verder ontwikkel, sal NALN se<br />
personeel bemagtig word om die hele proses selfstandig te behartig.<br />
6. Slot<br />
Berging van inligting is slegs een funksie van inligtingsinstellings soos NALN; die<br />
ander is die verlening van toegang tot inligting en die opbou en instandhouding van<br />
versamelings (Rothenberg 1999:2). Die digitalisering van NALN se argief moet dus<br />
gesien word as een element in die museum se strategiese raamwerk, en nie as<br />
vervanging van die analoogversameling nie. Digitalisering sal vir seker die<br />
bergingsfunksie aanvul deur getroue kopieë aan navorsers te verskaf sonder dat die<br />
oorspronklike dokumente aan die elemente en slytasie onderwerp word, en omdat dit<br />
tydbesparings vir personeel sal meebring wat hulle in staat sal stel om meer aandag aan<br />
die versameling, ontsluiting en bewaring van dokumente te bestee, maar digitalisering<br />
kan nie die analoogversameling vervang nie. Soos Willett (2004) skryf:<br />
The development of digital collections does not require the destruction of books<br />
[of ander bronne - BS]; instead, it may provoke more interest in their existence<br />
and provide different opportunities for their study through keyword and<br />
structured searching.<br />
As ’n digitale verwerking van ’n analoogkopie het digitalisering ook die potensiaal om<br />
’n nuwe kyk na die analoogkopie te prikkel: “Adaptation is repetition, but repetition<br />
61<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
without replication” (Hutcheon 2006:7) <strong>–</strong> nuwe inligting ontstaan altyd. Besser<br />
(2004:558) skryf ook:<br />
Though the promise of digital technology in almost any field has been to let one<br />
do the same things one did before but better and faster, the more fundamental<br />
result has often been the capability of doing entirely new things.<br />
Die potensiaal van digitalisering om die navorsingsmoontlikhede binne die Afrikaanse<br />
letterkunde uit te brei was een van die eerste lesse wat in die eerste jaar van die<br />
digitaliseringsprojek geleer is, en dit berus op ’n volledige korpus digitale dokumente.<br />
’n Aantal verdere lesse is geleer. Die belangrikste hiervan is die besef dat digitalisering<br />
’n baie groot mate van aanpasbaarheid verg: soos die formaat van dokumente,<br />
personeelvaardighede en ander omstandighede verander, bied tegnologie altyd al hoe<br />
beter oplossings, maar ’n projekleier moet bereid wees om aanpasbaar te bly. Dit<br />
veronderstel ook dat digitalisering ’n skerp, nimmereindigende leerkurwe het:<br />
kuberinfrastruktuur is nie perfek omdat dit tans voldoende is nie, maar moet bygewerk<br />
bly en in pas met internasionale ontwikkelinge. Platt (2010:10) het tot ’n bykans<br />
identiese slotsom gekom:<br />
Learning and implementing standards for metadata, master files and access<br />
files was time-consuming, but taking the time to establish standards in the<br />
beginning doubtless saved a great deal of trouble for the future. Even so, it will<br />
be necessary to keep up with developing industry standards, and it would not<br />
be surprising if further adjustments are needed down the road. A digital<br />
repository is much like a physical building; periodic maintenance, remodelling,<br />
and wear and tear should be anticipated and expected. (Sien ook Holley 2007:6.)<br />
Die digitaliseringsprojek by NALN het pas sy voete gevind, maar die vordering wat<br />
hier gemaak word, kan nie alleen NALN help om ‘n hoër gehalte diens aan navorsers<br />
en die publiek te lewer nie, dit kan ook help om die Afrikaanse letterkunde stewiger in<br />
die globale inligtingsnetwerk te vestig.<br />
Bibliografie<br />
Abdullah, S. en S. Marsidi. 2008. Digitisation of Arabic materials in IIUM Library:<br />
Challenges and problems. World Congress of Muslim Librarian and Information Scientists,<br />
Putra.<br />
Adobe Systems Incorporated <strong>2011</strong>. Adobe fast facts.<br />
http://www.adobe.com/aboutadobe/pressroom/pdfs/fastfacts.pdf (1 Februarie <strong>2011</strong><br />
geraadpleeg).<br />
Berzak, Y., M. Richter en C. Ehrler. 2010. Similarity-based navigation in visualized<br />
collections of historical documents. Proceedings of the ECAI 2010 Workshop on Language<br />
Technology for Cultural Heritage, Social Sciences, and Humanities, Lissabon, Portugal.<br />
Besser, H. 2004. The past, present, and future of digital libraries. In Schreibman e.a.<br />
(reds.) 2004.<br />
Bingham, A. 2010. The digitization of newspaper archives: Opportunities and<br />
challenges for historians. Twentieth Century British History, 21(2):225<strong>–</strong>31.<br />
62<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Boiangiu, C., A. Spataru, A. Dvornic, en I. Bucur. 2008. Merge techniques for large<br />
multiple-pass scanned images. Proceedings of the 1st WSEAS International Conference on<br />
Vizualisation, Imaging and Simulation.<br />
Bor Ng, K. en J. Kucsma (reds.). 2010. Digitisation in the real world: Lessons learned<br />
from small and medium-sized digitization projects. New York: Metropolitan New York<br />
Library Council.<br />
Borgman, C. L. 2010. The digital future is now: A call to action for the humanities.<br />
Digital Humanities Quarterly, 1<strong>–</strong>30.<br />
Bunke, H. en A.L. Spitz (reds.). DAS06. Berlyn: Springer Verlag.<br />
Cox, J. 2010. Academic libraries in challenging times. An Leabharlann: The Irish Library,<br />
19(2):7<strong>–</strong>13.<br />
Craig, H. 2004. Stylistic analysis and authorship studies. In Schreibman e.a. (reds.) 2004.<br />
Crane, G., A. Babeu en D. Bamman. 2007. eScience and the humanities. International<br />
Journal on Digital Libraries, 7:117<strong>–</strong>22.<br />
Deegan, M. en S. Tanner. 2004. Conversion of primary sources. In Schreibman e.a.<br />
(reds.) 2004.<br />
Frischer, B. 2009. Art and science in the age of digital reproduction: From mimetic<br />
representation to interactive virtual reality. I Congreso Internacional de Arqueología e<br />
Informática, Sevilla.<br />
Gatos, B., S. Mantzaris, S. Perantonis en A. Tsigris. 2000. Automatic page analysis for<br />
the creation of a digital library from newspaper archives. International Journal on Digital<br />
Libraries, 3:77<strong>–</strong>84.<br />
Hajič, J. 2004. Linguistics meet exact sciences. In Schreibman e.a. (reds.) 2004.<br />
Hockey, S. 2004. The history of humanities computing. In Schreibman e.a. (reds.) 2004.<br />
Hodge, G. en Frangakis, E. 2004. Digital preservation and permanent access to scientific<br />
information: The state of the practice. Verslag geborg deur The International Council for<br />
Scientific and Technical Information (ICSTI) en CENDI.<br />
Holley, R. 2007. Australian newspapers digitisation program: Helping communities<br />
access and explore their newspaper heritage. Australian Media Traditions Conference,<br />
Charles Sturt University, Bathurst.<br />
Horton, T., K. Taylor, B. Yu en X. Xiang. 2006. “Quite right, dear and interesting”:<br />
Seeking the sentimental in nineteenth century American fiction. Digital Humanities, 81<strong>–</strong><br />
2.<br />
Hota, S., S. Argamon, M. Koppel en I. Zigdon. 2006. Performing gender: Automatic<br />
stylistic analysis of Shakespeare’s characters, Digital Humanities, 82<strong>–</strong>3.<br />
Hu, C., A. Rose en B.B. Bederson. 2009. Locating text in scanned books. Proceedings of the<br />
2009 Joint International Conference on Digital Libraries, Austin, Texas.<br />
Hutcheon, L. 2006. A theory of adaptation. Londen: Routledge.<br />
63<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Jessop, M. 2008. Digital visualization as a scholarly activity. Literary and Linguistic<br />
Computing, 23(3):281<strong>–</strong>93.<br />
Kae, A. en E. Learned-Miller. 2009. Learning on the fly: Font-free approaches to difficult<br />
OCR problems. 10th International Conference on Document Analysis and Recognition,<br />
Barcelona.<br />
Liebenberg, O. 2009. Persoonlike korrespondensie: e-pos, 27 Julie.<br />
Lynch, C.A. 2008. The institutional challenges of cyberinfrastructure and e-research.<br />
EDUCAUSE Review, 43(6).<br />
http://www.uh.cu/static/documents/TD/The%20Institutional%20Challenges.pdf (9<br />
Desember 2010 geraadpleeg).<br />
Malhan, I. 2006. Trends of building and accessing digital collections and problems of<br />
digital divide in the emerging digital era. Sri Lankan Journal of Librarianship and<br />
Information Management, 2(1):5<strong>–</strong>10.<br />
Skokowski, P. 2010. Data tsunami <strong>–</strong> 5 Exabytes of data created every 2 days?<br />
http://www.accellion.com/blog/2010/08/data-tsunami-5-exabytes-of-data-createdevery-2-days<br />
(9 Desember 2010 geraadpleeg).<br />
Platt, A. 2010. Developing an institutional repository at Southern New Hampshire<br />
University: Year One. In Bor en Kucsma (reds.) 2010.<br />
Pramod, S.K., V. Ambati, L. Pratha en C. Jawahar. 2006. Digitizing a million books:<br />
Challenges for document analysis. In Bunke en Spitz (reds.) 2006.<br />
Ramsay, S. 2004. Databases. In Schreibman e.a. (reds.) 2004.<br />
Rommel, T. 2004. Literary studies. In Schreibman e.a. (reds.) 2004.<br />
Rothenberg, J. 1999. Avoiding technological quicksand: Finding a viable technical foundation<br />
for digital preservation. Report to the Council on Library and Information Resources.<br />
Amsterdam: European Commission for Preservation and Access.<br />
Rothenberg, J. en T. Bikson, 1999. Carrying authentic, understandable and usable digital<br />
records through time. Report to the Dutch National Archives and Ministry of the Interior,<br />
RAND-Europe.<br />
Schreibman, S., R. Siemens en J. Unsworth (reds.). 2004a. A companion to Digital<br />
Humanities. Oxford: Blackwell.<br />
—. 2004b. The Digital Humanities and Humanities Computing: An introduction. In<br />
Schreibman e.a. (reds.) 2004.<br />
Schwarte, A., C. Haccius, S. Steenbuck en S. Steudter. 2010. Usability enhancement by<br />
mining, processing and visualizing data from the Federal German Archive. Proceedings<br />
of the ECAI 2010 Workshop on Language Technology for Cultural Heritage, Social Sciences,<br />
and Humanities, Lissabon, Portugal.<br />
Serfontein, S. <strong>2011</strong>. Persoonlike korrespondensie: e-pos, 25 Januarie.<br />
Singh, S. 2003. Digital library: Definition to implementation, Ranganathan Research Circle,<br />
1<strong>–</strong>18.<br />
64<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Thomas, W.G. 2004. Computing and the historical imagination. In Schreibman e.a.<br />
(reds.) 2004.<br />
Thomas, S., S. Cramond, M. Emery en P. Scott. 2005. The digital library: Current<br />
perspectives and future directions. Adelaide: University of Adelaide Library.<br />
Tynan, D. 2010. Prepare for data tsunami, warns google CEO.<br />
http://www.pcworld.com/article/202817/prepare_for_data_tsunami_warns_google_c<br />
eo.html?tk=hp_new (9 Desember 2010 geraadpleeg).<br />
Volk, M., T. Marek en R. Sennrich. 2010. Reducing OCR errors by combining two OCR<br />
systems. Proceedings of the ECAI 2010 Workshop on Language Technology for Cultural<br />
Heritage, Social Sciences, and Humanities, Lissabon, Portugal.<br />
Warwick, C. 2004. Print scholarship and digital resources. In Schreibman e.a. (reds.)<br />
2004.<br />
Willett, P. 2004. Electronic texts: Audiences and purposes. In Schreibman e.a. (reds.).<br />
2004.<br />
Wooldridge, R. 2004. Lexicography. In Schreibman e.a. 2004.<br />
http://www.nuance.com. 2010. http://www.nuance.com/for-business/bysolution/document-imaging-and-scanning/index.htm<br />
(9 Desember 2010 geraadpleeg).<br />
Eindnota<br />
1 Die Erfenisstigting se kontrak met die Departement Sport, Kuns, Kultuur en<br />
Ontspanning is nie verleng vir ‘n tweede jaar nie, maar ten tye van die skrywe van<br />
hierdie artikel was daar geen aanduiding dat dit die digitaliseringsprojek sal skaad nie.<br />
65<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Summary<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Literatuur in die marge: Die plek van die<br />
middelmoot-literatuur<br />
H.P. van Coller<br />
Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans<br />
Universiteit van die Vrystaat<br />
Literature in the margins. The place of middlebrow literature in the literary<br />
system<br />
The article is based on the assumption that any literary system or literary field (which are<br />
treated here as synonyms) consists of different entities or components that are dedicated to<br />
establishing clear boundaries and even hierarchy. Within this system there is a canon based<br />
on inclusion and exclusion. These in and excluding mechanisms are based on poetic and<br />
ideological viewpoints, therefore also on aesthetic judgements.<br />
It is especially “middlebrow” (Dutch middelmaat; Afrikaans middelmoot) literature that has<br />
always been seen as a disguised threat to the established canon. In any given literary system<br />
the ratio of “middlebrow” literature to “high” literature is problematic, because it relates to<br />
the way culture is considered and the value that is placed on the discernment of such a<br />
specific category <strong>–</strong> one that essentially constitutes a compromise (between “high” and “low”).<br />
Middlebrow refers to culture that is neither high nor low. Yet the concept is clearly negative in<br />
nature, as evidenced by Virginia Woolf’s unsent letter to the New Statesman in the ’30s of the<br />
20th century, which was included and published in The death of the moth and other essays<br />
(1942), in which she sees the “middlebrow” as an intellectually inferior group compared with<br />
those groups that are actually cultivated. The term highbrow is synonymous with intellectual<br />
and always carries the connotation of the elite and “high” culture.<br />
In a recent article Huigen (2009) engages with Francken and Praamstra (2008b) following<br />
an article in which they claim that literature should be studied from the viewpoint of<br />
“literariness”. Huigen (2009:254) considers such a position internationally “obsolete”. With<br />
reference to Edward Said and T.E. Hulme, Huigen (2009:254) claims that aesthetic aspects<br />
play a role only in the “level of text interpretation, not in the definition of the corpus”. For<br />
Huigen “literariness” is a normative concept and not a neutral instrument with which to<br />
categorise texts. He points out that the term is derived from the Russian Formalists, who<br />
viewed literary language as a special form of language that deviates from normal, everyday<br />
language. The problem is, Huigen continues, that the “literary” form of language also appears<br />
in texts that do not belong to literature (like advertisements), and much depends on how the<br />
texts are read <strong>–</strong> one could read a weather report in a literary way.<br />
Huigen’s “functionalist” approach to literature (also known as historicism or cultural<br />
relativism) is tantamount to an abdication of the own historical position and the result is an<br />
absolute relativism. If contemporaries’ definition of literature should be taken as a guideline,<br />
then it follows logically that their estimate of value should prevail. Huigen’s position denies<br />
66<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
the fact that a definition of literature is also based on intrinsic properties (or can be),<br />
although precisely the signalling of these characteristics over time (often by peers) led to a<br />
body of literary works (the canon) arising and expanding, and not through individual<br />
preferences. Huigen’s position emphasises the discontinuity rather than continuity of<br />
literature as an evolving system.<br />
There has been a discussion about intrinsic value for decades (and even centuries). Herrnstein<br />
Smith (1984:11) stated, “all value is [...] the product of the dynamics of the economic system.”<br />
Even Bourdieu’s (1984:29) notion of habitus endorses this view. It is a system of action,<br />
perception and appreciation that people in a particular social class have internalized since<br />
childhood. Therefore, the dominant social class’s taste is regarded as legitimate.<br />
Value is never simply relational. Many similarities exist between the canons of music, painting,<br />
visual arts and literature in the sense that the selection of items is not only determined by<br />
historical positions (i.e., contemporary assessments), but based on intrinsic properties over<br />
time. Mere concentration on contemporaries’ statements denies an entire corpus of<br />
(diachronic) reception.<br />
Huigen’s position implies that external conditions dominate for a definition of literature, or<br />
that there is no continuity in terms of intrinsic properties. As early as 1922 Tynjanov claimed<br />
the opposite, namely that literary evolution also entails internal changes. Alienation<br />
(Sklovskij’s concept of ostranenie) rests precisely on breaking through expectations with<br />
respect to the inherent properties of texts (Fokkema and Ibsch 1977:10<strong>–</strong>26).<br />
In this article it is argued that any definition of literature also involves intrinsic properties,<br />
although such a definition is indeed timebound. Within a certain time and place there is,<br />
however, a “stabilisation” of ideas about what literature is. Within these ideas there is always<br />
a difference between “literature” and “middlebrow” literature. Since the Romantic era<br />
literature has been seen as a phenomenon that attempts to break through and distinguish<br />
itself from other discourses. Sequential approaches since Russian Formalism assumed that the<br />
literary system, as a distinct system, is also based on intrinsic characteristics. The expectation<br />
horizon lies precisely in the reader’s knowledge of including intrinsic characteristics of<br />
literary works. Without much fear of contradiction, it could be said that<br />
complexity/ambiguity/polyhedrality forms a basic component of such a definition.<br />
The claim that all books can be read in a particular literary way confirms precisely the<br />
perennial features of literature, as in fact the reference to “some” advertising texts illustrates<br />
literature’s inherent distinguishing qualities. Another such example is Huigen’s reference to “a<br />
literary reading strategy” that can be applied to a weather report. A reading strategy or way<br />
of reading is achieved only by repeated use with the understanding that it was formed<br />
because the object of inquiry necessitated it.<br />
Van Boven (2009:288) assumes that middlebrow constantly determines its position with<br />
respect to the dominant culture and is therefore engaged in a “counterdiscourse”. Obviously<br />
this happens explicitly in only a few novels. Van Boven analyses three novels in which this<br />
phenomenon occurs. She deduces that these are “middlebrow” novels from the position<br />
assigned to them by critics, the profile of the authors, and, it should be added, their sale and<br />
listing.<br />
In Afrikaans literature there are many texts that either present themselves as middlebrow (or<br />
are classified as such) or that make judgements about “higher” art forms, especially<br />
literature. In this article three novels are analysed to illustrate this: Marie Linde’s Onder<br />
bevoorregte mense (1925), Joan Hambidge’s Die swart sluier (1998) and Jaco Kirsten’s Om na<br />
’n wit plafon te staar (subtitled ’n Reguit roman) (2009).<br />
All three novels are reflections on Afrikaans spiritual life and especially (the direction of)<br />
Afrikaans literature.<br />
67<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Linde is in conflict with many of the aspects that were central to poetic notions of (male)<br />
critics (like E.C. Pienaar) at the time <strong>–</strong> especially the insistence on nationalist art. Therefore,<br />
this novel is a strong counterdiscourse.<br />
Hambidge’s work is a mockery of a particular subgenre, the smut novel, but it is also a satire<br />
on the Afrikaans literary canon and all the bizarre processes of canonisation.<br />
Kirsten’s “straight” novel, commenting on contemporary South Africa, especially on the<br />
failures and excesses inspired by political correctness, constitutes a serious reflection on what<br />
it means to write in Afrikaans at the current point in time.<br />
Keywords: canon, canonisation, literary field, middlebrow literature, poetics, taste, views on<br />
literature<br />
Opsomming<br />
Die uitgangspunt van hierdie artikel is dat die sogenaamde middelmoot-literatuur ’n<br />
problematiese kategorie binne enige literêre veld is. In die eerste plek veronderstel dit<br />
’n onderskeid tussen “hoë” en “lae” vorme van kultuur/literatuur <strong>–</strong> ’n onderskeid wat<br />
in die postmodernistiese era voorkom. Vervolgens word aangetoon dat smaak in hoë<br />
mate sosiaal verankerd in historiese verband is. Die begrip intrinsieke waarde word sterk<br />
deur aanhangers van ’n funksionalistiese benadering tot tekste bevraagteken. So ’n<br />
benadering gaan daarvan uit dat die begrip letterkunde histories bepaald is en neerkom<br />
op individuele oordele van literatore. In hierdie artikel word so ’n benadering as<br />
ekstreem bestempel, omdat dit relativisties of “historisisties” (n.a.v. Wellek 1960:10) is.<br />
Om die oordeel van wat literêr sou wees totaal oor te laat aan tydgenote, impliseer<br />
prysgawe van die eie historiese posisie en veronderstel dat die waarde-oordele van<br />
tydgenote aanvaar moet word. In hierdie artikel word ’n tussenin-posisie nagestrewe:<br />
die begrip literêr is histories verankerd, maar berus telkens ook op intrinsieke<br />
eienskappe van tekste. In die Wes-Europese literatuurteorie sedert die Russiese<br />
Formaliste het die opvattings oor hierdie intrinsieke eienskappe gestabiliseer. Daarom<br />
kan aanvaar word dat die middelmoot-literatuur nie slegs ’n kategorie is wat buite ’n<br />
bepaalde literêre kanon val op grond van ekstrinsieke oorwegings nie, maar ook<br />
intrinsiek onderskeibaar is van wat op ’n gegewe moment as “literêr” beskou word. In<br />
die artikel word uitgegaan van die hipotetiese aanname dat die middelmoot-literatuur<br />
nie net die literêre sisteem en kanon wil binnedring deur die volg van bepaalde<br />
strategieë nie, maar dat dit ook dikwels vanuit die periferale posisie wat dit binne ’n<br />
literêre veld inneem, kommentaar lewer op die kanon. Drie Afrikaanse romans uit<br />
verskillende historiese periodes word vervolgens ontleed as voorbeelde van sodanige<br />
“terugskryf” teen die kanon.<br />
Trefwoorde: kanon, kanonisering, literêre veld, middelmoot-literatuur, poëtikale<br />
opvattings, smaak, literatuuropvattings<br />
1. Inleidende opmerkings: Uitgangspunte<br />
Oor die bestaan van ’n sogenaamde “middelmoot-literatuur” bestaan daar geen<br />
eenstemmigheid nie, veral nie in ’n postmoderne tydsgewrig nie. Wat vroeër “hoë” en<br />
”lae” kultuurvorme geheet het, word nou gesien as deel van dieselfde<br />
68<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
kultuurspektrum; trouens, selfs van ’n spektrum is daar soms geen sprake nie <strong>–</strong> alle<br />
kultuuruitinge word gelyk geag. As ’n fenomeen kwalik bestaansreg gegun word,<br />
spreek dit vanself dat ’n definisie daarvan moeilik, selfs onmoontlik, raak.<br />
Die hieropvolgende betoog word onderlê deur ’n reeks voorlopige aannames of<br />
“werkhipoteses”. Eerstens word uitgegaan van die aanname dat enige literatuursisteem<br />
of literêre veld (wat hier as bruikbare sinonieme hanteer word) bestaan uit verskillende<br />
entiteite of komponente, met ’n bepaalde orde en hiërargie. Binne so ’n sisteem is daar<br />
’n kanon wat gebaseer is op insluiting en uitsluiting. Hierdie in- en<br />
uitsluitingsmeganismes is gebaseer op poëtikale én ideologiese uitgangspunte, dus óók<br />
op estetiese oordele. Herskrywers (kritici én skrywers) en hekwagters is almal<br />
kanoniseerders en daarom beskermers van die kanon én van die sisteemkern (kyk in<br />
hierdie verband Van Coller 1992:167; 2001:65<strong>–</strong>70; 2002:69<strong>–</strong>71). Hulle aksies berus op hul<br />
literatuuropvattings wat ingebed is binne ’n historiese konteks van soeke na die<br />
essensie van literatuur, hoewel hierdie opvattings tyd-ruimtelik bepaal is.<br />
2. Die literêre sisteem<br />
Oor die literêre sisteem is al boekdele geskrywe en dis algemeen bekend dat die literêre<br />
sisteemteorie teruggaan op sisteemmodelle of -teorieë wat hul beslag gekry het in ander<br />
dissiplines, veral die natuurwetenskappe en sosiologie. Dit beteken dat daar verskeie<br />
ooreenkomste bestaan tussen verskillende sisteemteorieë. Daarmee word nie te kenne<br />
gegee dat dié denke daarom wetenskaplike geldigheid verkry nie. In wese is die<br />
sisteemteorie ’n radikale kontekstualisering wat van heuristiese waarde is. Die<br />
inherente gebrek aan sisteemdenke is die onmoontlikheid van verifikasie omdat dit ’n<br />
interpretatiewe konstruksie is. Maar die feit dat die onbewuste (of onderbewuste) óók<br />
“onbewysbaar” is, beteken nie dat die werking daarvan nie beskrywe kan word nie, of<br />
dat opeenvolgende geslagte dieptepsigoloë se (kliniese) eksperimente en beskrywings<br />
waardeloos sou wees nie. Gebruikmaking van sisteemdenke (byvoorbeeld op die<br />
gebied van literêre vertaling, literêre geskiedskrywing en kanonisering) het ook reeds<br />
tot waardevolle insigte gelei (kyk Even-Zohar 1990; Schmidt 1989, 1992, 1996; Bourdieu<br />
1993; Barnard 1998).<br />
Die literatuursisteem is nie hermeties geslote nie, maar hou relasies met ander sisteme<br />
binne samelewingsverband in stand. Desondanks streef dit na ’n sekere outonomiteit<br />
(of selfgenoegsaamheid) en bevat dit ’n “harde” kern wat beskerm word teen<br />
indringing of radikale wysiging. Lakotos (1970) se beskrywing van ’n wetenskaplike<br />
sisteem of paradigma bestaan uit ’n harde, stabiele en moeilik deurdringbare kern en ’n<br />
“sagter”, meer aanpasbare periferie en is ’n elegante beskrywing wat ook op sisteme<br />
toegepas kan word. Hoewel sisteemgrense dikwels vaag is, bestaan hulle wel en is hulle<br />
ook belangrik. Enersyds moet indringers of aanvallers van die sisteem uiteraard eers<br />
die sisteemgrens(e) oorskry of deurdring; andersyds is wysiging van die kern ook<br />
afleibaar juis uit die sisteemgrensgebied. ’n Mens word verlei om in konkrete terme te<br />
praat: aanvalle op enige politieke sisteem (byvoorbeeld ’n onafhanklike land) impliseer<br />
grensoorskryding. In die geskiedenis <strong>–</strong> ook die Suid-Afrikaanse geskiedenis van die laat<br />
20ste eeu <strong>–</strong> is talle grensoorloë bekend. In die Romeinse Ryk was Caesar se Galliese<br />
veldtogte ’n vorm van grensbeskerming en het die uitgestrekte grense wat beskerm<br />
moes word, uiteindelik bygedra tot die val van die Ryk. In die Suid-Afrikaanse<br />
geskiedenis is grensoorloë geen onbekende begrip nie en het die meeste oorloë wat<br />
plaasgevind het, meestal gegaan om beskerming van die grens teen indringers. Maar<br />
veranderinge aan die harde kern van so ’n land (byvoorbeeld die heersende politieke<br />
paradigma) word ook op die grens sigbaar. Dink maar aan die val van die muur in<br />
69<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Duitsland en die daaropvolgende verslapping en uiteindelike verdwyning van<br />
grenskontroles.<br />
Daar bestaan verskeie maniere om ’n sisteem aan te val of binne te dring: De Geest<br />
(1966) se model illustreer iets hiervan (kyk ook Van Coller en Odendaal 2005). ’n Grens<br />
kan, soos dikwels in die geskiedenis gebeur het, aangeval word deur middel van ’n<br />
openlike konfrontasie. Sodanige indringing gee gewoonlik aanleiding tot ’n volskaalse<br />
konvensionele oorlog en die wenner neem beheer oor. Die Tweede Anglo-Boereoorlog<br />
en die talle ander oorloë van die 20ste eeu is meestal sprekende voorbeelde hiervan.<br />
Soms word daar gerebelleer teen ’n politieke gesag en dit gaan dikwels gepaard met<br />
terrorisme. Die talle staatsgrepe in veral Afrika en Suid-Amerika in die 20ste eeu<br />
vergestalt iets hiervan. Daar kan voorts infiltrasie plaasvind in die vorm van<br />
vermomming, soos in die geval van die houtperd van Troje. Infiltrasie kan egter ook<br />
veel meer subtiel geskied deur ’n langdurige vorm van verbloeming, soos gewoonlik<br />
die geval is met spioenasie en die optrede van ’n dormante agent (“sleeper”) wat soms<br />
vir dekades onaktief is.<br />
In literêre terme was die aanslag van die Dertigers (of die Nederlandse Tagtigers en<br />
Vyftigers) ’n volskaalse openlik-verklaarde oorlog waarin almal geweet het: ”The<br />
winner takes it all.” Daar was verskeie rebellies in die Afrikaanse letterkunde: dié van<br />
die Sestigers, die Tagtigers, die “little magazines” en dergelike suksesvolle en minder<br />
suksesvolle staatsgrepe. Baie gevestigde kritici het oor Breyten Breytenbach gevoel soos<br />
die Trojane oor die Griekse geskenk. Hy was volksvreemd, anargisties, kommunisties<br />
en sou die volk van binne rysmier. Maar daar is selfs so gevoel oor Etienne Leroux<br />
tydens die Silbersteins-debakel én trouens ook oor Jochem van Bruggen met sy Ampietrilogie<br />
(Viljoen 1998; Botha 1998:588; Botha 1999:647). ’n Voorbeeld van verbloeming<br />
sou kon wees waar ’n bekende literêre skrywer ’n werk onder ’n skuilnaam skryf.<br />
Weens die onbekendheid van die skrywer ontvang die werk geen aandag nie. Latere<br />
onthulling van die identiteit van die skrywer sou kon bydra tot ’n “herontdekking” van<br />
hierdie vergete werk.<br />
3. Die middelmoot, “middelmaat” of “middlebrow”<br />
Dit is veral die middelmoot-literatuur (Engels: middlebrow literature; Nederlands<br />
middelmaat-literatuur) wat altyd gesien is as gevaar in vermomming.<br />
In stukken van Helman, Du Perron en Ter Braak vallen woorden als<br />
“gevaarlijk” en “vals”, net als andere ongunstige typeringen zoals<br />
“schijnkunst”, “kwasi-kunst”, “Erzatz”, “zwendel” en “kitsch”. De woordkeuze<br />
maakt duidelijk waar de schoen wrong: het ging hier om literatuur die niet<br />
inzette op eenvoudige ontspanning, maar wel degelijk aanspraak maakt op een<br />
literaire status, door “de schijn van hogere bedoelingen”, door de inzet van<br />
literaire technieken en middelen die echter in een smakelijk publieksproduct<br />
waren verwerkt. Dat vond men vals en gevaarlijk. (Van Boven 2009:287)<br />
Een van die wesenlike bestanddele van die term middelmaat in Nederlands was die<br />
verband wat daar bestaan het tussen dié term en die burgerlike “middelklasse” <strong>–</strong> hulle<br />
wat in Nijhoff se woorde beskryf is as “de enorme hoeveelheid bank-, kantoor en<br />
winkelpersoneel, dat een boord draagt en een vouw in zijn broek” (Van Boven<br />
2009:287). Daardie snobisme van die intellektuele adel bestaan eweneens by die<br />
Afrikaanse Dertigers en hul intellektuele woordvoerder, N.P. Van Wyk Louw. Al was<br />
hierdie voorkeur in idealistiese terme verwoord, was dit onmiskenbaar wie die woord<br />
gevoer het. In Louw (1961:67) se verwysing na Elise Muller se roman Die vrou op die<br />
70<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
skuit as “’n mooi nuwe werkie van die ou soort” skemer daar duidelik ’n bepaalde<br />
snobisme deur.<br />
4. Die middelmoot-literatuur en sy verhouding tot die<br />
sisteemkern<br />
Die verhouding van die sogenaamde “middelmaat”-, “middlebrow”- of “middelmoot”literatuur<br />
tot die “hoë” literatuur binne enige bepaalde literêre sisteem is problematies,<br />
omdat dit verband hou met die wyse waarop kultuur beskou word en watter waarde<br />
geheg word aan die onderskeiding van so ’n bepaalde kategorie wat in wese ’n<br />
tussenvorm (tussen “hoog” en “laag”) veronderstel.<br />
Peterson (1997) toon aan dat sogenaamde merkers van hoë status nie “natuurlik” is nie,<br />
maar tydsgebonde. Statusmerkers verander saam met die hele intellektuele basis<br />
waarop hulle gebaseer is en die veranderende magsverhoudings. In die jare tussen die<br />
Revolusie en Burgeroorlog in die VSA was status direk aan die familienaam, reputasie<br />
en sosiale aanvaarding verbonde. Daarom was dit moeilik om in ’n ander stad aanvaar<br />
te word en het pogings tot aanvaarding dikwels met bekendstellingsbriewe gepaard<br />
gegaan. Die volgende statusmerker was optrede en voorkoms, en daarom is mense ook<br />
ingelei in die reëls van etiket. Dit het te algemeen geraak en is vervang deur merkers<br />
van affiliasie. Daar is selfs voortgegaan met die saamstel van die sogenaamde Social<br />
Register (1888). Insluiting is jaloers beskerm en jou naam kon slegs met groot moeite én<br />
deur bekendstelling en die ondersteuning van ander lede toegevoeg word. ’n<br />
Kerkgenootskap was ’n ander vorm van so ’n “register”. Tot op daardie stadium was<br />
status in die VSA gebaseer op sosiale, morele en ekonomiese kapitaal (Bourdieu 1984)<br />
en nie op kulturele kapitaal nie (Peterson 1997:81). Smaak, veral vir die kunste, is as<br />
moreel belangrik beskou. Die lesingtoere van Matthew Arnold in die jare sewentig van<br />
die 19de eeu in die VSA het ’n belangrike rol gespeel in hierdie verband.<br />
Spoedig is kunswaardering gesien as tekenend van ’n ontwikkelde persoon. Die toeeiening<br />
van kuns as statusmerker het nie bloot ontstaan nie, maar was die resultaat van<br />
’n klasgebaseerde sosiale beweging. Daar is aanvaar dat nie alle mense in staat was om<br />
die “hoë” kunsvorme te waardeer nie en die wetenskaplike begronding hiervoor is<br />
gevind in die teorieë van die frenologie 1 waardeur die hoë voorkop (“high brow”) van<br />
Shakespeare gekontrasteer is met die lae voorkop (“low brow”) van ’n kannibaal.<br />
Uiteraard was dit ook ’n rasgebaseerde onderskeiding (Peterson 1997:83).<br />
Met die opkoms van die massavermaak in die laaste dekades van die 19de eeu is dié<br />
vorme van vermaak almal as die antitese van hoë kultuurvorme gesien en daarom ook<br />
hewig aangeval. Aan die begin van die 20ste eeu was die opkomende rolprentbedryf en<br />
die Afro-Amerikaanse musiek (soos ragtime, jazz en swing) die teiken van aanvalle. Dit<br />
herinner nogal aan die hewige aanval van die verteller in Leroux se roman, Die mugu,<br />
op rolprentteaters as die moderne mens se tempels:<br />
Soos alle chromiumpaleise is die argitektuur vals: met die eerste oogopslag<br />
oorweldig die toon van die struktuur jou, alles lyk weelderig en duur <strong>–</strong> maar as<br />
jy dit van digterby beskou en daaraan krap, krummel en flenter dit weg […] vir<br />
geestelike ontvlugting is daar die chromiumpaleise, vir verdwene helde is daar<br />
moordenaars, filmsterre en menslike stories opgedis deur sinies-bekwame<br />
joernaliste. (Leroux 1958:129)<br />
71<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In die jare dertig van die 20ste eeu het verskeie mense gevoel dat daar ’n nuwe<br />
kategorie geskep behoort te word <strong>–</strong> “[there were] many people who were too<br />
respectable to be called lowbrows and were too Philistine in their tastes to be called<br />
high” (Peterson 1997:84). Widdemer (1933) het toe die term middlebrow geskep, ’n term<br />
wat later al wyer bekend geraak het. Lynes (1954:313) het reeds in 1949 beweer dat:<br />
the militant highbrow […] sees the prime threat to highbrow purity coming not<br />
from the entertainment-oriented lowbrow, but from the middlebrow, whom he<br />
regards as “a pretentious and frivolous man or woman who uses culture to<br />
satisfy social or business ambitions: who, to quote Clement Greenberg in<br />
Partisan Review, is busy devaluating the precious, infecting the healthy,<br />
corrupting the honest, and stultifying the wise”. (Aangehaal deur Peterson<br />
1997:85)<br />
Vroeg reeds was daar by baie skrywers ’n belangstelling in die sogenaamde “laer”<br />
kunsvorme soos jazz, en veral ná die Tweede Wêreldoorlog was daar groeiende<br />
belangstelling in volkskuns, veral by die intellektueles. By konserwatiewe humanistiese<br />
intellektuele (soos T.S. Eliot) en selfs Marxiste (soos Theodor Adorno) was daar in die<br />
jare veertig en vyftig van die 20ste eeu die gevoel dat die hoër vorme bedreig word<br />
deur die massakultuur wat hulle eintlik verdoem het. In die Nederlandse letterkunde is<br />
die name van Ed du Perron en Menno ter Braak bekend, en hier te lande ook die<br />
geskrifte van N.P. Van Wyk Louw, wie se vers-epos, Raka (1942), in wese hieroor<br />
handel. Selfs vandag bestaan die onderskeid tussen hoë en lae kultuur in byvoorbeeld<br />
die geskrifte van Allan Bloom (Peterson 1997:86).<br />
Dit was veral Bourdieu (1984, 1986 en 1993), bekend as die “smaaksosioloog”, wat<br />
daarvan uitgegaan het dat smaak ’n kriterium was vir die tref van ’n klasonderskeid.<br />
Dit is egter veel minder die geval as in Frankryk, waar klasonderskeidinge meer rigied<br />
is. Daar is ’n groeiende eklektisisme in die VSA en daarom word al hoe meer gepraat<br />
van die “kulturele omnivoor”.<br />
Peterson en Kern (1996) gaan op die spoor van DiMaggio (1987) en Lamont (1992) van<br />
die veronderstelling uit dat daar in die jare negentig belangrike kulturele verskuiwings<br />
ten aansien van smaak plaasgevind het. Daar is ’n verskuiwing van die “highbrow<br />
snob” na wat hulle die omnivoor noem. Eersgenoemde het slegs belangstelling in hoë<br />
kultuurvorme, terwyl laasgenoemde oop is vir verskeie kultuuruitinge. Laasgenoemde<br />
houding beteken nie dat onderskeidings tussen vorme van kultuur geminag word nie;<br />
dit is meer ’n houding van kultuurrelativisme waarbinne dinge begryp en geniet word<br />
binne eie verband en volgens eie voorwaardes.<br />
Daar word verskeie redes deur hulle aangevoer vir hierdie verandering in smaak:<br />
a. Daar is strukturele verandering wat verband hou met veral die media wat hoë<br />
kunsvorme wyer beskikbaar gestel het en van sy eksklusiwiteit en ontoeganklikheid<br />
ontneem het. Terselfdertyd het die media ook die verskillende soorte estetiese smake<br />
van mense aan mekaar bekend gestel. Hierdie vermenging is uiteraard ook teweeg<br />
gebring deur migrasie en klas-mobiliteit.<br />
b. Daar was verder ’n belangrike verskuiwing in waardes. Ná die Tweede Wêreldoorlog<br />
is enige vorm van uitsluiting en eksklusiwiteit én van verskille tussen mense eintlik<br />
verdag.<br />
c. Daar was ook fundamentele veranderings in die domein van die kunste, waar die<br />
begrip van intrinsieke waarde aanvaarding verloor het: “It became increasingly obvious<br />
72<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
that the quality of art did not inhere in the work itself, but in the evaluations made by<br />
the art world” (Peterson en Kern 1996:905).<br />
d. Vroeër is aangeneem dat jonger mense veral deur “stadia” gaan op weg na die hoë<br />
kultuur. Sedert die vyftigerjare van die 20ste eeu is hierdie “laer” vorme eerder<br />
toenemend gesien as alternatief tot die elite-kultuur.<br />
e. In die verlede het statusgroepe populêre kultuur gedefinieer op wyses wat hul eie<br />
belange gedien het. Waar daar eers die pogings was om populêre kultuur te ondermyn<br />
en onderdruk, word dit nou eerder in die dominante statusgroep se kultuur<br />
geïnkorporeer.<br />
In ’n studie deur Van Eijck en Knulst (2005) word bevind dat wat Nederland betref,<br />
daar ook ’n toename was aan “kulturele omnivore” en dat die deelname van mense in<br />
die ouderdomsgroep 20<strong>–</strong>40 in wat bestempel kan word as “hoë” kultuur (“highbrow<br />
culture”), dramaties vanaf die laaste kwart van die 20ste eeu afgeneem het. Daar was<br />
daarmee gepaard ook ’n afname in wat hulle “leisure reading” noem (Van Eijck en<br />
Knulst 2005:515). In hul bevindinge skryf hulle dit toe aan ’n paar faktore: tradisionele<br />
“highbrow culture” word gekoppel aan blanke waardes (binne die Suid-Afrikaanse<br />
konteks aan “Eurosentrisme”) en so ’n voorkeur word as diskriminerend teenoor ander<br />
groepe ervaar. Een van hul belangrikste bevindings is dat die onderwysstelsel smaak<br />
bepaal. In Nederland het die geïntegreerde onderwysstelsel ’n bepalende rol in die<br />
wegbeweeg van “hoë” kultuurvorme gespeel, én die leerdergerigte benadering in die<br />
onderwys het dit ook versterk.<br />
Dit is die middelmoot-literatuur wat die werklike ondermyner is van die sisteem,<br />
omdat dit dikwels vir dekades skynbaar sy plek ken en hom dan skielik binne die<br />
sisteem nestel. As term is dit verwant aan “middlebrow”, wat skynbaar neutraal<br />
verwys na kultuur wat nie hoog óf laag is nie. Tog is die term middlebrow duidelik<br />
negatief van aard, soos blyk uit Virginia Woolf se ongestuurde brief aan die New<br />
Statesman wat in die dertigerjare van die 20ste eeu gepubliseer is en ook opgeneem is in<br />
The death of the moth and other essays (1942), waarin sy die “middlebrow” sien as dié<br />
groep wat intellektueel minderwaardig is vergeleke met die werklik gekultiveerdes. Die<br />
term highbrow is sinoniem met intellektueel en dra altyd die konnotasie van die elite- en<br />
“hoë” kultuur.<br />
In die tagtigerjare van die 20ste eeu was daar groot bekommernis onder Afrikaanse<br />
kultuurverenigings dat die volk nie meer lees nie. Dit was vermoedelik omdat die<br />
letterkundige werke ontoeganklik geraak het en die temas dikwels onaanvaarbaar was.<br />
In daardie tyd is simposia oor “goeie gewilde prosa” gereël en hierdie term is gebruik<br />
naas die sinoniem hiervan, “middelmoot-literatuur”. Maar ook laasgenoemde term is<br />
deur skrywers, soos Marzanne Leroux-Van der Boon (1992), as die kus van die dood<br />
ervaar:<br />
Dis in dié tye dat die etiket “middelmootskrywer” wat om jou nek gehang is,<br />
jou verskriklik skawe. Dat jy begin soek na definisies, dat jy begin wonder of dit<br />
die enigste taal ter wêreld is waar skrywers so meedoënloos in kategorieë<br />
ingedeel word, dat die woord LETTERKUNDE vir jou ’n yslike probleem is. Jy<br />
kyk na jou boeke wat vir skole voorgeskryf word en jy wil wanhopig skree:<br />
maar ek het tog beter goed geskryf as dit!<br />
In die onderhoud met haar (Leroux-Van der Boon 1992) blyk ook dat sy glo dat “hoë”<br />
literatuur nie Engelssprekende kinders raak nie; “(d)is die middelmoot-werke wat<br />
liefde vir Afrikaans by hulle aankweek”. Sy wil vir die man op straat skrywe, wil dié<br />
73<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
dinge wat hy voel en nie kan verwoord nie, vir hom onder woorde bring “sodat hy<br />
verligting kan voel”. Retories vra sy of dit nie is wat ’n skrywer moet doen nie <strong>–</strong><br />
kennelik is sy taak nie om letterkunde te pleeg wat hoofsaaklik deur professore uitgelê<br />
kan word nie!<br />
Uit Leroux-Van der Boon se betoog is dit duidelik dat sy meen dat toeganklikheid en<br />
tema as onderskeidende kenmerke gebruik word in die kategorisering van letterkunde.<br />
Die geval van Eleanor Baker illustreer iets van hierdie kategorisering. Vir baie lank was<br />
Baker se werk wat onder haar skuilnaam Christene le Roux én onder haar eie naam<br />
gepubliseer is, sinoniem met “goeie gewilde prosa”. Oor Splinterspel (1973) het Brink<br />
(1974) snydend geoordeel: “Min boeke krap my meer om as dié wat wesenlik ingestel is<br />
op ’n tydskrifferige ontspanningsmark, maar dan aangebied word met literêre<br />
pretensie”, maar later laat blyk hy dat Baker onbekend is aan hom en het hy kennelik<br />
vergeet dat hy ooit ’n boek van haar gerensenseer het (Human-Nel 2009:303). Tog is dit<br />
dieselfde Brink (1984) wat skielik op ’n steeds moeilik verklaarbare wyse ’n radikale<br />
ommekeer maak en Baker se roman Weerkaatsings (1984) bestempel as “een van die<br />
subtielste prosawerke wat lank (sic) in Afrikaans verskyn het” (Human-Nel 2009:294).<br />
Dalk was hierdie roman ’n dramatiese verbetering op haar eie vorige werk; dalk het<br />
Brink Baker persoonlik ontmoet; dalk het sy eie maatstawwe meteens verander. Hoe<br />
ook al, met een klap is Baker die kanon binnegehaal.<br />
Soos Human-Nel aantoon (2009:306 e.v.), het Baker ’n stryd gestry met kanoniseerders<br />
omdat haar temas “vroulik” was (dit het veral gehandel oor moederskap, die eise van<br />
’n huishouding, huwelikspanning en onvervuldheid vanweë die rol wat die<br />
maatskappy as’t ware dikteer), omdat dit toeganklik was en die binêre opposisie tussen<br />
populêre en ernstiger tekste deurbreek het, én omdat die rasseproblematiek selde in<br />
haar werk sentraal gestaan het. Daar kan aanvaar word dat haar kanonisering daarom<br />
baanbrekend was, omdat dit die weg gebaan het vir ander vroueskrywers. Mettertyd<br />
het baie vroulike skrywers se werk (mét vroulike temas) aanvaarbaar geraak vir die<br />
manlike hekwagters van die Afrikaanse kanon. Human-Nel (2009:97 e.v.) beweer dat<br />
die kanon altyd ’n konstruksie was van wit Afrikaanse mans. Hierdie sogenaamde<br />
vroulike, huislike temas het in verskillende literêre sisteme manlike kritici teen die bors<br />
gestuit <strong>–</strong> dalk één van die redes waarom Chapman (2003:202) in die volgende terme van<br />
Elisabeth Eybers praat:<br />
Elisabeth Eybers [...] continues to produce finely wrought verses about her<br />
personal responses to love, sickness, parenthood, age and death [...] she does<br />
epitomise, however, a verwynde [sic!] [refined] ideal that in this country we find<br />
in several white middle-class women poets, for whom culture means the<br />
holiday cruise to the art museums of the Mediterranean and nature means the<br />
family household.<br />
5. Iets oor die definiëring van literatuur<br />
In ’n onlangse artikel polemiseer Huigen (2009) met Francken en Praamstra (2008b) na<br />
aanleiding van ’n artikel waarin hul beweer dat literatuur bestudeer behoort te word uit<br />
die standpunt van “literariteit”. Op die onderliggende kwessie van die polemiek,<br />
naamlik die (weergawe van die) geskiedenis van die Nederlandstalige literatuur in<br />
Suid-Afrika, wil ek hier nie verder ingaan nie; wél op Huigen se standpunte ten aansien<br />
van die omskrywing van die begrip literatuur wat hy hier helder verwoord. In billikheid<br />
teenoor Huigen moet ek byvoeg dat hy hom <strong>–</strong> hoewel nie eksplisiet nie - eintlik uitlaat<br />
oor historiese definisies van literatuur (“letterkunde”).<br />
74<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Francken en Praamstra (2008b) se standpunt “dat slechts die teksten voor een<br />
literatuurgeschiedenis in aanmerken komen die ‘een aspect van literariteit bezitten’”<br />
word nogal summier afgemaak deur Huigen (2009:254) en hy beskou so ’n standpunt<br />
internasionaal “achterhaald”. Met verwysing na Edward Said en T.E. Hulme beweer<br />
Huigen (2009:254) dat estetiese aspekte slegs ’n rol speel “op niveau van<br />
tekstinterpretatie, niet van de afbakening van het corpus”. “Literariteit” is vir Huigen ’n<br />
normatiewe begrip en geen neutrale instrument om tekste mee te kategoriseer nie. Hy<br />
wys daarop dat die begrip afkomstig is van die Russiese Formaliste, wat literêre taal<br />
sien as ’n spesiale vorm van taalgebruik wat afwyk van gewone, alledaagse taal.<br />
Die probleem is, vervolg Huigen, dat “literêre” vorme van taalgebruik ook voorkom in<br />
tekste wat nie tot die letterkunde behoort nie (soos reklametekste) en dat baie afhang<br />
van die wyse waarop die tekste gelees word; ’n mens kan ’n weerberig op ’n literêre<br />
manier lees.<br />
Er bestaat geen literaire essentie, zoals Francken en Praamstra lijken te denken,<br />
op grond waarvan literaire van niet literaire teksten onderscheiden kunnen<br />
worden. De social-culturele omstandigheden en de individuele lezer bepalen in<br />
de moderne periode wat als literatuur aangemerkt wordt […] alleen teksten<br />
waarvan de kritikus of literatuurkritikus wel van houdt, worden als literatuur<br />
tot het corpus gerekend dat voor beschrijving en evaluatie in aanmerking komt.<br />
(Huigen 2009:255)<br />
Huigen se standpunt lewer enkele probleme op, ook van metodologiese aard:<br />
Wat Huigen op die spoor van ander ’n “funksionalistiese” benadering van<br />
literatuur noem, “waarbij de onderzoeker zich voor de afbakening van het<br />
onderzoeksgebied door de uitspraken van tijdgenoten laat leiden” (2009:257),<br />
sou goedskiks (en dalk presieser) eerder ’n “historisistiese” (kultureel<br />
relativistiese) benadering van literatuur op die spoor van Wellek en Warren<br />
(1976:38 e.v.) genoem kan word. Dit kom neer op ’n afstanddoening van die eie<br />
historiese posisie, en die gevolg is volstrekte relativisme. Indien tydgenote se<br />
omskrywing van literatuur as rigsnoer geneem moet word, dan volg dit logies<br />
dat ook hul waardeskatting daarvan behoort te geld.<br />
Huigen se standpunt ontken die feit dat ’n definisie van letterkunde óók (kan)<br />
berus op intrinsieke eienskappe.<br />
Dat juis die sinjalering van hierdie eienskappe deur die tyd heen (telkens deur<br />
tydgenote) daartoe gelei het dat ’n korpus letterkundige werke (die kanon)<br />
ontstaan het op aangroeiende wyse en nie deur individuele voorkeure nie.<br />
Huigen se standpunt beklemtoon die diskontinuïteit eerder as die kontinuïteit<br />
van literatuur as ’n evoluerende sisteem.<br />
Ten opsigte van die eerste probleem stel ek die volgende: As jy die beslissingsmag ten<br />
aansien van die ontologiese status van die letterkundige werk oorgee aan tydgenote,<br />
dan moet jy dit ook doen wat die waarde daarvan betref. Dan beland jy in ’n moeras<br />
waarin Georg Philipp Telemann ’n beter komponis as Wolfgang Amadeus Mozart is;<br />
Willem Kloos en Jacques Perk tweede viool speel in die teenwoordigheid van Jacob<br />
Cats en Nicolaas Beets; en William Shakespeare geringer geag word as ander vergete<br />
tydgenote <strong>–</strong> juis omdat hulle in hul eie tyd onderskat is. Skrywers van<br />
literatuurgeskiedenisse en samestellers van bloemlesings kan hulle nooit net verlaat op<br />
omskrywings en evaluerings van die verlede nie. Hoewel hulle uiteraard ook histories<br />
75<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
gebonde is aan wat Foucault (1994) hul eie ”diskursiewe formasie” noem, laat hulle hul<br />
ook lei deur dit wat juis die eie tyd oorstyg het (dus ook die oordele van tydgenote).<br />
Oor die kwessie van intrinsieke waarde sê Van Rees, Vermunt en Verboord (1999:351):<br />
Characteristic of cultural goods is that their intrinsic meaning and value cannot<br />
be assessed in a univocal manner, from a single perspective; the archimedean<br />
point required to achieve this is lacking. Any provisional assessment of a<br />
product’s meaning is associated with a particular view of art and culture and<br />
even on criticism itself, that is, on the method used to perform classifications.<br />
Dit is ’n uitspraak wat Huigen se standpunt ondersteun en duidelik van ’n “ekonomiese<br />
perspektief” uitgaan.<br />
Oor intrinsieke waarde bestaan daar al vir dekades (en selfs eeue) ’n gedagtewisseling.<br />
Herrnstein Smith (1984:11) het verklaar dat “all value is radically contingent being<br />
neither an inherent property of objects nor an arbitrary projection of subjects, but, rather<br />
the product of the dynamics of the economic system”. Bourdieu (1984:29) se opvatting<br />
van habitus onderskryf ook hierdie standpunt. Dit is ’n stelsel van optrede, persepsie en<br />
waardering wat mense wat tot ’n bepaalde sosiale klas behoort, van kindsbeen af<br />
geïnternaliseer het. Daarom word die dominante sosiale klas se smaak as legitiem<br />
beskou.<br />
Waarde is egter nooit nét relasioneel nie. Baie ooreenkomste bestaan tussen die kanons<br />
van die musiek, skilderkuns, beeldende kuns en literatuur in dié opsig dat<br />
geselekteerde items nie net op grond van historiese posisies (dus eietydse evaluerings)<br />
bepaal word nie, maar ook op grond van intrinsieke eienskappe. Deur te stel dat<br />
tydgenote se uitsprake deurslaggewend behoort te wees, ontken jy by implikasie ’n hele<br />
stuk resepsie. Waarom sou tydgenootlike lesings van Shakespeare beter en belangriker<br />
wees as die kreatiewe en kritiese resepsie van Shakespeare se werk oor die afgelope 500<br />
jaar? Dit is tog nie so dat hierdie resepsie nét iets sê oor opeenvolgende geslagte kritici<br />
se uitgangspunte en nie ook oor Shakespeare se werk nie. Om te beweer dat daar geen<br />
literêre essensie bestaan waarvolgens literêre tekste onderskei kan word nie, is te<br />
ekstremisties verwoord.<br />
Huigen se standpunt, soos saamgevat in die derde kolpunt (“bullet”) hier bo, impliseer<br />
dat eksterne omstandighede oorheers by ’n definisie van literatuur of dat daar geen<br />
kontinuïteit ten opsigte van intrinsieke eienskappe bestaan nie. Yuri Tynjanov het reeds<br />
in 1922 die teenoorgestelde beweer, naamlik dat literêre evolusie óók interne<br />
verandering veronderstel. Vervreemding (Sklovskij se begrip ostranenie) berus juis op<br />
deurbreking van die verwagting ten opsigte van inherente eienskappe van tekste (kyk<br />
o.a. na Fokkema en Kunne-Ibsch 1977:10-26).<br />
Ek gaan daarvan uit dat enige definisie van letterkunde óók intrinsieke eienskappe<br />
betrek, hoewel sodanige definisie weliswaar tydsgebonde is. Binne ’n bepaalde tyd en<br />
plek is daar egter ’n “stabilisering” van opvattings oor wat letterkunde is. Daarbinne is<br />
daar altyd ’n verskil tussen “letterkunde” en “middelmoot”-literatuur (of hoe sodanige<br />
literatuur ook al genoem word). Sedert die Romantiek is literatuur gesien as fenomeen<br />
wat verwagtinge deurbreek en ook onderskeibaar is van ander diskoerse.<br />
Opeenvolgende benaderingswyses van die Russiese Formaliste af het aanvaar dat die<br />
literêre sisteem, as onderskeibare sisteem, óók berus op intrinsieke kenmerke. Die<br />
verwagtingshorison berus juis op die leser se kennis van onder meer intrinsieke<br />
kenmerke van letterkundige werke. Sonder veel vrees vir teëspraak sou beweer kon<br />
word dat kompleksiteit/meerduidigheid/veelvlakkigheid ’n kernbestanddeel van so ’n<br />
76<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
definisie vorm: karakters moet nie bloot eendimensioneel (goed óf sleg) wees nie, ’n<br />
storie/plot/gebeure moet iets van ’n noodwendigheid en logika vertoon, die struktuur<br />
moet oortuigend wees, die woordgebruik en styl gepas, die vertelwyse bykans<br />
noodwendig. Om te beweer dat jy alle boeke op ’n bepaalde literêre wyse kan lees,<br />
bevestig juis die standhoudende kenmerke van literatuur.<br />
Om te redeneer dat “enkele” reklametekste wél tot literatuur gereken kan word,<br />
impliseer juis dat literatuur onderskeidende inherente eienskappe bevat, omdat alle<br />
reklametekste andersins tot die letterkundige domein sou behoort. Nog so ’n voorbeeld<br />
is Huigen se verwysing na ’n sogenaamde literêre leesstrategie wat toegepas kan word<br />
op ’n weerberig. ’n Leesstrategie of leeswyse kom slegs tot stand deur herhaalde<br />
gebruik met die veronderstelling dat dit gevorm is omdat die objek van ondersoek dit<br />
genoodsaak het.<br />
Talryke boeke oor intrinsieke eienskappe van letterkundige werke, oor prosaritme,<br />
prosa-eindes, die wit in die poësie, versreëleindes en dies meer bewys dat daar talle<br />
kritici en skrywers is wat my uitgangspunte deel. In die res van die artikel wil ek ook<br />
die sogenaamde middelmoot-literatuur definieer as ’n onderskeibare kategorie<br />
literatuur wat nie net bestaan danksy die willekeur van kritici, of literatuur is wat buite<br />
tydgenootlike definisies van letterkunde val nie. Dit vertoon onderskeibare, intrinsieke<br />
eienskappe of kenmerke wat verskil van dié van daardie tekste met “literaire essentie”.<br />
6. The Book-of-the-Month Club<br />
’n Belangwekkende studie is dié van Radway (1988) waarin sy ’n deeglike ondersoek<br />
uitvoer na The-Book-of-the-Month Club in die VSA. Dit word beskou as “the<br />
quintessential ‘middlebrow’ forum” met al die intellektuele snobisme daaraan<br />
verbonde (517) en daarom konsentreer sy veral op die kriteria aan die hand waarvan<br />
boekkeuses gemaak word. Binne die heersende sosiale struktuur word hoë waarde<br />
geheg aan “rationality, complexity, irony, reflexivity, linguistic innovation and the<br />
‘disinterested’ contemplation of the well-wrought artifact” (518). Wat belangrik is, is om<br />
te besef dat wanneer literêre werke wat nie hierdie eienskappe bevat nie, as<br />
mislukkings bestempel word, dit ’n uitdrukking van sosiale mag is “which rules out the<br />
possibility of recognizing that such works and institutions might be valuable to others<br />
because they perform functions more in keeping with their own somewhat different<br />
social position” (519).<br />
Die kriteria wat deur die keurders vir hierdie gewilde boekklub gebruik word, is nie<br />
klinkklaar nie. Dit gee wel blyke van ’n bepaalde verwagting, naamlik dat ’n boek<br />
“goed geskryf” moet wees, en dit beteken skynbaar “characterized by economy,<br />
condensation, and precision”. Dit is wel duidelik dat die boekklub sy gekose tekste sien<br />
in opposisie met blote ontspanningsliteratuur of “trash”. Hulle beklemtoon ook dat<br />
“some books can simultaneously excite the senses and stand up to aesthetic<br />
contemplation and scrutiny” (529).<br />
7. ’n Nederlandse debat: Thomas Vaessens se studie, De<br />
revanche van de roman<br />
In 2009 verskyn ’n boek van Thomas Vaessens, De revanche van de roman, wat verskeie<br />
aspekte waarna reeds verwys is, opnuut onder die loep neem. Vaessens is hoogleraar in<br />
die Nederlandse letterkunde aan die Universiteit van Amsterdam en is een van ’n<br />
77<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
jonger geslag literatore (soos Geert Buelens en Jos Joosten) wat polemies omgaan met<br />
gevestigde literêre uitgangspunte én met die literêre kanon. In sy werk maak Vaessens<br />
korte mette van die letterkunde as ’n “puur estetische” verskynsel. Hy onderskei drie<br />
stappe in die na-oorlogse Nederlandse roman. Eerstens oorheers by skrywer én kritikus<br />
’n selfgenoegsame outonomiteitsopvatting wat die roman aan sy eie stilistiese wette<br />
meet. Hierdie “humanistiese tradisie” het literêre gehalte probeer onderskei aan die<br />
hand van universele kriteria, moes die mens kultureel vorm en literêre oordele het<br />
berus by sogenaamde bevoegde kenners.<br />
As tweede golf onderskei hy die postmodernisme wat die eersgenoemde uitgangspunte<br />
bevraagteken of “dekonstrueer”, maar ook die kanon wat op hierdie uitgangspunte<br />
gebaseer is. Binne die postmodernisme word alles aanvaar (“everything goes”) en<br />
literêre outoriteit word ondermyn. Die postmodernisme het ’n groter relativering, ook<br />
van die eie literatuurbegrip, gebring, maar het deur bepaalde filosofiese en taalkundige<br />
speletjies ook in selfgenoegsame afsondering beland. In beide opvattings ontbreek<br />
maatskaplike betrokkenheid en is daar van kontak met mense geen sprake nie.<br />
Veral ná 11 September 2001 is mense, volgens Vaessens, intens bewus van die realiteit<br />
van ons bestaan. Die nuwe geslag Nederlandse skrywers (soos Arnon Grunberg, Leon<br />
de Winter, Marjolijn Februari en Charlotte Mutsaers) word deur Vaessens<br />
“laatpostmodern” genoem. Hulle stel hulle veral ten doel om die verband tussen<br />
literatuur en gemeenskap te herstel en veel meer lesers te bereik, wat ook impliseer dat<br />
hulle tekste toegankliker raak. Vir Vaessens is maatskaplike betrokkenheid van<br />
skrywers (in hul boeke én persoonlik) van die grootste belang. Daarsonder verloor die<br />
letterkunde volgens hom sy relevansie in die huidige tydsgewrig.<br />
Vaessens trek hom weinig aan van die etiket “populist” wat om sy nek gehang word en<br />
hoewel hy juridiese beskerming van skrywers wel voorstaan, vind hy dit belaglik dat<br />
skrywers hulle verskuil agter personasies in hulle boeke en die outonomiteit van die<br />
teks: “Ik vind het prettig wanneer schrijvers zeggen: ik neem nu als politicus stelling<br />
ook al gaat het ten koste van de zo hoog geprezen onafhankelijkheid van de schrijver”<br />
(Vaessens 2010:3). Vir Vaessens is die “revitalisering” van literatuur, die herstel van die<br />
band tussen literatuur en gemeenskap, veral deur die sosiaal-politieke relevansie en<br />
toeganklikheid daarvan, van die grootste belang. Dit is temas wat by herhaling<br />
voorkom by voorstanders van die middelmoot-literatuur én by skrywers van werke<br />
wat as sodanig getipeer word.<br />
Komrij (2009:2) laat hom ietwat neerhalend oor Vaessens uit:<br />
Professor Vaessens heeft, en daar wordt hij ruim voor betaald, een paar<br />
meningen over literatuur. Als je de nevel ervan wegblaast blijken het<br />
respectabele waarheden te zijn, ‘t is alleen jammer voor zijn imago van<br />
vernieuwer en revolutionair dat het waarheden zijn die al tientallen jaren door<br />
velen worden verkondigd. Professor Vaessens is bezig ivoren torens te slechten<br />
die allang niet meer bestaan.<br />
Die hele aandrang op betrokke literatuur en maatskaplike “engagement” (selfs die<br />
aandrang op groter toeganklikheid en relevansie van letterkundige werke) is in die<br />
Suid-Afrikaanse konteks inderdaad ’n bietjie verouderd. Ook Schouten (<strong>2011</strong>) wys<br />
daarop dat die begeerte van Vaessens na “straatrumoer” niks nuuts is nie, maar iets is<br />
wat al dekades lank met tussenposes in die Nederlandse letterkunde geopper word.<br />
Wesentliker kritiek spreek uit ’n stuk van ’T Hart (2010). Hy beskuldig Vaessens<br />
daarvan dat hy ’n bepaalde literêre leeswyse volg waardeur romans gesien word as<br />
78<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
“morele debatte” en die stories hervertel asof dit gaan om avonture van die bure. Veral<br />
bring Vaessens die morele standpunte van die verskillende personasies in kaart en dui<br />
hy die simboliese ruimtes aan waarbinne die romans hulle afspeel. Maar oor die manier<br />
waarop morele kwessies aan die orde gestel word, swyg Vaessens; ook oor skryfwyses,<br />
stilistiese en retoriese repertoire en die skryftradisie waarbinne die werk staan (2010:3).<br />
Al die aspekte waarna ’T Hart hier verwys, word gewoonlik gesien as kenmerkend van<br />
letterkundige werke. ’n Ander vraag wat gestel sou kon word, is in watter mate die<br />
skrywers wat Vaessens uitkies, werklik as verteenwoordigend van die eietydse<br />
Nederlandse romans gesien kan word en of maatskaplike betrokkenheid vir hulle almal<br />
vooropstaan.<br />
In sy Kellendonk-lesing maak die digter Komrij (<strong>2011</strong>) ’n hele paar stellings wat met die<br />
voorafgaande verband hou en inspeel op die hele polemiek van “straatrumoer” sonder<br />
om maar een maal na enige kritikus, skrywer óf boek te verwys. Die skrywer is die<br />
draer van maskers wat aan hom ook ’n sekere immuniteit verleen, asof hy beskut is<br />
deur die hortus conclusus , die ommuurde tuin. Van die skrywer kan verwag word dat<br />
hy met beide bene binne die maatskappy staan, maar nie as persoon wat ou vroutjies<br />
die straat oorhelp of “outentieke” karakters skep wat vir die gemiddelde leser bestem is<br />
nie, “het befaamde middelbare meisje dat verslingerd is aan chicklit en dat soort Kluunliteratuur”<br />
(Komrij <strong>2011</strong>:15).<br />
Skrywers skryf nie altyd oor hulself nie en daar hoef nie altyd empatie met<br />
romanpersonasies te bestaan nie: “[W]at ons word aangesmeerd als ’maatschappelijk<br />
bevlogen’ of ’uit het leven gegrepen’ literatuur is welbeschouwd een literatuur die<br />
parasiteert op een verstikkende alledaagsheid en ons geen enkel uitzicht of vergezicht<br />
biedt” (Komrij <strong>2011</strong>:18). Wat Komrij die markgedrewe moderne era verwyt, is die<br />
beheptheid met die sogenaamde “realistiese weergawe” soos wat die mense dan graag<br />
sou wou hê. En die aandrang daarop dat “toeganklike” werke “na die mense gebring”<br />
moet word.<br />
Waarvoor Komrij pleit, is geen estetiese houding van afsydigheid nie. Maar die<br />
literatuur kan nooit straatrumoer wees nie. Literatuur behoort tot die siel van die<br />
gemeenskap en behoort ernstig opgeneem te word. Dit kan lughartig wees, maar blote<br />
verstrooiing kan dit ook nie wees nie. Groot literatuur, “dat complex van traditie, topoi<br />
en grandiose verhaallijnen”, is opgeoffer aan politieke gedienstigheid. Sonder sy<br />
afstand en sy “maskers” is die literatuur gedoem.<br />
8. “The middlebrow talks back”: Die weerwraak van die<br />
middelmoot<br />
Van Boven (2009:288) wys daarop dat die term middlebrow een is wat moeilik as neutrale<br />
beskrywende term gebruik kan word, al is daar baie pogings in hierdie verband. ’n<br />
Verdere groot probleem is om die sosiologiese standpunt (wat deur o.a. Bourdieu<br />
voorgestaan word en deur Huigen aangehang word) te versoen met ’n meer teksgerigte<br />
benadering (soos in Angelsaksiese studies) waarna Van Boven verwys. Van Boven<br />
(2009:288) staan ’n benadering voor wat “middlebrow” sien as ’n groep werke met ’n<br />
generiese identiteit van sy eie <strong>–</strong> omdat, sê sy, “we anders niet verder komen dan een<br />
herhaling van het beeld van de middlebrow-roman als […] the ‘other’ of the modernist<br />
or avant-garde novel”.<br />
In haar benadering fokus sy dus op die “middlebrow”-romans as ’n groep werke met ’n<br />
eie posisie en eie agenda, dus vermenging van hoë en triviale elemente. Verder gaan sy<br />
79<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
daarvan uit dat die “middlebrow” deurgaans sy eie posisie bepaal ten opsigte van die<br />
dominante kultuur en derhalwe besig is met ’n sogenaamde “counter-discourse”.<br />
Vanselfsprekend gebeur dit slegs in enkele romans eksplisiet. Van Boven ontleed<br />
vervolgens drie romans waarin hierdie fenomeen voorkom. Dat dit om “middlebrow”romans<br />
gaan, lei sy af uit die plek wat kritici daaraan toegewys het, die profiel van die<br />
skrywers, en, sou bygevoeg kon word, die verkope en die aanbieding self.<br />
9. Drie Afrikaanse middelmoot-romans as voorbeeld van<br />
’n “counter-discourse”<br />
In die Afrikaanse letterkunde is daar heelwat tekste wat hulle óf aanbied as<br />
middelmoot óf as sodanig geklassifiseer word, én wat uitsprake maak oor “hoër”<br />
kunsvorme, veral die letterkunde. Hier onder word drie sodanige tekste bespreek.<br />
9.1 Onder bevoorregte mense<br />
Marie Linde (skuilnaam van Elise Bosman) se debuutwerk Onder bevoorregte mense<br />
(1925) het in 1924 ’n prosawedstryd gewen. Roos (1992:44) verwys na Rob Antonissen<br />
en P.C. Schoonees se aanvanklike resepsie daarvan: hoewel hulle besprekings<br />
patroniserende kensketsings van hierdie roman <strong>–</strong> wat dan ligte leesstof vir dames sou<br />
wees <strong>–</strong> bevat, word die kritiek (selfs van Schoonees, wat aanvanklik vleiend was)<br />
algaande krasser.<br />
Antonissen (1956:160) meen dat die werk enkele goeie eienskappe bevat, soos “goeie<br />
tipering van die milieu, ten dele inwendige motivering van die gebeure, en die<br />
behandelde tema self. Tog bly dit maar middelmatige literatuur, weens die<br />
onbelangrikheid van die hoofpersoon en die kragtelose skryftrant.” Ook Dekker<br />
(1958:150) vind Linde se eersteling haar beste werk, en sonder haar realisme en die<br />
kritieklose wyse waarop die egoïstiese Ben uitgebeeld word, as verdienstelik. Die<br />
uitbeelding van Bettie raak algaande “oppervlakkig”. Kannemeyer (1978:197) eggo<br />
Antonissen byna woordeliks in sy aanprysing van die milieuskildering en Dekker wat<br />
betref die uitbeelding van Ben “wat objektief en sonder enige vooroordeling van die<br />
kant van die verteller voorgestel word” en van die hoofkarakter wat “geen diepte” het<br />
nie.<br />
Roos (1992:51) gee ’n paar moontlike redes vir die verskuiwing in waardering van<br />
hierdie soort boeke (Onder bevoorregte mense van Marie Linde, Oogklappe van Meg Ross<br />
en Eva Walter se Eensaamheid). Sy spekuleer dat die kritici “wat sedert die veertigerjare<br />
die norme daargestel en die geskiedenis geskryf het” negatief was oor hierdie romans<br />
wat nie ingepas het in “’n geïdealiseerde Volk- en vaderlandvisie nie” en wat nie “die<br />
mite van die Boer en sy liefhebbende, hardwerkende vrou onderskryf het nie” (Roos<br />
1992:51). In hierdie soort romans vervolg Roos, het die vroulike karakter se<br />
“konvensionele rol as ondersteuner, moeder, verdrukte of selfs rebellieuse eggenote”<br />
geen plek nie.<br />
Kannemeyer (1978:199) beskou Linde se “woordstroom oor kleinburgerlike sake op die<br />
lange duur onhoudbaar. Daarby is die skyn van diepsinnigheid wat sy met die<br />
ideologie en toespitsing op aktuele sake wil bereik, uiters pretensieus.”<br />
John (1994:15) beweer dat die roman ook gelees kan word as ’n worsteling “met die<br />
vraag wat dit beteken om ’n kunstenaar in Suid-Afrika gedurende die twintigerjare van<br />
hierdie [die 20ste] eeu te wees.” Hy voer aan dat die werk gemarginaliseer is deur die<br />
80<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Afrikaanse kanonisering omdat dit ideologies onaanvaarbaar sou wees vir Afrikaanse<br />
kritici, want dit was “ontgogelend krities ingestel […] ten opsigte van die heersende<br />
estetiese ideaal.” Volgens John word ’n Europees-gesentreerde kunsinstelling in hierdie<br />
roman afgewys ten gunste van “’n onafhanklike Afrikaanse estetiek”. Dit sou dan<br />
volgens John “die Afrikaanse estetiese uitdrukking, die moontlikheid om op<br />
universaliteit aanspraak te maak [ontneem], aangesien dit ’n groepsgebondenheid<br />
pertinent aandui as ’n voorvereiste vir ’n gangbare Suid-Afrikaanse estetiek.”<br />
Onder bevoorregte mense word gewoonlik bestempel as ’n sosiale-probleem-roman wat<br />
sentreer rondom aktuele vraagstukke van die twintigerjare van die 19de eeu, soos<br />
sosiale klasseverskil en die armblanke-vraagstuk, vroueregte, die nasionalisme en die<br />
kuns as sosiale verskynsel. Die opera- en liederesangeres Adeline Rademeyer en haar<br />
advokaatman, Hendrik, stel eers vir Bettie Erkel aan as kindermeisie, alvorens hulle<br />
haar later ook aanneem. “Jy’s ’n proefneming [...] ’n eksperiment [...] moet dit maar nie<br />
vergeet nie,” word sy op wrede wyse deur Adeline aan dié Pygmalion-proefneming<br />
herinner (95). In die proses word Bettie se voorkoms verander, begin sy ’n smaak<br />
ontwikkel vir klassieke musiek en dans, leer sy Engels vlot praat én trou sy later met ’n<br />
bon vivant-skilder wat elf jaar in die buiteland gewoon het, maar wat tog sy Afrikanerwortels<br />
herontdek (137-8).<br />
Hierdie roman is derhalwe ook ’n ontwikkelingsroman waarin die armoedige<br />
weeshuismeisie, Bettie, se sosiale evolusie geteken word. Stand is egter ’n skeldwoord<br />
waaraan sy nie kan ontkom nie en by geleentheid sê sy vir haar spieëlbeeld: “Jy is nie ’n<br />
meid nie en jy is nie ’n dame nie” (84). Die sosiale verwagtings waaraan ’n “dame”<br />
moet voldoen, soos brug-, tennis- en klavierspeel, sing en briewe skryf (345) is die<br />
tipiese eietydse eienskappe van ’n Engelse dame. Daarteenoor ag Ben se vader die<br />
beskeie Bettie, wat sonder astrantheid is, hoog (343).<br />
Dit sou nie absurd wees om hierdie roman ook as satire te lees nie. Hooghartige,<br />
“kunssinnige” mense met ’n minagting vir die eie, Afrikaanse kultuur, soos Adeline,<br />
Ben en Aletta word by tye genadeloos gesatiriseer. Maar ook die oppervlakkige Bettie<br />
ontkom dikwels nie aan kritiek nie. As satiriese norm geld Hendrik, die ryk advokaat<br />
wat in ’n Engelse omgewing leef, maar trou bly aan nasionale beginsels en ook Ben se<br />
vader met sy afkeer van pretensie en hooghartigheid.<br />
Die roman is meer as ’n blote aanval op tradisionele rolle en waardes. Die onafhanklike<br />
Adeline met haar skynbaar promiskue verlede wat sy sorgvuldig verborge hou vir haar<br />
man (223) bly weliswaar onvervuld in haar huwelik omdat sy haar kreatiwiteit wil<br />
uitleef, maar sy besef dat dit ook ongelukkigheid meebring (438). Wat sterk na vore<br />
kom in die roman, is nie primêr kritiek op die tradisionele huwelik nie, maar die<br />
standpunt dat geluk wél ook te vind is buite die huwelik, soos mevrou Stahl, Aletta en<br />
Enid aantoon.<br />
In die roman word korte mette gemaak van die pretensieuse kunstenaar (25), die<br />
romantiese beeld van die kunstenaar wat ’n boheemse bestaan voer (154), al die “ismes”<br />
wat die kuns oorheers (210) en die opvatting dat die estetiese alleen opgesluit is in die<br />
klassieke Europese kunsvorme soos die opera, liedere en dergelike meer.<br />
Maar John oordryf wanneer hy beweer dat die estetiese ideaal in hierdie roman (bloot)<br />
een is wat na ’n Afrikanerkuns streef. Wat beweer word, is dat die skone, die<br />
“klassieke”, óók kan voorkom in die volkskuns, iets waarmee Van Wyk Louw dit<br />
volkome eens sou gewees het. By verskeie geleenthede word gesê dat Afrikaanse<br />
volksliedere juis ’n Europese herkoms het. Hendrik spreek sy waardering uit vir<br />
“daardie eenvoudige liedjies” wat vir hom baie mooier klink “as al die klassieke operas<br />
81<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
waarmee jy so dweep” en “Adeline verswyg maar vir hom dat die lied ‘Lied der<br />
Meermädchen’ wat sy soëwe gesing het uit ‘Oberon’ afkomstig is” (193).<br />
Louis Cloete is die voorloper van die Dertigerdigter:’n gekultiveerde man wat poësie<br />
uit Frans vertaal, maar wat vir sy tesis Afrikaanse volkliedjies as onderwerp het! (169).<br />
Daar word verwys na tradisionele Afrikaanse verse soos “Di steweltjies van Sannie”,<br />
“Wanneer kom ons troudag Gertje” (197) en “Mooie meisies, fraai bloeme” (198), maar<br />
daar word ook verwys na Leipoldt se digbundel Uit drie wêrelddele (1923) wat die<br />
nasionale en lokale verbystrewe. Dit waarvoor in hierdie roman gepleit word, het<br />
duidelik nasionalistiese ondertone: trots op Afrikaans en die Afrikaanse kultuur (24, 29,<br />
38, 53, 117, 137, 138), moedertaalonderrig (247) en ’n eie Afrikaanse geesteslewe, maar<br />
óók waardering van die klassieke en Europese (111 en 112). En hoewel dit lyk asof daar<br />
’n voorkeur vir blote realistiese kuns uitgespreek word (138, 139, 154), word óók gepleit<br />
vir representasie van die skoonheid van die menslike liggaam (217). In feite is hierdie<br />
roman ’n besinning oor die rigting van die (Suid-)Afrikaanse kuns en literatuur in ’n<br />
tydperk toe emansipasie nog net ’n ideaal was en beliggaam dit baie van die ideale wat<br />
veral deur Van Wyk Louw verwoord is.<br />
Hoewel hierdie roman vanweë onder andere die (vroulike) tematiek deur kritici<br />
bestempel is as ’n “damesroman” en derhalwe as middelmoot-literatuur, is dit steeds ’n<br />
besinning oor die Afrikaanse geesteslewe én veral die (rigting van) die Afrikaanse<br />
letterkunde. Met veel van die aspekte wat destyds sentraal gestaan het in die poëtikale<br />
opvattings van die (manlike) kritici (soos E.C. Pienaar), is die skryfster dit oneens <strong>–</strong><br />
veral die blote aandrang op nasionalistiese kuns. Daarom vorm hierdie roman deel van<br />
’n sterk kontradiskoers.<br />
9.2 Die swart sluier<br />
As gekyk word na die vroeëre definisies van middelmoot-literatuur as toeganklike<br />
literatuur, voldoen die poësie van Joan Hambidge in hoë mate daaraan. 2 Dit is<br />
toeganklike poësie; dit beantwoord gewoonlik aan die verwagtinge van Hambidgelesers,<br />
daar dit dikwels bepaalde stylgrepe vertoon (byvoorbeeld die intertekstualiteit;<br />
die parodie); dit is vol patos en patetiek; dit is dikwels praatverse wat die “gewone<br />
praattaal” representeer. Dit is veral die selfbewustheid (wat ooreenstem met die die<br />
literêre funksie van Roman Jakobson) en die talle verwysings (na filmsterre, digters,<br />
skrywers en dergelike) wat aandui dat dit nie as middelmoot bedoel is nie.<br />
Hambidge se roman Die swart sluier (1998) word egter wél doelbewus aangedien as<br />
“hygroman”, dit wil sê behorende tot die ontspanningsliteratuur, hoewel dit eintlik<br />
geen roman is nie, maar verskeie novelettas. Dit is reeds die storie, wat handel oor ’n<br />
skrywer, Sonja Verbeek, haar liefdesverhouding(s) en haar besoek aan die Welkomse<br />
Leeskringseminaar, wat die leser laat vermoed dat daar ’n slang in die gras van dié<br />
liefdesparadys is. In wese is hierdie roman ’n persiflage van ’n bepaalde subgenre,<br />
naamlik die hygroman, maar dit is ook ’n satire op die Afrikaanse literêre kanon én al<br />
die bisarre prosesse van kanonisering. Beroemde (of dan bekende) figure uit die kanon<br />
skuur skouers met ewe bekende romankarakters, wat vanselfsprekend aanleiding gee<br />
tot vermaaklike tonele.<br />
Knap is die gebruikmaking van bepaalde beskrywings uit bekende Afrikaanse romans,<br />
soos die beskrywing van die “Allesverloren se plastiekswaan” wat Leroux se<br />
Welgevonden oproep. Die satire strek egter verder as bloot literêre alliansies en<br />
onderonsies (ook van amoreuse aard). Daar word die spot gedryf met literatore se<br />
voortdurende verwysing na Franse (taal)filosowe (19), wat vanselfsprekend ook<br />
selfspot is, die opgeblase styl van skrywers word geparodieer (32), bepaalde tekste (Die<br />
82<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
son struikel, 45), die “manlikheid” van Strachan-karakters (72), en selfs met navorsing<br />
oor die plaasroman (79). ’n Stukkie metakommentaar word ook ingevoeg (68), op die<br />
een vlak as satire van die metanarratiewe werkwyse wat destyds hoogty gevier het in<br />
die Afrikaanse letterkunde (soos in Koos Prinsloo se Jonkmanskas), op ’n ander as<br />
aanwysing van hoe hierdie teks van Hambidge ook gelees sou kon word: as ’n teken<br />
wat moontlik heenwys na “(outo)biografiese” aspekte van die skrywer, te wete lewe én<br />
poëtika. Wat in ’n ander genre (byvoorbeeld ’n “ernstige” roman) dalk beskou sou kon<br />
word as selfbehep, oppervlakkig of gewoon laf, word binne die vorm van die<br />
middelmootliteratuur (want die “hygroman” was bedoel as intelligente vermaak) ’n<br />
vorm van kommentaar op kernaspekte die Afrikaanse literêre sisteem.<br />
Hierdie roman kan derhalwe as ’n kontradiskoers beskou word; by tye ’n skerp aanval<br />
op aspekte van die kanon, maar vanweë die “verpakking” daarvan in die vorm van ’n<br />
middelmootteks, geredeliker aanvaar en makliker verteerbaar deur die sisteem en sy<br />
agente soos kritici.<br />
9.3 Om na ’n wit plafon te staar<br />
’n Onlangse Afrikaanse roman wat eweneens sigself (volgens die omslag, die aanslag<br />
én bemarking) aanvanklik aandien as blote ontspanning, is Jaco Kirsten se werk Om na<br />
’n wit plafon te staar (2009) met as subtitel ’n Reguit roman. In hierdie “reguit” roman<br />
word eerstens op ’n nogal onthutsend reguit manier kommentaar gelewer op die<br />
eietydse Suid-Afrika, veral die gebreke en vergrype ingegee deur politieke korrektheid.<br />
Die roman speel af in die binnekringe van ’n dagblad wat herinner aan Die Burger en<br />
die binnewerkinge van ’n magtige persgroep wat ook nie soveel verskil van Naspers<br />
nie. Hierdie indruk van ’n sleutelroman word versterk deurdat selfs buitestanders<br />
bepaalde karakters soos Koos Bekker, Lizette Rabie, Amanda Gouws en André P. Brink<br />
dadelik kan herken.<br />
Kirsten lewer egter ook deurgaans kommentaar op die literêre lewe van vandag en<br />
skets ’n prentjie wat bepaald nie vleiend is nie. Sy hoofkarakter, Lourens Erasmus, staan<br />
ook ver van die metroman wat sensitief, sag, pasifisties is en dus die droombeeld van<br />
geëmansipeerde vroue versinnebeeld. Hy is ’n geskeide man wat diens gedoen het op<br />
die grens, wat nie nee sê vir terloopse seks nie, wat van rugby hou en wie se enigste<br />
toegewing wat drank betref, die feit is dat hy Diet Coke by sy rum drink. Lourens het ’n<br />
hekel aan mannetjiesagtige vrouens en verwyfde mans wat bars van politieke<br />
korrektheid, pretensie en skynheiligheid van alle aard. Onder sy bruuske uiterlike skuil<br />
daar ’n goeie mens met bepaalde waardes (soos eerlikheid en openhartigheid) wat nie<br />
skroom om sy sê te sê nie. Omdat hy verwar word met die gay Laurens Erasmus kry hy<br />
die opdrag om ’n roman te skrywe. Hierdie worstelstryd om binne ’n spertyd iets neer<br />
te pen (wat ’n mens gerus ook sou kon sien as metakommentaar) bied genoeg ruimte<br />
vir besinning oor die eietydse Afrikaanse letterkunde, die skryfproses self, skryfskole,<br />
kunsredaksies (veral boekeredakteurs), die aard van ’n roman én die politieke<br />
voorskriftelikheid waaraan ’n eietydse Afrikaanse skrywer onderworpe is.<br />
Oor Kontrei, wat hoë lof ingeoes het, word kortweg gesê: “Genugtig, Kleinboer, nogal ’n<br />
debutant, skryf ’n boek oor meidnaai en wen ’n prys” (21). En: “Eben Venter is dalk een<br />
van die laaste van ’n geslag wat kan skilder met woorde” (24). Hy besef dat dit deesdae<br />
moeilik is vir ’n wit man om ’n boek te publiseer. Daarom oorweeg hy dit om ’n boek in<br />
Standaardafrikaans voor te lê, maar te maak asof hy bruin of swart is, “[e]en wat dalk<br />
van ’n voormalige Model C-skool is en Ôfrikôns praat soos Elana Afrika” (32). Wanneer<br />
hy sê “’n kroeg is ’n plek van transformasie” (56), blyk dit dat Lourens ook sy Leroux<br />
(en bes moontlik sy Jaco Fouché) ken. Temas is ’n ander mynveld. Mislukte liefde is<br />
83<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
slegs vir vroueskrywers beskore, en hy sien ook nie kans om sy seksuele wasgoed in die<br />
openbaar op te hang (soos Kleinboer) nie.<br />
Van sy siniese vriend kry hy die volgende ses wenke (64):<br />
Skrywe oor enigiets wat esoteries is, want resensente is dol daaroor <strong>–</strong> “kak soos<br />
intertekstualiteit en so aan […] resensente is mal daaroor en dit laat hulle slim<br />
voel as hulle dit raak sien. Veral Joan Hambidge is goed daarmee en miskien<br />
gooi sy ’n bietjie van Umberto Eco en die semiotiek in. En as jy gelukkig is, dan<br />
fok sy jou nie op met ’n verwoestende resensie nie.”<br />
“Die ander formule is om ’n moderne weergawe van ’n ou storie te doen.”<br />
“En dan kan jy natuurlik heeltemal jags wees en net oor naai skryf.”<br />
“Of jy kan oor dwelmmiddels skryf.”<br />
“[D]aar is eintlik net iets soos tien of so stories […] alles is eintlik ’n klomp kak<br />
wat al reeds geskryf is.”<br />
“[V]eral jong skrywers moet skryf oor die goed waarmee hulle vertroud is.”<br />
Veel later vra Lourens se uitgewer sy hiperpolities-korrekte redakteur: “Maar is dit nie<br />
die doel van skrywers, van kunstenaars om heeltyd die heersende orde te bevraagteken<br />
nie? Om vrae te vra, om heilige koeie te slag om […] die hele openbare diskoers eerlik te<br />
hou nie?” (176).<br />
So word hierdie boek wat “nooit geskryf [is] vanuit die benoude dampkring van die<br />
Afrikaanse literêre wêreld nie” (196) ’n ernstige besinning oor die vraag wat dit beteken<br />
om in die huidige tydsgewrig in Afrikaans te skrywe. Nie in die vorm van ’n<br />
metaroman of postmodernistiese geskrif wat maklik as pretensieus sou kon deurgaan<br />
nie, maar juis in die vorm van ’n (skadelose) ontspanningswerk. Hierdie roman word<br />
sodoende ’n “terugskryf” teen die kanon in, eintlik teen die eietydse bewakers van die<br />
kanon wat politiese korrektheid só verabsoluteer dat eerlikheid by die deur uitgegooi<br />
word.<br />
10. Samevatting<br />
Met hierdie ondersoek wou ek eerstens aantoon dat die middelmootliteratuur, en dus<br />
ook letterkunde, die teenhanger daarvan, onderskei (kan) word as aparte kategorieë.<br />
Werke wat as middelmoot, “middlebrow”, “middelmaat” of selfs “populisties”<br />
beskrywe word, is meestal toeganklik, (lokaal-)realisties en maatskaplik betrokke. ’n<br />
Eenvoudige verhaalstruktuur, ouktoriële vertelwyse, “telling” eerder as “showing”,<br />
blokkarakterisering, groot ooreenstemming tussen storie en verhaal, en beantwoording<br />
aan lesersverwagtings word wyd gesien as kenmerkend van hierdie tipe literatuur (kyk<br />
o.a. Botha, Botha, Olivier e.a. 1990:85-107).<br />
Dit is egter ook so dat bepaalde werke binne ’n bepaalde historiese tyd as middelmoot<br />
geklassifiseer word omdat hulle nie beantwoord aan die heersende ideologiese en/of<br />
poëtikale opvattings nie. Uit Roos (1992:49<strong>–</strong>51) se opname blyk duidelik dat al drie die<br />
“damesromans” waarna sy verwys wat taal en styl betref, hoegenaamd nie agter staan<br />
by tydgenootlike romans van manlike skrywers soos D.F. Malherbe en Jochem van<br />
Bruggen nie; hier “is ’n skerper toon, ’n meer betrokke tematiek, ’n realistieser<br />
84<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
perspektief en is die karakters meer gekompliseerd”. Sy opper dan die legitieme vraag<br />
of die (manlike) kritici “wat sedert die veertigerjare die norme daargestel en die<br />
geskiedenis geskryf het, dalk nie vrede gehad [het] met hierdie romans wat glad nie<br />
ingepas het in ’n geïdealiseerde Volk- en Vaderlandvisie nie; met werke wat geensins as<br />
didakties/moraliserend, of selfs as romanties-realisties beskryf kan word [nie]” (Roos<br />
1992:51). Die studie van Human-Nel (2009) bevestig in hoë mate hierdie vraag van<br />
Roos.<br />
Schoonees beoordeel Onder bevoorregte mense in 1924, 1939 en in 1950 telkens anders en<br />
toenemend negatief (Roos 1992:45). Vanselfsprekend kan sy oordele toegeskryf word<br />
aan sy veranderende visie van literatuur, maar dit wil ook voorkom asof dit ’n<br />
illustrasie is van ’n strategiese posisie-inname binne die literêre veld waar ’n kritikus sy<br />
eie oordele aanpas by dié van die heersende sienings. Wat egter duidelik is, is dat die<br />
benaming “middelmoot” ’n bepaalde werk tot die vergeethoek verdoem en onskadelik<br />
maak. Dit kan gesien word uit die reeds gesiteerde oordele van (manlike)<br />
literatuurhistorici wat in hoë mate mekaar eggo.<br />
Ek het ten slotte probeer aantoon dat die periferale posisie van middelmootliteratuur<br />
egter ook soms bepaalde voordele inhou vir die skrywers daarvan. Dit bied aan hulle<br />
die beskutting om aanvalle op die heersende literêre sisteem te loods, om “terug te<br />
skrywe” by wyse van spreke. En dit is dalk juis hierdie “terugskrywe” wat later vir<br />
hulle ’n plek binne die kanon gaan gee.<br />
Al drie werke waaraan ek aandag gegee het, is binne veral historiese verband belangrik,<br />
maar ook intrinsiek nie sonder meriete nie. Roos (1992) bespreek Linde se werk<br />
uitvoerig en oorwegend positief. Kirsten se werk is geslaagd indien ’n redelik standaard<br />
definisie van ’n goeie boek gebruik word: dit is vlot geskryf, het ’n interessante storie,<br />
bevat knap karakteriserings en is ’n geslaagde kombinasie van erns en luimigheid (kyk<br />
ook Radway hier bo vir ander kenmerke wat ruimskoots by Kirsten voorkom). Wat dit<br />
egter onomstootlik as letterkunde kenmerk volgens heersende verwagtings, is die<br />
metanarratiewe aard daarvan, metafiksie synde een van die belangrikste kenmerke van<br />
eietydse prosawerke. Hambidge se roman is ’n rasegte satire en daarom in ’n mate ook<br />
tydgebonde omdat die satire ’n gerigte aanval is; in haar geval van die Afrikaanse<br />
letterkunde <strong>–</strong> veral <strong>–</strong> op ’n bepaalde tydstip.<br />
Al drie werke is egter belangrik omdat hulle op ’n geslaagde (lees: literêre) wyse<br />
kommentaar lewer op die letterkunde én die letterkundige bedryf van ’n bepaalde era.<br />
Dit alleen waarborg hulle ’n vaste, hoewel periferale, posisie in die kanon.<br />
Bibliografie<br />
Antonissen, R. 1956. Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede. Kaapstad: Nasionale<br />
Boekhandel Beperk.<br />
Baker, E. 1973. Splinterspel. Johannesburg: Perskor.<br />
—. 1984. Weerkaatsings: ’n Sprokie. Kaapstad: Human & Rousseau.<br />
Barnard, R. 1998. Kanoniseringsprosesse in die Afrikaanse literatuursisteem: Die rol van<br />
N.P. Van Wyk Louw. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Bloemfontein: Universiteit van<br />
die Vrystaat.<br />
Botha, E. 1998. Etienne Leroux. In Van Coller 1998.<br />
85<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
—. 1999. Jochem van Bruggen. In Van Coller 1999.<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Botha, M.C., E. Botha, F. Olivier, H. de Kock, E. Baker, H. van Coller, E. van Heerden en<br />
M. Prins. 1990. Fasette van ’n fokus op 80. Tydskrif vir Letterkunde, 28(1):85<strong>–</strong>107.<br />
Bourdieu, P. 1984 [1979]. Distinction: A social critique of the judgement of taste. Cambridge,<br />
MA: Harvard University Press.<br />
—. 1986 [1983]. The forms of capital. In Richardson (red.) 1986.<br />
—. 1993. The field of cultural production. Essays on art and literature. Cambridge: Polity<br />
Press.<br />
Brink, A.P. 1974. Dié boek word ’n aanklag teen uitgewer. Rapport, 31 Oktober, bl. 19.<br />
—. 1984. Só trap resensent darem nie modder op goeie, lekker boek nie! Rapport, 20<br />
Januarie, bl. 14.<br />
Chapman, M. 2003. Southern African literatures. Pietermaritzburg: UKZN Press.<br />
De Geest, D. 1966. Literatuur als systeem, literatuur als vertoog. Bouwstenen voor een<br />
functionalistische benadering van literaire verschijnselen. Leuven: Peeters.<br />
—. 1997. Systems theory and discursivity. Canadian Review of Comparative Literature,<br />
24(1):161<strong>–</strong>75.<br />
Dekker, G. 1958. Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Kaapstad: Nasou Beperk.<br />
DiMaggio, P. 1987. Classification in the arts. American Sosiological Review, 5:440<strong>–</strong>5.<br />
Even-Zohar, I. 1990. Polysystem studies. Poetics Today, 11(1):1<strong>–</strong>268.<br />
Faubion, J.D. (red.). 1994. Michel Foucault, aesthetics, method and epistemology. Londen:<br />
Penguin.<br />
Fokkema, D.W. en E. Kunne-Ibsch. 1977. Theories of literature in the twentieth century.<br />
Londen: C. Hurst & Co.<br />
Foucault, M. 1994. On the archaeology of the sciences: Response to the epistemology<br />
circle. In Faubion (red.) 1994.<br />
Fouché, J. 1997. Paartie by Jake’s. Kaapstad: Queillerie.<br />
Francken, E. en O. Praamstra (reds.). 2008. Heerengracht Zuid-Afrika. Nederlandse<br />
literatuur van Zuid-Afrika. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.<br />
—. 2008. Een vierde kwartier in de Nederlandse koloniale en postkoloniale literatuur.<br />
De Nederlandse literatuur van Zuid-Afrika. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en<br />
Letterkunde, 124(2):141<strong>–</strong>58.<br />
Hambidge, J. 1998. Die swart sluier. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Herrnstein Smith, B. 1984. Contingencies of value. In Von Hallberg (red.) 1984.<br />
86<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hjort, M. (red.). 1992. Rules and conventions. Literature, philosophy, social theory. Baltimore:<br />
Johns Hopkins University Press.<br />
Huigen, S. 2009. Kwesties van literariteit en (dis)continuïteit in Nederlandstalige Zuid-<br />
Afrikaanse literatuur. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 125(3):253<strong>–</strong>63.<br />
Human-Nel, M.J. 2009. Die impak van sosiologiese verandering op die plek van<br />
vroueskrywers in die Afrikaanse literêre kanon. Ongepubliseerde PhD-proefskrif.<br />
Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat.<br />
John, P. 1994. “O, my kuns!” ’n Semiotiese analise van die estetiese problematiek in<br />
Onder bevoorregte mense deur Marie Linde. Tydskrif vir Letterkunde, 32(2):12<strong>–</strong>24.<br />
Kannemeyer, J.C. 1978. Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Kaapstad: Academica.<br />
Kirsten, J. 2009. Om na ’n wit plafon te staar. ’n (Reguit) roman. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Komrij. G. 2009. Lucifer in het hooi. Komrij Blog, Zaterdag 29 <strong>Augustus</strong> 2009.<br />
http://www.komrij.blogspot.com/search?=vaessens (9 April <strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
—. <strong>2011</strong>. De triomf en treurigheid van de vermomming. Kellendonklezing. Macxmedia:<br />
Nijmegen.<br />
Lakatos, I. 1970. Falsification and the methodology of scientific research programmes.<br />
In Lakatos en Musgrave (reds.) 1970.<br />
Lakatos, I. en A. Musgrave (reds.). 1970. Criticism and the growth of knowledge.<br />
Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Lamont, M. 1992. Money, morals, and manners: The culture of the French and the<br />
American upper-middle class. Chicago, IL: University of Chicago Press.<br />
Leroux, E. 1958. Die mugu. Kaapstad: H.A.U.M.<br />
Leroux-Van der Boon, M. 1992. Middelmoot-etiket kan jou “skawe”. Onderhoud met<br />
Theunis Engelbrecht. Beeld Kalender, 23 Julie, bl. 2.<br />
Linde, M. 1925. Onder bevoorregte mense. Pretoria: J.L. van Schaik.<br />
Louw, N.P. Van Wyk. 1961. Vernuwing in die prosa. Kaapstad: Human & Rousseau.<br />
Lynes, R. 1954. The tastemakers. New York:Harper.<br />
Peterson, R.A. en R.M. Kern. 1996. Changing highbrow taste: From snob to carnivore.<br />
American Sociological Review, 61(5):900<strong>–</strong>7.<br />
Peterson, R.A. 1997. The rise and fall of highbrow snobbery as a status marker. Poetics,<br />
25(2/3):75<strong>–</strong>92.<br />
Radway, J. 1988. The Book-of-the-month Club and the general reader:On the uses of<br />
“serious” fiction. Critical Inquiry, 14(3):516<strong>–</strong>38.<br />
Richardson, J.G. (red.). 1986 [1983]. Handbook of theory and research for the sociology of<br />
education. New York: Greenwood.<br />
87<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Roos, H. 1992. Drie “dames-romans”. Tydskrif vir Letterkunde, 30(2):41<strong>–</strong>52.<br />
Ross, M. 1925. Oogklappe. Pretoria: J.L. van Schaik Bpk.<br />
Schmidt, S.J. 1989. Die Selbstorganisation des Sozialsystems Literatur im 18. Jahrhundert.<br />
Frankfurt am Main: Suhrkamp.<br />
—. 1992. Conventions and literary systems. In Hjort (red.) 1992.<br />
—. 1996. A systems-oriented approach to literary studies. Canadian Review of Literature,<br />
24(1):119<strong>–</strong>36.<br />
Schouten, R. <strong>2011</strong>. Cynische romans zijn niet cool meer. Trouw.<br />
http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/1131420/2009/04/04/Cynis<br />
che-romans-zijn-niet-cool-meer.dhtml (9 April <strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
’T Hart, K. 2010. Het moet van de professor allemaal anders. De Groene Amsterdammer.<br />
http://www.groene.nl/2009/15/het-moet-van-de-professor-allemaal-anders (9 April<br />
<strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
Van Boven, E. 2009. De middlebrow-roman schrijft terug. Visies op elite en “hoge<br />
literatuur” in enkele publieksromans rond 1930. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en<br />
Letterkunde, 125 (3):285<strong>–</strong>305.<br />
Vaessens, T. 2009. De revanche van de roman. Literatuur, autoriteit en engagement.<br />
Nijmegen: Uitgeverij Vantilt.<br />
—. 2010. Onderhoud met Thomas Vaessens: “Schrijvers durven het publieke debat niet<br />
aan”. NRC Boeken. http://www.nrcboeken.nl/interview/schrijvers-durven-hetpublieke-debat-niet-aan<br />
(9 April <strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
Van Coller, H.P. 1992. Die Afrikaanse letterkunde en taalvaardigheid binne die konteks<br />
van kommunikasie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 32(3):165<strong>–</strong>77.<br />
—. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 1. Pretoria:<br />
J.L. van Schaik.<br />
—. (red.). 1999. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Deel 2. Pretoria:<br />
J.L. van Schaik.<br />
—. 2001. N.P. Van Wyk Louw as kanoniseerder. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 41(1):63<strong>–</strong><br />
72.<br />
—. 2002. Die saamstel van bloemlesings as kanoniserende handeling. Tydskrif vir<br />
Geesteswetenskappe, 42(1):66<strong>–</strong>77.<br />
Van Coller, H.P. en Odendaal, B.J. 2005. Die verhouding tussen die Afrikaanse en<br />
Nederlandse literêre sisteme. Deel 1: Oorwegings vir ’n beskrywende model. Stilet,<br />
17(3):1<strong>–</strong>17.<br />
Van Eijck, K. en W. Knulst. 2005. No more need for snobbism: Highbrow cultural<br />
participation in a taste democracy. European Sociological Review, 21(5):513<strong>–</strong>28.<br />
Van Rees, K. en G. Dorlijn. 2006. Het Nederlandse literaire veld 1800<strong>–</strong>2000. In Van Rees<br />
en Dorlijn (reds.) 2006.<br />
88<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Van Rees, K., J. Vermunt en M. Verboord. 1999. Cultural classification under discussion.<br />
Latent class analysis of highbrow and lowbrow reading. Poetics, 26(5/6):349<strong>–</strong>65.<br />
Van Rees, K. en G. Dorlijn (reds.). 2006. De productie van literatuur. Het Nederlandse<br />
literaire veld 1800-2000. Nijmegen: Vantilt.<br />
Viljoen, H. 1998. Breyten Breytenbach. In Van Coller (red.) 1998.<br />
Von Hallberg, R. (red.) 1984. Canons. Chicago: University of Chicago Press.<br />
Walter, E. 1925. Eensaamheid. Pretoria: J.L. van Schaik Bpk.<br />
Wellek, R. 1960. Literary theory, criticism, and history. The Sewanee Review, 68(1):1<strong>–</strong>19.<br />
Wellek, R. en A. Warren. 1976 [1949]. Theory of literature. Harmondsworth: Penguin<br />
Books.<br />
Widdemer, M. 1933. Message and middlebrow. Saturday Review of Literature, 18<br />
Februarie, bl. 433<strong>–</strong>4.<br />
Woolf, V. 1942. The death of the moth. New York: Harcourt Brace.<br />
Eindnotas<br />
1 Die frenologie was ’n pseudowetenskaplike en intellektueel gediskrediteerde teorie<br />
wat geglo het dat mense se uiterlike tekenend is van onder andere hulle intelligensie.<br />
Mense met hoë voorkoppe sou hiervolgens besonder slim wees. Vandag word die term<br />
highbrow met ironie gebruik (http://en.wikipedia.org/wiki/Highbrow[2010/02/11).<br />
2 Roos (1992: 41) bestempel “gewilde prosa” as “dié soort verhaal wat gewoonlik binne<br />
’n eenvoudige vertelstruktuur ’n lokaal-realistiese milieu uitbeeld”.<br />
89<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Ten spyte van ernstige leemtes in die Suid-Afrikaanse historiografie oor hierdie<br />
onderwerp is daar heelwat werke wat op verskillende aspekte van die onderwerp lig<br />
werp. In hierdie verband is ongepubliseerde verhandelinge van onskatbare waarde.<br />
Coetzer (1975) behandel die rassevraagstuk as verdelingsfaktor tussen die Nasionale<br />
Party (NP) en die Suid-Afrikaanse Party (SAP) vanaf 1924 tot 1929 breedvoerig. Le<br />
Roux (1972) dui die veranderde houding van die NP aan die hand van verskeie<br />
kongresbesluite vanaf 1935 tot 1939 aan sonder om ’n bevredigende verklaring vir die<br />
ommeswaai in beleid te gee. Verder plaas hy die klem op die kleurlingstemregkwessie 1<br />
as geskilpunt tussen die NP en die Verenigde Party (VP). Haines (1978) behandel die<br />
opposisie teen die Kleurlingregte-wetsontwerp slegs sydelings. Shifrin (1962) gee ’n<br />
breedvoerige uiteensetting van die Kleurlingregte-wetsontwerp asook die motiewe wat<br />
daartoe aanleiding gegee het. Hy poog ook om ’n moontlike verklaring te gee vir<br />
waarom daar besluit is om nie die wetsontwerp deur te voer nie. Shifrin (1962) bied ’n<br />
nuttige inleiding tot die onderwerp. Sy behandel egter die wetsontwerp in isolasie en<br />
laat na om dit in ’n breë konteks te plaas.<br />
Van der Ross (1986) gee ’n tentatiewe verklaring waarom die NP van die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp afgesien het sonder om die verwikkelinge rondom die<br />
kleurlingstemregkwessie in breër konteks te plaas. Verder lê hy klem op die reaksie van<br />
die politieke bewegings onder die kleurlinge tot die vernaamste uitdagings wat hulle<br />
moes trotseer.<br />
Giliomee (1995) gee heelwat kritiese insigte rondom die kwessie. Volgens hom<br />
(1995:219) het Hertzog se beleid nooit ’n volte face ondergaan nie <strong>–</strong> soos sommige<br />
historici te kenne gee.<br />
Lubbe (1991) se studie bied ’n kritiese oorsig van die NP se vryery na die kleurlingstem<br />
tydens die 1929-verkiesing, wat sy beskou as ’n formatiewe historiese moment in die<br />
politieke gekiedenis van die kleurlinge. Lubbe (1997) bied ook ’n insiggewende blik op<br />
die politieke opportunisme van die NP en Die Burger tydens die berugte Swart Gevaarverkiesing<br />
van 1929.<br />
Thompson (1949) se werk bevat ’n waardevolle kroniek oor die stryd tussen die<br />
noordelike tradisie en die Kaapse liberale tradisie rakende die kleurlingstemregkwessie.<br />
Schoeman (1977) gee ’n betekenisvolle oorsig van die parlementêre verkiesings van<br />
1929, 1933 en 1938.<br />
Die biografieë van genl. J.B.M. Hertzog (Neame 1962 en Van den Heever 1946), dr. D.F.<br />
Malan (Malan 1959; Thom 1980) en sen. F.S. Malan (Cloete 1976) werp min lig op die<br />
onderwerp. Verder verwaarloos algemene werke soos Breitenbach (1974), Cope (1965),<br />
Cronje (1948) en Walker (1968) ook die onderwerp.<br />
Aangesien die stryd oor die kleurlingstemreg in 1930 en 1931 in die parlement gevoer<br />
is, is daar vir die doel van hierdie artikel aansienlik van Debatte van die Volksraad<br />
gebruik gemaak. Die private dokumente van politici soos F.S. Malan (AG 583), T.<br />
Boydell (AG 1473) en A.L. Geyer (AG 1890) is geraadpleeg, maar het geen<br />
insiggewende feite opgelewer nie. Gevolglik berus hierdie artikel hoofsaaklik op<br />
90<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
kontemporêre, sekondêre, amptelike en periodieke publikasies. Politieke organisasies<br />
van die kleurlinge, soos die African Political Organisation (APO) en die Afrikaanse<br />
Nasionale Bond (ANB), bestaan lank nie meer nie en amptelike dokumente is oor die<br />
jare heen vernietig, of het verdwyn. Gevolglik is hulle reaksie tot die politieke<br />
bedrywighede van hierdie tydperk hoofsaaklik aan die hand van periodieke publikasies<br />
en enkele dokumente en pamflette wat in die Nasionale Suid-Afrikaanse Biblioteek<br />
beskikbaar is, nagespeur.<br />
In 1925 het genl. Hertzog, leier van die NP, sy party se standpunt ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie uiteengesit. Volgens die NP moes die kleurlinge op<br />
ekonomiese en politieke gebied by die blankes geïntegreer word, maar nie op sosiale<br />
gebied nie. Die blankes in die Kaapprovinsie was aan dieselfde beskawingstoets as die<br />
kleurlinge en swartes onderworpe om vir die stemreg te kwalifiseer, in teenstelling met<br />
die blankes in die noordelike provinsies, wat ’n ongekwalifiseerde stemreg geniet het.<br />
Volgens Hertzog het politieke gelykstelling enersyds beteken dat die gekwalifiseerde<br />
stemreg van kleurlinge in die Kaapprovinsie en Natal behoue sou bly. Andersyds sou<br />
die gekwalifiseerde stemreg na kleurlinge in die noordelike provinsies uitgebrei word.<br />
Die kleurlingkiesers in die noordelike provinsies sou aanvanklik op afsonderlike<br />
kieserslyste geplaas word. Hulle sou dan toegelaat word om een blanke<br />
verteenwoordiger in die Volksraad te verkies. Na sewe jaar sou die Goewerneur-<br />
Generaal deur die parlement gemagtig kon word om die kleurlingkiesers op die<br />
algemene kieserslyste in die noordelike provinsies te plaas. In latere weergawes van<br />
hierdie wetsontwerp is die periode na tien jaar verander. In ruil vir hierdie vergunning<br />
moes die kleurlinge die verwydering van die grondwetlike beskerming van hul regte,<br />
’n klassifikasie van kleurlinge en die verwydering van die swart stem van die<br />
gemeenskaplike kieserslyste aanvaar.<br />
Skaars vier jaar later het die NP tot ’n subtiele aanslag op die politieke regte van die<br />
kleurlinge oorgegaan. Vanaf 1934 het die “Gesuiwerde” NP ’n onverbloemde aanslag<br />
op die kleurlingstemreg geloods. Binne ’n dekade het die NP se amptelike beleid dus<br />
verander vanaf ’n beleid van politieke gelykstelling van die kleurlinge met die blankes<br />
tot een van afsonderlike parlementêre verteenwoordiging. Na hierdie oënskynlik<br />
radikale ommeswaai in die amptelike beleid van die NP ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie word daar in die Suid-Afrikaanse historiografie slegs<br />
sydelings verwys.<br />
Hedendaagse rubriekartikels oor die geskiedenis van die NP bewys dat misverstande<br />
rondom die kwessie voortduur. Die politieke kommentator Scholtz (2004:15) beweer<br />
byvoorbeeld dat die kleurlingstemreg gedurende die tydperk 1924<strong>–</strong>34 nie slegs aanvaar<br />
is nie maar in stand gehou is. Aan die ander kant beweer ’n historikus soos Giliomee<br />
(1995) dat daar wel ’n kentering in die NP se beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie plaasgevind het, maar daar bestaan meningsverskille oor<br />
watter faktore daartoe aanleiding gegee het.<br />
Die doel van hierdie artikel is om te probeer bepaal of die NP se amptelike beleid ten<br />
opsigte van die kleurlingstemregkwessie vanaf 1925 tot 1939 beginselvastheid getoon<br />
het en of dit ’n voorbeeld van opportunisme was.<br />
2. Generaal Herzog se Kleurlingregte-wetsontwerp, 1926<strong>–</strong><br />
1932<br />
91<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Volgens Walker (1936:17) was die stemreg nie ’n twispunt gedurende die eerste vyftien<br />
jaar van die Unie van Suid-Afrika nie. In 1925 is dit egter ’n brandpunt gemaak. Walker<br />
skryf dit aan twee faktore toe: die sensusverslag van 1921, wat die merkwaardige<br />
toename in die swart bevolking relatief tot die blankes aangedui het, en die Randse<br />
Opstand van 1922, wat ’n aksie ten gunste van die kleurslagboom was. Dit was veral<br />
laasgenoemde wat aanleiding gegee het tot die Pakt tussen die Nasionaliste en die<br />
Arbeiders wat in 1924 aan bewind gekom het om blanke Suid-Afrika teen die swart<br />
oormag te beskerm.<br />
Die basis van Hertzog, die Suid-Afrikaanse premier en leier van die NP, se<br />
segregasiebeleid ten opsigte van die swartes was die strewe om die blanke beskawing<br />
teen die swart bedreiging te beskerm (Scholtz 1979:283). Op 13 November 1925 het<br />
Hertzog te Smithfield ’n uiteensetting van sy beoogde beleid ten opsigte van die<br />
swartes en kleurlinge gegee. Hierdie toespraak (in Scholtz 1979) het die grondslag<br />
gevorm van die Hertzog-wetsontwerpe wat vanaf 1926 tot 1936 die politieke toneel<br />
oorheers het. Volgens Hertzog kon die swartes se aandrang op sosiale, ekonomiese en<br />
politieke gelykstelling met die blankes op die lange duur tot die ondergang van die<br />
blanke bevolking lei. Hy het verskeie redes aangevoer waarom die bestaande swart<br />
stemreg in die Kaapprovinsie ongewens was. Die vernaamste rede was dat dit later tot<br />
agitasie vir die uitbreiding daarvan na die noordelike provinsies sou aanleiding gee.<br />
Hertzog het hierna verwys as “die dreigende euwel” wat uiteindelik tot die ondergang<br />
van die blankes sou lei (Scholtz 1979:283). Hy het geredeneer dat aangesien die<br />
noordelike provinsies nie bereid was om die Kaapse stemreg na die noorde uit te brei<br />
en dat swartes tot parlementslede verkies mag word nie, die Kaapse stemreg<br />
noodwendig verander moes word. Hertzog het gevolglik, onder andere, die uitbreiding<br />
van die bestaande Naturelleraadstelsel in die swart gebiede voorgestel, die stigting van<br />
’n permanente Uniale Naturelleraad, en die vervanging van die Kaapse stemreg vir<br />
swartes deur ’n spesiale vorm van verteenwoordiging in die hele Suid-Afrika. Vir<br />
hierdie radikale en verreikende voorstelle sou ’n tweederdemeerderheid van beide<br />
Huise van die Parlement benodig word. Om die aanvaarding van hierdie voorstelle te<br />
fasiliteer het Hertzog ook ’n beleid ten opsigte van die kleurlingstemreg geformuleer.<br />
Shifrin (1962:35) het hierna verwys as “the sugar coating around the pill of the abolition<br />
of the Cape native franchise”.<br />
Hertzog het sy beleid ten opsigte van die kleurlinge reeds in 1919 geformuleer. Volgens<br />
Hertzog (in Lewis 1987:124) het die kleurlinge in vele opsigte nader aan die blankes<br />
gestaan, en in feitlik alle opsigte van die swartes verskil:<br />
Hy het ontstaan en bestaan in ons midde; ken geen ander beskawing dan die<br />
van die Europeaan, hoeseer hy ook dikwels daarin te kort skiet; is ’n lewensbeskouing<br />
toegedaan, wat in die grond ter saak die van die Europeaan is en<br />
spreek die taal van die Europeaan as moedertaal.<br />
Om hierdie redes kon daar geen sprake van politieke en ekonomiese segregasie tussen<br />
die kleurlinge en die blankes wees nie. Hy het gevolglik voorgestel dat ’n<br />
gekwalifiseerde stemreg na die kleurlinge in die noordelike provinsies uitgebrei word.<br />
Hy het drie redes hiervoor aangevoer: geen ander oplossing sou die nodige<br />
tweederdemeerderheid van beide Huise van die Parlement kry nie; daar was op grond<br />
van die geringe getalle van die kleurlinge in die noordelike provinsies geen<br />
regverdiging vir die besluit om verskillende beleidsrigtings toe te pas nie; en die<br />
behoud van die dualisme het niemand bevoordeel nie, maar slegs die bestaande situasie<br />
bemoeilik.<br />
92<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hertzog het die kleurlingstemregkwessie onafskeidbaar met die swart vraagstuk<br />
gekoppel <strong>–</strong> die uitbreiding van ’n gekwalifiseerde stemreg na die kleurlinge in die<br />
noordelike provinsies sou geskied slegs indien daar instemming was om die swart<br />
vraagstuk op te los langs die weg wat deur die NP aangekondig is. Die hoofdoel van<br />
die Hertzog-wetsontwerpe was dus om blanke oppergesag te vestig (Lewis 1987:126).<br />
Hertzog het nagelaat om te verklaar dat die NP gehoop het om kleurlingstem by die<br />
stembus te wen met hierdie oënskynlik goedgunstige gebaar.<br />
’n Ontleding van Hertzog se Kleurlingregte-wetsontwerp toon dat dit nie op diepe<br />
morele oortuiging berus het nie. Du Pre (1992:64) stel dit onomwonde dat die NP<br />
gedurende die periode 1924 tot 1934 nie gedryf is deur oorwegings soos “the Coloured<br />
man’s dignity or citizenship, nor about humanitarian and moral considerations and a<br />
Christian conscience” nie. In dieselfde trant beweer Giliomee (1995:2002) dat die lot van<br />
die kleurlinge uiteindelik bepaal is nie deur hul rasse-identiteit nie, maar deur die<br />
politieke belange van die belanghebbende politieke partye. Die NP was gedryf deur<br />
politieke opportunisme. Die vernaamste indruk wat die Smithfield-toespraak laat, is dat<br />
dit van die allergrootste belang was dat die blanke bevolking en die Europese<br />
beskawing in Suid-Afrika bestendig en gehandhaaf moes word (Lewis 1987:126). Die<br />
grootste enkele bedreiging was die uitbreiding van die Kaapse stemreg na die swartes<br />
in die noordelike provinsies.<br />
Hertzog het herhaaldelik beweer dat hierdie beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemreg eenparig deur die Volksraadslede van die NP ondersteun is (Van der<br />
Ross 1986:83<strong>–</strong>4). Daar was egter binne die NP heelwat teenkanting teen die<br />
teenwoordigheid van kleurlinge op die gesamentlike kieserslyste in die Kaapprovinsie<br />
en die uitbreiding van die stemreg na die kleurlinge in die noorde, ten spyte van<br />
Hertzog se openbare verklarings dat dit nie die geval was nie. Reeds in 1922 is ’n mosie<br />
vir die aparte verteenwoordiging van kleurlinge by ’n takvergadering van die NP in<br />
Oudtshoorn aanvaar (Du Plessis 1954:42). Op 2 November 1922 is ’n soortgelyke mosie<br />
in Malmesbury by die Kaaplandse kongres van die NP ingedien, maar dit is nie tot ’n<br />
stemming gebring nie (Du Plessis 1954:17). In 1925 het die Transvaalse hoofkomitee van<br />
die NP onder leiding van Tielman Roos, die minister van justisie, die Eerste Minister<br />
versoek om die kleurlingvraagstuk te los totdat ’n bevredigende oplossing vir die swart<br />
vraagstuk gevind kon word (Anon. 1925c:onge<strong>nommer</strong>). Roos het enkele maande<br />
vroeër gewaarsku dat die Transvalers nooit sou instem tot die uitbreiding van die<br />
stemreg na die kleurlinge in die noordelike provinsies nie (Anon. 1925a:6). Ook in die<br />
Vrystaat was daar sterk teenkanting teen Hertzog se Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
(Coetzer 1975:322).<br />
Daar was egter bemoedigende tekens. Volgens Le Roux en Coetzer (1982) het Hertzog<br />
se uiteensetting van die NP se beleid, behalwe vir die negatiewe kommentaar vanuit<br />
die Transvaal, gunstige reaksie uitgelok. Berigte in die amptelike mondstukke van die<br />
NP (soos Anon. 1925b:6) was ten gunste van die Hertzog-voorstelle. Lubbe (1991:19)<br />
meen dat die meeste Nasionaliste die voorgestelde beleid ten opsigte van die kleurlinge<br />
“om opportunisties redes” gesteun het. Ook Lewis (1987:120) is die mening toegedaan<br />
dat die meeste Nasionaliste die nuwe bedeling ten opsigte van die kleurlinge<br />
ondersteun het “out of a self-interest desire to win Coloured votes”. Volgens Giliomee<br />
(1995:216) was afwering van die Swart Gevaar ’n groter beweegrede om die<br />
kleurlingstemreg na die noordelike provinsie uit te brei as die weerstand daarteen<br />
binne die geledere van die Nasionaliste.<br />
In 1926 het Hertzog sy rassebeleid in vier wetsontwerpe beliggaam: die Naturellegrondwysigingswetsontwerp,<br />
die Naturelle-verteenwoordigingswetsontwerp, die<br />
Unie-naturelleraadswetsontwerp, en die Kleurlingregte-wetsontwerp. Die<br />
93<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Kleurlingregte-wetsontwerp het beoog om politieke regte na die kleurlinge in die<br />
noordelike provinsies uit te brei. Die wetsontwerp het vir ’n raad wat deur die<br />
Goewerneur-Generaal aangestel word, voorsiening gemaak. Hierdie raad sou ’n lys<br />
opstel van geregistreerde manlike kleurlinge in die Kaapprovinsie, en manlike<br />
kleurlinge ouer as 21 in die ander drie provinsies. Verder moes die raad alle swartes<br />
van die kieserslyste in die Kaapprovinsie verwyder. Die kleurlingkiesers in die<br />
noordelike provinsies sou aanvanklik op aparte kieserslyste geplaas word. Hulle sou<br />
toegelaat word om een blanke verteenwoordiger in die Volksraad te verkies. Na sewe<br />
jaar sou die Goewerneur-Generaal deur die Parlement gemagtig word om die<br />
kleurlingkiesers op die gemeenskaplike kieserslyste te plaas.<br />
Die verwydering van die swartes van die gemeenskaplike kieserslyste in die<br />
Kaapprovinsie was ongetwyfeld die middelpunt waarom die wetsontwerpe gewentel<br />
het. Die opheffing van klousule 35 van die Suid-Afrika-wet was bedoel om die<br />
verwydering van die swartes van die gemeenskaplike kieserslyste in die Kaap te<br />
vergemaklik, maar dit het ook beteken dat die kleurlinge in die toekoms met slegs ’n<br />
gewone meerderheid in plaas van ’n tweederdemeerderheid in die Volksraad en Senaat<br />
verwyder sou kon word. Hierdie bepaling was omstrede. Die definisie van kleurling het<br />
aan die absurde gegrens. Daarvolgens sou ’n seun van ’n gemengde huwelik<br />
(byvoorbeeld tussen ’n blanke en ’n swarte, of ’n kleurling en ’n swarte) wat voor die<br />
deurvoering van die wetsontwerp gebore is, as kleurling geklassifiseer word, terwyl sy<br />
broer wat later gebore is, as ’n swarte geklassifiseer sou word. Volgens Lubbe (1991:23)<br />
sou die eng definisie van die begrip kleurling ’n beduidende aantal kleurlinge van hulle<br />
stemstatus ontneem.<br />
Die besluit om lyste van die kleurlingkiesers in die Kaapprovinsie op te stel, kom<br />
vreemd voor, aangesien die kleurlinge nog steeds op die gemeenskaplike kieserslyste<br />
sou wees. Volgens Malan (in Anon. 1926c:5) was die doel hiervan om ’n skeiding tussen<br />
kleurlinge en swartes te trek. Deur aparte kieserslyste vir swartes in die Kaapprovinsie<br />
op te stel sou daar wel ’n skeiding tussen die groepe getrek word. Volgens Artikel 11<br />
van die Kleurlingregte-wetsontwerp moes alle stemgeregdigde kleurlinge hul<br />
kleurlingskap voor ’n spesiale raad bevestig om te verseker dat slegs blankes en<br />
kleurlinge op die gemeenskaplike kieserslyste verskyn. Later is die artikel gewysig<br />
sodat bepaal is dat slegs twyfelagtige gevalle na ’n registrasieraad verwys moes word.<br />
Indien die wetsontwerp in sy oorspronklike vorm aanvaar sou gewees het, sou die<br />
Artikel definitief tot ’n afname van kleurlingkiesers op die gemeenskaplike kieserslyste<br />
gelei het.<br />
Ook die besluit om die Kleurlingregte-wetsontwerp aan die ander wetsontwerpe te<br />
koppel kom vreemd voor in die lig van Hertzog se stellinge oor die wesenlike verskille<br />
tussen die kleurlinge en die swartes wat ’n differensiasie in beleidsrigtings tussen die<br />
twee bevolkingsgroepe nie slegs wenslik nie, maar uiters noodsaaklik gemaak het. Die<br />
enigste moontlike verklaring hiervoor is dat die NP bereid was om toegewings ten<br />
opsigte van die kleurlinge te maak slegs indien dit aan die party die nodige<br />
tweederdemeerderheid in ’n gesamentlike sitting van beide Huise van die Parlement<br />
sou besorg om sy Naturelle-verteenwoordigingswetsontwerp deur te loods.<br />
Smuts het die koppeling van die Kleurlingregte-wetsontwerp met die ander<br />
wetsontwerpe as ’n politieke set beskou. Indien die SAP teenkanting teen die politieke<br />
segregasie van die swartes sou uitspreek, sou die Nasionaliste die SAP daarvan<br />
beskuldig dat hulle gekant was teen die uitbreiding van die kleurlinge se politieke<br />
regte. Daarteenoor, indien die SAP die segregasievoorstelle sou goedkeur, sou hulle die<br />
ondersteuning van die swart kiesers in die Kaapprovinsie verloor (Lewis 1987:137).<br />
94<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Daar is te kenne gegee dat die Kleurlingregte-wetsontwerp ’n poging was om gelyke<br />
politieke regte tussen die kleurlinge en blankes te bewerkstellig. Toe die wetsontwerp<br />
in die Gesamentlike Sitting onder bespreking was, het Smuts dit beskryf as “’n<br />
vertrapping van die leer van gelyke regte”. Die wetsontwerp het volgens hom beoog<br />
om “’n skyn van stemreg” na die noorde uit te brei wat g’n selfrespekterende kleurling<br />
sou aanvaar nie (in Anon. 1929d:6).<br />
Alhoewel die Afrikaanse Nasionale Bond (ANB) die wetsontwerp in breë trekke<br />
verwelkom het, het selfs hulle beswaar aangeteken omdat dit nie gelyke politieke regte<br />
vir die kleurlinge teweeg sou bring nie (Lewis 1987:137). Verder is daar beoog om die<br />
Natalse kleurlinge in die 1926- en 1927-weergawes van die wetsontwerp van die<br />
gemeenskaplike kieserslyste te verwyder. Daar is verder ook geen poging aangewend<br />
om direkte verteenwoordiging van die kleurlinge in die Volksraad in te stel nie. Ook in<br />
die Transvaal en die Oranje-Vrystaat sou die kleurlinge op aparte kieserslyste geplaas<br />
word <strong>–</strong> onderworpe aan sekere kieskwalifikasies. Alhoewel die Kleurlingregtewetsontwerp<br />
dus die stemreg na die kleurlinge in die noordelike provinsies sou uitbrei,<br />
was die bedoeling geensins om die kleurlinge op ’n gelyke basis met die blankes te<br />
plaas nie. Inteendeel, die politieke regte van die kleurlinge sou wesenlik aangetas word<br />
met die opheffing van klousule 35 wat hul stemreg verskans het. Lubbe (1991:23) meen<br />
dat die proses van die aftakeling van die kleurlinge se stemreg reeds in 1925 begin het<br />
met die aanvaarding van afsonderlike registrasievorms vir blankes en “nieblankes”. Die<br />
gevolg was dat daar in 1929 450 minder kleurlingkiesers was as in 1921, ten spyte van<br />
’n toename van die kleurlingbevolking gedurende hierdie tydperk.<br />
Die publikasie van die vier wetsontwerpe in ’n buitengewone staatskoerant op 23 Julie<br />
1926 het uiteenlopende reaksies uitgelok. Vanaf 1926 tot 1932 het Hertzog verskeie<br />
pogings aangewend om die vier wetsontwerpe met die nodige tweederdemeerderheid<br />
in ’n gesamentlike sitting van beide Huise van die Parlement goedgekeur te kry. Die<br />
SAP het egter hewig daarteen beswaar aangeteken en voorgestel dat die Suid-<br />
Afrikaanse rassevraagstuk by ’n nasionale konvensie besleg moes word. In 1929 kon die<br />
NP nie daarin slaag om ’n tweederdemeerderheid vir die wetsontwerpe te kry nie,<br />
alhoewel die rekords toon dat die Nasionaliste ten gunste van die wetsontwerp gestem<br />
het (Unie van Suid-Afrika 1929, kol. 291<strong>–</strong>2). Toe die Naturelleverteenwoordigingswetsontwerp<br />
in 1930 na ’n gesamentlike komitee verwys is, het<br />
Hertzog besluit om nie die Kleurlingregte-wetsontwerp deur die komitee te laat<br />
ondersoek nie (Unie van Suid-Afrika 1936:3).<br />
Teen 1930 was dit duidelik dat daar ’n kentering in die beleid van NP ten opsigte van<br />
die kleurlingstemregkwessie plaasgevind het. Daar heers heelwat misverstand oor die<br />
redes vir hierdie kentering, aangesien daar nooit ’n amptelike verklaring in hierdie<br />
verband uitgereik is nie. In die volgende afdeling van hierdie artikel sal daar gepoog<br />
word om ’n moontlike verklaring vir hierdie beleidsverandering te gee.<br />
3. Waarom Hertzog van sy Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
afgesien het<br />
Een van die vernaamste redes waarom Hertzog van sy Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
afgesien het, was die kleurlinge se optrede tydens die 1929-verkiesing.<br />
Vanaf 1902 tot 1930 was die African People’s Organization (APO) onder leiding van dr.<br />
A. Abdurahman die invloedrykste liggaam onder die kleurlinge. Die APO het die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp geheel en al verwerp. Abdurahman (in Anon.<br />
95<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
1926b:onge<strong>nommer</strong>) het die wetsontwerp beskryf as “one of the biggest political frauds<br />
that any political party had ever attempted to ‘palm off’ on the Coloured people of<br />
Southern Africa”.<br />
Die Afrikaanse Nasionale Bond (ANB) is in 1924 gestig om die APO te besweer. In die<br />
D.F. Malan-versameling (Lêer<strong>nommer</strong> 1/1/8 in die Eben Dönges-sentrum by die<br />
Universiteit Stellenbosch) is daar ’n afskrif van die Beginsels en Konstitusie van die<br />
ANB in Malan se handskrif. Daar is ook verskeie wysigings aan die oorspronklike<br />
dokument in Malan se eie handskrif aangebring. W.B. de Villiers beweer dat hy, Malan<br />
en oudsenator Hofmeyr die program opgestel het (Pretorius 1960:116). Daar is dus<br />
bewyse dat die Nasionaliste wesenlik bygedra het tot die stigting en beleidsvorming<br />
van die ANB. Die ANB het besluit dat elke tak die reg sou hê om met ’n meerderheid<br />
stemme te besluit watter party of kandidaat hulle sou ondersteun (D.F. Malanversameling,<br />
Lêer<strong>nommer</strong> 1/1/8:17). In die praktyk het die ANB egter volle<br />
ondersteuning aan die NP toegesê. In ’n brief aan die pers het W.H. le Grange, die leier<br />
van die ANB, erken dat die ANB vir sy fondse en literatuur van die NP afhanklik was<br />
(Van der Ross 1986:79). Hertzog het gehoop dat die kleurlinge tydens die 1929verkiesing<br />
ten gunste van die NP sou stem.<br />
In 1929 was dit die eerste keer dat die rassevraagstuk “stelselmatig deur die NP en sy<br />
pers vir partypolitieke en verkiesingsdoeleindes uitgebuit” is (Lubbe 1991:15). Lubbe<br />
(1997:111) meen dat die NP se besluit om die “Swart Gevaar” as wapen in die 1929verkiesing<br />
te gebruik, nie hoofsaaklik gebaseer was op ’n vrees vir neerlaag by die<br />
stembus of ’n poging om die aandag van hul mislukkings af te lei nie. Volgens Lubbe<br />
(1997:112) was die NP se vernaamste dryfveer die strewe om ’n tweederdemeerderheid<br />
in die Parlement te verkry sodat Hertzog se rassewetsontwerpe volgens grondwetlike<br />
vereistes aanvaar kon word: ”Major consideration was the disenfranchisement of the<br />
Cape African which since June 1926 had not been possible because the Nationalists’<br />
efforts were consistently being thwarted by the SAP in parliament.” Hiermee is Murray<br />
(1986:253) dit eens.<br />
Die NP het gehoop dat die Swart Gevaar-verkiesingsveldtog daarin sou slaag om die<br />
Nasionaliste te verenig, om konserwatiewe SAP-ondersteuners aan te moedig om vir<br />
die NP te stem, om die steun van blanke werkers te verseker, en om die kleurlingstem<br />
op die NP te verenig (Lubbe 1997:113). Lubbe (1997:116) voer aan dat die hele<br />
verkiesingsveldtog in 1928-1929 gefokus het op die diepgewortelde rassisme wat<br />
gedurende hierdie tydperk onder blanke Afrikaners <strong>–</strong> ongeag klas <strong>–</strong> geheers het.<br />
Volgens haar was redaksionele kommentaar en briewe aan die pers in alle NP-gesinde<br />
dagblaaie deurspek met houdings van kulturele meerderwaardigheid, statusbewussyn<br />
en kleurvooroordeel. Dit is gevoed deur vurige toesprake van prominente NP-leiers.<br />
Hertzog, die nasionale NP-leier, is veral gebruik om steun onder die blankes in Natal,<br />
die Transvaal en die Oranje-Vrystaat te werf (sien as voorbeeld Anon. 1929f:7), terwyl<br />
Malan, die Kaaplandse leier van die NP, hom op die verkiesingsveldtog in die<br />
Kaapprovinsie toegespits het.<br />
Verskeie taktieke is gebruik om vrees vir die swartes in te boesem. Lubbe (1997:121)<br />
maak melding van die verwysing na die Voortrekkers en die triomf van die Christelike<br />
beskawing oor barbarisme op 16 Desember 1838. Daar is selfs na die 1929-verkiesing as<br />
’n ander Bloedrivier verwys. Daar is ook prominensie verleen aan insidente van swart<br />
onlus en misdaadstatistiek, en die afname in blanke geboortesyfers. Die NP is<br />
voorgehou as die enigste kampvegter vir blanke beskawing, terwyl die SAP <strong>–</strong> heeltemal<br />
verkeerdelik <strong>–</strong> as die propagandiste van rassegelykheid en integrasie gebrandmerk is<br />
(Murray 1986:253). ’n Stem vir die NP is as ’n stem vir blanke Suid-Afrika bestempel.<br />
96<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
’n Ontleding van die 1929-verkiesing toon egter dat hierdie verkiesing nie op die<br />
politieke regte van die kleurlinge gefokus het nie. Gedurende die Nasionaliste se<br />
veldtog is daar tydens politieke vergaderings met blanke kiesers om opportunistiese<br />
redes glad nie melding gemaak van die uitbreiding van die politieke regte van die<br />
kleurlinge nie. Tydens politieke vergaderings van kleurlingkiesers wat deur die ANB<br />
gereël is en waar Malan soms opgetree het, is daar egter klem gelê op die<br />
merkwaardige groei van die ANB sedert 1924 en die bydrae wat die Pakt-regering tot<br />
die ekonomiese opheffing van die kleurlingbevolking gelewer het (Anon. 1928:4;<br />
1929c:9; 1929b:7; 1929e:5). Giliomee (2004:392) verwys na laasgenoemde as strategieë “to<br />
woo the Coloureds into its fold”. Die kleurlinge is ook gewaarsku dat hulle eerste deur<br />
die swartes verswelg sou word, aangesien hulle swakker was as die blankes (Lubbe<br />
1997:119).<br />
Volgens Du Pre (1992:59) het die kleurlinge in 1929 11,45 persent van die geregistreerde<br />
kiesers in die Kaapprovinsie verteenwoordig, en was hulle in staat om ’n beslissende rol<br />
in minstens 10 van die 58 kiesafdelings te speel. Die ANB het tydens die 1929verkiesing<br />
alles in die stryd gewerp om die SAP in die oë van die kleurlinge in onguns<br />
te bring (Van der Ross 1986:82<strong>–</strong>9). ’n Ontleding van die verkiesingsuitslae toon egter dat<br />
die “Swart Gevaar”-veldtog nie die gewenste uitwerking op die kleurlingkiesers gehad<br />
het nie en dat hulle grotendeels vir die SAP gestem het. Noemenswaardige<br />
uitsonderinge was Stellenbosch, die Paarl, Swellendam en Riversdal (Lubbe 1991:26).<br />
Na raming het slegs tien persent van die kleurlinge in die stedelike kiesafdelings van<br />
die Kaapprovinsie vir die NP gestem (Giliomee 1995:218).<br />
Dit was duidelik dat die NP die sentimente van die kleurlinge verkeerd geëvalueer het.<br />
Volgens Van der Ross (1986:80) het die Nasionaliste die invloed van die APO, en veral<br />
Abdurahman, hopeloos misreken, asook die kleurlinge se lojaliteit teenoor die Britse<br />
Koninkryk. Die kleurlinge se ondersteuning van die SAP tydens die 1929-verkiesing<br />
was nietemin verrassend, aangesien die NP se beleid van gelyke politieke en<br />
ekonomiese regte tydens die 1924-verkiesing aansienlike ondersteuning onder die<br />
kleurlingkiesers geniet het (Lewis 1987:126). Toe dit tydens die 1929-verkiesing blyk dat<br />
die ANB nie daarin geslaag het om kleurlingsteun te werf nie, het die NP bande met die<br />
ANB begin verbreek.<br />
Volgens Lubbe (1991:16) verteenwoordig die 1929-verkiesing ’n waterskeiding in die<br />
NP se politieke beleid ten opsigte van die kleurlinge. Daar was na die 1929-verkiesing<br />
druk vanuit die geledere van die NP vir Hertzog om van die Kleurlingregtewetsontwerp<br />
af te sien. Volgens ’n toenemende aantal Nasionaliste kon die vryery na<br />
die kleurlingstem beëindig word sonder enige politieke nadele by die stembus. By die<br />
daaropvolgende kongres van die Kaaplandse NP op 4 September 1929 is ’n voorstel<br />
ingedien om ’n afsonderlike stemreg aan kleurlinge toe te ken (Anon. 1929a:7). Op<br />
hierdie stadium het Malan, die Kaaplandse leier van die NP, egter nog aangedui dat hy<br />
nie ten gunste van die verwydering van die kleurlinge van die gemeenskaplike<br />
kieserslyste was nie: “As daar nog ’n skeidslyn gaan wees tussen blankes en kleurlinge,<br />
sal die moeilikheid toeneem. Die opposisie sal lekker gebruik daarvan maak en die saak<br />
in ’n verkeerde lig stel.” In 1929 het Malan dus geen beginselbeswaar geopper teen die<br />
politieke skeiding tussen die blankes en kleurlinge nie, maar daarteen besluit aangesien<br />
so ’n stap nadelige gevolge vir die NP sou inhou.<br />
Hertzog het gehoop dat die toegewinge rakende die kleurlingregte die SAP sou oorreed<br />
om die Hertzog-wetsontwerpe in hul geheel te aanvaar. Hertzog het egter nie rekening<br />
gehou met die teenstrydige elemente binne die SAP nie. Enersyds was daar die liberale<br />
groep wat hoofsaaklik uit oud-Unioniste bestaan het; hulle het ’n gelykstellingsbeleid<br />
voorgestaan. Andersyds was daar groepe in Natal en aan die Witwatersrand wat vir<br />
97<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Smuts sou verkwalik het indien hy met Hertzog se segregasieplanne sou saamwerk<br />
(Coetzer 1975:292<strong>–</strong>305). Dit het Smuts genoodsaak om ’n laat-maar-loop-beleid te volg.<br />
Vroeg in 1926 was dit reeds duidelik dat Hertzog se pogings tot samewerking met die<br />
SAP misluk het. Ten spyte van toegewinge ten opsigte van die kleurlingstemreg was<br />
die SAP nie bereid om aan Hertzog die vereiste tweederdemeerderheid te gee om sy<br />
wetsontwerpe deur te voer nie. Hertzog kon gevolglik sy Kleurlingregte-wetsontwerp<br />
laat vaar en probeer om sy ander drie wetsontwerpe deur middel van gekose en<br />
gesamentlike komitees deur te voer. Shifrin (1962:35) se siening dat hierdie<br />
wetsontwerp slegs “the sugar coating around the pill of the abolition of the Cape native<br />
franchise” was, blyk dus waar te wees.<br />
Met sy wetsontwerp het Hertzog ook probeer om ’n wig tussen die kleurlinge en die<br />
swartes in te dryf. Volgens Malan was daar ‘n sterk moontlikheid dat die kleurlinge met<br />
die nodige raadgewing en simpatieke behandeling as “the bulwark and safeguard of<br />
the whites and white civilization” sou kon dien (Giliomee 1995:208). Die wetsontwerp<br />
het egter die teenoorgestelde invloed gehad, soos die Non-European Conferences in<br />
Kimberley in 1927 en in Kaapstad in 1930 bewys het (Van der Ross 1986:90). Hier was<br />
dus nog ’n rede om van die Kleurlingregte-wetsontwerp af te sien.<br />
Lubbe (1991:28) bied ’n interessante verklaring vir die veranderende beleid van die NP<br />
ten opsigte van die kleurlinge:<br />
In die 1929-verkiesing het Afrikanernasionalisme met behulp van Die Burger ’n<br />
stewige hupstoot gekry, en hierdie nasionalisme het dit moeilik gevind om te<br />
onderskei tussen vrees vir swart verswelg en die wenslikheid van groter<br />
politieke regte vir die kleurlinge.<br />
Die ervaring van die NP met die kleurlingkiesers tydens die 1929-verkiesing was ’n<br />
beslissende faktor in die NP se besluit om die kleurlinge se stemreg af te takel (Lubbe<br />
1991:28). Nadat Hertzog van die Kleurlingregte-wetsontwerp afgesien het, het die NP <strong>–</strong><br />
nog steeds onder leiding van Hertzog <strong>–</strong> vanaf 1930 begin met ’n aanslag op die<br />
kleurlingstemreg. Alhoewel die aanslag aanvanklik, tot 1934, nog baie subtiel en<br />
verdoesel was, het dit ’n besliste beleidsverandering verteenwoordig. Van der Ross<br />
(1986:89) se stelling dat Hertzog se beleid ten opsigte van die kleurlingstemregkwessie<br />
deurgaans konsekwent gebly het en dat sy opregtheid en integriteit bo alle twyfel was,<br />
kom dus vreemd voor. Dieselfde geld die uitspraak van Giliomee (1995:219) dat beide<br />
Hertzog en Malan se beleid ten opsigte van die kleurlingstemreg oor die jare heen<br />
konsekwent gebly het. Die feit bly staan dat die NP in 1926 bereid was om die politieke<br />
regte na kleurlingmans in die noordelike provisies uit te brei en om hulle op lang<br />
termyn polities op gelyke voet met die blankes te plaas. Na die 1929-verkiesing het die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp geleidelik van die politieke toneel verdwyn totdat dit in<br />
1935 heeltemal laat vaar is. Lewis (1987:145) stel dit pertinent: “The franchise legislation<br />
of 1930<strong>–</strong>1 marked the collapse of the Nationalists’ New Deal for Coloureds, and<br />
exposed the New Deal for the fraud that it was.”<br />
Daar sal vervolgens vasgestel word hoe Hertzog om polities opportunistiese redes<br />
daadwerklik bygedra het tot die uitbreiding van die blanke stem wat as gevolg daarvan<br />
tot die aftakeling van politieke gelykheid tussen die kleurlinge en blankes gelei het.<br />
Hertzog was wel konsekwent in soverre hy as leier van die NP nie wou instem tot die<br />
verwydering van die kleurlinge van die gemeenskaplike kieserslyste in die<br />
Kaapprovinsie nie. Daarteenoor het Malan ná Samesmelting en die stigting van die<br />
“Gesuiwerde” Nasionale Party (GNP) die nuwe party verbind tot die verwydering van<br />
die kleurlinge van die gemeenskaplike kieserslyste in die Kaapprovinsie.<br />
98<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
4. Die subtiele aanslag op die politieke regte van die<br />
kleurlinge, 1930<strong>–</strong>1934<br />
4.1 Die Vrouestemregwetsontwerp van 1930<br />
Reeds aan die begin van die 20ste eeu het sekere Suid-Afrikaanse vroue vir die<br />
uitbreiding van die stemreg na vroue geagiteer (Shifrin 1962:50). Aan die begin van die<br />
twintigerjare was sowel die Arbeidersparty as die SAP ten gunste van hierdie stap,<br />
terwyl die NP daarteen gekant was (Anon. 1924:9). Die saak is in 1924 en 1926 na ’n<br />
gekose komitee van die Parlement verwys. Daar is aanbeveel dat die stemreg slegs na<br />
blanke vroue uitgebrei moes word op dieselfde grondslag as dié waarop blanke mans<br />
dit geniet het (Anon. 1926a:11). In 1927 het die SAP in die Volksraad voorgestel dat die<br />
stemreg na vroue ongeag ras uitgebrei moes word (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol.<br />
61). Sowel Hertzog as Malan was gekant teen hierdie stap totdat die swart vraagstuk<br />
bevredigend opgelos was. Hertzog het soos volg op hierdie voorstel gereageer:<br />
Ek sê wat ek altyd gesê het dat ons politiek die kleurling op dieselfde basis as<br />
die blanke moet stel. As ek aan ’n beskaafde blanke vrou die stemreg gaan gee,<br />
dan is ek ook bereid om dit te gee aan die kleurlingvrou wat die blanke se<br />
beskawing bereik het. (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1892)<br />
Malan (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1882) het veral beswaar gemaak teen die feit<br />
dat daar nie ’n onderskeid tussen kleurlingvroue en swart vroue bestaan het nie. Dit<br />
sou beteken dat die stemreg net aan blanke vroue uitgebrei kon word, en daarteen het<br />
hy beswaar geopper, aangesien hy persoonlik graag die stemreg aan kleurlingvroue<br />
wou gee (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1883).<br />
Die uitdaging was duidelik: indien die SAP sou help om die Hertzog-wetsontwerpe<br />
deur te voer, sou die NP bereid wees om die stemreg na vroue uit te brei. Die SAP was<br />
egter van mening dat die uitbreiding van ’n gekwalifiseerde stemreg na vroue nie ’n<br />
bedreiging vir die blanke beskawing ingehou het nie. Smuts se standpunt was: “Ek laat<br />
my nie afskrik deur die paar kleurlinge nie. Laat ons die blanke vrou die stemreg gee”<br />
(Unie van Suid-Afrika 1927, kol. 61302). Die SAP was die mening toegedaan dat baie<br />
swart vroue nie aan die stemkwalifikasie-vereistes sou voldoen nie: die blanke kiesers<br />
sou na raming met ongeveer 300 000 vermeerder, in teenstelling met die kleurlinge en<br />
swartes, wat met slegs 12 000 sou vermeerder (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1293).<br />
Smuts het ook die aandag gevestig op die inkonsekwentheid van die NP se argument:<br />
die NP was bereid om die stemreg na kleurlingmans in die noordelike provinsies uit te<br />
brei, terwyl hulle verseg het om dit na ’n hand vol kleurlingvroue in die Kaap uit te brei<br />
(Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1302).<br />
In die verkiesingsveldtog van 1929 het die ANB die belofte van Hertzog dat hy ook die<br />
stemreg aan kleurlingvroue sou uitbrei, beklemtoon. Volgens die ANB-pamflet moes<br />
die belofte van 1928 beskou word as deel van die beleid om die kleurlinge polities en<br />
ekonomies op dieselfde basis as die blankes te plaas. Dit was dus noodsaaklik dat die<br />
NP die verkiesing wen, sodat hulle die belofte kon nakom (ANB 1929).<br />
Die uitslag van die 1929-verkiesing het, volgens Lubbe (1991:27), ook gelei tot die NP se<br />
besluit om voorts liewer op die werwing van die blanke vrouestem te konsentreer as op<br />
die stem van kleurlingmans. Vanaf 1928 het die NP ook gereeld aan veral die Nasionale<br />
99<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Vroueparty belowe dat Hertzog sy belofte ten opsigte van die uitbreiding van die<br />
stemreg aan die blanke vroue gestand sou doen, maar by hierdie geleenthede is daar<br />
geen melding gemaak van die NP se voornemens om ook die stemreg aan<br />
kleurlingvroue uit te brei nie (Anon. 1929d:6; 1930:6). In 1930 het Hertzog die belofte<br />
wat hy in 1928 gemaak het, nagekom, maar net ten opsigte van die blanke vroue. Op 6<br />
Maart 1930 het hy die Vrouestemreg-wetsontwerp in die Volksraad ingedien. Die doel<br />
van die wetsontwerp was om die stemreg na alle blanke vroue van Suid-Afrika uit te<br />
brei (Unie van Suid-Afrika 1930, kol. 1729<strong>–</strong>34). Hierdie was nie ’n gekwalifiseerde<br />
stemreg nie. Volgens Hertzog was die feit dat die stemreg van manlike blankes in die<br />
Kaap aan ’n beskawingstoets onderworpe was, “’n growwe fout” en om die blanke<br />
vroue in die Kaap aan ’n soortgelyke toets te onderwerp, sou die fout “verdubbel” en<br />
“intensiveer”. Hertzog se rassisme het duidelik geblyk in sy regverdiging van hierdie<br />
besluit. Volgens hom was die opvoedingskwalifikasie nie ’n beskawingstoets nie:<br />
“Beskawing het so goed as niks of weinig te doen met intellektuele geskooldheid, maar<br />
dit het alles te doen met karakter, met die gemoed” (Unie van Suid-Afrika 1930, kol.<br />
1729<strong>–</strong>34). Syns insiens is beskawing bepaal deur sedelike beginsels en godsdienstige<br />
begrippe wat die karakter vorm. Hy was dus bereid om skoolopvoeding as ’n maatstaf<br />
van beskawing vir kleurlinge en swartes te aanvaar, terwyl blankes daarvan vrygestel<br />
moes wees omdat sedelike beginsels en godsdienstige begrippe by hulle inherent<br />
aanwesig is: “Ek beweer dat daar geen blanke man of vrou in Suid-Afrika is waarvan<br />
ons anders mag verwag as dat hulle wel deeglik as beskaaf beskou word” (Unie van<br />
Suid-Afrika 1930, kol. 1729<strong>–</strong>34).<br />
Hertzog het drie redes aangevoer waarom hy nie bereid was om die stemreg na die<br />
kleurlingvroue uit te brei nie (Unie van Suid-Afrika 1930, kol. 1729<strong>–</strong>34). Eerstens was<br />
die blankes bevooroordeeld teen so ’n stap. Tweedens het hy die SAP geblameer vir die<br />
NP se besluit. As hulle nie die Kleurlingregte-wetsontwerp tesame met die ander<br />
wetsontwerpe in 1928 verwerp het nie, sou daar ’n duidelike skeidslyn tussen die<br />
kleurlinge en swartes gewees het. Derdens sou die uitbreiding van die stemreg na die<br />
kleurlingvroue onder bestaande bepalinge die deur vir swart vroue oopmaak, en<br />
hierteen het die NP beginselbesware gehad.<br />
Hierdie redes was hoogs aanvegbaar. Die vooroordeel van sommige groepe blankes<br />
teenoor die kleurlinge was ’n algemeen-aanvaarde feit. Toe Hertzog egter ’n paar jaar<br />
vroeër sy wetsontwerp deur die Parlement probeer voer het, was die vooroordeel<br />
blykbaar nie ’n faktor nie. Die verwerping van die Hertzog-wetsontwerpe deur die SAP<br />
het, volgens Hertzog, beteken dat daar nie ’n duidelike skeidslyn tussen kleurlingvroue<br />
en swart vroue bestaan het nie. Dit sou dus volgens hom onmoontlik wees om tussen<br />
swart en kleurling te onderskei.<br />
Shifrin (1962:54) stel ’n pertinente vraag as sy vra waarom Hertzog dan nie voorsiening<br />
in sy wetsontwerp gemaak het vir ’n onderskeid tussen kleurlingvroue en swart vroue<br />
as dit dan so ’n ernstige struikelblok was nie. Of dit wel so ’n ernstige struikelblok was,<br />
is twyfelagtig, aangesien daar reeds in die praktyk op verskeie terreine ’n onderskeid<br />
tussen kleurlinge en swartes getref is. Volgens die Kommissie van Ondersoek insake<br />
die Kaapse kleurlingbevolking van 1937 is daar sedert Uniewording tussen 40 en 50<br />
wette aangeneem wat ’n onderskeid op grond van ras en kleur getref het en die meeste<br />
van hierdie onderskeidings was tot die swartes beperk (Unie van Suid-Afrika 1937:215<strong>–</strong><br />
6). So was daar byvoorbeeld ’n onderskeid getref tussen stedelike swartes en kleurlinge<br />
met betrekking tot die dra van passe. Ook die Pensioenwet van 1928 het tussen<br />
kleurlinge en blankes enersyds en swartes andersyds gedifferensieer (Giliomee<br />
1995:214<strong>–</strong>5). Toe Hertzog se Naturelle-wetsontwerp in 1936 deurgevoer is, was daar<br />
verder ’n duidelike skeidslyn tussen kleurlinge en swartes getref; tog was daar geen<br />
poging aangewend om die stemreg na kleurlingvroue in die Kaapprovinsie uit te brei<br />
100<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
nie. Lubbe (1991:28) se kommentaar in hierdie verband is insiggewend: die inbou van ’n<br />
beskawingstoets in die Vrouestemregwet was nie vir die NP ’n aanvaarbare kompromis<br />
nie, as gevolg van die verwerping van die NP se beleid by die stembus tydens die 1929verkiesing.<br />
Ten spyte van enkele besware teen sekere klousules van die wetsontwerp het die SAP<br />
ten gunste daarvan gestem.<br />
Die Vrouestemregwet het verreikende implikasies ingehou. In die eerste plek het dit<br />
bygedra tot die uitskakeling van die kleurblinde Kaapse stemreg en die weg gebaan vir<br />
verdere stappe in hierdie rigting. Terselfdertyd het die toevoeging van die vrouestem<br />
tot die getal blanke kiesers in die Kaapprovinsie die mag van die kleurlingstem by die<br />
stembus aansienlik verminder (Le Roux en Coetzer 1982:403). Hierna het die inperking<br />
van die kleurlingstemreg volgens Giliomee (1995:220) ’n eie dinamika ontwikkel.<br />
Verdere stappe in dieselfde rigting was nou net ’n kwessie van tyd.<br />
4.2 Wysigingswetsontwerp op Stemreg van 1931<br />
Een ongerymdheid wat die Vrouestemreg tot gevolg gehad het, was dat blanke mans<br />
in die Kaapprovinsie steeds aan ’n kwalifikasietoets onderworpe was, terwyl hul<br />
vroulike eweknieë gelyke politieke regte met die blankes van die res van Suid-Afrika<br />
geniet het. Hierdie ongerymdheid het aan die NP die geleentheid gebied om die<br />
Wysigingswetsontwerp op Stemreg in 1931 deur te voer en die politieke mag van die<br />
kleurlinge daardeur nog verder af te takel. In 1929 het die kleurlingkiesers naamlik<br />
11,45 persent van die totale Kaapse kieserskorps uitgemaak; hierdie persentasie het in<br />
1931 tot 6,3 persent gedaal (Union Year Book, no. 23/1946, aangehaal deur Shifrin<br />
1962:57), toe omtrent 10 000 blanke mans tot die kieserslyste gevoeg is (Unie van Suid-<br />
Afrika 1931, kol. 661<strong>–</strong>2), asook as gevolg van die uitbreiding van die stemreg tot slegs<br />
blanke vroue die vorige jaar.<br />
Hierdie wet het ook die politieke segregasie tussen blankes en gekleurdes ’n stap verder<br />
gevoer deurdat daar nou ook ’n onderskeid tussen blanke en gekleurde mans in die<br />
Kaapprovinsie getref is.<br />
Malan het hierdie wet probeer regverdig met ’n argument soortgelyk aan die een wat<br />
Hertzog die vorige jaar gebruik het: as gevolg van ’n tradisie van 1 000 jaar en die feit<br />
dat blankes lank reeds aan verpligte onderwys onderworpe was, moes daar aangeneem<br />
word dat elke blanke beskaafd is en aan al die kieskwalifikasies voldoen. Omdat die<br />
gekleurdes nog nie aan verpligte onderwys onderworpe was nie, sou daar van hulle<br />
verwag word om bewys te lewer dat hulle aan die kieskwalifikasies voldoen as hulle<br />
die stemreg wou hê.<br />
Uit die opposisiebanke het daar beskuldigings van “’n groot bedrog”, “verraad” en<br />
“huigelagtige uitlatings” teen die NP opgestyg, omdat die wetsontwerp beskou is as ’n<br />
verbreking van ’n plegtige belofte dat die kleurlinge op politieke gebied op gelyke voet<br />
met die blankes geplaas sou word (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 668<strong>–</strong>75). Op hierdie<br />
beskuldigings het Hertzog geantwoord:<br />
My beleid wat ek nog altyd verkondig het van die eerste dag af was, dat die<br />
Kleurlinge van Suid-Afrika so bestuur moet word, dat hulle uiteindelik polities<br />
by ons opgeneem word, maar ek het nooit gesê op dieselfde basis nie [...] (Unie<br />
van Suid-Afrika 1931, kol. 668<strong>–</strong>75)<br />
101<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hierdie stelling was egter teenstrydig met die stelling wat Hertzog in 1928 gemaak het:<br />
“Ek sê wat ek altyd gesê het, dat op politieke gebied ons die blankes en die kleurlinge<br />
gelyk behandel” (Unie van Suid-Afrika 1927<strong>–</strong>8, kol. 1892). Ook Malan het, volgens<br />
Smuts, in 1929 tydens die Kaaplandse kongres van die ANB enersluidende uitsprake<br />
gelewer: “Tans egter word die standpunt van genl. Hertzog verstaan en op prys gestel<br />
(deur die Kleurlinge), naamlik dat hulle deur die hele Unie op ’n gelyke politieke<br />
voetstuk moet staan” (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 673).<br />
Die wetsontwerp het die algemene goedkeuring van die Nasionaliste geniet. Een<br />
noemenswaardige uitsondering was dr. A.J. Stals, wat ten gunste van politieke en<br />
ekonomiese gelykstelling tussen blankes en kleurlinge was. Sy standpunt het hy op die<br />
volgende oorwegings gebaseer: “die gemeenskaplike erfgenootskap vir blanke en<br />
kleurling van die blanke beskawing in Suid-Afrika”, “die gemeenskaplike taal en<br />
godsdiens”, “die noue ekonomiese verhouding tussen blankes en kleurlinge”, “die<br />
gebrek aan afsonderlike grondbesit van die kleurlinge” en “die toenemende trap van<br />
beskawing wat deur die kleurling bereik is” (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 683). Syns<br />
insiens het toestande sedert 1921 onveranderd gebly en was daar dus geen rede vir die<br />
veranderde gedragslyn nie. Nieteenstaande sy ernstige bedenkinge het Stals besluit om<br />
as partyman ten gunste van die wetsontwerp te stem.<br />
Die wetsontwerp is sonder veel weerstand aanvaar, omdat die SAP se posisie<br />
ongekonsolideerd was.<br />
R.W. Close, ’n lid van die SAP, het die situasie raak opgesom:<br />
Daardie wetgewing (Vrouestemregwet) was bedoel om die hoeksteen te wees<br />
van hierdie wetsontwerp en ek beweer dat hierdie wetsontwerp bedoel is as ’n<br />
hoeksteen vir verdere pogings in dieselfde rigting. (Unie van Suid-Afrika 1931,<br />
kol. 674)<br />
Latere verwikkelinge in dieselfde jaar nog sou die juistheid van hierdie siening staaf.<br />
4.3 Die Wysigingswetsontwerp op Kieswette van 1931<br />
In 1930 is daar op voorstel van L. Blackwell van die SAP ’n gekose komitee aangestel<br />
om die doeltreffendheid van die kieswette na te gaan (Unie van Suid-Afrika 1931, kol.<br />
4542). Die aanbevelings van die gekose komitee het gelei tot die Wysigingswetsontwerp<br />
op Kieswette wat in 1931 in die Volksraad ingedien is. Die mees omstrede bepaling was<br />
ongetwyfeld die een met betrekking tot die bewyslas. Volgens Malan het onkunde en<br />
die versaking van pligte aan die kant van die registrasie-amptenare veroorsaak dat<br />
mense onwettiglik op die kieserslyste geplaas is (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 4546<strong>–</strong><br />
50). Die bewyslas het voorheen op die beswaarmaker berus om te bewys dat ’n persoon<br />
onwettig as ’n kieser geregistreer was. Volgens Malan was hierdie stelsel<br />
onbevredigend, omdat dit moeilik was vir ’n private beswaarmaker om bewyse te lewer<br />
om ’n man van die kieserslys geskrap te kry. Die bewyslas sou voortaan op die kieser<br />
berus om bewys te lewer dat hy wel oor die nodige kwalifikasie beskik. Indien hy in<br />
gebreke sou bly om dit te doen, sou sy naam summier van die kieserslys verwyder<br />
word.<br />
Op die oog af het die wetsontwerp gelyk na ’n poging om die kieserslyste te “suiwer”.<br />
Dit is egter betekenisvol dat die beoogde wetgewing nie op die blanke vrou betrekking<br />
sou hê nie. Indien daar ’n klag teen ’n blanke vrou ingedien sou word, sou daar nie van<br />
haar verwag word om die teendeel te bewys nie, omdat daar ’n “rewolusie en ’n<br />
burgeroorlog” sou ontstaan (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 4546<strong>–</strong>50). Die bewyslas sou<br />
102<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
ook op die beswaarmaker berus in die geval waar die suiwer Europese afkoms van ’n<br />
aansoeker om registrasie bevraagteken sou word, omdat dit vir die aansoeker moeilik<br />
sou wees “om in die hof te bewys dat hulle van suiwer blanke afkoms is” (Unie van<br />
Suid-Afrika 1931, kol. 4546<strong>–</strong>50). Die wetgewing sou net betrekking hê op die<br />
Kaapprovinsie en Natal, waar verskeie kieskwalifikasies van toepassing was.<br />
Die wetsontwerp was ’n verdere poging om die aantal gekleurde kiesers te verminder,<br />
aangesien hulle tydens verkiesings vir die SAP gestem het. Hierdie gevolgtrekking<br />
word gestaaf deur ’n verklaring wat F.C. Erasmus, sekretaris van die NP, op 23 Januarie<br />
1931 tydens ’n vergadering in Malmesbury gemaak het: “Waarskynlik sal binnekort<br />
veranderings in die Kieswet gemaak word waardeur die NP gebaat sal word” (Unie<br />
van Suid-Afrika 1931, kol. 5170).<br />
Die SAP het hewige kritiek uitgespreek teen die bepaling dat die persoon teen wie ’n<br />
klagte ingebring is, verplig sou word om sy saak in ’n hof te verdedig. Om verskillende<br />
redes (lang afstande, verlies van lone, weiering van werkgewer) sou baie persone nie in<br />
staat wees om hulle saak in die hof te verdedig nie (Unie van Suid-Afrika 1931, kol.<br />
4564, 4575, 5150). Die gevolg hiervan sou wees dat talle wettiglik geregistreerde kiesers<br />
se name van die kieserslyste geskrap sou word. Verder kon die beoogde wetgewing ook<br />
daartoe lei dat daar tegelyk teen ’n groot aantal gekleurde kiesers beswaar aangeteken<br />
kon word (Unie van Suid-Afrika 1931, kol. 4555<strong>–</strong>61).<br />
Op 21 Mei 1931 het L. Blackwell, ’n SAP-Volksraadslid, gewaarsku dat die wetgewing<br />
tot grootskaalse besware deur enigeen en almal kon lei (Unie van Suid-Afrika 1931, kol.<br />
4555<strong>–</strong>61).<br />
Blackwell se vrees is aanstons bewaarheid, want die Nasionaliste het die wet gebruik<br />
om van talle kleurlingkiesers ontslae te raak. In The Sun is daar met eentonige reëlmaat<br />
berigte geplaas wat dit bevestig het. By die tweejaarlikse registrasie van kiesers in 1933<br />
is daar byvoorbeeld beswaar aangeteken teen 394 kleurlingkiesers op die kieserslyste<br />
van die Paarl. Op die eerste dag van die hofsitting het 250 van die kleurlingkiesers<br />
opgedaag om bewyse te lewer dat hulle wel oor die nodige kieskwalifikasies beskik. Op<br />
die tweede dag was daar minder as 100, en later selfs nog minder. Die rede hiervoor<br />
was die vrees vir die verlies van lone en sake. Daar was selfs ’n geval waar ’n werker<br />
ontslaan is omdat hy nie gaan werk het nie (Anon. 1933:7). Van die 109 persone wat wel<br />
voor die hof verskyn het, is 77 se besware as ongegrond beskou, 18 se besware<br />
toegelaat, drie teruggetrek en 11 teruggehou. Diegene teen wie die besware toegelaat is<br />
se huise is onrealisties laag geëvalueer; hulle het gevolglik voortaan nie meer aan die<br />
kieskwalifikasies voldoen nie (Anon. 1933:7). Die deputasie van die APO wat in 1935<br />
deur J.H. Hofmeyr, minister van binnelandse sake, te woord gestaan is, het ook getoon<br />
hoe onsimpatiek die polisie-amptenare die registrasie van kleurlingkiesers gehanteer<br />
het, veral in dorpe soos Elim en Bredasdorp (Anon. 1935:1).<br />
Die nuwe wetgewing het die gewenste effek gehad. In 1935 was daar 1 306 minder<br />
kleurlingkiesers as in 1931. Dit het beteken dat die kleurlingkiesers in 1935 slegs 5,6<br />
persent van die totale Kaapse kiesers uitgemaak het in vergelyking met 6,3 persent in<br />
1931.<br />
Gedurende die jare 1930<strong>–</strong>34 is die mag van die kleurlingstem dus drasties verminder<br />
met die Vrouestemregwet, die Wysigingswet op Stemreg en die Wysigingswet op<br />
Kieswette. Verder is daar ook ’n kleuronderskeid tussen blankes and kleurlinge in die<br />
Kaapprovinsie getref. Die volgende logiese stap sou wees om die kleurlinge op aparte<br />
kieserslyste met hulle eie blanke verteenwoordigers te plaas. Hierdie stap is vanaf 1934<br />
onverbloemd en ondubbelsinnig deur die “Gesuiwerde” Nasionale Party aangepak.<br />
103<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
5. Die onverbloemde aanslag op die kleurlingstemreg<br />
deur die “Gesuiwerde” Nasionale Party (GNP), 1934<strong>–</strong><br />
1939<br />
Vanaf 1924 tot 1933 het Malan as minister van binnelandse sake Hertzog se rassebeleid<br />
heelhartig ondersteun. Daar was egter binne die NP teenkanting teen die<br />
teenwoordigheid van kleurlinge op die gesamentlike kieserslyste en die uitbreiding van<br />
die stemreg na die kleurlinge in die noorde. Pogings om die kleurlinge van die<br />
gemeenskaplike kieserslyste te verwyder is herhaaldelik aangewend, maar is<br />
teengestaan deur die party se hoofleiers, omdat dit deur die SAP uitgebuit sou word<br />
om kleurlingsteun by die stembus te versterk.<br />
Die gevoel ten gunste van die politieke segregasie tussen die blankes en kleurlinge het<br />
teen die agtergrond van die gebeure wat hier bo geskets is, vinnig toegeneem. Adv. F.C.<br />
Erasmus, sekretaris van die NP in die Kaapprovinsie, het sy party se standpunt soos<br />
volg saamgevat:<br />
Op politieke gebied het die Kleurlinge in die Kaapprovinsie ’n mag by die<br />
stembus geword buite alle verhouding tot hul getalsterkte [...] 25 000<br />
stemgeregtigde kleurlinge en 175 000 blanke manlike kiesers, maar deur hulle<br />
blokstem smoor hulle met die 12 000 naturellekiesers die blanke stemreg; hulle<br />
keer die skaar om na die kant wat hulle verkies <strong>–</strong> en dis gewoonlik die Suid-<br />
Afrikaanse Party-kant in nie minder as twaalf uit die huidige 58 kiesafdelings.<br />
(Anon. 1932:2)<br />
Erasmus het toe laat blyk dat die NP van sy beleid van politieke gelykheid ten opsigte<br />
van die kleurlinge afgesien het:<br />
Dit moet egter teen hierdie tyd duidelik wees dat die party tot ’n ander<br />
sienswyse geraak het <strong>–</strong> miskien omdat hy ontdek het dat die kleurlinge self nie<br />
die mate van gelykheid wat die party hulle aangebied het, wou aanvaar nie en<br />
verkies het om by die naturelle gereken te word. (Scholtz 1979:308)<br />
Drie afleidings kan van hierdie stelling van Erasmus gemaak word, naamlik dat die NP<br />
se beleid van politieke gelykstelling tussen kleurlinge en blankes beperk was, dat die<br />
NP reeds voor Samesmelting van hierdie beleid afgesien het (dit wil sê terwyl Hertzog<br />
nog die leier van die NP was), en dat daar selfs binne NP-geledere nie sekerheid was<br />
presies waarom daar van hierdie beleid afgesien is nie. Volgens ’n berig in Die Burger<br />
(Anon. 1938:6) sou die aparte verteenwoordiging van die kleurlinge ’n punt in die NP<br />
se verkiesingsprogram van 1934 gewees het as dit nie was vir die besluit om ’n<br />
koalisieregering tussen die NP en die SAP te vorm nie.<br />
Daar was verskeie redes waarom Malan en sy volgelinge teen die samesmelting met die<br />
SAP gekant was. Die vernaamste twispunt was die grondwetlike status van Suid-Afrika<br />
in die Gemenebes van Nasies. Gevolglik het hulle weggebreek en op 5 Desember 1934<br />
die “Gesuiwerde” Nasionale Party (GNP) gestig.<br />
Malan en die GNP het gou besef dat daar ’n sterk gevoel teen die teenwoordigheid van<br />
kleurlingkiesers op die Kaaplandse kieserslyste was, en hulle het besluit om dit as<br />
wapen teen die Verenigde Party (VP) te gebruik. Die besluit ten gunste van die aparte<br />
verteenwoordiging van die kleurlinge is in 1936 in beide die program van beginsels en<br />
aksieprogram van die GNP ingesluit (Du Plessis 1954:43<strong>–</strong>4). Die kleurlingstem was<br />
nadelig vir die GNP en om hierdie rede moes dit verwyder word uit die arena van die<br />
104<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
politieke stryd tussen die GNP en die VP, wat volgens die Malanniete ’n stryd tussen<br />
die Afrikaner-republikanisme en Britse imperialisme was. Giliomee (2004:392) voer<br />
verder aan dat die Samesmelting en die blanke vrouestemreg ’n beslissende rol in die<br />
besluit van die GNP gespeel het. Volgens verwagtinge sou die gematigde VP alle<br />
kleurlinge op hulle verenig. Die mag van die kleurlingstem het ook drasties afgeneem<br />
as gevolg van die toekenning van die stemreg aan blanke vroue. Giliomee (2004:393)<br />
som die situasie soos volg op: “The actual cost to a party that ignored the coloured vote<br />
was much reduced.”<br />
Samesmelting van die NP en die SAP het die deurvoering van die Hertzogwetsontwerpe<br />
moontlik gemaak, omdat ’n tweederdemeerderheid nou binne bereik<br />
was. Toe die Naturelleverteenwoordiging-wetsontwerp in 1936 aan die Parlement<br />
voorgelê is, het Malan die geleentheid aangegryp om voor te stel dat aparte<br />
parlementêre verteenwoordiging ook op die kleurlinge van toepassing gemaak moes<br />
word. Dit was die eerste daadwerklike poging van die GNP om die kleurlinge op<br />
aparte kieserslyste te plaas.<br />
Joubert (1974:7) het Malan se beredenering soos volg saamgevat:<br />
In talle opsigte word die kleurling reeds anders behandel as die blankes; die<br />
kleurlinge moet uit die politiek gelig word; die ervaring van ander lande bewys<br />
dat veelrassige bevolkings die beste deur aparte verteenwoordiging gedien<br />
word; in gebiede waar blankes en kleurlinge saamgevoeg was of is <strong>–</strong> soos in die<br />
kerk of politiek <strong>–</strong> ontstaan daar altyd wrywing.<br />
Volgens talle Nasionaliste was die vernaamste oorweging die handhawing van die<br />
blanke beskawing in Suid-Afrika (Joubert 1974). Later in die debat het talle Nasionaliste<br />
ter ondersteuning van Malan se wysiging dat die kleurlinge en swartes op aparte<br />
kieserlyste geplaas moes word, klem gelê op die misbruik van die kleurlingstem deur<br />
blanke politici (Joubert 1974:35<strong>–</strong>41). Hiervolgens het die SAP in die verlede tydens<br />
verkiesings probeer om die kleurlingstem te vang met behulp van verskeie beloftes. Na<br />
die verkiesings is hierdie beloftes vergeet. Malan se wysiging is met ’n oorweldigende<br />
meerderheid deur die verenigde vergadering van die twee Huise van die Parlement<br />
verwerp: 136 het daarteen gestem, en slegs 22 daarvoor (Joubert 1974:49).<br />
Teen die einde van 1938 het daar ’n ongekende opbloei in Afrikaner-nasionalisme<br />
plaasgevind. Kultuur en politiek het een begrip geword. Op feitlik elke gebied het<br />
organisasies wat Afrikaner-nasionalisme bevorder het, tot stand gekom. Daar was<br />
byvoorbeeld die Afrikaner-Studentebond, die Voortrekkers, die Afrikaner-<br />
Broederbond, die Afrikaanse Taal- en Kultuurvereniging en die Federasie van<br />
Afrikaanse Kultuurverenigings. Hierdie neiging het ook in die handel voorgekom, waar<br />
eie banke, assuransieverenigings en vakunies gestig is.<br />
Dié oplewing van Afrikaner-nasionalisme is by die Uniale Kongres van die GNP in<br />
November 1938 uitgebuit. Le Roux (1972:326) beskou die kongres as die belangrikste in<br />
die geskiedenis van die NP: “Hier het hy sy geloofsbelydenis oor die behoud van die<br />
blanke beskawing vir altyd geboekstaaf.” By hierdie kongres is daar beginselbesluite<br />
geneem teen gemengde huwelike en bloedvermenging, ten gunste van aparte<br />
woonbuurte vir blankes en gekleurdes, en ten gunste van ekonomiese en politieke<br />
segregasie tussen blankes en gekleurdes.<br />
In September 1939 het die Tweede Wêreldoorlog uitgebreek en is die<br />
kleurlingvraagstuk vir eers op die agtergrond geskuif. Na die oorlog het die<br />
Nasionaliste hulle aanslag op die kleurlingstemreg in alle erns voortgesit.<br />
105<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
6. Slotbeskouing<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Soos in die inleiding gestel, heers daar meningsverskille onder historici en politieke<br />
kommentators of die NP se amptelike beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie vanaf 1925 tot 1939 opportunisme of beginselsvastheid getoon<br />
het. Vir die doel van hierdie artikel word die amptelike beleid van die NP beskou as die<br />
beleid wat aanvaar en verkondig is tydens nasionale en provinsiale kongresse en wat<br />
beliggaam is in verskeie wetsontwerpe wat deur die NP vir goedkeuring aan die<br />
Parlement voorgelê is. Daar word erkenning gegee aan die feit dat daar binne NPgeledere<br />
aansienlike opposisie was teen die amptelike beleid van die NP ten opsigte<br />
van die kleurlingstemregkwessie. Hierdie kan hoogstens as die sienswyse van<br />
afvalliges beskou word en nie as die NP se amptelike beleid nie. ’n Feit wat ook dikwels<br />
buite rekening gelaat word, is dat Hertzog ná Samesmelting en die stigting van die<br />
GNP nie meer die amptelike leier van die party was nie, en sy standpunt kan dus nie<br />
meer as verteenwoordigend van die NP se amptelike beleid beskou word nie. Sy<br />
konsekwente uitsprake ten opsigte van die teenwoordighied van die kleurlingkiesers<br />
op gemeenskaplike kieserslyste in die Kaapprovinsie en Natal konstitueer dus geensins<br />
konsekwentheid in die amptelik beleid van die NP nie. Vanaf Samemelting het Malan<br />
die amptelike beleid van die GNP beliggaam soos by nasionale en provinsiale<br />
kongresse aanvaar en verkondig. Soverre dit hierdie artikel betref, sal daar uitspraak<br />
gelewer word of Hertzog, as leier van die NP, se beleid ten opsigte van die politieke<br />
posisie van die kleurlinge tussen 1925 en 1934 enigsins verander het. Verder sal daar<br />
uitspraak gelewer word of Malan, as leier van die NP in die Kaappovinsie en later as<br />
nasionale leier van die GNP, se beleid ten opsigte van die kleurlingstemregkwessie<br />
verander het.<br />
Die NP se politieke beleid is deur twee oorwegings oorheers: die stryd om Afrikanernasionalisme<br />
teen Britse imperialisme gestand te hou, asook die stryd om blanke<br />
oppergesag teen die Swart Gevaar te verskans en uit te bou. Alle ander oorwegings was<br />
ondergeskik aan hierdie twee dryfvere. In hierdie verband het die NP in die jare 1925<br />
tot 1939 konsekwent opgetree. Dit is teen hierdie agtergrond dat die NP se beleid ten<br />
opsigte van die kleurlingstemregkwessie beoordeel moet word.<br />
Vanaf die tweede dekade van die 20ste eeu was die NP verteenwoordigend van<br />
Afrikaner-nasionalisme, terwyl die SAP, en later die VP, verteenwoordigend van Britse<br />
imperialisme was. In die Kaapprovinsie het die kleurlingstem sedert 1910 ’n beslissende<br />
rol in ’n aantal sleutelsetels gespeel. Aangesien die kleurlinge oorwegend vir die<br />
Engels-georiënteerde politieke partye gestem het, is hulle as ’n bedreiging vir<br />
Afrikaner-nasionalisme beskou. Hiermee het die kleurlinge hulle in die arena van die<br />
stryd tussen Afrikaner-nasionalisme en Britse imperialisme en die stryd teen swart<br />
oorheersing bevind. Die Kleurlingregte-wetsontwerp en die stigting van die ANB was<br />
’n poging om die kleurlingstem agter die NP te kry en om Afrikaner-nasionalisme te<br />
bevorder. Terselfdertyd is met die wetsontwerp beoog om ’n wig in te dryf tussen die<br />
kleurlinge en die swartes en om sodoende mee te help om blanke oppergesag in Suid-<br />
Afrika te bestendig. Toe dit blyk dat die wetsontwerp nie die gewenste uitwerking<br />
gehad het nie, is daar besluit om die wetsontwerp te laat vaar en om ondersteuning aan<br />
die ANB te onttrek. Giliomee (1995:202) meen heeltemal tereg dat die politieke lot van<br />
die kleurlinge nie deur hulle rasse-identiteit bepaal is nie. Dit is ook nie bepaal deur<br />
diepe morele en beginselgegronde oorwegings nie, maar deur die politieke belange van<br />
die heersende politieke party. Dit dui daarop dat politieke opportunisme ’n beslissende<br />
rol gespeel het in die bepaling van die NP se beleid ten opsigte van die<br />
kleurlingstemregkwessie.<br />
106<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die Swart Gevaar-verkiesing van 1929 het aan die lig gebring watter magtige wapen die<br />
rassevraagstuk in die Suid-Afrikaanse politiek was. Na die samesmelting tussen die NP<br />
en die SAP het die GNP die kleurlingstemregvraagstuk as strydpunt aangegryp in die<br />
strewe om politieke mag te bekom. Die aftakeling van die kleurlingstemreg was dus nie<br />
’n doel op sigself nie, maar slegs ’n middel om politieke mag te bekom en sodoende<br />
Afrikaner-nasionalisme te beveilig teen die aanslag van Britse imperialisme en die<br />
Swart Gevaar.<br />
Alhoewel die aftakeling van die kleurlingstem teen 1939 nog nie afgehandel was nie,<br />
was die grondslag daarvan toe reeds gelê. Na 1939 was dit slegs ’n kwessie van tyd<br />
voordat die kleurlingstem heeltemal afgetakel sou word. Verder kon daar voortgegaan<br />
word met verskeie beperkende maatreëls om te probeer om die kleurlinge in ’n posisie<br />
van permanente onderhorigheid te dwing en om sodoende Afrikaner-nasionalisme en<br />
blanke heerskappy te probeer beveilig.<br />
Met betrekking tot die stryd teen Britse imperialisme en die Swart Gevaar was die NP,<br />
en later die GNP, konsekwent in sy beleidsrigtings. Die beleid van die NP ten opsigte<br />
van die kleurlingstemregkwessie getuig egter van politieke opportunisme. Die<br />
kleurlingstem is gebruik as ’n politieke speelbal na gelang van omstandighede. In 1925<br />
het Hertzog te kenne gegee dat die NP ten gunste van gelyke politieke regte tussen<br />
kleurlinge en blankes was. ’n Ontleding van die Smithfield-toespraak asook die<br />
Kleurlingregte-wetsontwerp toon egter dat wat Hertzog voorgestel het, nie ’n beleid<br />
van politieke gelykstelling tussen die twee bevolkingsgroepe was nie <strong>–</strong> anders as wat te<br />
kenne gegee is <strong>–</strong> maar hoogstens ’n onderneming dat die bestaande regte van die<br />
manlike kleurlingkiesers in die Kaapprovinsie behoue sou bly en mettertyd op<br />
dieselfde basis na die kleurlinge in die noordelike provinsies uitgebrei sou word.<br />
Gelyke regte sou beteken het dat kleurlinge net soos die blankes ook direkte<br />
verteenwoordiging in die parlement sou geniet <strong>–</strong> iets wat die NP nooit verkondig het<br />
nie. Die Kleurlingregte-wetsontwerp was verder onderworpe aan streng voorwaardes<br />
wat die bestaande regte van die kleurlinge nadelig sou beïnvloed. Alhoewel Hertzog te<br />
kenne gegee het dat die formulering van die wetsontwerp op diepe morele oortuiging<br />
berus het, was dit nie die geval nie. Na die 1929-verkiesing, toe dit geblyk het dat die<br />
kleurlinge oorweldigend vir die SAP gestem het, het die NP besluit om die<br />
wetsontwerp te laat vaar. Dit het beteken dat die NP onder leiding van Hertzog na die<br />
1929-verkiesing nie meer bereid was om die bestaande politieke regte van die<br />
kleurlinge in die Kaapprovinse na die noordelike provinsies uit te brei nie. Dit het ’n<br />
ommeswaai in die NP se beleid verteenwoordig.<br />
Na die 1929-verkiesing het die NP besluit om sy ondersteuning by die stembus op<br />
ander maniere te bevorder deur onder andere die mag van die swart en kleurlingstem<br />
af te takel. Met die Vrouestemregwet van 1930, die Wysigingswet op Stemreg van 1931<br />
en die Wysigingswet op Kieswette van 1931 het die NP onder leiding van Hertzog die<br />
mag van die kleurlingstem aansienlik ingekort in belang van die NP en ten koste van<br />
die SAP. Verskeie twyfelagtige redes is aangevoer waarom die stemreg nie na<br />
kleurlingvroue uitgebrei kon word nie en waarom gelykstelling tussen blanke vroue en<br />
mans uiters noodsaaklik was, ten spyte van die feit dat dit die oogmerk van politieke<br />
gelykstelling van die kleurlinge met die blankes nog verder sou benadeel. Dit het in<br />
1930 en 1931 geblyk dat beide Hertzog en Malan die kleurlinge as minder beskaaf as die<br />
blankes beskou het, en gevolglik was hulle nie geregtig op politieke gelykheid met die<br />
blankes nie. Beide het nooit probeer verduidelik op watter wetenskaplike basis hulle<br />
die kleurlinge as ’n aparte ras beskou het nie. Volgens Lewis (1987:146) het die<br />
kleurlinge se heterogeniteit dit onmoontlik gemaak. Hertzog het die feit dat die NP se<br />
beleid ten opsigte van die kleurlingstemregkwessie drasties verander het, probeer<br />
verdoesel deur te verwys na die feit dat die NP nog steeds ten gunste was van die<br />
107<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
teenwoordigheid van die kleurlinge op die gemeenskaplike kieserslyste in die<br />
Kaapprovinsie en Natal. In hierdie verband kan Hertzog se beleid as konsekwent<br />
beskou word. Daar bestaan egter geen twyfel nie dat die NP onder Hertzog se beleid<br />
vanaf 1925 tot Samesmelting ’n ommeswaai ondergaan het. Die NP was nie meer<br />
voornemens om die bestaande politieke regte van die kleurlinge in die Kaapprovinsie<br />
na die kleurlinge in die noordelike provinsies uit te brei nie, en het intussen die<br />
politieke magte van die blankes aansienlik uitgebrei ten koste van die kleurling- en<br />
swart stem. Malan het ook aanvanklik ná 1929 nog probeer wal gooi teen Nasionaliste<br />
in die Kaapprovinsie wat die kleurlinge op aparte kieserslyste wou plaas <strong>–</strong> nie om<br />
beginselgegronde redes nie, maar omdat dit deur die SAP by die stembus uitgebuit sou<br />
word. Na Samesmelting en die stigting van die GNP het die agitasie om die kleurlinge<br />
van die gemeenskaplike kieserslyste te verwyder amptelike partybeleid onder Malan<br />
geword. Dit het ’n radikale ommeswaai van die NP se beleid van 1925 verteenwoordig<br />
en die hoofrede hiervoor was politieke opportunisme.<br />
Die doel van hierdie artikel was om te bepaal of die amptelike beleid van die NP ten<br />
opsigte van die kleurlingstemregkwessie in die periode onder bespreking ’n radikale<br />
ommeswaai ondergaan het en, indien wel, watter faktore daarvoor verantwoordelik<br />
was. In verband met laasgenoemde verskaf Giliomee (1995:202), op grond van die teorie<br />
van Horowitzi, ’n nuttige konteks waarbinne die NP se veranderde beleid beskou kan<br />
word:<br />
[T]he intensification of segregation and the contraction of democratic freedoms<br />
result less from class struggles than from battles among political elites about the<br />
best ways of promoting their own or their party’s prospects. Whether they<br />
resort to the politics of exclusion depends in the first place not on their<br />
historical and cultural identities but on the opportunities for sectional political<br />
gain which extension or contraction of the franchise offers. Culture can be<br />
pushed into the service of either.<br />
Die NP se beleid ten opsigte van die kleurlingstemreg was nie gebaseer op kuturele<br />
oorwegings nie, alhoewel kultuur voor 1929 gebruik is as basis vir die beoogde<br />
uitbreiding van die kleurlingstemreg en daarna om die stemreg van die kleurlinge in te<br />
perk. Sodoende is die politieke belange van die NP bevorder.<br />
Bibliografie<br />
Afrikaanse Nasionale Bond (ANB). 1929. To all Cape coloured friends in the Union.<br />
Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
Anon. 1924. You can trust him. Smuts’ (sic) great nation-building policy for South<br />
Africa. Cape Times, 16 Junie, bl. 9.<br />
—. 1925a. Dis jammer. Die Burger, 12 September, bl. 6.<br />
—. 1925b. Die groot toespraak. Die Burger, 14 November, bl. 6.<br />
—. 1925c. Premier’s native policy. Cape Argus, 14 November, onge<strong>nommer</strong>.<br />
—. 1926a. Votes for European women. Select Committee’s Report. Cape Times, 17 Junie,<br />
bl. 11.<br />
108<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
—. 1926b. Pact condemned by coloured people. Fooled and deluted. The wrongs of the<br />
Rights Bill. Cape Argus, 17 Junie, onge<strong>nommer</strong>.<br />
—. 1926c. Dr. Malan se verpletterende antwoord. Die Burger, 30 September, bl. 5.<br />
—. 1928. Vooruitgang van kleurlingbevolking. Opregtheid van Nasionale regering. Die<br />
Burger, 21 November, bl. 4.<br />
—. 1929a. Belangrike besluite op Nasionale Kongres. Die Burger, 5 September, bl. 7.<br />
—. 1929b. Dr. Malan in die Eikestad. Wat Nasionale Party vir kleurlinge doen. Die<br />
Burger, 2 Mei, bl. 7.<br />
—. 1929c. Kleurlinge ontwaak. Monstervergadering bespreek toestande. Die Burger, 30<br />
April, bl. 9.<br />
—. 1929d. Sprekende feite. Die Burger, 14 Mei, bl. 6.<br />
—. 1929e. Stem vir die regering. Kleurlinge vergader in stadsaal. Wie hul beste vriend<br />
is. Die Burger, 23 Mei, bl. 5.<br />
—. 1929f. Waarom Nasionale beleid moet seëvier. Genl. Hertzog spreek<br />
reusevergadering op Barberton toe. Die Burger, 27 Mei, bl. 7.<br />
—. 1930. Genl. Hertzog en vrouestemreg. Hy sal sy belofte hou. Die Burger, 27 Mei, bl. 6.<br />
—. 1932. Bewaar S.A. vir die blankes. Gee kleurlinge eie kiesafdelings. Die Burger, 9<br />
April, bl. 2.<br />
—. 1933. Nearly 300 coloured voters struck off the roll at Paarl. Nationalist Party’s mean<br />
action. The Sun, 27 Oktober, bl. 7.<br />
—. 1935. Registration and Electoral Law grievances. The Sun, 5 April, bl. 1.<br />
—. 1938. ’n Bogpraatjie van genl. Hertzog. Die Burger, 21 April, bl. 6.<br />
Breitenbach, J.J. (red.). 1974. South Africa in the modern world (1910<strong>–</strong>1970).<br />
Pietermaritzburg: Shuter en Shooter.<br />
Cameron, T. (red.). 1986. Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika. In woord en beeld. Kaapstad:<br />
Human & Rousseau.<br />
Cloete, G.S. 1976. ’n Ontleding van direkte kleurlingverteenwoordiging op die<br />
munisipale vlak in Suid-Afrika tot 1971. Ongepubliseerde MA-verhandeling,<br />
Universiteit Stellenbosch.<br />
Coetzer, P.W. 1975. Die verhouding tussen die Nasionale Party en die Suid-Afrikaanse<br />
Party, 1924<strong>–</strong>1929. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van die Oranje-<br />
Vrystaat.<br />
Cope, J. 1965. South Africa. Londen: Benn.<br />
Cronjé, G. 1948. Voogdyskap en apartheid. Pretoria: Van Schaik.<br />
Du Plessis, O. 1954. Separate representation of voters. Kaapstad: Verenigde Party.<br />
109<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Du Pre, R.H. 1992. Strangers in their own country. A political history of the “Coloured” people<br />
of South Africa, 1652<strong>–</strong>1992: An introduction. History for the Laymen Series <strong>–</strong> II. Oos-<br />
Londen: Southern History Association.<br />
Giliomee, H. 1995. The non-racial franchise and Afrikaner and Coloured identities,<br />
1910<strong>–</strong>1994. African Affairs, 94(375):199<strong>–</strong>225.<br />
—. 2004. The Afrikaners: Biography of a people. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Haines, R.J. 1978. The opposition to General J.M.B. Hertzog’s segregation bills, 1925<strong>–</strong><br />
1936: A study in extra-parliamentary protest. Ongepubliseerde MA-verhandeling,<br />
Universiteit van Natal.<br />
Joubert, D. (red.). 1974. Die Kaapse stemreg: Verteenwoordiging vir swart en bruin in 1936,<br />
Brandpunte 5. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Le Roux, J.H. 1972. Die “Gesuiwerde” Nasionale Party, 1935<strong>–</strong>1940. Ongepubliseerde<br />
MA-verhandeling, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.<br />
Le Roux, J.H. en P.W. Coetzer. 1982. Die Nasionale Party, Deel 2, Die eerste<br />
bewindsjare, 1924<strong>–</strong>1934. Bloemfontein: Instituut vir Eietydse Geskiedenis, Universiteit<br />
van die Oranje-Vrystaat.<br />
Lewis, G. 1987. Between the wire and the wall: A history of South African “Coloured” politics.<br />
Kaapstad en Johannesburg: David Philip.<br />
Lubbe, H.J. 1991. Vergeet die Arbeiders en wen die “Kleurlinge”: Die “Swart Gevaar”propaganda<br />
in Kaapland gedurende die parlementêre verkiesingstryd van 1928 tot<br />
1929. Kronos, 18:15<strong>–</strong>28.<br />
—. 1997. The myth of “Black Peril”: Die Burger and the 1929 election. South African<br />
Historical Journal, 37:107<strong>–</strong>32.<br />
Malan, D.F. 1959. Afrikaner-volkseenheid en my ervarings op die pad daarheen. Kaapstad:<br />
Nasionale Boekhandel Beperk.<br />
Murray, B.K. 1986. Van die Pakt tot die begin van apartheid, 1924<strong>–</strong>1948. Die tydperk<br />
van 1924 tot 1939. In Cameron (red.) 1986.<br />
Neame, L.E. 1962. The history of apartheid. Londen: Pall Mall Press.<br />
Pretorius, G. 1960. Man van die daad: ’n Biografie van Bruckner de Villiers. Kaapstad:<br />
HAUM.<br />
Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika, 1910<strong>–</strong>1976. Pretoria:<br />
Aktuele Publikasies.<br />
Scholtz, G.D. 1979. Die ontwikkeling van die politieke denke van die Afrikaner, Deel VII, 1924<strong>–</strong><br />
1939. Johannesburg: Perskor-Uitgewery.<br />
Scholtz, L. 2004. Net begrafnis lê voor. Die Burger, 17 April, p. 15.<br />
Shifrin, T. 1962. New deal for coloured people. Ongepubliseerde BA Honneursverhandeling,<br />
Universiteit van Kaapstad.<br />
110<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Thom, H.B. 1980. D.F. Malan: A political biography. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Thompson, L.M. 1949. The Cape coloured franchise. Johannesburg: South African Institute<br />
of Race Relations.<br />
Unie van Suid-Afrika. 1927. Debatte van die Volksraad, 28 Januarie tot 29 Junie 1927.<br />
Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1927<strong>–</strong>8. Debatte van die Volksraad, 14 Oktober 1927 tot 1 Junie 1928. Kaapstad:<br />
Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1929. Verenigde Vergadering van albei Huise van die Parlement, 12 tot 25 Februarie 1929.<br />
Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1930. Debatte van die Volksraad, 17 Januarie tot 28 Maart 1930. Kaapstad: Nasionale<br />
Pers Bpk.<br />
—. 1931. Debatte van die Volksraad, 30 Januarie tot 6 Junie 1931. Kaapstad: Nasionale Pers<br />
Bpk.<br />
—. 1936. Reports and proceedings of the Joint Committees of both Houses of Parliament on the<br />
Native Bills, 1930<strong>–</strong>1935. Kaapstad: Nasionale Pers Bpk.<br />
—. 1937. Verslag van die Kommissie van Ondersoek insake die Kaapse kleurlingbevolking, UG<br />
no. 54. Pretoria: Staatsdrukker.<br />
Van den Heever, C.M. 1946. Generaal J.B.M. Hertzog. Johannesburg: Central News<br />
Agency.<br />
Van der Ross, R.E. 1986. The rise and decline of apartheid. A study of political movements<br />
among the Coloured people of South Africa 1880<strong>–</strong>1985. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Walker, E.A. 1936. The Cape native franchise. Kaapstad: The Continuation Committee of<br />
the National Conference on the Native Bills.<br />
—. 1968. A history of southern Africa. Londen: Longmans.<br />
Eindnota<br />
1 Om praktiese redes is daar besluit om die terme blankes, kleurlinge en swartes te gebruik<br />
wanneer daar na die onderskeie bevolkingsgroepe in die tyd onder bespreking verwys<br />
word. Waar die term naturel egter in wette en wetsontwerpe bevat is, word die<br />
oorspronklike terme behou. Die gebruik van hierdie rassekategorieë impliseer egter nie<br />
die aanvaarding daarvan nie.<br />
111<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Generiese merkers in die kortverhaalsiklus: Deel 1:<br />
Teoretiese uitgangspunte<br />
Summary<br />
Nina Botes<br />
Departement Letterkunde<br />
Universiteit Antwerpen<br />
Neil Cochrane<br />
Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap<br />
Universiteit van Suid-Afrika<br />
Generic markers in the short story cycle: Part 1: Theoretical foundations<br />
This article forms the first part of a two-part study of the short story cycle in Afrikaans with<br />
the main purpose being to investigate autonomy and coherence as generic markers in Die dag<br />
toe ek my hare losgemaak het by Willemien Brümmer. This part focuses on theoretical issues<br />
pertaining to the genre of the short story cycle, while the second part focuses on the generic<br />
markers of Die dag toe ek my hare losgemaak het.<br />
This article focuses first on the difference between short story cycles, unified volumes of short<br />
stories and short story sequences in the Afrikaans literary tradition. Recently in the Afrikaans<br />
tradition there has been an increase in the production of volumes of short stories that are<br />
linked in some way, with texts such as Die dag toe ek my hare losgemaak het (2008) by<br />
Willemien Brümmer, Alle paaie lei deur Die Strand (2008) by Corlia Fourie, Op reis met ’n<br />
hond (2010) by Anna Kemp, Maal (2010) by Nicole Jaekel Strauss, In die mond van die wolf<br />
(2010) by Paul C. Venter and Die sneeuslaper (2010) by Marlene van Niekerk. In Afrikaans<br />
literary criticism shorter texts that are linked in some way and published in a single volume<br />
are usually labelled “eenheidsbundels” (unified volumes). Older examples often mentioned by<br />
critics include ’n Wêreld sonder grense (1984) by Alexander Strachan, Jaarringe (1966) by<br />
Henriette Grové and Sewe-en-sewentig stories oor ’n clown (1985) by Fransi Phillips.<br />
However, when we consider a few examples mentioned by critics, it appears that this is an<br />
umbrella term used for a variety of texts displaying various degrees of coherence (of the<br />
volume) and autonomy (of the individual short texts).<br />
Using a combination of international genre theories of the short story cycle and Afrikaans<br />
theoretical views on this phenomenon, three types of texts traditionally labelled unified<br />
volumes in the Afrikaans literary tradition are distinguished based on the degree of autonomy<br />
and coherence: the short story cycle, the unified volume and the short story sequence. It is<br />
argued that the short story cycle differs from the unified volume in that the volume-level<br />
coherence of the short story cycle influences the interpretative possibilities of the autonomous<br />
texts, while in the unified volume the shared theme (or other organising principle) creates an<br />
overall impression without altering, influencing or adding to the meaning of the individual<br />
texts when read within the context of the volume. Some theorists of the short story cycle prefer<br />
the term short story sequence for the genre (Kennedy 1995, Luscher 1989). In this context,<br />
112<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
however, the term is not used as such, but as the term proposed by Aucamp (1978:56) to refer<br />
to texts dealing with the same theme or sharing some other organising principle. In the case<br />
of the short story sequence, links between stories can function either in the manner of the<br />
short story cycle (with the bonds between texts altering the individual texts) or in the manner<br />
of unified stories (with an overall impression, but with no or little change to the interpretative<br />
possibilities of the texts). In the case of the short story sequence, not all the texts of a volume<br />
fit into the sequence, and sequences need not be bound in a single volume.<br />
Secondly, some theoretical issues pertaining to the short story cycle are expanded upon using<br />
Ingram (1971), Mann (1989), Dunn and Morris (1995), Kennedy (1995), Lundén (1999) and<br />
Nagel (2004). Different approaches to a definition of the genre, namely author-centred,<br />
reader-centred and text-centred approaches, are critically reviewed. It is argued that<br />
Ingram’s original delineation of the short story cycle, with its strong focus on authorial<br />
intention and the reader’s experience of the narrative, is insufficient in describing a genre in<br />
which the tension between autonomy and coherence is the most important characteristic.<br />
More recent theoretical views on the short story cycle provide a more useful approach to this<br />
genre by focusing on the textual characteristics of autonomy and coherence.<br />
As part of the theoretical review the generic possibilities of the short texts that create the<br />
larger whole are discussed. While both Ingram (1971) and Mann (1989) regard these texts as<br />
short stories, Dunn and Morris (1995) argue that these texts need not be short stories and<br />
that the term short story cycle should be replaced with the term composite novel for this<br />
reason. In their view the autonomy of the short text is signalled by the presence of a title.<br />
Using the views of Ferguson (2003) and Alderman (1985), it is argued that the delineation of<br />
this genre proposed by Dunn and Morris (1985) is too wide in scope to distinguish between<br />
the short story cycle and the novel. A combination of the views of Dunn and Morris (1995) and<br />
Mann (1989) offers a more useful demarcation of the short texts that a cycle is composed of.<br />
The last theoretical issue discussed in this article is the ways in which the shorter texts engage<br />
with one another to form a cycle. A number of theorists have argued that the term cycle is<br />
inadequate for describing the dynamic links between texts, and have subsequently proposed a<br />
number of alternatives: composite novel (Dunn and Morris 1995), short story sequence<br />
(Kennedy 1995) and short story composite (Lundén 1999). The functionality of these terms is<br />
evaluated and it is argued that the concept of a cycle is indeed a functional description of the<br />
relationship between the short texts. It also appears that since 2001 the term short story cycle<br />
has been readopted by a number of theorists (Lynch 2001, Nagel 2004, Whalan 2007).<br />
Based on the critical review six conventions of the short story cycle are identified. Firstly, the<br />
short texts may belong to different genres, but are usually short prose. Secondly, although the<br />
short texts are mostly prose, a variety of genres may be found in a short story cycle, including<br />
texts that are not necessarily of a literary nature, such as visual or instructional texts. Thirdly,<br />
the majority of texts in a cycle should be of a literary nature. Fourthly, the majority of short<br />
texts should be autonomous, although not all the texts are necessarily autonomous. Fifthly,<br />
the texts in a short story cycle should be connected in such a way that the total meaning of the<br />
cycle is greater than the sum of the meanings of the autonomous texts. Lastly, these short<br />
texts should be published in a single volume so that the reader can experience the collection<br />
as a whole and to distinguish the colelction from longer prose cycles.<br />
Thirdly, a number of coherence markers identified by Dunn and Morris (1995) are discussed,<br />
namely setting, a single protagonist, a collective protagonist, textual patterns and<br />
storytelling. Throughout the article, arguments are clarified and illustrated through<br />
examples, with a strong focus on South African English and Afrikaans examples.<br />
According to Snyman (<strong>2011</strong>) the absence of a proper description of and terminology for this<br />
genre in Afrikaans has an impact on the marketing of texts in this genre, which is especially<br />
problematic as Afrikaans writers are experimenting with the possibilities of the genre. This<br />
study attempts to illuminate some of the issues pertaining to this genre. In the second part of<br />
113<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
the study, “Generic markers in the short story cycle: Part 2: An application to Die dag toe ek<br />
my hare losgemaak het by Willemien Brümmer”, the theoretical issues discussed in this<br />
article are used as point of departure to determine how the tension between autonomy and<br />
coherence functions in Die dag toe ek my hare losgemaak het.<br />
Keywords: short story cycle, composite novel, autonomy, coherence, generic markers, unified<br />
volume of short stories, coherence markers, Willemien Brümmer, Die dag toe ek my hare<br />
losgemaak het<br />
Opsomming<br />
Hierdie artikel vorm die eerste deel van ‘n tweedelige studie oor die kortverhaalsiklus<br />
in Afrikaans, met spesifieke verwysing na Die dag toe ek my hare losgemaak het (2008) van<br />
Willemien Brümmer. Die belangrikste eienskap van hierdie genre is die aanwesigheid<br />
van spanning tussen die korter, outonome tekste waaruit die siklus bestaan en die<br />
groter, koherente geheel van die bundel. In hierdie artikel, wat die teoretiese onderbou<br />
van die studie vorm, word eerstens aandag gegee aan die onderskeid tussen<br />
eenheidsbundels en kortverhaalsiklusse. Tweedens word teoretiese genrekwessies<br />
rondom die kortverhaalsiklus breedvoerig aan die hand van die beskouings van Ingram<br />
(1971), Mann (1989), Dunn en Morris (1995), Lundén (1999) en Nagel (2004) ondersoek<br />
om ‘n bruikbare omskrywing van die kortverhaalsiklus daar te stel. Laastens word<br />
uitgebrei op ‘n aantal koherensiemerkers wat volgens Dunn en Morris (1995) skakels<br />
tussen afsonderlike verhale in ‘n kortverhaalsiklus kan bewerkstellig, naamlik ruimte,<br />
‘n enkele protagonis, ‘n kollektiewe protagonis, tekstuele patrone en vertelling. Hierdie<br />
teoretiese beskouing word in die tweede deel van die studie (―Generiese merkers in die<br />
kortverhaalsiklus: Deel 2: ‘n Toepassing op Die dag toe ek my hare losgemaak het van<br />
Willemien Brümmer‖) aangewend in ‘n ontleding van Die dag toe ek my hare losgemaak<br />
het om te bepaal hoe die generiese kodes van die kortverhaalsiklus in hierdie teks tot<br />
stand kom en wat die effek van die spanning tussen die outonome kortverhale en die<br />
groter siklus is. Gesamentlik poog hierdie twee artikels om ‘n bydrae te lewer tot ―‘n<br />
beskrywing van en terminologie vir die genre in Afrikaans‖ (Snyman <strong>2011</strong>) deur<br />
eerstens ‘n kritiese oorsig van internasionale beskouings oor die kortverhaalsiklusgenre<br />
te bied en tweedens ‘n toepassing daarvan aan die hand van ‘n Afrikaanse<br />
voorbeeld te onderneem.<br />
Trefwoorde: kortverhaalsiklus, saamgestelde roman, outonomie, koherensie, generiese<br />
merkers, eenheidsbundels, koherensiemerkers, Willemien Brümmer, Die dag toe ek my<br />
hare losgemaak het<br />
1. Inleiding<br />
Die afgelope paar jaar verskyn ‘n beduidende aantal tekste wat opgebou is uit ‘n aantal<br />
korter tekste wat elk ‘n afgeronde geheel is, maar tog op een of ander wyse met mekaar<br />
skakel sodat die korter tekste saam ook een of ander tipe geheel vorm. Alle paaie lei deur<br />
Die Strand (2008) word byvoorbeeld op die flapteks aangebied as Corlia Fourie se<br />
―tweede roman‖, maar Harper (2008:13) noem in haar resensie dat ―elke hoofstuk<br />
eintlik ‘n kortverhaal is wat ook selfstandig kan staan. Sommige hoofstukke is<br />
inderdaad voorheen as kortverhale gepubliseer.‖ Tog is die groter geheel ook ‘n<br />
eenheid wat as ‘n langer prosateks beskou kan word, aangesien die verskillende<br />
114<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
eenhede saam die ontwikkeling van ‘n enkele protagonis, Stella Burger, van jong meisie<br />
tot ouer vrou uitbeeld.<br />
‘n Soortgelyke struktuur word aangetref in Op reis met ’n hond (2010) van Anna Kemp.<br />
Volgens Viljoen (2010a) word die vertellings saamgebind deur ‘n verskeidenheid<br />
middele:<br />
Die agt verhale in die bundel vertoon ‘n groter samehang as wat ‘n mens<br />
normaalweg in so ‘n bundel aantref, omdat dieselfde ek-verteller in feitlik al die<br />
verhale optree. Die bundel-eenheid word verder ondersteun deur die<br />
deurlopende teneur van verlies en vervreemding. Die verhale word ook op ‘n<br />
meer konkrete vlak saamgebind deur motiewe soos dié van die hond wat in die<br />
titel genoem word en op die mooi-ontwerpte voorblad figureer.<br />
Volgens Van Vuuren (2010:15) is ―hierdie narratiewe [in Op reis met ’n hond] eintlik nie<br />
onafhanklike kortverhale nie, maar hang saam in ‘n soort boek-van-verhale, met<br />
meestal dieselfde omtrekke van dieselfde donker gestemde protagonis of<br />
hoofkarakter‖. Ook in Maal (2010) van Nicole Jaekel Strauss word die ―beweging in die<br />
rigting van die roman se groter omvang [...] onderstreep deur die delikate wyse waarop<br />
van die verhale bymekaar inhaak‖ (Viljoen 2010b:9). Crous (2010:19) wys op die<br />
strukturele ooreenkomste tussen hierdie twee tekste:<br />
Opvallend van die (sic) twee kortverhaalbundels wat hierdie jaar verskyn het,<br />
naamlik Nicole Jaekel Strauss se Maal (produk van die Universiteit van<br />
Kaapstad se skryfskool) en Kemp se boek onder bespreking (produk van die<br />
Universiteit van Pretoria se skryfskool) is die sterk klem wat geplaas word op<br />
die eenheidsidee. Die bundels word nie meer ‘n versameling los verhale wat<br />
onder een titel saamgevoeg word nie. Die onderskeie verhale speel onderling<br />
op mekaar in. Karakters kom in meer as een verhaal voor en mens voel by tye jy<br />
lees eerder ‘n novelle.<br />
Ook in Paul C. Venter se kortverhaalbundel In die mond van die wolf (2010) is daar ‘n<br />
sterk mate van eenheid tussen die afsonderlike kortverhale aanwesig. In hierdie geval<br />
word die verhale saamgesnoer deur herhalende karakters en ruimte. Cilliers (2010:6)<br />
noem hierdie teks byvoorbeeld ―‘n fyn beplande, ineengestrengelde kortverhaalbundel‖<br />
en noem dat dit soos ‘n roman benader moet word: ―Die twintig kortverhale in die<br />
bundel [...] word chronologies as ‘n eenheid aangebied, dus moet die bundel liefs soos<br />
‘n roman van voor af gelees word.‖<br />
‘n Ander onlangse voorbeeld van ineengeweefde verhale wat saam ‘n groter geheel<br />
vorm, is Marlene van Niekerk se Die sneeuslaper (2010). Visagie (2010:9) wys daarop dat<br />
hierdie verweefde struktuur ‘n impak op die leser se interpretasie het:<br />
Die verhale in Die sneeuslaper sluit by mekaar aan deurdat sommige karakters in<br />
meer as een verhaal opduik. Elke verhaal bied egter ‘n vars perspektief en<br />
verruim of ontwrig die leser se interpretasie wat nie tot ruste kan kom binne die<br />
grense van ‘n enkele verhaal nie.‖<br />
Dit is dan ook hierdie tipe struktuur <strong>–</strong> ‘n aantal korter, outonome tekste wat saam ‘n<br />
groter geheel vorm <strong>–</strong> wat Willemien Brümmer se kortverhaaldebuut, Die dag toe ek my<br />
hare losgemaak het (2008), kenmerk. Op die titelblad en flapteks word dié versameling<br />
tekste as ―kortverhale‖ benoem, maar met die lees van die bundel word dit duidelik dat<br />
Die dag toe ek my hare losgemaak het saamgestel is uit ‘n aantal korter, outonome verhale<br />
115<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
wat gesamentlik ‘n groter, koherente geheel vorm. Gesamentlik beeld die verhale ‘n<br />
protagonis, Mia Ragel Albertyn, se ontwikkeling van meisie tot volwasse vrou uit (soos<br />
ook in Alle paaie lei deur Die Strand van Corlia Fourie die geval is).<br />
Van Niekerk (2009:239) noem Die dag toe ek my hare losgemaak het dan ook ‘n ―miniroman‖,<br />
terwyl Van Niekerk (2008:22) verwys na die ―aaneengekoppelde verhale van<br />
dié bundel‖. Volgens Cochrane (2008:9) bied ―die chronologiese struktuur [...]<br />
interessante moontlikhede aan die leser wat die bundel in sy geheel as ‘n tipe<br />
miniatuur-Bildungsroman óf elke verhaal as ‘n selfstandige eenheid kan lees‖.<br />
Die skakeling van outonome korter tekste in ‘n groter geheel is reeds geruime tyd<br />
bekend in die Afrikaanse literatuurtradisie. De Vries (1989:13) noem in hierdie verband<br />
dat kortverhaalbundels van die sestigerjare ‘n tendens toon en<br />
al hoe verder wegbeweeg van sommer maar ‘n willekeurige bymekaargooi van<br />
‘n aantal geslaagde tekste [...] Hoewel elke teks in Duiwel-in-die-bos van Chris<br />
Barnard, Winterreis van Henriette Grové en Katastrofes van Breytenbach eerstens<br />
bedoel is om ‘n afgeronde eenheid te wees, is daar in elkeen van hierdie<br />
bundels struktuurelemente wat ‘n mens laat vermoed dat die bundel as eenheid<br />
juis só saamgestel is, hetsy bewustelik of onbewustelik.<br />
Sedertdien verskyn daar ‘n groot aantal kortverhaalbundels waarin die verhale<br />
onderling op een of ander wyse met mekaar skakel. Interessante kortverhaalbundels in<br />
dié verband is onder meer Henriette Grové se Jaarringe (1966), Die donker melk van<br />
daeraad (1992) van George Weideman, Fransi Phillips se Sewe-en-sewentig stories oor ’n<br />
clown (1985) en Herfsverhale (1992), Johann Botha se Groot vyf (1997), Chris Pelser se<br />
Soveel nagte plotseling (1991) en Alexander Strachan se ’n Wêreld sonder grense (1984).<br />
Hierdie bundels staan in Afrikaans almal onder een noemer bekend: die<br />
eenheidsbundel. Aucamp (1978:56) beskryf hierdie tipe bundel as volg:<br />
Daar is maniere waarop die skrywer sy reg kan bevestig om ‘n bepaalde<br />
tema/onderwerp tot in die oneindige toe te verken. Vir die digter en die<br />
kortverhaalskrywer is die sogenaamde eenheidsbundel ‘n uitvlug. (Dat dié<br />
soort bundel maklik ‘n kunsmatigheid kan word, is nie nou ter sake nie: dit<br />
gaan hier bloot om ‘n strategie.) Die jongste kortverhaalbundels in Afrikaans is<br />
meesal van dié aard: tekste wat deur tema en/of stemming, of selfs deur ‘n<br />
bepaalde verteltegniek, tot eenheid gebind word, met ‘n oorkoepelende titel ter<br />
verseëling van dié eenheid. Met sy bowetone van geweld en seks, som die titel<br />
Heupvuur die Afrika- en manswêreld van Haasbroek se bundel op. Welma<br />
Odendaal noem haar bundel Getuie vir die naaktes <strong>–</strong> ‘n gepaste titel vir verhale<br />
wat op die outsider-figuur konsentreer. Dink aan Duiwel-in-die-bos van Chris<br />
Barnard, met duiwel en bos as gemene delers, of aan Dubbeldoor en Vliegoog van<br />
De Vries.<br />
Volgens Smuts (2003:100) is ―die mees voor die hand liggende bindings tussen tekste in<br />
eenheidsbundels [..] tematiese ooreenkomste en sirkulerende motiewe en simbole‖.<br />
Snyman (<strong>2011</strong>) beskou dan ook Sewe duiwels en wat hulle gedoen het (1905) van Jan Lion<br />
Cachet en Jaarringe van Grové as eenheidsbundels, terwyl Scheepers (2010:9) naas ’n<br />
Wêreld sonder grense ook onlangse bundels soos In die mond van die wolf en Die dag toe ek<br />
my hare losgemaak het as eenheidsbundels identifiseer.<br />
116<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Wanneer die voorbeelde wat tot dusver genoem is, van nader beskou word, blyk dit<br />
egter dat die mate van outonomie (van die afsonderlike kortverhale) en koherensie (van<br />
die groter geheel) in ‘n groot mate wissel. Die mate van koherensie tussen die<br />
verskillende verhale wat geskep word deur verteller, karakters en ruimte in Strachan se<br />
’n Wêreld sonder grense is byvoorbeeld baie sterker as die koherensie van tema wat in<br />
Sewe duiwels en wat hulle gedoen het van Cachet aan bod kom. Op soortgelyke wyse skep<br />
die ―oorkoepelende spanningslyn‖ (Snyman <strong>2011</strong>) van Die dag toe ek my hare losgemaak<br />
het van Brümmer en ook van Alle paaie lei deur Die Strand van Fourie baie sterker<br />
koherensie tussen die verhale as wat die tematiese verwantskappe en ordening van<br />
verhale in Grové se Jaarringe byvoorbeeld tot gevolg het.<br />
Dit val ook op dat daar in sommige van hierdie voorbeelde veral skakeling tussen sekere<br />
verhale in een bundel is. Daar is byvoorbeeld die Kersverhale (―Kom herwaarts<br />
getroues‖, ―Die Betlehem-ster‖ en ―Gebed om ‘n wonderwerk‖) in Jaarringe van Grové,<br />
asook die verhaalgroepe wat karakters deel (byvoorbeeld in ―Die konsert‖, ―Het begin‖<br />
en ―Witbroodjie‖) of rondom die tema van moederskap op mekaar inspeel<br />
(byvoorbeeld ―Katinka kook‖, ―Die fees van Gent‖, ―Aangekla‖ en ―Piekniek in die<br />
park‖) in Jaekel Strauss se Maal, wat baie sterker met mekaar skakel as met die res van<br />
die onderskeie bundels. Dit laat die vraag ontstaan of daar in sekere van hierdie gevalle<br />
werklik sprake is van bundeleenheid, en of daar nie eerder sprake is van eenheid tussen<br />
verhaalgroepe nie.<br />
Die probleem van wisselende mates van koherensie tussen verhale blyk ook wanneer<br />
tema as ‘n tradisionele ordeningsbeginsel van ‘n eenheidsbundel in ‘n paar van hierdie<br />
voorbeeldbundels beskou word. Die tema boosheid in Duiwel-in-die-Bos (1968) van<br />
Chris Barnard wat dinamies van verhaal tot verhaal ontwikkel om die verskillende<br />
manifestasies van boosheid en die ontwykende aard daarvan te ondersoek, kan<br />
byvoorbeeld nie eintlik vergelyk word met die verskillende sondes van Sewe duiwels en<br />
wat hulle gedoen het van Cachet of die ―samehorigheid‖ van tema en aanbieding<br />
(Pakendorf 2007:4) wat Tom Dreyer se Polaroid (2007) en ‘n groot aantal ander onlangse<br />
tekste kenmerk nie. Die meeste kortverhaalbundels toon immers ‘n mate van eenheid<br />
deur tema en styl. In hierdie verband wys Human (2007:13) op ―die huidige tendens <strong>–</strong><br />
‘n mens sou dit ook ‗mode‘ kon noem <strong>–</strong> om ‘n kortverhaalbundel rondom ‘n sentrale<br />
tema of ordenende beginsel saam te stel‖. Aucamp (1978:150) vra ook reeds in ‘n lesing<br />
in 1977: ―Hoe het dit gebeur dat die eenheidsbundel binne die Afrikaanse letterkunde<br />
tot ‗norm‘ gepromoveer is?‖<br />
Hierdie kwessies laat ‘n aantal vrae oor huidige tendense in die Afrikaanse<br />
kortverhaalkuns ontstaan. Is die term eenheidsbundel as sambreelterm geskik om te<br />
verwys na bundels waarin daar bloot ooreenkomste tussen verhale aangedui kan word<br />
<strong>–</strong> dikwels deur tematiese verwantskappe tussen verhale of deur herhalende motiewe,<br />
en dan ook ―soms ná vernuftige speurtogte‖ (Aucamp 1978:150) <strong>–</strong> aan die een kant, en<br />
bundels (veral onlangse bundels soos Die dag toe ek my hare losgemaak het, In die mond van<br />
die wolf, Op reis met ’n hond en Die sneeuslaper) waarin die verhale so dig verweef is deur<br />
‘n verskeidenheid tegnieke dat die interpretasie van die korter tekste gewysig word<br />
deur die spesifieke plasing daarvan binne bundelverband? En hoe kan daar funksioneel<br />
onderskei word tussen bundels waar daar sterk koherensie tussen al die verhale tot<br />
stand kom (soos in Die dag toe ek my hare losgemaak het) enersyds en bundels waarin daar<br />
slegs sterk koherensie tussen sommige verhale is (soos in Maal) andersyds?<br />
‘n Aanknopingspunt tot hierdie kwessies word gedeeltelik gevind in Brink (2008:9) se<br />
resensie van Die dag toe ek my hare losgemaak het, waarin hy hierdie bundel se generiese<br />
kodes met internasionale ontwikkelings in verband bring: ―Dit behoort tot ‘n genre wat<br />
117<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die afgelope paar dekades in die wêreldliteratuur al meer prominent geraak het: op die<br />
oog af ‘n versameling kortverhale wat elkeen afsonderlik kan bestaan, maar wat ook as<br />
‘n groeiende groter geheel saamgelees kan word.‖<br />
Dit wil voorkom asof Brink met hierdie uitspraak suggereer dat die struktuur van Die<br />
dag toe ek my hare losgemaak het vergelykbaar is met dié van tekste soos Dubliners (1914)<br />
van James Joyce, Sherwood Anderson se Winesburg, Ohio (1919), Ernest Hemingway se<br />
In our time (1925), Olinger stories (1964) van John Updike, Lives of girls and women (1971)<br />
van Alice Munro, John Fowles se The ebony tower (1974) en Jamaica Kincaid se Annie<br />
John (1983). Hierdie tekste ressorteer onder ‘n vorm wat sedert die eerste verskyning<br />
van ‘n teoretiese werk oor hierdie genre, Ingram se Representative short story cycles of the<br />
twentieth century: Studies in a literary genre (1971), as die short story cycle bekend staan,<br />
alhoewel ‘n aantal ander terme ook al vir hierdie vorm voorgestel is: composite novel,<br />
short story sequence, short story composite, story-novel, fragmentary novel en rovelle. Die<br />
verskillende terminologiese kwessies word later in die artikel ondersoek, maar vir die<br />
doeleindes van hierdie artikel word die term wat Ingram voorstel, as primêre term vir<br />
hierdie vorm gekies en as kortverhaalsiklus vertaal.<br />
Hierdie moontlike verband tussen die struktuur van Die dag toe ek my hare losgemaak het<br />
en die vorm wat as die short story cycle in Engelse literatuurkritiek bekend staan, bring<br />
ook ‘n aantal ander kwessies onder die soeklig. Is dit byvoorbeeld juis om aan te voer<br />
dat eenheidsbundel die Afrikaanse term vir hierdie vorm is? Of bied teorieë oor die<br />
kortverhaalsiklus ‘n meer genuanseerde beskouing van die spesifieke aard van hierdie<br />
tipe tekste en daarby as ‘n vorm wat op spesifieke wyses van die beskouing van ‘n<br />
Afrikaanse eenheidsbundel verskil? Wat is dan die spesifieke genrekonvensies van die<br />
kortverhaalsiklus? En sou ‘n beskrywing van hierdie genre nuttig wees om ook ander<br />
Afrikaanse tekste mee te benader, of is Die dag toe ek my hare losgemaak het ‘n geïsoleerde<br />
voorbeeld van hierdie genre wat Brink in die Afrikaanse letterkunde identifiseer?<br />
Snyman (<strong>2011</strong>) noem dat die onduidelikheid oor hierdie vorm ‘n impak het op die<br />
produksie en bemarking van hierdie tipe tekste, en dat ―[d]ie gebrek aan ‘n behoorlike<br />
beskrywing van en terminologie vir die genre in Afrikaans [...] waarskynlik ‘n rol hierin<br />
[speel]‖. Hierdie studie poog om in hierdie verband ‘n bydrae te lewer.<br />
2. Probleemstelling<br />
Die oorhoofse doel van hierdie studie is om outonomie en koherensie as generiese<br />
merkers in Die dag toe ek my hare losgemaak het te ondersoek volgens teoretiese<br />
beskouings van die kortverhaalsiklus of saamgestelde roman as genre.<br />
Hierdie artikel, wat as eerste deel van die studie die teoretiese uiteensetting vorm, word<br />
in terme van drie aspekte gestruktureer. Eerstens sal bepaal word of daar ‘n verskil is<br />
tussen die tipe bundel wat in die Afrikaanse tradisie as eenheidsbundels bekend staan en<br />
die genre wat in internasionale genrekritiek ‘n kortverhaalsiklus genoem word. Tweedens<br />
sal uiteenlopende teoretiese beskouings oor die kortverhaalsiklus ontleed word ten<br />
einde ‘n bruikbare omskrywing van die kortverhaalsiklus vir die doeleindes van hierdie<br />
studie daar te stel. Derdens sal ‘n uiteensetting verskaf word van die onderskeie<br />
beginsels wat volgens Dunn en Morris (1995) koherensie tussen afsonderlike tekste kan<br />
bewerkstellig, naamlik ruimte, ‘n enkele protagonis, ‘n kollektiewe protagonis,<br />
tekstuele patrone en vertelling.<br />
118<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hierdie teoretiese raamwerk sal in die tweede deel van die studie (―Generiese merkers<br />
in die kortverhaalsiklus: Deel 2: ‘n Toepassing op Die dag toe ek my hare losgemaak het van<br />
Willemien Brümmer‖) as vertrekpunt gebruik word in ‘n ontleding van die generiese<br />
kodes van Die dag toe ek hare losgemaak het, veral wat betref die strukturele en tematiese<br />
gevolge van hierdie kodes.<br />
3. Teoretiese uitgangspunte<br />
3.1 Die onderskeid tussen eenhede, siklusse en reekse in die kortprosa<br />
Versamelings kortprosatekste wat op een of ander manier met mekaar skakel, is ‘n<br />
bekende literêre gegewe. Veral in die Afrikaanse literatuurtradisie, waarin daar selfs ‘n<br />
sterk voorkeur vir die sogenaamde eenheidsbundel begin ontstaan het, is dit nodig om<br />
te onderskei tussen verskillende tipes versamelings en verskillende wyses waarop<br />
outonomie en koherensie in elk van hierdie tipes versamelings tot stand kom.<br />
De Vries (1989:13) noem dat daar reeds in die sestigerjare die tendens ontstaan het om<br />
kortverhale nie maar willekeurig bymekaar te gooi in ‘n bundel nie, maar as eenheid op<br />
‘n spesifieke wyse saam te stel, ―hetsy bewustelik of onbewustelik‖. Aan die einde van<br />
die sewentigerjare noem Aucamp (1978:150) dat die ―eenheidsbundel binne die<br />
Afrikaanse letterkunde tot ‗norm‘ gepromoveer is‖ en dat ―daar wel ‘n<br />
voorskriftelikheid aan die posvat is omtrent eenheidsbundels‖ (1978:151). Meer onlangs<br />
wys Human (2007:13) ook op die ―huidige tendens <strong>–</strong> ‘n mens sou dit ook ‗mode‘ kon<br />
noem <strong>–</strong> om ‘n kortverhaalbundel rondom ‘n sentrale tema of ordenende beginsel saam<br />
te stel‖.<br />
Weens die bevoorregte posisie wat eenheidsbundels in die kortverhaaltradisie in<br />
Afrikaans beklee, is dit nie verbasend dat die begrip eenheid soms as kwalitatiewe<br />
maatstaf aangewend word in die evaluering van kortverhaalbundels nie. In ‘n onlangse<br />
resensie van Jaekel Strauss se kortverhaalbundel Maal vel die resensent byvoorbeeld ‘n<br />
implisiete waarde-oordeel deur gebruik te maak van eenheid om gehalte te meet:<br />
Goeie kortverhaalbundels kan tekste wees wat ‘n besonder ryk leeservaring<br />
opdis: nie net kan die onderskeie verhale as selfstandige stories gelees word nie,<br />
maar die goeie outeur het ook die vermoë om al die verhale van die bundel<br />
saam te heg en te omsluit in ‘n betekenis wat uitgroei bo dié van die dele<br />
waaruit dit bestaan. Dit word gewoonlik gedoen deurdat bepaalde motiewe<br />
herhaal, sodat wedersydse toespelings tussen die verhale plaasvind. (Van den<br />
Berg 2010:7)<br />
Aucamp (1978:148) noem in hierdie verband dat ―beskrywende terme [veral vir<br />
kortprosatekste] met verloop van tyd verkeerdelik waarde-oordele word‖. Binne die<br />
konteks van sulke evaluatiewe uitsprake, waarvolgens bundels waarin die verhale op<br />
een of ander wyse met mekaar skakel, ―beter‖ geag word as heterogene bundels, is dit<br />
dan ook nie verbasend dat ‘n groot aantal kortverhaalbundels as eenheidsbundels<br />
saamgestel word nie. Aucamp (1978:150) lê ook die rede vir die hiërargies-bevoorregte<br />
posisie van die eenheidsbundel voor die deur van kritici, ―want vir die kritikus hou die<br />
eenheidsbundel dié voordeel in dat daar met gemene delers gewerk kan word‖. Hy<br />
wys egter daarop dat eenheid in ‘n kortverhaalbundel nie gehalte waarborg nie:<br />
Maar as daar verwantskappe tussen verhale aangewys kan word, soms ná<br />
vernuftige speurtogte, wil dit nie sê dat ‘n bundel literêr geslaag het nie. Nee,<br />
119<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
daar kán nie gesê word dat die bundel geslaag het nie, want idee is losgemaak<br />
van ander elemente waarmee dit osmoties saamleef, naamlik karakter, tyd,<br />
ruimte en handeling [...]<br />
En bundeleenheid hóéf nie op tema of stemming te berus nie [...]. Gehalte; [...]<br />
dít bly die oppermagstigste eenheidsbewerker. Waar tema en idee oorheers,<br />
bestaan die gevaar dat mindere verhale en gedigte, selfs prulle, vergoelik word<br />
omdat hulle bydra tot ‘n boeiende intellektuele argument. (Aucamp 1978:150<strong>–</strong>1;<br />
sy kursivering)<br />
Implisiet in hierdie uitspraak van Aucamp is dat eenheidsbundels nie altyd tot ‘n<br />
verrykende leeservaring lei nie. Hy beskryf hierdie probleem aan die hand van Grové<br />
se bundel Jaarringe:<br />
Aanverwante verhale, onmiddellik ná mekaar gelees, het die manier om<br />
mekaar uit te kanselleer.<br />
Lees bv. vier, vyf verhale in Jaarringe onmiddellik ná mekaar; die eendersheid<br />
van vertelgrepe en ―metafisika‖ is geneig om verdowend in te werk op die<br />
leser. Maar lees enige verhaal in Jaarringe in isolasie, al is dit in die betreklike<br />
isolasie van ‘n bloemlesing, en jy is opnuut verstom oor die vertellersgawe van<br />
Henriette Grové. (Aucamp 1978:150)<br />
Opsommend kan daar dus aangevoer word dat eenheidsbundels wel ‘n mate van<br />
koherensie tussen die verhale daarstel, al is dit gewoonlik bloot deur tema of stemming.<br />
In ander bundels wat tot dusver ook as eenheidsbundels in die Afrikaanse<br />
literatuurkritiek beskou is, is die koherensie egter so sentraal tot ‘n interpretasie van die<br />
teks dat kritici nie saamstem oor die generiese kodes van die teks nie. ‘n Funksionele<br />
voorbeeld in hierdie verband is Strachan se ’n Wêreld sonder grense <strong>–</strong> ‘n teks wat onlangs<br />
deur beide Snyman (<strong>2011</strong>) en Scheepers (2010) in hulle besprekings van Die dag toe ek my<br />
hare losgemaak het en In die mond van die wolf ‘n eenheidsbundel genoem word en beskou<br />
word as voorloper van die vorm van die onlangse tekste wat in die inleiding van<br />
hierdie artikel genoem word.<br />
Smuts (1984:13) skryf in sy resensie van ’n Wêreld sonder grense dat dit ‘n<br />
eenheidsbundel is, maar dat daar meer skakeling tussen die verhale is as wat met<br />
vroeëre eenheidsbundels die geval is:<br />
Die noukeuriger beplanning van ‘n groter geheel waarin afsonderlike tekste<br />
verrykend op mekaar inspeel, is bekend uit o.m. kortverhaalbundels van<br />
Barnard, De Vries en Aucamp. Strachan voer dit tot op hede waarskynlik die<br />
verste in Afrikaans. Binding word bereik deur byvoorbeeld korresponderende<br />
temas, deurlopende karakters, oorkoepelende ruimtes, sirkulerende simbole en<br />
‘n eenheid t.o.v. perspektief en vertellerstem.<br />
Uiteindelik argumenteer Smuts (1984:13) dat Strachan met hierdie teks ―by ‘n nuwe<br />
subgenre uitkom deurdat hy die eenheidsbundel tot baie na aan die episodiese roman<br />
bring‖.<br />
Ook volgens Anker (2008:99) vertoon ’n Wêreld sonder grense ‘n digter samehang as wat<br />
gewoonlik met die eenheidsbundel die geval is:<br />
120<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hierdie verhaal [die slotverhaal, ―Visioen‖] kan in ‘n groot mate gelees word as<br />
die laaste hoofstuk van ‘n novelle; die tekste is veel meer verwikkeld as in die<br />
geval van ‘n gewone bundel, of selfs ―eenheidsbundel‖, wat gewoonlik nie veel<br />
meer as temas of enkele karakters deel nie.<br />
Aucamp (1984:12) is ook van mening dat ’n Wêreld sonder grense tekenend is van ‘n<br />
langer prosateks:<br />
Vir my is ’n Wêreld sonder grense eerder ‘n bepaalde soort roman, een waarvan<br />
Afrikaans eintlik net een ander voorbeeld het, En kyk, ’n wit perd van Wiets<br />
Beukes. Wat hierdie twee ―romans‖ bind, is ‘n byna eksentrieke weglaat van<br />
brugpassasies en hoofstukke.<br />
Op grond van hierdie uitsprake is dit duidelik dat ’n Wêreld sonder grense nie eintlik as<br />
‘n eenheidsbundel beskou kan word nie, aangesien die tekste daarin ‘n baie nouer<br />
samehang bewerkstellig as wat met die eenheidsbundel die geval is.<br />
Wanneer daar verder ondersoek ingestel word na die generiese eienskappe van hierdie<br />
teks, is dit insiggewend dat Van Coller (1984:6) noem dat ’n Wêreld sonder grense ―een<br />
van die beste voorbeelde van ‘n prosasiklus in Afrikaans‖ is. Ook Smuts (1984:13)<br />
argumenteer dat die teks ooreenkomste met die siklus vertoon.<br />
Hierdie beskouings van Van Coller en Smuts van ’n Wêreld sonder grense as ‘n tipe<br />
prosasiklus skakel ook met Brink (2008:9) se uitspraak oor Die dag toe ek my hare<br />
losgemaak het as ‘n aparte genre wat ―in die wêreldliteratuur meer prominent geraak het:<br />
op die oog af ‘n versameling kortverhale wat elkeen afsonderlik kan bestaan, maar wat<br />
ook as ‘n groeiende groter geheel saamgelees kan word‖. By die bekendstelling van Die<br />
dag toe ek my hare losgemaak het verwys Brink ook na hierdie vorm as ‘n ―kortverhaalroman‖<br />
(Snyman <strong>2011</strong>). Dit is ‘n interessante afwyking van die tradisionele Afrikaanse<br />
benoeming eenheidsbundel, en in die Engelse literatuurkritiek is story-novel ‘n ander term<br />
vir die kortverhaalsiklus (Lundén 1999:12). Die uitsprake deur Brink (2008), Smuts<br />
(1984) en Van Coller (1984) dui daarop dat Die dag toe ek my hare losgemaak het en ’n<br />
Wêreld sonder grense potensieel meer produktief as kortverhaalsiklusse (eerder as<br />
eenheidsbundels) gelees kan word.<br />
Ingram (1971:19), die eerste teoretikus oor die kortverhaalsiklus, omskryf hierdie vorm<br />
as ―a book of short stories so linked to each other by their author that the reader‘s<br />
successive experience on various levels of the pattern of the whole significantly<br />
modifies his experience of each of its component parts‖.<br />
Dit is wel die geval met ’n Wêreld sonder grense. Van Coller (1984:6) noem byvoorbeeld<br />
dat die slotverhaal funksioneel vir die siklus is omdat dit die eerste verhaal in reliëf<br />
plaas, en dat die sikliese aard van die bundel<br />
‘n sekere belangrikheid selfs aan mindere verhale [verleen] omdat hulle<br />
bepaalde motiewe ontwikkel (byvoorbeeld die fasade van onverskilligheid en<br />
die skuldbesef in ―Koebaai‖), sekere noodsaaklike voorbereidende inligting<br />
verskaf (byvoorbeeld ―Die muurprent‖ ten opsigte van Jock se apatie) óf as<br />
belangrike aanvulling dien vir ander verhale (vergelyk byvoorbeeld ―Nagvlug‖<br />
se relativerende funksie van ―Vergelding‖).<br />
Dit is ook die geval met byvoorbeeld Die dag toe ek my hare losgemaak het, soos in die<br />
volgende deel van hierdie studie aangetoon word.<br />
121<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Dit is nie die geval met wat tradisioneel in Afrikaans die eenheidsbundel genoem word<br />
nie. Die mate van koherensie in die eenheidsbundel is meestal beduidend minder as in<br />
die kortverhaalsiklus, want by die eenheidsbundel skep die gedeelde tema, stemming<br />
of verteltegniek hoogstens ‘n geheelindruk, maar sonder dat die afsonderlike verhale<br />
binne bundelverband ‘n bykomende betekenis of interpretasiemoontlikheid verkry wat<br />
verlore gaan wanneer die verhale in isolasie gelees word. Gevolglik is die hantering van<br />
elemente wat eenheid in die eenheidsbundel skep, soms minder funksioneel of word dit<br />
‘n ―kunsmatigheid‖ (Aucamp 1978:56). In die kortverhaalsiklus, aan die ander kant, is<br />
die skakeling tussen verhale meestal funksioneel beide op kortprosa- en eenheidsvlak.<br />
Daar bestaan egter nie deurlopende konsensus oor die funksionaliteit van<br />
eenheidsmerkers in die interpretasie van hierdie tipe tekste nie.<br />
Die resepsie van ’n Wêreld sonder grense belig ook ‘n ander kwessie oor die<br />
kortverhaalsiklus. Aucamp (1984:12) noem in sy resensie van die teks ‘n aantal<br />
voorbeelde van ―aaneengeskakelde kortverhale‖ in die Engelse en Duitse letterkunde,<br />
onder andere Winesburg, Ohio van Anderson en Dubliners van Joyce. Alhoewel Aucamp<br />
nie spesifiek die term gebruik nie, beskou teoretici van die kortverhaalsiklus hierdie<br />
twee Engelstalige kortverhaalbundels as voorbeelde van die kortverhaalsiklus. Aucamp<br />
is egter huiwerig om ’n Wêreld sonder grense met hierdie vorm te verbind, aangesien die<br />
spanning tussen outonomie en koherensie in Strachan se teks anders is as in dié van<br />
Anderson en Joyce:<br />
Tog is al die verhale in die gemelde bundels [onder meer Anderson se<br />
Winesburg, Ohio en Joyce se Dubliners] outonoom, soos bloemlesings keer op<br />
keer uitwys, al sou die tematiese of streeksverwantskap tussen verhale hóé<br />
sterk wees. Dis hier waar Strachan se bundel problematies word. Behalwe dat<br />
sommige karakters deurlopend is, is daar ook kruisverwysings wat die<br />
outonomie van afsonderlike tekste raak. Die openingsverhaal, ―Herinnering‖,<br />
en ―Grootmanne se hoesgoed‖, is waarskynlik die beste voorbeelde van<br />
selfstandige kortverhale, maar die slotteks, ―Visioen‖, steun byvoorbeeld swaar<br />
op die leser se voorkennis van Jock. (Aucamp 1984:12)<br />
As gevolg van hierdie kwessies oor outonomie van die afsonderlike tekste in die bundel<br />
beskou Aucamp ’n Wêreld sonder grense eerder as ―‘n bepaalde soort roman‖. Die<br />
wisselende mates van outonomie van die tekste in ’n Wêreld sonder grense <strong>–</strong> met sekere<br />
tekste wat as outonome kortverhale beskou kan word (soos ―Grootmanne se<br />
hoesgoed‖) en ander wat nie op sigself heeltemal geslaagd is nie en eerder ander tekste<br />
in die bundel ondersteun (soos ―Die muurprent‖) en nog ander wat nie eintlik<br />
outonoom kan funksioneer nie, maar tog funksioneel vir die bundel is juis omdat dit ‘n<br />
verdere interpretatiewe sleutel verskaf (soos ―Visioen‖) <strong>–</strong> veroorsaak dat teoretici<br />
verskil in hulle klassifikasie van die teks: volgens Aucamp (1984) is hierdie teks eerder<br />
―‘n bepaalde soort roman‖ omdat nie al die tekste outonoom kan funksioneer nie; Van<br />
Coller (1984) beskou ’n Wêreld sonder grense as ‘n prosasiklus; vir Anker (2008:99) is die<br />
teks eerder ‘n novelle; Snyman (<strong>2011</strong>) en Scheepers (2010) beskou albei hierdie teks as ‘n<br />
eenheidsbundel; en Smuts (1984) kom tot die slotsom dat ’n Wêreld sonder grense ‘n<br />
nuwe subgenre daarstel en ‘n hibriede vorm iewers tussen die eenheidsbundel en die<br />
episodiese roman is. Tog raak hierdie teoretici sonder uitsondering een van die sentrale<br />
kwessies van die kortverhaalsiklus aan, naamlik die spanning tussen outonomie en<br />
koherensie. Dit is sentraal tot die kortverhaalsiklus, soos Ingram (1971:19) aandui:<br />
"Every short story cycle displays a double tendency of asserting the individuality of its<br />
components on the one hand and of highlighting, on the other hand, the bonds of unity<br />
which make the many into a single whole.‖<br />
122<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Volgens Bruwer (2003:5) is ―[e]enheid versus outonomie [...] ‘n konsep wat byna sonder<br />
uitsondering deur alle ondersoekers van siklusse aangeraak word, hetsy dit op<br />
kortverhaal-, poësie- of prosasiklusse betrekking het‖. Hierdie eienskappe en<br />
moontlikhede van die kortverhaalsiklus word in die volgende afdeling breedvoerig<br />
bespreek. Soos duidelik blyk uit die verskillende uitsprake oor ’n Wêreld sonder grense,<br />
kan daar wel afgelei word dat die term eenheidsbundel nie geskik is vir tekste waarin die<br />
spanning tussen outonomie van die korter tekste en koherensie van die groter geheel so<br />
sentraal is nie. Gevolglik word die term kortverhaalsiklus vir hierdie tipe tekste gebruik.<br />
Omdat daar die afgelope ruk ‘n aantal tekste verskyn het waarin die kwessie van<br />
outonome korter tekste in ‘n groter geheel ‘n rol speel (opmerklik as produkte van<br />
skryfskole aan universiteite), is dit ook nodig om ‘n ander moontlikheid van skakels<br />
tussen tekste hier te belig.<br />
Jaekel Strauss se kortverhaalbundel Maal word byvoorbeeld ook deur resensente as<br />
eenheidsbundel benoem, of in dieselfde asem as tekste soos Op reis met ’n hond genoem.<br />
Tog is daar beduidende verskille tussen hierdie twee tekste. Laasgenoemde maak van<br />
‘n deurlopende verteller gebruik en werk met meer spesifieke motiewe en ruimtes. In<br />
Maal, aan die ander kant, is daar wel karakters wat in meer as een verhaal voorkom<br />
(maar nie deurlopend nie), meer uiteenlopende ruimtes en vertellers, en ‘n wyer<br />
verskeidenheid tematiese kwessies wat in verskillende verhale aan bod kom. Dit<br />
veroorsaak dat daar nie uitermate sterk koherensie tussen al die verhale in die bundel<br />
voorkom soos in die kortverhaalsiklus nie, alhoewel sekere tematiese elemente (soos die<br />
stedelike ruimtes, die voorbereiding en eet van maaltye as motief en gesinsdinamiek as<br />
tema) wel ‘n mate van eenheid tussen die verhale in bundelverband skep. Hoewel daar<br />
byvoorbeeld ooreenkomste gevind kan word in die gedeelde temas van familiemaaltye,<br />
gesinsdinamiek en sielkundige kwessies in ―Dryf‖ en ―Witbroodjie‖, is daar nie ander<br />
elemente wat die verhale met mekaar bind nie. Die temas van hierdie twee verhale skep<br />
saam ‘n geheelindruk van die verskillende implikasies wat sielkundige kwessies op<br />
familiebande kan hê, maar sonder dat die twee verhale ‘n bykomende betekenis verkry<br />
wanneer hulle saam gelees word wat nie in een van die verhale afsonderlik heeltemal<br />
realiseer nie.<br />
Viljoen (2010b:9) noem in haar resensie van die bundel dat daar sinvolle samehang<br />
tussen groepe verhale (en dus nie die bundel as geheel nie) is:<br />
Die beweging in die rigting van die roman se groter omvang word verder<br />
onderstreep deur die delikate wyse waarop van die verhale by mekaar inhaak.<br />
Só leer ken ‘n mens in ―Proviand‖ die man van die vrou in ―Piekniek in die<br />
park‖ wat nie van haar gestorwe kind kan afskeid neem nie, terwyl die klein<br />
sigeunerdief in eersgenoemde verhaal terugkeer as ‘n wrokkige trekarbeider in<br />
‘n later verhaal. Dit is egter veral in ―Die konsert‖, ―Het begin‖ en<br />
―Witbroodjie‖, wat gesamentlik die verhaal van ‘n suksesvolle konsertpianis en<br />
haar dwelmverslaafde broer vertel, waarin die samehang besonder sinvol is.<br />
In ‘n onderhoud met Daniel Hugo noem Jaekel Strauss self dat al die verhale nie met<br />
mekaar skakel nie, al word dieselfde karakters in sommige verhale aangetref:<br />
Ek het aanvanklik gedink ek gaan die boek so struktureer dat élke storie in die<br />
boek ‘n verbintenis het tot een of ander storie in die boek sodat dit amper ‘n<br />
sirkelbundel is, maar op die ou einde het ek daarteen besluit. So ek het maar net<br />
soos wat die gier my gevat het ‘n ou karakter gebruik, of iemand met wie ek<br />
123<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
nog nie klaar was nie weer êrens anders ingedruk. (Hugo en Jaekel Strauss<br />
2010)<br />
‘n Soortgelyke geval kan gevind word in Grové se bundel Jaarringe, waarin die<br />
Kersverhale sterker met mekaar skakel as met die res van die bundel (Smuts 2003). Ook<br />
in Breyten Breytenbach se bundel Katastrofes (1964) is daar ‘n aantal verhale wat baie<br />
nouer by mekaar aansluit as met die res van die verhale in die bundel.<br />
Dit is interessant dat al drie hierdie bundels <strong>–</strong> Grové se Jaarringe, Breytenbach se<br />
Katastrofes en Jaekel Strauss se Maal <strong>–</strong> op grond van geheelelemente ook as<br />
eenheidsbundels getipeer is. Dit laat die vraag ontstaan of daar dalk terminologie<br />
bestaan wat wel hierdie sterk onderlinge verhaalkoherensie in eenheidsbundels of in<br />
heterogene bundels kan beskryf.<br />
Aucamp (1978:56<strong>–</strong>7) argumenteer dat daar twee maniere is waarop ‘n skrywer ‘n<br />
bepaalde tema of onderwerp in meer as een verhaal kan benut. Die eerste moontlikheid<br />
wat Aucamp noem, is die eenheidsbundel. Die tweede moontlikheid is verhaalreekse:<br />
Nog ‘n manier waarop die skrywer kan laat blyk dat hy doelbewus met dieselfde<br />
tema bly werk, is die ―reeks‖-tegniek <strong>–</strong> vgl. ―kersverhaal‖ en ―kersverhaal 2‖,<br />
en ―selfmoord 1‖, ―selfmoord 2‖ en ―selfmoord 3‖, almal van Breyten<br />
Breytenbach, en opgeneem in Katastrofes. En dan is daar die ―Brood‖-verhale<br />
van Abraham H. de Vries, t.w. ―Brood: variasie op ‘n tema (Dubbeldoor);<br />
―Brood(2)‖ (Vliegoog) en ―Brood (3)‖ (Twee maal om die son).<br />
Wat konstitueer ‘n reeks? Sekerlik nie die ―wiskundige‖ eis dat daar van teks<br />
tot teks progressie moet wees nie: tematiese en tegniese ooreenkomste sou<br />
eerder die vertrekpunt moet wees.<br />
Hoewel Aucamp hier veral op tema fokus, sou dit eweneens van toepassing kon wees<br />
op epiese elemente soos karakter, tyd en ruimte. Al word dit nie aangedui deur die<br />
titels van die verhale soos in die voorbeelde wat Aucamp noem nie, sou die drieluik in<br />
Maal (―Die konsert‖, ―Het begin‖ en ―Witbroodjie‖) <strong>–</strong> waarvan Viljoen (2010b:9) die<br />
samehang as besonder sinvol beskou <strong>–</strong> as sodanig benader kon word. Ook die verhale<br />
oor Johanna Appelgryn (―Die legende van Johanna Appelgryn‖ in Die geel geluid van die<br />
son, 1991 en ―Vuur in die bloed‖ in Geniet die oorlog, die vrede gaan erger wees, 1993) van<br />
P.H. Roodt kan in hierdie opsig vermeld word. Uiteraard kan hierdie reekse binne die<br />
kader van ‘n enkele bundel voorkom (soos in Katastrofes, Jaarringe en Maal) of binne<br />
meer as een bundel (soos in die geval van Roodt en De Vries s‘n).<br />
Uit hierdie oorsig is dit duidelik dat outonome kort tekste op ‘n verskeidenheid wyses<br />
met mekaar kan skakel en dat elk van hierdie beginsels ‘n ander impak op die<br />
koherensie van die geheel het. In die geval van die eenheidsbundel bestaan daar skakels<br />
tussen die verskillende verhale wat veroorsaak dat die bundel ‘n bepaalde<br />
geheelindruk skep op grond van die tema of motiewe wat in die teks aan bod kom. In<br />
die kortverhaalsiklus is die skakels tussen die verhale meer prominent en word die<br />
interpretasie van die enkelteks beïnvloed wanneer dit binne bundelverband gelees<br />
word. In die geval van die kortverhaalreeks kan die effek soortgelyk wees aan dié van<br />
die eenheidsbundel óf die kortverhaalsiklus, veral as die reeks binne ‘n enkele<br />
kortverhaalbundel aangebied word. Die kortverhaalreeks beïnvloed egter nie<br />
noodwendig bundeleenheid nie (ook omdat opeenvolgende tekste in ‘n reeks nie<br />
noodwendig in dieselfde bundel voorkom nie), hoewel verhaalreekse dikwels in<br />
124<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
eenheidsbundels <strong>–</strong> waarin die eenheid op ‘n bykomende aspek van die hele bundel<br />
berus <strong>–</strong> voorkom.<br />
In die volgende afdeling verskuif die fokus na teoretiese uiteensettings van die<br />
kortverhaalsiklus.<br />
3.2 ’n Problematiese genre: uiteenlopende teoretiese beskouings oor<br />
die kortverhaalsiklus<br />
Daar verskyn regdeur die 20ste eeu tekste wat as kortverhaalsiklusse gereken kan<br />
word, soos Three lives (1909) van Gertrude Stein, Dubliners van Joyce, In our time van<br />
Hemingway, Go down, Moses (1942) van William Faulkner, Olinger stories van Updike,<br />
The ebony tower van Fowles, Annie John van Kincaid en The stories of Eva Luna (1991) van<br />
Isabel Allende. Dunn en Morris (1995:xix-xxxi) bied ‘n verteenwoordigende lys van<br />
tekste behorende tot dié genre in Engels vanaf 1820 tot 1993.<br />
In die Afrikaanse letterkunde kan die volgende tekste benewens ’n Wêreld sonder grense<br />
ook as kortverhaalsiklusse beskou word: Barnard se Duiwel-in-die-Bos, Phillips se Seween-sewentig<br />
stories oor ’n clown en Herfsverhale, Pelser se Soveel nagte plotseling, Weideman<br />
se Die donker melk van daeraad, Botha se Groot vyf, en ook ‘n aantal onlangse tekste,<br />
insluitend Die dag toe ek my hare losgemaak het (Brümmer), Alle paaie lei deur Die Strand<br />
(Fourie), In die mond van die wolf (Venter), Op reis met ’n hond (Kemp) en Die sneeuslaper<br />
(Van Niekerk).<br />
Hierdie genre is ook in die Engelstalige Suid-Afrikaanse letterkunde redelik bekend.<br />
Prominente voorbeelde is: The Little Karoo (Pauline Smith 1925), Mafeking road (1947) en<br />
Cold stone jug (1948) (Herman Charles Bosman), The collector of treasures (Bessie Head,<br />
1977), The hajji and other stories (Ahmed Essop, 1978), Fools and other stories (Njabulo<br />
Ndebele, 1983), You can’t get lost in Cape Town (Zoë Wicomb, 1987), Footprints in the quag:<br />
Stories and dialogues from Soweto (Miriam Tlali, 1989), en Ivan Vladislavić se The exploded<br />
view (2004) en Portrait with keys (2006).<br />
Daar is ook al ‘n aantal akademiese studies oor die Engelse kortverhaalsiklus in Suid-<br />
Afrika onderneem (vgl. Adendorff 1986; Marais 1992, 1995, 1996, 2001 en 2005). Volgens<br />
Bruwer (2003:13) is die kortverhaalsiklus al breedvoerig in Suid-Afrika ondersoek:<br />
Merkwaardig baie is in Suid-Afrika gepubliseer oor die kortverhaalsiklus, terwyl<br />
die langer prosagenres sover minder aandag geniet het; merkwaardig veral<br />
gesien in die lig daarvan dat daar in Afrikaans prosasiklusse van sulke<br />
hoogstaande gehalte, soos die sikliese werk van Etienne Leroux, Strachan en<br />
Schoeman bestaan.<br />
Wanneer ondersoek ingestel word na Afrikaanse kortverhaalsiklusse as spesifieke tipe<br />
prosasiklus word dit egter duidelik dat daar in werklikheid redelik min oor hierdie<br />
genre in Afrikaans gepubliseer is ten spyte van die prominente plek wat die kortverhaal<br />
in die Afrikaanse letterkunde beklee. Bruwer (2003:9<strong>–</strong>13) skenk in haar studie van Henk<br />
van Woerden en die langer prosasiklus kortliks aandag aan die kortverhaalsiklus en die<br />
poësiesiklus (sy is ook een van die enkele ondersoekers wat wel die term<br />
kortverhaalsiklus gebruik), maar die navorsingsliteratuur oor die Suid-Afrikaanse<br />
kortverhaalsiklus is beperk tot toepassings op Suid-Afrikaanse Engelse tekste. Die<br />
bekendste vollengte-studie wat tot dusver oor outonomie en koherensie in Afrikaanse<br />
kortverhaalbundels onderneem is, is die MA-verhandeling van Smuts getiteld ―Die<br />
125<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
kortverhaalbundel as eenheid‖ (1982). Sy toon aan dat Duiwel-in-die-Bos van Barnard as<br />
‘n siklus funksioneer, al verwys sy deurgaans na die teks as ‘n eenheidsbundel.<br />
Weens die gebrek aan teoretiese besinnings oor die kortverhaalsiklus in Afrikaans<br />
verskuif die aandag gevolglik na internasionale tekste oor hierdie verskynsel.<br />
Hoewel verskeie resensente van vroeëre kortverhaalsiklusse die komplekse generiese<br />
merkers in sommige van hierdie tekste uitwys, kan Ingram (1971) se Representative short<br />
story cycles of the twentieth century: Studies in a literary genre as die eerste teoretiese<br />
uiteensetting van die kortverhaalsiklus beskou word. Belangrike opvolgwerke sluit in<br />
dié van Mann (The short story cycle: A genre companion and reference guide, 1989), Dunn en<br />
Morris (The composite novel: The short story cycle in transition, 1995), Kennedy e.a. se<br />
essays (Modern American short story sequences: composite fictions and fictive communities,<br />
1995), Lundén (The united stories of America: Studies in the short story composite, 1999),<br />
Lynch (The one and the many: English-Canadian short story cycles, 2001), Nagel (The<br />
contemporary American short-story cycle: The ethnic resonance of genre, 2004) en Whalan<br />
(Race, manhood, and modernism in America: the short story cycles of Sherwood Anderson and<br />
Jean Toomer, 2007). Soms word daar ook in meer algemene tekste oor die kortverhaal en<br />
teoretiese versamelings ruimte afgestaan aan die kortverhaalsiklus (sien byvoorbeeld<br />
Lohafer en Clarey 1989, Reid 1977, Kelley 2000, Davis 2001, Donahue 2003, Kleppe 2004,<br />
Junquera 2007 en Birkenstein 2010).<br />
Soos reeds vermeld, gebruik Ingram (1971:19) die term short story cycle, wat ons as<br />
kortverhaalsiklus vertaal het, om te verwys na ―a book of short stories so linked to each<br />
other by their author that the reader‘s successive experience on various levels of the<br />
pattern of the whole significantly modifies his experience of each of its component<br />
parts‖.<br />
Die spanning tussen die enkele en die meervoudige staan sentraal: ―Every short story<br />
cycle displays a double tendency of asserting the individuality of its components on the<br />
one hand and of highlighting, on the other hand, the bonds of unity which make the<br />
many into a single whole‖ (Ingram 1971:19). Hierdie spanning beklee volgens Ingram<br />
(1971:203) so ‘n sentrale posisie dat kortverhaalsiklusse as ‘n aparte genre beskou moet<br />
word en nie sonder meer as ‘n afgeleide vorm van die kortverhaalbundel of roman nie.<br />
Mann (1989) en Tomashevsky (1978) deel hierdie beskouing en laasgenoemde<br />
beklemtoon die rangskikking van die verskillende tekste in ‘n enkele volume (1978:82) <strong>–</strong><br />
‘n aspek wat Ingram (1971:19<strong>–</strong>20) beweer volgens die skrywer se diskresie plaasvind.<br />
Op grond van skrywersintensie onderskei Ingram (1971:17) tussen saamgestelde siklusse<br />
(wat die skrywer van meet af geskryf het met die bedoeling om ‘n siklus te vorm),<br />
gerangskikte siklusse (wat ná voltooiing as kortprosa bymekaargevoeg is deur die<br />
skrywer of redakteur) en voltooide siklusse (‘n geval waarin die skrywer iewers in die<br />
loop van die skryf van die individuele tekste bewus geraak het van sekere<br />
bindingsmotiewe en dit toe verder uitgebrei het tydens die voltooiingsproses).<br />
Kennedy (1995:ix) staan krities teenoor hierdie skrywergesentreerde beskouing van<br />
hierdie tipe tekste:<br />
But this plausible scheme of classification depends crucially upon details of<br />
composition history that may remain ambiguous or even inaccessible to the<br />
scholar-critic […]. In a sense, every single-author volume of stories manifests<br />
certain narrative homologies, commonalities of style or sensibility, that (in the<br />
absence of scholarly evidence) might be construed as a predetermined design.<br />
126<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Given the ultimate inscrutability […] of authorial intention, we face the<br />
impossibility of distinguishing in certain cases between ordered sequences and<br />
mere selections of stories editorially arranged.<br />
Skrywersintensie en genetiese agtergrondinligting kan dus nie die vernaamste<br />
aanduiding van die soort siklus wees nie. Eerder moet dit gaan om die graad van<br />
koherensie tussen die verhale. Hoewel Die dag toe ek my hare losgemaak het byvoorbeeld<br />
eers op ‘n later stadium in die skryfproses tot siklus ontwikkel het (vgl. Brümmer<br />
aangehaal in Swanepoel 2008:12), vertoon dit ‘n baie sterk mate van koherensie en kan<br />
dit eerder as ‘n saamgestelde siklus beskou word.<br />
‘n Belangrike kwessie met betrekking tot Ingram (1971) se omskrywing (―a book of<br />
short stories so linked by their author that the reader‘s successive experience on various<br />
levels of the pattern of the whole significantly modifies his experience of each of its<br />
component parts‖) is sy beskouing dat die leeservaring beduidend verander, waardeur<br />
die graad van ervaring as konseptuele maatstaf aangewend word. Hoe word die<br />
reikwydte van daardie veranderde leeservaring gemeet? Omdat ‘n ―beduidend<br />
veranderde leeservaring‖ gebaseer is op ‘n subjektiewe ervaring van die narratief, sal<br />
lesers heel moontlik verskil in hulle evaluasie van die spanning tussen outonomie en<br />
koherensie in enige bundel korter tekste. Dit is moontlik ook waarom hierdie genre<br />
dikwels nie herken word deur resensente, teoretici en bemarkers nie <strong>–</strong> ‘n probleem<br />
waarop Alderman (1985:135) wys.<br />
Ingram se definisie van die kortverhaalsiklus, met sy sterk fokus op skrywersintensie en<br />
leeservaring, laat ‘n duidelike gaping in die omskrywing van ‘n genre waarin<br />
outonomie en koherensie tussen verskillende teksgedeeltes die belangrikste kenmerk is.<br />
Dit wil dus voorkom of ‘n teksgerigte benadering tot hierdie genre tot ‘n meer<br />
bruikbare omskrywing kan lei.<br />
Ferguson (2003) noem in hierdie verband dat beide die skrywer en die leser ‘n<br />
belangrike rol speel: die skrywer moet die teks bewustelik op een of ander wyse kodeer<br />
en die leser moet in staat wees om die generiese kodes <strong>–</strong> en dus die skakeling tussen<br />
koherensie en outonomie <strong>–</strong> raak te sien en te dekodeer. Wat met skrywers- en<br />
lesersgerigte benaderings agterweë gelaat word, is die tekstuele kenmerke wat die<br />
skrywer inbou en wat die leser moet kan herken om die betrokke versameling tekste as<br />
‘n kortverhaalsiklus te kan ervaar.<br />
Nagel (2004:11) wys daarop dat Ingram se definisie te min aandag skenk aan die<br />
tekstuele elemente wat outonomie en koherensie in die kortverhaalsiklus tot stand laat<br />
kom:<br />
The problem with this approach to a definition is that it has its inception in<br />
assumptions not about the works themselves but about the consciousness and<br />
intentions of the author and in speculations about the responses of prospective<br />
readers. It would seem more felicitous to attempt a definition based on the<br />
stories and volumes themselves rather than on authors and readers.<br />
‘n Verdere kwessie met Ingram se omskrywing van die kortverhaalsiklus is die<br />
genrekonvensies van die outonome tekste wat saam ‘n geheel (die kortverhaalsiklus)<br />
vorm. Ingram se beskouing dat dié tekste noodwendig kortverhale moet wees, word<br />
gedeel deur Mann (1989:6), maar sy kwalifiseer hierdie uitspraak:<br />
127<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
[...] I should emphasize here that I consider many works of short fiction [...] as<br />
―short stories‖ [...] I identify them as ―short stories‖ if they are an appropriate<br />
size (shorter than novels and generally longer than a few pages), if they contain<br />
some kind of development (physical or psychological) or revelation, and if they<br />
create a sense of closure.<br />
Soos met byna alle beskouings van genrekonvensies is daar uiteraard uitsonderings.<br />
Phillips se Sewe-en-sewentig stories oor ’n clown, een van die tekste wat Brink as<br />
behorende tot hierdie genre beskou, is waarskynlik nie wat Mann as ‘n ―gepaste‖ lengte<br />
beskou nie, aangesien die meeste van die stories nie eens ‘n halwe bladsy lank is nie.<br />
Net so is daar in baie van hierdie stories nie sprake van ontwikkeling nie, en nog<br />
minder enige ervaring van sluiting. Tog het die teks ‘n ―sikliese verloop‖ (Marais<br />
1986:16) en kan dit as ‘n kortverhaalsiklus beskou word.<br />
Weens soortgelyke probleme in die omskrywing van die outonome korter tekste wat<br />
saam ‘n kortverhaalsiklus vorm, argumenteer Dunn en Morris (1995:7) dat die term<br />
storie nie gepas is in die benoeming van hierdie genre nie. Volgens hierdie teoretici is<br />
die genre van die kortverhaalsiklus ‘n strukturele estetika wat die grense van die<br />
outonome tekstipe wat die geheel skep, oorskry:<br />
Consider also that neither story nor short story appears anywhere in our<br />
definition. Again it so happens that most composite novels are composed<br />
entirely of shorter texts that are immediately identifiable as short stories (or<br />
―sketches‖ or ―vignettes‖). But this need not always be the case. Jean Toomer‘s<br />
Cane (1923), for example, contains, among its text-pieces, poems and a one-act<br />
play; E.M. Broner‘s A Weave of Women (1978) includes rituals and ceremonies;<br />
Ntozake Shange‘s Sassafrass, Cypress and Indigo (1982) contains recipes […] The<br />
point is that the composite novel‘s structural aesthetic permits the inclusion of<br />
text-pieces that the short story cycle might reject, text-pieces that have not<br />
traditionally been thought of as ―stories‖ or even ―fiction‖ or ―prose‖. (Dunn en<br />
Morris 1995:7)<br />
Hierdie inklusiewe beskouing van die genre laat toe dat ook tekste soos Gertrude Stein<br />
se Tender buttons (1914) as behorende tot hierdie genre beskou kan word (Dunn en<br />
Morris 1995:xxii). Soos reeds genoem, sou dit dan ook ‘n meer gepaste beskouing van<br />
die outonome korter tekste wees wanneer tekste soos Phillips se Sewe-en-sewentig stories<br />
oor ’n clown in berekening gebring moet word.<br />
Weens die probleem met Ingram en Mann se definisies van die kortverhaalsiklus stel<br />
Dunn en Morris (1995:5) ‘n nuwe term voor: composite novel (saamgestelde roman). Hulle<br />
noem twee redes waarom dié term verkies word: omdat romans meer populêr is as<br />
kortverhale en omdat dié term die geheel beklemtoon, terwyl die ouer term short story<br />
cycle die integriteit van die korter tekste beklemtoon. Hulle is uiteindelik versigtiger met<br />
die formulering van ‘n omskrywing: ―The composite novel is a literary work composed<br />
of shorter texts that <strong>–</strong> though individually complete and autonomous <strong>–</strong> are interrelated<br />
in a coherent whole according to one or more organising principles‖ (1995:xiii).<br />
Hoewel hulle laasgenoemde uitspraak kwalifiseer deur die verskillende moontlike<br />
samebindende faktore te identifiseer, is hierdie definisie op sigself problematies, want<br />
die korter tekste hoef hiervolgens nie eens noodwendig prosa te wees nie. Hoewel<br />
hierdie definisie dus minder eng is as dié van Ingram en Mann, is dit terselfdertyd te<br />
omvangryk om as praktiese riglyn te dien. Boonop los hierdie omskrywing nie die<br />
probleem in Ingram en Mann se definisies op nie: dit is steeds nie duidelik wat ‘n<br />
128<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
beduidend veranderde leeservaring of koherente eenheid behels nie, aangesien die meeste<br />
kortverhaalbundels ten minste ‘n mate van eenheid vertoon in terme van tema of styl.<br />
Argumentshalwe sou ook aangevoer kon word dat enige teks in boekvorm ‘n koherente<br />
eenheid vorm. Deur Ingram en Mann se definisies van hierdie genre te korrigeer,<br />
verbreed Dunn en Morris die teoretiese grense van hierdie genre in so ‘n mate dat dit<br />
betekenisloos word.<br />
Ferguson (2003) is ook van mening dat Dunn en Morris se definisie die grense van<br />
verskillende genres laat vervaag:<br />
These definitions, in order to encompass all the works the critics want to write<br />
about, remain capacious and relatively vague. As one reads into these recent<br />
volumes, a disquieting sense arises that the idea of ―sequence‖ or ―cycle‖ or<br />
―composite novel‖ has been so broadly applied as to cover nearly any collection<br />
of stories (since after all, writers do work out their themes and vision from one<br />
story to another) or even works more usually or productively read as novels [...]<br />
The categorization depends primarily not on what the author did but what the<br />
critic wants to do.<br />
Alderman (1985:135) bied ‘n ander perspektief op die kortverhaalsiklus. Hy spreek die<br />
kwessie van outonome tekste in die kortverhaalsiklus of saamgestelde roman aan deur<br />
te verwys na die verskeidenheid genres wat moontlik outonoom kan funksioneer:<br />
Briefly, this often unrecognized genre consists of separate stories (sometimes<br />
novellas, sketches, or parables, sometimes interspersed with poetry or even<br />
essays) that form a dynamic relationship with each other and with the reader.<br />
For the integrated connection is known above all for its tension between<br />
cohering, centripetal forces and separating, centrifugal forces.<br />
Hierdie definisie is veral nuttig vir die beskouing van korter, outonome tekste wat saam<br />
die geheel vorm, aangesien dit meer inklusief is as Mann (1989:6) se vae omskrywing<br />
van die kortverhaal en ook meer presies is as Dunn en Morris (1995) se onduidelike<br />
definisie van korter tekste. Die verwysing na die Bakhtiniaanse middelpuntsoekende en<br />
middelpuntvlietende kragte som voorts die tipe verhouding tussen outonome tekste en<br />
die koherensie van die geheel op.<br />
Met sy verwysing na die dinamiese verhouding wat die tekste met mekaar en met die<br />
leser vorm, sluit Alderman hier aan by die lesersgerigte definisie van Ingram (1971:17)<br />
en Mann (1989:15). In hierdie definisie word daar dan soortgelyk verwys na die vae<br />
dinamiese verhouding, wat basies dieselfde probleem skep as Ingram en Mann se konsep<br />
van ‘n beduidend veranderde leeservaring en Dunn en Morris se idee van ‘n koherente<br />
eenheid. ‘n Dinamiese verhouding tussen tekste kan geskep word deur ‘n gedeelde<br />
tema in ‘n bloemlesing oor byvoorbeeld gay-kortprosa deurdat die leser ‘n<br />
verantwoordelikheid opgelê word om die verskillende nuanses van identiteit, soos dit<br />
in die verskillende tekste tot uiting kom, te verken. Plaaslik sou ‘n mens kon aanvoer<br />
dat die mees prominente kortverhaalbloemlesing in Afrikaans, De Vries se Die<br />
Afrikaanse kortverhaalboek, ‘n dinamiese verhouding tussen die verskillende tekste en<br />
met die leser vorm deur die rofweg chronologiese en tendens-ontwikkeling van die<br />
kortverhaal in Afrikaans te illustreer <strong>–</strong> hoewel hierdie teks beslis nie ‘n<br />
kortverhaalsiklus is nie.<br />
Die grootste probleme in die omskrywing van hierdie genre het dus te make met die<br />
graad van outonomie en koherensie, die verhouding tussen hierdie twee kenmerke op<br />
129<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
tekstuele vlak, en die manier waarop dit vir die leser as aanduiding kan dien dat die<br />
tekste met mekaar verband hou en ‘n bykomende betekenis van die afsonderlike tekste<br />
en die groter geheel kan inhou.<br />
Hierdie kwessie word verder gekompliseer deur Dunn en Morris se uitspraak dat ‘n<br />
verskeidenheid tekstipes deel kan vorm van ‘n kortverhaalsiklus, dat die verskillende<br />
tekste nie noodwendig ewe outonoom hoef te wees nie, en dat slegs getitelde<br />
teksgedeeltes as outonome tekste kan funksioneer:<br />
Prologues and epilogues, forewords, framing vignettes, interchapters, artwork,<br />
drawings of various kinds, even photographs <strong>–</strong> any of these or some<br />
combination may be included in a composite novel. The reasonable approach<br />
here seems to be to accept that all text-pieces need not be equally autonomous<br />
for a work to meet the genre criteria of the composite novel. Generally speaking<br />
[...] the text-pieces that make up a composite novel must be named, must have<br />
titles. Only then can they achieve the autonomy necessary to function<br />
dynamically within the whole text. (Dunn en Morris 1995:9<strong>–</strong>10)<br />
Die probleem met die aanwesigheid van ‘n titel as maatstaf vir outonomie kan dalk<br />
beter begryp word wanneer outonomie in ander genres oorweeg word. Verskeie<br />
gedigte het om verskillende redes nie titels nie, net soos vele visuele kunswerke<br />
wêreldwyd as Ongetiteld bekend staan. Shakespeare se sonnette is byvoorbeeld sonder<br />
titels gepubliseer. Die feit dat die sonnette slegs ge<strong>nommer</strong> is en nie van ‘n titel voorsien<br />
is nie, veroorsaak egter nie dat die sonnette slegs saam as ‘n totale, koherente teks<br />
gelees kan word nie <strong>–</strong> elke sonnet dra uiteraard op sigself betekenis en sou ook<br />
outonoom kon funksioneer, selfs al was dit nie ge<strong>nommer</strong> nie, omdat die struktuur van<br />
die sonnet dit ‘n afgeronde eenheid maak en nie enige paratekstuele gegewe soos ‗n<br />
titel nie. Gardner (1966:190) noem dat titels vir korter tekste in ‘n enkele volume eers<br />
met die ontwikkeling van die drukpers gevestig geraak het. Mulvihill (1998:204) toon<br />
aan dat titels wel baie vroeër reeds vir individuele gedigte gebruik is, maar stem saam<br />
met Gardner dat titels vir kort gedigte in ‘n volume oorspronklik ingespan is met die<br />
oog op die leser, ―as a primarily pragmatic innovation of pre-print commercial<br />
publication of collections of poems for a growing poem-consuming public‖. ‘n<br />
Ongetitelde teksgedeelte kan dus teoreties steeds al die ander eienskappe van ‘n<br />
outonome teks vertoon (soos byvoorbeeld om ‘n koherente kortverhaal te wees), terwyl<br />
‘n titel geen waarborg vir die outonomie van ‘n teks is nie. Selfs al was titels nie vir<br />
enige van die outonome tekste in Die dag toe ek my hare losgemaak het verskaf nie, sou<br />
hierdie tekste steeds outonoom funksioneer. ‘n Titel skep nie outonomie nie.<br />
Ten einde ‘n bruikbare omskrywing daar te stel van die outonome teksgedeeltes<br />
waaruit die kortverhaalsiklus saamgestel is, moet aandag gegee word aan die genres<br />
waartoe hierdie teksgedeeltes behoort eerder as om kunsmatige ordeningsbeginsels<br />
soos titels as maatstaf te gebruik.<br />
Hoewel ‘n verskeidenheid genres in die kortverhaalsiklus aangetref kan word en<br />
hierdie tekste nie noodwendig ewe outonoom hoef te wees nie, behoort die<br />
meerderheid van die korter tekste ten minste outonoom te wees en duidelik op grond<br />
van die struktuur van die korter teks daardie outonomie te handhaaf. Met ander<br />
woorde: as die outonome teks ‘n kortverhaal is, moet die kortverhaal op sigself<br />
verhaalmatigheid (die eienskap van die kortverhaal wat dit van ander kortprosatekste<br />
onderskei, aldus Botha 1992:236) illustreer sonder dat dit vir die leser nodig is om die<br />
res van die bundel te lees om daardie element te laat realiseer. As die teks ‘n skets is,<br />
moet dit eweneens ‘n afgeronde teks wees, sodat dit nie vir die leser nodig is om buite<br />
130<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die grense van die afgeslote eenheid te beweeg om tot ‘n interpretasie van die eenheid<br />
te kom nie.<br />
Die outonome tekste waaruit ‘n kortverhaalsiklus saamgestel is, moet dus grootliks as<br />
―selfstandig in (sic) eie reg‖ (Van Coller 1992:482) kan funksioneer. As sodanig is die<br />
term kortprosasiklus of kortkunssiklus miskien meer gepas as die term kortverhaalsiklus,<br />
maar aangesien laasgenoemde die meer gevestigde term is, sal dit vir die doeleindes<br />
van hierdie artikel behou word.<br />
Een van die ander kwessies met Dunn en Morris (1995:9<strong>–</strong>10) se beskouing van die<br />
kortverhaalsiklus (of soos hulle dit noem, the composite novel <strong>–</strong> die saamgestelde roman)<br />
is die verwerping van die siklus-konsep. Hulle motiveer dit as volg:<br />
In addition, a ―cycle‖ in anyone‘s definition implies cyclical motion, a circular<br />
path, a return to the beginning, all of which preclude linear development. Thus<br />
the term short story cycle itself is doubly problematic: it not only implies inferior<br />
status in the generic hierarchy [in the sense that the short story is inferior to the<br />
novel], but also prescribes or at least suggests generic limitations.<br />
Wat Dunn en Morris met hierdie uitspraak uit die oog verloor, is dat die<br />
kortverhaalsiklus op sy beurt weer skakel met ander literêre genres, soos die<br />
poësiesiklus en die langer prosasiklus. Om die kortverhaalsiklus ‘n ―saamgestelde<br />
roman‖ te noem, impliseer dus ook ‘n ontkenning van die ooreenkomste tussen die<br />
kortverhaalsiklus en ander literêre genres wat ook opgebou is uit die spanning tussen<br />
outonome tekste wat op een of ander wyse gesamentlik ‘n groter geheel vorm.<br />
Dunn en Morris is egter nie die enigste teoretici wat die siklus-konsep met verwysing<br />
na hierdie genre verwerp nie. Luscher (1989:148-9) is ook krities oor die term cycle en<br />
verkies die term short story sequence, wat hy beskryf as ―a volume of stories, collected<br />
and organized by their author, in which the reader successively realizes underlying<br />
patterns of coherence by continual modifications of his perceptions of pattern and<br />
theme‖.<br />
Luscher se voorkeur vir die benaming sequence (reeks) eerder as cycle is dus gebaseer op<br />
die leser se interpretasie van die tekste as ‘n groeiende geheel, wat volgens hom<br />
opvolgend is. Hoewel dit so is dat die leser stelselmatig (soos die leesproses van teks tot<br />
teks verloop) ‘n interpretasie van die geheel vorm, beteken dit nie dat dit ‘n lineêre<br />
proses vooropstel nie. Die patrone wat in die groter geheel tot stand kom, het<br />
byvoorbeeld dikwels tot gevolg dat vroeëre interpretasies van vorige dele van die<br />
geheel gewysig word deur ‘n outonome teks wat later in die groter geheel aangebied<br />
word. Dikwels moet ‘n kortverhaalsiklus as eenheid herlees word om die betekenis van<br />
die geheel (wat deur die afsonderlike eenhede geskep word) te laat realiseer. Hierdie<br />
aspek word in die volgende deel van die studie in die ontleding van Die dag toe ek my<br />
hare losgemaak het verhelder, maar hier is dit belangrik om te besef dat die eerste verhaal<br />
in so ‘n bundel (in hierdie geval ―Skeikunde-eksperiment‖) byvoorbeeld in so ‘n mate<br />
deur die interpretasie van ‘n ander verhaal (byvoorbeeld ―Kunstenaars‖) gewysig kan<br />
word dat daar teruggekeer moet word na die eerste verhaal om sy totaalbetekenis te<br />
laat realiseer. Die leser se dinamiese onderhandeling van betekenis (dus die<br />
interpretasieproses) verloop nie noodwendig lineêr soos wat die leesproses verloop nie.<br />
In ‘n ander teks gebruik Luscher (1995:160) ook die frase sequential arrangement. Hier<br />
gebruik hy dit nie om te verwys na die leser se stelselmatige interpretasieproses nie,<br />
131<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
maar om te verwys na ‘n chronologiese ordening in tekste wat ‘n enkele protagonis<br />
deel.<br />
Daar kan egter geargumenteer word dat hierdie chronologiese ordening van gebeure<br />
ook nie noodwendig ‘n lineêre interpretasie van die teks tot gevolg het nie. Daar is<br />
immers in ‘n siklus gewoonlik skakels wat die outonome tekste op so ‘n wyse met<br />
mekaar verbind dat daar selfs in chronologiese kortverhaalsiklusse ‘n sikliese element<br />
ter sprake is. In Die dag toe ek my hare losgemaak het, byvoorbeeld, is daar ‘n<br />
chronologiese ordening van verhale, maar die laaste verhaal skakel siklies met die<br />
eerste verhaal, en saam wentel al die verhale rondom ‘n kern wat nie deur chronologie<br />
beïnvloed word nie. Dit is ook waarom Ingram oorspronklik na hierdie genre as ‘n tipe<br />
siklus verwys, veral omdat die patrone van herhaling en ontwikkeling so ‘n prominente<br />
rol in die siklus speel. Ingram (1971:20<strong>–</strong>1) verduidelik dat hierdie elemente soos ‘n wiel<br />
funksioneer: soos die herhalende elemente om die kern roteer, beweeg die hele wiel<br />
vorentoe en vind ontwikkeling plaas.<br />
Lundén verkies die term short story composite wat deur Silverman voorgestel is:<br />
A group of stories written by one author, arranged in a definite order, and<br />
intended to produce a specific effect. Though every story of the composite can<br />
be understood in isolation, the stories have an added dimension when seen as<br />
co-ordinate parts of the larger whole. (Silverman aangehaal in Lundén 1999:14)<br />
Hierdie omskrywing, en ook die term short story composite (kortverhaalsamestelling), is<br />
egter ontoereikend om die verskil tussen ‘n kortverhaalsiklus en minder hegte<br />
kortverhaalbundels soos die eenheidsbundel (of selfs die heterogene bundel) aan te dui.<br />
Enige bundel kortverhale word op een of ander wyse saamgestel uit ‘n verskeidenheid<br />
verhale, en die term samestelling dui nie die spesifieke mate van koherensie tussen die<br />
verskillende verhale in ‘n kortverhaalsiklus aan nie.<br />
Ook word verhale in enige bundel op ‘n spesifieke manier saamgestel (‘n ―definite<br />
order‖) met die doel om ‘n spesifieke effek te verkry. Aucamp beskryf sy besluite by die<br />
ordening van verhale in ‘n bundel as volg:<br />
Die groepeer van verhale, die opeenvolging van verhaalgroepe, kan as<br />
uitstaltegniek gesien word. Ek probeer dié verhale bymekaar hou wat tot<br />
dieselfde emosionele of tegniese ―klimaat‖ behoort. Dié tegniek is nie sonder<br />
nadele nie, want iewers gaan dié ordening iets kunsmatigs hê - ‘n verhaal in<br />
groep III sou met ewe veel reg in groep I kon staan, of iets van dié aard. Ook die<br />
interpretasie van ‘n bundel kan deur so ‘n ordening aan bande gelê word: die<br />
kritikus soek nou naarstiglik na die gemene deler binne elke groep, en<br />
verwaarloos miskien die bespreking van ieder verhaal as ‘n stukkie bouwerk<br />
[...] Anna M. Louw [het] my dié ―verkoopsielkunde‖ geleer: begin ‘n<br />
kortverhaalbundel met een van jou beste verhale. (Aucamp aangehaal in Smuts<br />
en Aucamp 1971:5-6)<br />
Smuts (2003:100) toon ook aan dat Henriette Grové die verhale in Jaarringe op ‘n<br />
spesifieke wyse rangskik met die doel om ‘n sekere effek te bereik en dat hierdie<br />
rangskikking van die verhale ‘n bykomende dimensie aan die verhale verleen wanneer<br />
dit binne bundelverband gelees word:<br />
[I]n die breë moet Grové se afwyking van ‘n chronologiese ordening volgens<br />
eerste verskyningsdatums van die afsonderlike tekste wel geïnterpreteer word<br />
132<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
as ‘n doelbewuste strategie van die skryfster om die leser se resepsie van sowel<br />
die enkelverhaal as die bundel in sy geheel te beïnvloed. Sy suggereer daardeur<br />
vir die leser dat sy wil hê die verhale moet in ‘n bepaalde volgorde gelees word<br />
[...] Dat Grové [...] ―Kom herwaarts getroues‖ en ―Die Betlehem-ster‖ langs<br />
mekaar in die bundel geplaas het is, uit eenheidsoogpunt gesien, begryplik: sy<br />
wil die leser daartoe lei om hierdie twee tematies verwante tekste met mekaar<br />
te skakel. Dit val egter op dat sy nie haar derde Kersverhaal saam met die ander<br />
twee groepeer nie, iets wat die indruk wek dat sy reken die eerste twee hang<br />
nouer met mekaar saam as wat hulle met die derde skakel.<br />
Tog is Jaarringe nie in sy geheel ‘n kortverhaalsiklus nie. Lundén se omskrywing van<br />
hierdie vorm (soos hy dit noem, die short story composite) is, soos Dunn en Morris (1995)<br />
se omskrywing, te wyd om funksioneel tussen die kortverhaalsiklus en ander tipes<br />
kortverhaalbundels te onderskei. Een van die groot redes waarom Lundén (1999:17-8)<br />
krities staan teenoor die term short story cycle is dat hy ook, soos Dunn en Morris, die<br />
sikliese aspek wat deur die term gesuggereer word, problematies vind:<br />
It is true that the term ―cycle‖ has lost much of its original meaning of<br />
completed circle, but the word still connotes, if not complete roundness, at least<br />
a sense of coherence, finality, and closure. The ―representative‖ short story<br />
composite […] is not characterized by the roundness evoked by ―cycle‖. […]<br />
Cyclicality also suggests a continuity of sorts, something which the short story<br />
composite betrays in a number of ways, for example by chronological<br />
disruption. In addition, many composites include texts <strong>–</strong> what I call ―fringe<br />
stories‖ <strong>–</strong> which are not easily integrated into any cyclical pattern.<br />
Die vraag is dus wat presies met ‘n literêre siklus bedoel word.<br />
Nagel (2004:2) noem dat die siklus-konsep in die letterkunde al sedert Chaucer twee<br />
idees vooropstel, naamlik ―that each contributing unit of the work be an independent<br />
narrative episode, and that there be some principle of unification that gives structure,<br />
movement, and thematic development to the whole‖. Volgens hierdie beskouing hoef<br />
die siklus se struktuur nie kontinuïteit of chronologie as basis te hê soos Lundén dit<br />
beskou nie. Mann (1989:15) beskou ‘n literêre siklus as ‘n teks met ‘n spanning tussen<br />
outonomie en koherensie:<br />
While there are various conventions associated with the genre […] there is only<br />
one essential characteristic of the short story cycle: the stories are both selfsufficient<br />
and interrelated. On the one hand, the stories work independently of<br />
one another: the reader is capable of understanding each of them without going<br />
beyond the limits of the individual story. On the other hand, however, the<br />
stories work together, creating something that could not be achieved in a single<br />
story.<br />
Bruwer (2003:5) wys uit dat ondersoekers van alle siklusse (kortverhaal-, poësie- of<br />
langer prosasiklusse) die konsep van eenheid versus outonomie sonder uitsondering<br />
aanraak. Spies (1992:478) noem ook dat die literêre siklus dui ―op ‘n opeenvolging van<br />
werke (gedigte, vertellings, dramas, romans) wat a.g.v. hulle inhoud en formele<br />
samehange ‘n minder of meer geslote geheel-van-dele verteenwoordig‖.<br />
Die siklus hoef dan nie noodwendig, soos Lundén (1999:117-8) argumenteer, ―a sense of<br />
coherence, finality, and closure‖ daar te stel nie, maar verwys eerder na outonome<br />
tekste wat rondom ‘n sentrale spilpunt <strong>–</strong> die gedeelde betekenis <strong>–</strong> wentel. Dus is Ingram<br />
133<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
(1971:19) se metafoor van ‘n wiel wel gepas om die dinamiese verhouding tussen die<br />
outonome tekste en die groter geheel te beskryf: soos die herhalende elemente om die<br />
kern roteer, beweeg die hele wiel vorentoe en vind ontwikkeling plaas. Die patrone van<br />
ontwikkeling wat geskep word, kan dan ook op ‘n aantal wyses funksioneer om die<br />
betekenis van die teks te wysig: ―liniêr (die chronologiese ontwikkeling van aksie),<br />
multigerig (soos by tematiese en simboliese uitbreiding of verdieping) of verdiepend of<br />
verbredend‖ (Bruwer 2003:6).<br />
Ingram (1971) se beskouing van die kortverhaalsiklus sluit ook aan by Van Coller<br />
(1992:482) se siening van die prosasiklus:<br />
Die siklus is ‘n sigself geslote geheel van outonome dele wat kring om ‘n<br />
sentrale kern (tema; persoon; gebeure; idee) en dié standhoudende kern<br />
voortdurend ontwikkel en herhaal in chronologiese, onverwisselbare volgorde,<br />
om oplaas, ná die ontwikkeling voltrek is, weer onafwendbaar terug te keer na<br />
die beginpunt, en wel in ‘n gewysigde vorm sodat ‘n totaalbetekenis daargestel<br />
word wat in geeneen van die afsonderlike dele ten volle gerealiseer is nie.<br />
Hierdie definisie mag wel van toepassing wees op langer prosasiklusse. In ‘n<br />
kortverhaalsiklus hoef die kern egter nie noodwendig in chronologiese, onverwisselbare<br />
volgorde in die verskillende outonome dele herhaal te word nie, tensy chronologie ‘n<br />
inherente kenmerk van die narratief is, soos wel met Die dag toe ek my hare losgemaak het<br />
die geval is. In gevalle waar een protagonis regdeur die siklus aangetref word, is die<br />
chronotopiese ontwikkeling van so ‘n aard dat chronologie wel onontbeerlik is vir die<br />
siklus. In Three lives van Stein, om ‘n voorbeeld te noem, is daar egter nie ‘n gedeelde<br />
protagonis of chronologiese verloop soos in Die dag toe ek my hare losgemaak het nie. Dit<br />
sou dus teoreties haalbaar wees om steeds die eenheid in die totale teks te herken, selfs<br />
al sou die tekste in ‘n ander volgorde gelees word.<br />
Van Coller se teksgerigte definisie is wel nuttig vir ‘n beskouing van die<br />
kortverhaalsiklus, omdat dit ‘n konkreter maatstaf vir die meting van koherensie bied:<br />
eerder as die vae idees van ‘n beduidend veranderde leeservaring of ‘n koherente geheel of ‘n<br />
dinamiese eenheid wat teoretici spesifiek met betrekking tot die kortverhaalsiklus tot<br />
dusver voorgestel het, noem Van Coller uitdruklik dat die kern ―voortdurend<br />
ontwikkel en herhaal‖ moet word om uiteindelik ‘n totale betekenis te skep wat ―groter<br />
[is] as die som van individuele betekenisse. Die interpretasie van enkelwerke word dus<br />
ook beïnvloed deur die funksie wat dit vervul binne die groter geheel‖ (Van Coller<br />
1992:483).<br />
By implikasie beteken dit ook dat outonomie nie verkry word deur enige<br />
ordeningsbeginsels wat die teks omring (soos titels) nie, maar slegs deur die<br />
interpretasiemoontlikhede van die teks. Hierdie beskouing omseil ook die skrywers- en<br />
lesersgerigte definisies van Ingram (1971:17) en Mann (1989:15). Die verskillende<br />
betekenisse wat gegenereer word uit die interafhanklikheid tussen afsonderlike verhale,<br />
sal in die volgende artikel aan die hand van Die dag toe ek my hare losgemaak het<br />
geïllustreer word.<br />
Die kortverhaalsiklus is volgens Brada-Williams (2004:451) ―a notoriously difficult<br />
genre to define‖. Tog kan die volgende kenmerke van die kortverhaalsiklus uit die<br />
voorafgaande teoretiese begronding afgelei word:<br />
‘n Kortverhaalsiklus bestaan uit verskeie tekste met ‘n aantal konvensies wat daarmee<br />
gepaard gaan, hoewel daar uiteraard altyd uitsonderings sal wees:<br />
134<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die tekste wat saam ‘n kortverhaalsiklus vorm, kan tot verskillende genres<br />
behoort, maar is meestal kortprosa, soos in Die dag toe ek my hare losgemaak het<br />
van Brümmer en Duiwel-in-die-Bos van Barnard.<br />
Hierdie tekste moet grootliks prosa wees om dit van ander siklusse te<br />
onderskei, hoewel ‘n verskeidenheid tekste <strong>–</strong> literêr en andersins <strong>–</strong> deel daarvan<br />
kan vorm. In Alle paaie lei deur die strand word die omslagfoto byvoorbeeld in<br />
die teks herhaal (ble. 121 en 135) en kan dit as ‗n outonome betekenisdraende<br />
visuele teks beskou word. Tog vervul dit ook ‘n spesifieke funksie binne die<br />
groter geheel, naamlik om die begin van die verskillende fases in Stella se lewe<br />
aan te dui. Dit sou ook byvoorbeeld teoreties haalbaar wees om ‘n<br />
kortverhaalsiklus te skep op dieselfde wyse as wat George Weideman in<br />
Verskombuis (2006) die literêre genre poësie met die nieliterêre genre resepte<br />
afwissel.<br />
Hoewel kortverhaalsiklusse saamgestel kan word uit ‘n verskeidenheid tekste<br />
en genres, en nie al hierdie tekste noodwendig literêr hoef te wees nie<br />
(byvoorbeeld as daar visuele tekste of instruktiewe tekste, soos resepte,<br />
voorkom), moet die meerderheid tekste in die bundel literêr wees, hoe arbitrêr<br />
hierdie maatstawwe ook al is. ‘n Mens kan byvoorbeeld nie ‘n foto-essay ‘n<br />
kortverhaalsiklus noem nie.<br />
Die verskillende tekste waaruit die kortverhaalsiklus opgebou is, moet<br />
grootliks outonoom wees, hoewel nie al die tekste noodwendig outonoom hoef<br />
te wees nie. In ’n Wêreld sonder grense is daar byvoorbeeld duidelik outonome<br />
kortverhale, soos ―Herinnering‖ en ―Grootmanne se hoesgoed‖, maar ook<br />
tekste wat nie heeltemal outonoom kan funksioneer nie, soos die slotteks,<br />
―Visioen‖, wat ―swaar [steun] op die leser se voorkennis van Jock‖ (Aucamp<br />
1984:12).<br />
Die tekste in ‘n kortverhaalsiklus moet op so ‘n wyse verband hou dat die totale<br />
betekenis van die siklus meer is as die som van die betekenisse van die<br />
outonome tekste.<br />
Hierdie tekste moet ook as ‘n kortverhaalsiklus in ‘n enkele band uitgegee<br />
word, sodat die leser dit van meet af as ‘n geheel kan lees en om dit van langer<br />
prosasiklusse te onderskei.<br />
In hierdie afdeling is die algemene kenmerke van ‘n kortverhaalsiklus uiteengesit aan<br />
die hand van die belangrikste teoretiese bydraes oor die genre. Hieruit blyk dat die<br />
belangrikste generiese merkers van die kortverhaalsiklus die spanning tussen<br />
outonomie en koherensie behels. Hierdie spanning tussen die outonome korter tekste<br />
en die koherensie van die groter geheel is meer prominent as in die geval van die<br />
eenheidsbundel, aangesien die betekenis van die totaal groter is as die som van die dele.<br />
Daar is ook aangetoon dat teoretici tot op hede nie ‘n bevredigende naam vir hierdie<br />
genre kon voorsien nie. Die belangrikste argumente in hierdie verband is in hierdie<br />
afdeling uiteengesit en krities bekyk. Die oorspronklike term wat Ingram (1971)<br />
voorgestel het, naamlik short story cycle, wat as kortverhaalsiklus vertaal word, is vir die<br />
doeleindes van hierdie artikel gekies om na hierdie genre te verwys, omdat die sikluskonsep<br />
die spanning tussen outonomie en koherensie ondervang. Dit moet egter nie<br />
gesien word as ‘n voorskriftelike term vir die genre nie, maar bloot as ‘n term wat hier<br />
funksioneel gebruik kon word om die genre in Afrikaans te ondersoek.<br />
135<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Alvorens daar in die volgende afdeling aandag geskenk word aan die spesifieke wyses<br />
waarop koherensie in die kortverhaalsiklus tot stand kan kom, is dit ook nodig om<br />
kortliks die gebruik van die term genre te motiveer. Die vraag is of ‘n bundel<br />
kortverhale wat ‘n siklus vorm, wel as ‘n aparte genre geklassifiseer kan word,<br />
aangesien dit nie die geval is met poësiesiklusse of langer prosasiklusse nie.<br />
Vir die doeleindes van hierdie artikel word die kortverhaalsiklus wel as ‘n aparte genre<br />
beskou, om twee redes: Eerstens is dit duidelik dat die spanning tussen outonomie en<br />
koherensie in die kortverhaalsiklusse die eienskappe van die teks op so ‘n wyse wysig<br />
dat dit anders is as die kortverhaalbundel, roman of novelle. Die effek van hierdie<br />
spanning tussen outonomie en koherensie is uniek tot hierdie vorm en kan dus as ‘n<br />
generiese kenmerk beskou word. Hierdie spanning beklee ook volgens Ingram so ‘n<br />
sentrale posisie dat kortverhaalsiklusse as ‘n aparte genre beskou moet word en nie<br />
sonder meer as ‘n afgeleide vorm van die kortverhaalbundel of roman nie (Ingram<br />
1971:203).<br />
‘n Soortgelyke beskouing word ook deur Kennedy (1995:xi) aangebied:<br />
The tension between unity and multiplicity [...] has an obvious correlation to<br />
the poetics of the story sequence, which relies on a balancing of centrifugal and<br />
centripetal impulses and on the ambiguous interplay between its discrete<br />
narrative parts and the formal or aesthetic whole. Critical neglect of the genre in<br />
recent decades remains almost inexplicable. Perhaps the very ambiguities that<br />
complicate formal definition have likewise deterred theoretical reflection.<br />
Lundén (1999:11) spreek hom, soos Ingram (1971), uit teen die idee dat hierdie genre<br />
soms as ‘n hibriede vorm tussen die kortverhaal en roman beskou word:<br />
During the twentieth century, the critics who did see it as a distinct genre were<br />
frustrated by its evasive nature and by the subsequent difficulty of defining it<br />
[…] Like the prose poem, it was often looked upon as a hybrid form, and was as<br />
such often denied legitimacy.<br />
Op grond van die spesifieke aard van die kortverhaalsiklus wat veroorsaak dat dit nie<br />
as iets tussen die roman en die kortverhaalbundel beskou kan word nie, word dit byna<br />
sonder uitsondering deur teoretici as ‘n aparte genre beskou.<br />
‘n Tweede rede waarom daar vir die doeleindes van hierdie artikel gekies word om die<br />
kortverhaalsiklus as aparte genre te beskou, het te make met meer praktiese<br />
implikasies. Aucamp (1978:148) noem dat beskrywende terme later verkeerdelik as<br />
waarde-oordele begin funksioneer. Dit is wat byvoorbeeld met die eenheidsbundel<br />
gebeur het. Soos vroeër in die artikel aangedui is, het die eenheidsbundel met verloop<br />
van tyd ‘n hiërargies-bevoorregte posisie bo die heterogene kortverhaalbundel<br />
ingeneem. ‘n ―Voorskriftelikheid‖ oor eenheidsbundels het begin posvat (Aucamp<br />
1978:151).<br />
Om hierdie potensiële probleme met die kortverhaalsiklus te vermy, tipeer ons<br />
gevolglik die kortverhaalsiklus as ‗n aparte genre. Dit is ‘n vorm met sy eie konvensies,<br />
uitdagings en leeservarings en behoort nie gesien te word as ―beter‖ of ―meer geslaagd‖<br />
as heterogene kortverhaalbundels nie. ‘n Heterogene bundel behoort geëvalueer te<br />
word uitsluitlik op grond van die gehalte van die individuele kort tekste; ‘n<br />
kortverhaalsiklus behoort geëvalueer te word op grond van die geslaagdheid van die<br />
geheel (wat ook impliseer dat die geheel nie sal slaag as die korter tekste nie ook<br />
136<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
individueel slaag nie). In die volgende afdeling word ondersoek ingestel na die<br />
spesifieke wyses waarop die afsonderlike tekste met mekaar kan skakel om koherensie<br />
tussen die outonome kort tekste te bewerkstellig.<br />
3.3 Spesifieke koherensiemerkers in die kortverhaalsiklus<br />
Daar is verskeie maniere waarop die outonome tekste met mekaar kan skakel om ‘n<br />
groter geheelbetekenis te genereer. Volgens Mann (1989:iv) kan basies enige strukturele<br />
element van die narratief ‘n samebindende patroon genereer: ―repeated and developed<br />
characters, themes or ideas, imagery, myth, setting, plot or chronological order and<br />
point of view‖. Sy noem egter dat groter koherensie tussen die outonome tekste moet<br />
bestaan as wat gewoonlik die geval met kortverhaalbundels is (1989:16). Mann se<br />
beskouings sluit aan by dié van Ingram.<br />
Nagel (2004:15) identifiseer soortgelyke aspekte en noem dat dit verskillende funksies<br />
kan hê:<br />
Indeed, a central point is that in the short-story cycle each component work<br />
must stand alone (with a beginning, middle, and end) yet be enriched in the<br />
context of the interrelated stories. In contrast to the linear development of plot<br />
in a novel, the cycle lends itself to diegetical discontinuities, to the resolution of<br />
a series of conflicts, to the exploration of a variety of characters, to the use of a<br />
family or even a community as protagonist, to the exploration of the mores of a<br />
region or religion or ethnic group, each story revealing another aspect of the<br />
local culture.<br />
Dunn en Morris (1995:14<strong>–</strong>6) is meer spesifiek oor die tipes koherensie en organiseer<br />
hulle bespreking van organiserende beginsels volgens vyf aspekte wat koherensie kan<br />
verskaf: ‘n gedeelde ruimte,‘n enkele protagonis, ‘n kollektiewe protagonis, patrone en<br />
vertelling.<br />
3.3.1 Ruimte<br />
Volgens Nagel (2004:17) is ruimte histories een van die koherensiemerkers wat die<br />
meeste in die kortverhaalsiklus voorkom. Ruimte speel ook ‘n belangrike rol in die<br />
―village sketch‖, of kontreibundel, wat in die Afrikaanse letterkunde al hoe verder<br />
wegbeweeg van die gemoedelike realisme wat gewoonlik met die kontreiverhaal of<br />
regionale literatuur geassosieer word (Van Zyl 1992:420) na ‘n meer kritiese blik op<br />
spesifieke sosiale realiteite. Wanneer ruimte as koherensiemerker funksioneer, speel al<br />
die korter verhale (of ten minste die meerderheid) in dieselfde fisiese, psigologiese of<br />
simboliese ruimtes af, met prominente bakens wat regdeur die siklus voorkom met die<br />
funksie om al die gebeure deur ‘n kontinue ervaring van plek saam te snoer (Nagel<br />
2004:17).<br />
Prominente kortverhaalsiklusse waarin ruimte kohesie skep, is onder meer Dubliners<br />
van Joyce en Winesburg, Ohio van Anderson. In eersgenoemde bundel word die ruimte<br />
toenemend ontwikkel. In die eerste verhale, waar jong vertellers gebruik word, word<br />
die ruimte nie so negatief geskets as in die latere verhale, waarin ouer vertellers,<br />
ontnugter met die lewe in Dublin, aan bod kom nie. Dunn en Morris (1995:41<strong>–</strong>2) beskryf<br />
die effek van die ruimte in hierdie kortverhaalsiklus as volg:<br />
From the beginning, though there are no obvious interconnective devices such<br />
as recurring characters and cross-references, Joyce creates in fifteen stories an<br />
137<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
integrated composite picture of what passes for life in Dublin […] Dublin, then,<br />
provides a field of reference that includes attitudes and beliefs, as well as<br />
history and tradition.<br />
Hierdie beskouing sluit aan by dié van Ingram (1971:25) waarin die simboliese gebruik<br />
van ruimte ‘n sentrale posisie in die kortverhaalsiklus beklee:<br />
The writers of today often seem intent on building mythic kingdoms of some<br />
sort. Faulkner has his Yoknapatawpha County, Steinbeck his Pastures of<br />
Heaven, Camus his kingdom of solidarity, Joyce his city of paralysis, and<br />
Anderson his Winesburg. Heroes, usually diminished in stature, roam the<br />
imaginary streets and plains of these kingdoms.<br />
Ook in die Afrikaanse letterkunde is daar kortverhaalsiklusse waarin ruimte ‘n<br />
prominente rol speel. Scheepers (2010:9) wys daarop dat Venter se In die mond van die<br />
wolf ruimte as samebindende faktor aanwend:<br />
Dit is kortverhale wat afsonderlik op eie literêre voete staan, maar ook as<br />
eenheid gelees moet word. Skrywers soos Alexander Strachan en Willemien<br />
Brümmer en andere het dit al gedoen, maar met ‘n tema as eenheid (Strachan se<br />
grensverhale) of ‘n sentrale karakter (Brümmer se Mia). Venter maak hier die<br />
ruimte, ‘n woeste en beeldskone streek in die Karoo, die sogenaamde Ouveld,<br />
sy bindende gegewe. […] Die ruimte as belangrikste epiese element kom nie te<br />
dikwels voor in kortverhale nie […] In hierdie verhale is die ruimte egter ‘n<br />
tasbare teenwoordigheid, ‘n rolspeler net so belangrik soos enige van die<br />
eksentrieke en kleurryke karakters wat verskyn, en jare later in gereïnkarneerde<br />
vorm wéér verskyn.<br />
In die Engelse Suid-Afrikaanse letterkunde, met sy sterk fokus op gemeenskappe in die<br />
kortverhaalsiklus (vgl. Marais 2001), speel die ruimte ook ‘n belangrike rol. Marais<br />
(<strong>2011</strong>:199) skets dan ook die ontwikkeling van identiteit in die kortverhaalsiklus in<br />
Suid-Afrika aan die hand van die ruimtelike aspek van die narratief:<br />
It would appear that the early (exclusively white) examples of the cycle form in<br />
South Africa witness a relatively un-self-conscious fictionalization <strong>–</strong> sometimes<br />
even elegiac romanticization <strong>–</strong> of the nexus of identity and place. In the peak<br />
years of the apartheid epoch […], among both black and white writers, such<br />
disingenuity is problematized, since notions of ―belonging‖ and being<br />
dispossessed are patently a result of systemic social engineering premised on<br />
the elaborated fallacy/fiction of ―race‖.<br />
Hoewel ruimte dus as een van die belangrikste koherensieskeppers in ‘n<br />
kortverhaalsiklus kan funksioneer, is dit redelik min dat dit die enigste middel is wat<br />
verhale op mekaar afstem. In Anderson se Winesburg, Ohio, byvoorbeeld, funksioneer<br />
Winesburg as deurlopende ruimte (al word dit minder duidelik beskryf as die ruimte in<br />
Joyce se Dubliners), maar dit is veral die herhalende karakters, deurlopende verteller en<br />
ontwikkelende temas en motiewe wat die teks tot ‘n kortverhaalsiklus laat ontwikkel,<br />
soos Nagel (2004:6) aantoon.<br />
3.3.2 Die enkele protagonis<br />
Die tweede element wat volgens Dunn en Morris (1995:15) koherensie kan skep, is ‘n<br />
enkele protagonis.<br />
138<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Mann (1989:9) sonder ‘n paar kenmerke van die protagonis in die Bildungsromankortverhaalsiklus<br />
uit: die leser ontmoet die protagonis as ‘n kind in die eerste verhale,<br />
waarna sy/haar ontwikkeling in die daaropvolgende verhale voltrek word;‘n reeks<br />
leidende figure speel ‘n rol in die ontwikkeling van die karakter, tesame met ‘n reeks<br />
toetse of inisiasie; ook is daar die seksuele ontwaking van die protagonis, maar dit kan<br />
potensieel skadelik wees as dit die protagonis se ontwikkeling op ander gebiede<br />
beperk. Aan die einde word die onderdrukkende dorp verlaat en betree die protagonis<br />
die groter wêreld. Volgens Mann (1989:9) is die kortverhaalsiklus ‘n uiters gepaste<br />
genre vir hierdie tipe verhaal:<br />
The form of the cycle is especially well suited to describe the maturation<br />
process, since it allows the writer to focus on only those people and incidents<br />
that are essential to character development. Frequently with these cycles,<br />
subordinate characters surface for only a story or two and then disappear<br />
entirely with no explanation being necessary.<br />
‘n Soortgelyke struktuur word aangetref in ’n Wêreld sonder grense (al is die<br />
ontwikkeling van die protagonis nie Bildung nie). Aucamp (1984:12) noem in hierdie<br />
verband dat daar ―‘n byna eksentrieke weglaat van brugpassasies en hoofstukke‖ is en<br />
daar word in hierdie teks ook slegs gefokus op die insidente wat bydra tot<br />
karakterontwikkeling. Anderson se Winesburg, Ohio word deur Dunn en Morris<br />
(1995:53) beskou as ‘n kortverhaalsiklus wat ‘n Bildungsroman-struktuur vooropstel,<br />
aangesien George Willard se ontwikkeling ‘n sentrale posisie in die narratief beklee. In<br />
die Afrikaanse kortverhaalsiklusgenre sou Alle paaie lei deur Die Strand van Fourie as<br />
voorbeeld van hierdie struktuur beskou kon word, aangesien die kortverhaalsiklus die<br />
enkele protagonis, Stella Burger, se ontwikkeling van kind na volwasse vrou en moeder<br />
uitbeeld en sy leer om haarself te aanvaar ten spyte van die problematiese verhouding<br />
met haar ma. Uiteindelik vervul Stella al die sosiale en persoonlike rolle wat van haar<br />
verwag word.<br />
Maar nie alle kortverhaalsiklusse met ‘n enkele protagonis toon ooreenkomste met die<br />
Bildungsroman nie, soos Dunn en Morris (1995:15) uitwys:<br />
[I]n some cases this [protagonist] may be a narrator-protagonist, in others a<br />
central figure whose progress is charted in story after story, creating a<br />
bildungsroman or kunstlerroman effect; and in still others a figure who <strong>–</strong><br />
though always the central, unifying focus <strong>–</strong> appears and reappears sporadically.<br />
In Strachan se ’n Wêreld sonder grense, byvoorbeeld, is daar ‘n sentrale, naamlose figuur<br />
wat in al die verhale behalwe die voorlaaste een, ―By die huis‖, ook as verteller optree.<br />
Hoewel hy verandering ondergaan, is dit nie Bildung nie; soos Aucamp (1984:12)<br />
aandui, is dit wel die verhaal van ‘n ―seun wat man en mens word‖, maar dan<br />
―uiteindelik weer on-mens‖. In Wicomb se You can’t get lost in Cape Town word Frieda<br />
Shenton se ontwikkeling geskets van haar kinderjare tot volwasse vrou. Hier is óók nie<br />
sprake van tradisionele Bildung nie. Die protagonis bly ‘n buitestander wat nie die<br />
opponerende kragte tussen haarself en die groter wêreld kan versoen nie.<br />
Ook in Op reis met ’n hond van Kemp is daar ‘n deurlopende verteller-protagonis, soos<br />
Van Vuuren (2010:15) aandui:<br />
[H]ierdie narratiewe [is] eintlik nie onafhanklike kortverhale nie, maar hang<br />
saam in ‘n soort boek-van-verhale, met meestal dieselfde omtrekke van<br />
dieselfde donker gestemde protagonis of hoofkarakter. Sy is ‘n vrou wat in<br />
139<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Durban woon, liefhebber van die Duitse letterkunde [...], en vervolg deur honde<br />
en hul ekskresie.<br />
Dit is duidelik dat die enkele protagonis ‘n verskeidenheid vorme in die<br />
kortverhaalsiklus kan aanneem, met meerduidige funksies.<br />
3.3.3 Die kollektiewe protagonis<br />
Die derde element wat Dunn en Morris as koherensiemerker in die kortverhaalsiklus<br />
identifiseer, is ‘n kollektiewe protagonis. Volgens hierdie teoretici is ‘n kollektiewe<br />
protagonis meer kompleks as die enkele protagonis, en<br />
often used to forge complex interconnective links in composite novels that cut a<br />
wide swath through historical time, or in those whose focus is<br />
multigenerational or multicultural. As we define it, the collective protagonist is<br />
a ―composite‖ <strong>–</strong> perhaps literally (a couple, a family, a club or a special interest<br />
group), or perhaps figuratively (a generation, a personality type, an archetypal<br />
embodiment). (Dunn en Morris 1995:15)<br />
Mann (1989:30) beskou byvoorbeeld die verskillende protagoniste in Joyce se Dubliners<br />
as ‘n kollektiewe protagonis: ―Since there is no protagonist who reappears and develops<br />
in the process of the book, critics often fail to notice that the book presents the gradual<br />
maturation of what one might consider the archetypal Dubliner.‖<br />
Joanne V. Creighton (aangehaal in Mann 1989:10) is ook van mening dat die siklus hom<br />
meer leen tot gemeenskapsnarratiewe as romans:<br />
The composite [or cycle] lends itself to an exploration of the unique cultural<br />
identity shared by a group of people, whereas the novel is suited to an intensive<br />
study of an individual or a few individuals. The composite, in other words,<br />
offers a panoramic view of a setting and its people, whereas the novel‘s form<br />
demands limitation of focus to individuals.<br />
Met betrekking tot die Suid-Afrikaanse kortverhaalsiklus is Creighton se uitspraak oor<br />
‘n ruimte en sy mense betekenisvol juis omdat die gemeenskap <strong>–</strong> en daarmee saam ‘n<br />
spesifieke milieu <strong>–</strong> so ‘n prominente rol in die Suid-Afrikaanse letterkunde speel.<br />
Marais (2001:202) wys byvoorbeeld uit dat die genre van die kortverhaalsiklus met vrug<br />
aangewend word om ‘n versplinterde samelewing te ondersoek:<br />
[I]n South Africa, specifically, the cycle form has proved especially appropriate<br />
to a rendering of the tensions inherent in a multifarious and fractured society in<br />
the process of attempting to transform itself into a unified but culturally<br />
heterogeneous democracy.<br />
Weens hierdie spesifisiteite van die groter Suid-Afrikaanse samelewing speel ruimte en<br />
gemeenskap saam ‘n belangrike rol in die Suid-Afrikaanse Engelse kortverhaalsiklus,<br />
soos Adendorff (1986) met verwysing na siklusse van Herman Charles Bosman, Pauline<br />
Smith, Ahmed Essop en Bessie Head aandui.<br />
140<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
3.3.4 Tekstuele patrone<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die vierde koherensiemerker wat Dunn en Morris (1995:15) identifiseer, is tekstuele<br />
patrone, waaronder hulle twee subtipes onderskei, naamlik storiepatrone en<br />
motiefpatrone:<br />
The text-pieces of a pattern-related composite novel […] may feature identical<br />
story patterns or reflect identical, sharply etched motif patterns. In some works,<br />
then, pattern recurs exactly in each text-piece so that the same outline is visible<br />
in and interconnects them all. In other composite novels an identical pattern<br />
may structure one text-piece after another until, after having thus set a pattern<br />
precedent through repetition, a final text-piece startles (or encapsulates)<br />
through variation.<br />
Lundén (1999:24) is skepties oor Dunn en Morris se beskouing van patrone en meen dat<br />
dit volgens hulle beskouing maar bloot ‘n ander term vir tema is. In ‘n sekere mate is dit<br />
waar vir motiefpatrone, aangesien motiewe in ‘n literêre werk gedeeltelik die tema<br />
vergestalt, soos Du Plooy (1992:326) uitwys:<br />
Wanneer ‘n motief herhaaldelik in ‘n bepaalde werk voorkom en ‘n bepalende<br />
en organiserende invloed in daardie literêre werk word, word so ‘n motief die<br />
draer van die tema […] Die motief is ‘n konkrete tekselement en die tema die<br />
abstrakte betekenis van die teks as geheel.<br />
‘n Afrikaanse voorbeeld in hierdie verband is Barnard se Duiwel-in-die-Bos. Smuts (1982)<br />
toon aan dat die titel die kern van die geheel vorm. Die teenstelling tussen goed en<br />
kwaad vorm die sentrale tema, en die verskillende gesigte van kwaad sluit in<br />
seksualiteit, geweld, vrees en stilte. Die ontwykende aard van boosheid word in elke<br />
verhaal verder ontwikkel, sodat die bundel as geheel die tema van boosheid vergestalt<br />
op ‘n wyse wat nie in een van die afsonderlike verhale realiseer nie.<br />
Soos in die volgende artikel aangetoon sal word, bevat ook Die dag toe ek my hare<br />
losgemaak het ‘n aantal motiewe wat die tema ontwikkel. Belangrike motiewe in hierdie<br />
verband is glas en kos, soos Cochrane (2008:9) aandui:<br />
Daar is ‘n aantal motiewe in die bundel teenwoordig wat herhaaldelik in die 12<br />
verhale voorkom. Hierdie motiewe funksioneer as bindingselemente en snoer<br />
die individuele verhale as ‘n eenheid saam.<br />
Eerstens vervul die breekbaarheidsmotief wat deur konstante verwysings na<br />
glas, kristal en porselein ondersteun word, ‘n belangrike funksie deur die<br />
psigiese, emosionele en fisieke breekbaarheid van die karakters te beklemtoon.<br />
Tweedens funksioneer kos en die voorbereiding [...] daarvan as verdere<br />
bindingsmotief waardeur die emosionele leefwêrelde (van ontnugtering tot rou<br />
selferkenning) van karakters weerspieël word [...] In elkeen van hierdie gevalle<br />
belig die kosmotief ‘n ander aspek van die onderskeie karakters se bestaan.<br />
Storiepatrone, die tweede patroontipe wat Dunn en Morris (1995:15) onderskei, skakel<br />
soos motiewe ook met die tema van ‘n teks. Dit gaan hier om ooreenstemmende<br />
plotlyne wat die leser deur die identiese of ooreenstemmende aksie of struktuur in elke<br />
verhaal as ‘n eenheid kan herken. As voorbeeld noem hulle Stein se Three lives en H.D.<br />
se Palimpsest (1926). In Three lives speel al drie tekste af in die fiktiewe dorpie<br />
141<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Bridgewater, hoewel dit slegs kortliks in elke teks genoem word en hierdie ruimte nie<br />
bydra tot die koherensie tussen die drie tekste nie. Elke teks, naamlik ―The good Anna‖,<br />
―Melanctha‖ en ―The gentle Lena‖, fokus (soos die titels ook aandui) op die lewe van<br />
een vrou, maar sonder die tradisionele dramakurwe wat ontwikkel van die<br />
uiteensetting na die klimaks na die denouement. Fitz (1971:231) vergelyk byvoorbeeld<br />
Stein se skryfstyl met Kubisme in die visuele kuns. Volgens Heldrich (1997:435) is daar<br />
‘n besliste verband tussen metonimie, Kubisme en die kortverhaalsiklus in Three lives,<br />
veral in die verhoudings tussen vroue in die drie tekste:<br />
Through these various metonymic functioning relationships, Stein builds a<br />
sense of thematic contiguity across the various planes or surfaces of the cycle.<br />
She also constructs a semblance of community between these disparate women<br />
[…] The metonymies of Three lives also act to provide different perspectives or<br />
viewpoints on a particular subject. Friendships, which sometimes cross over<br />
into intimate relationships, suggest metonymic contiguity, while each instance<br />
offers a distinct perspective furthering the notion of friendship itself in the text<br />
as a whole.<br />
Dunn (1987:55<strong>–</strong>6) beskou die tema van Three lives in ‘n soortgelyke lig en argumenteer<br />
dat die plot die sentrale patroon in Three lives is,waardeur ‘n homososiale of ten minste<br />
feministiese tema vergestalt word:<br />
The most important type of unifying repetition […] has been so far overlooked.<br />
Both [Three lives and Palimpsest] tell three typically ―female‖ plots (those of the<br />
spinster, the married woman, and the ―loose‖ woman), yet both change the<br />
traditionally accepted lines of plot development […] In all three stories, then,<br />
Stein alters the traditional patterns in two ways: first, in the fact that marriage is<br />
not the pivotal point upon which the success or failure of her three women<br />
depends, and second, in the fact that each woman finds her only significant<br />
happiness through relationships with other women.<br />
Hierdie argument word versterk deur die feit dat ―Melanctha‖ ‘n herskrywing is van<br />
Things as they are (1950) <strong>–</strong> wat Stein reeds in 1903 geskryf het en waarin ‘n lesbiese tema<br />
aan bod kom (Bridgman 1961:350). Volgens Stein was vriendskap egter nie die<br />
hooftema van Three lives nie; sy noem in ‘n onderhoud dat die siklus eerder gaan om<br />
stagnasie: ―The theme is an essentially new one: the theme of how little progress or<br />
development there is in most human lives, how much repetition‖ (Stein aangehaal in<br />
Fitz 1973:231).‖<br />
Hierdie tema kom volgens Franke (1999:82) ook na vore deur karakterisering:<br />
―The Good Anna‖ and ―The Gentle Lena‖ thus look at the habitual and, in a<br />
sense, pre-reflected, aspects of language and human nature. They depict people<br />
who are firmly fixed in their unchanging habits […] Moreover, the stories<br />
depict the stagnation of knowledge, a mode of life that does not allow new<br />
experiences to shape one‘s ideas of it […] Anna and Lena‘s nature is rooted in a<br />
―firm old world sense of what was the right way for a girl to do‖ and ―old<br />
world ignorance‖.<br />
Hierdie karakters word deur herhalende frases en motiewe as staties en onveranderlik<br />
uitgebeeld. Melanctha is die enigste van die vroue in Three lives wat buite die<br />
tradisioneel vroulike ruimte beweeg in haar ―wanderings‖ (wat volgens Dunn 1987:56<br />
‘n eufemisme vir seksuele emansipasie is), maar ook haar lewe verval in ‘n patroon.<br />
142<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
―Melanctha‖ bied dus ‘n alternatief op die lewens van die ander vroue, maar op die ou<br />
einde word ook haar lewe ‘n herhaling van keuses en situasies, waardeur die tema van<br />
herhaling en die gebrek aan progressie ten spyte van verskillende keuses in mense se<br />
lewens vergestalt word.<br />
Patrone as element wat koherensie in die kortverhaalsiklus kan skep, is dus, soos<br />
Lundén (1999:24) aanvoer, baie nou gekoppel aan tema. Deur aandag te gee aan sekere<br />
van die aspekte waarop tema vergestalt word, naamlik motief- en storiepatrone, kan<br />
daar wel noukeuriger aangetoon word hoe tema in die kortverhaalsiklus in die<br />
outonome teksgedeeltes funksioneer en hoe dit dan in die groter konteks van die geheel<br />
ontwikkel sodat die tekste dinamies met mekaar skakel om ‘n siklus te vorm.<br />
3.3.5 Vertelling<br />
Die vyfde en laaste moontlike organiserende beginsel in die kortverhaalsiklus is<br />
volgens Dunn en Morris (1995:16; hulle kursivering) vertelling (―storytelling‖):<br />
Composite novels whose interconnections are established through this principle<br />
may feature a narrator who, aware of the difficulties (or joys) of telling a story,<br />
makes the telling process itself the primary focus. […] Thus in some composite<br />
novels the focus may […] be […] on a developing story <strong>–</strong> the work‘s focus, in<br />
other words, is the transactional process involved in getting the story told.<br />
Onder hierdie vyfde beginsel verwys Dunn en Morris (1995:88<strong>–</strong>99) na twee<br />
uiteenlopende vertelmodusse. Enersyds is daar in vertelling as koherensiemerker in die<br />
kortverhaalsiklus die moontlikheid van ‘n selfbewuste verteller wat op metafiksionele<br />
wyse kommentaar lewer op die teks, andersyds ook strategieë van oorvertelling wat<br />
aan orale tradisies herinner. Onder die eerste moontlikheid word metafiksioniste soos<br />
Robert Coover (Pricksongs & Descants, 1969) en John Barth (Lost in the Funhouse, 1968) se<br />
tekste as kortverhaalsiklusse verstaan.<br />
‘n Afrikaanse voorbeeld van ‘n kortverhaalsiklus waarin vertelling as koherensiemerker<br />
aangewend word, is Van Niekerk se Die sneeuslaper. Die bandteks rig reeds die aandag<br />
op die prominensie van die vertelling in hierdie teks:<br />
Die vertel van verhale het dikwels te doen met afhanklikheid <strong>–</strong> en met mag.<br />
Wie kies jy uit om jou storie voor te vertel? Watter moment kies jy en hoe bied<br />
jy dit aan? Wat presies wil jy jou leser aandoen, of spaar? En dan: Is ‘n mens<br />
altyd vry om dit alles te bepaal? [...] In Die sneeuslaper word die betekenis van<br />
die vertelkuns op magiese wyse deur vier verweefde verhale oor vriendskap<br />
vergestalt.<br />
Verskillende vertelsituasies word in die vier verhale, onderskeidelik ‘n intreerede,<br />
grafrede, veldwerkverslag en lesing, ondersoek. Die verskillende aspekte van vertelling<br />
word sentraal in die narratief, in so ‘n mate dat Crous (2010:13) Die sneeuslaper as Van<br />
Niekerk se ―kunsteoretiese besinning‖ beskou.<br />
Ook volgens Human (2010) is die konsep van vertelling in Die sneeuslaper sentraal:<br />
Aan die hand van vier verweefde verhale oor vriendskap (en hoe slim speel die<br />
vertellings nie op mekaar in nie?) word nagedink oor die betekenis van die<br />
vertelkuns, die ontstaan en aard van stories, en die moontlike waarde van<br />
verhalende tekste.<br />
143<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Visagie (2010:9) beskou ook die maak en vertel van stories as die sentrale spilpunt<br />
waarom die bundel wentel:<br />
Dit is immers nie die verhaal self wat die bron van plesier is nie; ―dis die<br />
glipraam van die aanbod wat tel, en die verskole tersydes. Handelinge en<br />
gebeure moet herhaal wees, of omgekeerd of geminiaturiseerd.‖ Van Niekerk<br />
skryf dus verhale oor die maak van verhale, ‘n tradisie wat skrywers soos Koos<br />
Prinsloo en Johann de Lange in die 1980‘s gevestig het.<br />
De Jong-Goossens verwys in haar resensie van die Nederlandse weergawe, De<br />
sneeuwslaper (2009), na die Ourobouros-simbool om die sikliese effek van die vertellings<br />
te illustreer: ―Deze vier verhalen staan ieder op zichzelf, maar hebben iets of iemand<br />
gemeen [...] Het zijn verhalen als Ourobouros die zijn eigen staart opeet. Wie het vatten<br />
kan, vatte het‖ (De Jong-Goossens 2010:32).<br />
Die tweede moontlikheid van vertelling as koherensieskepper in die kortverhaalsiklus<br />
is die tipe vertelling wat herinner aan die orale tradisies, veral wat oorvertelling en<br />
meerstemmigheid betref.<br />
Dunn en Morris (1995:93) verwys in hierdie verband na Bernardo Atxaga se Obabakoak<br />
(1988):<br />
Atxaga‘s composite novel reveals a treasure trove of stories as one might hear<br />
them while attending a tertulia <strong>–</strong> a village storytelling session. Because a<br />
tertulia‘s offerings are neither preset nor prescriptive, one may hear tales from<br />
almost all generic traditions (including crime stories, romances, personal<br />
memoirs, and fairy tales) by one tale-teller or many.<br />
Marais (2001:203) toon aan hoe vertelling as eenheidsmerker ook in die Engelse Suid-<br />
Afrikaanse kortverhaalsiklus aangewend word. Sy verwys byvoorbeeld na ―Women at<br />
work‖, die eerste gedeelte van Sindiwe Magona se Living, loving, and lying awake at night<br />
(1991), as ‘n kortverhaalsiklus waarin huiswerkersnarratiewe aangetref word wat <strong>–</strong> in<br />
teenstelling met gemedieerde verhale soos Elsa Joubert se Die swerfjare van Poppie<br />
Nongena (1978) <strong>–</strong> hulle ervarings daarstel deur ―alternative fictive conventions derived<br />
from popular, oral story telling traditions that are […] not necessarily chronological‖<br />
(Isabel Hofmeyr aangehaal in Marais 2001:197).<br />
In die Afrikaanse literatuurtradisie is A.H.M. Scholtz se vertellingswyse in Vatmaar<br />
(1995) dalk die beste voorbeeld van hierdie polifoniese vertelstyl, hoewel die<br />
afsonderlike hoofstukke in die meeste gevalle nie outonoom kan funksioneer nie.<br />
Venter (1995:8) noem byvoorbeeld dat die stories wat op mekaar inspeel, die geheue<br />
van die gemeenskap vorm:<br />
Die roman is los van bou […] In so ‘n sestigtal hoofstukke vertel ‘n hele aantal<br />
fiktiewe vertellers hulle verhale oor Vatmaar en sy mense. Elke storie voer die<br />
verhaallyn verder of vul ‘n vorige vertelling aan […] Terselfdertyd dra elke<br />
storie by tot ‘n sentrale romanidee, naamlik dat die mens net mens binne ‘n<br />
gemeenskap is. En die geheue van hierdie gemeenskapbestaan is die stories wat<br />
vertel word.<br />
Hierdie beskouing van die rol van verskillende stories binne die groter romanstruktuur<br />
herinner sterk aan die spanning tussen outonomie en koherensie soos dit in die<br />
144<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
kortverhaalsiklus funksioneer. Marais (2001:202<strong>–</strong>3) koppel dan ook die konsep van<br />
vertelling aan die Suid-Afrikaanse kortverhaalsiklus in Engels:<br />
In a general sense, then, it would appear that the inherent dualism or hybrid<br />
character of this genre <strong>–</strong> its position somewhere between the novel and the<br />
short story proper <strong>–</strong> lends it to the type of metafictional interrogations and<br />
technical innovations […] Moreover, it is surely not surprising that in a deeply<br />
ruptured society, such as this, where the national/historical narrative is in the<br />
process of being radically ―rewritten‖/imagined, that narrative fiction tends to<br />
reflect an acute sense of the storied nature of reality.<br />
Die vyf koherensiemerkers in die kortverhaalsiklus wat Dunn en Morris (1995:30<strong>–</strong>99) in<br />
hulle omvattende bespreking identifiseer <strong>–</strong> ruimte, ‘n enkele protagonis, ‘n<br />
saamgestelde protagonis, patrone en vertelling <strong>–</strong> bied ‘n waardevolle beginpunt om te<br />
verstaan hoe die koherensie tussen outonome tekste in ‘n kortverhaalsiklus tot stand<br />
kom.<br />
Die meeste ander beskouings oor die kortverhaalsiklus identifiseer soortgelyke aspekte<br />
wat koherensie daarstel, alhoewel dit selde so duidelik omskryf word soos Dunn en<br />
Morris se kenmerke. Mann (1989:8<strong>–</strong>14) identifiseer byvoorbeeld ook karakter<br />
(waaronder sy ‘n enkele en saamgestelde protagonis verstaan), tema en ruimte. Nagel<br />
(2004:16) noem dat hierdie drie aspekte die duidelikste koherensiemerkers in die<br />
kortverhaalsiklus is.<br />
Lundén staan egter krities teenoor Ingram (1971), Mann (1989) en Dunn en Morris<br />
(1995) se fokus op aspekte wat koherensie skep, omdat hierdie beskouings dikwels die<br />
eenheid beklemtoon ten koste van die versplinterde aard van die narratief wat tot stand<br />
kom juis deur die spanning tussen outonomie en koherensie. Met verwysing na Mann<br />
(1989) skryf Lundén (1999:24):<br />
[W]hile she brings out many subtle connections between the stories in theme,<br />
plot, myth, imagery, and character, she does not seem particularly aware of the<br />
silences, gaps, lacunae, and contradictions that characterize these composites.<br />
She fails to see how many themes find expression in the narrative strategies of<br />
disruption.<br />
Vir Lundén raak die fokus op eenheid in die kortverhaalsiklus veral problematies<br />
wanneer die genre vanweë sy fragmentariese aard aangewend word om temas van<br />
isolasie te ondersoek, soos in Winesburg, Ohio van Anderson.<br />
Ook Dunn en Morris (1995) se beskouing van die kortverhaalsiklus as ‘n ―saamgestelde<br />
roman‖ is volgens Lundén problematies, veral omdat die koherensiemerkers wat hulle<br />
identifiseer, ook koherensie in die roman skep en dus nie die spesifisiteite van die<br />
kortverhaalsiklus voldoende in ag neem nie. Aangesien karakters, ruimte, tyd, plot en<br />
vertellers die basiese elemente van enige narratief is, kan die kortverhaalsiklus nie op<br />
grond daarvan van die roman onderskei word nie.<br />
Nagel (2004:15) beklemtoon dan ook dat die sentrale onderskeid tussen die<br />
kortverhaalsiklus en die roman die outonomie van die afsonderlike teksgedeeltes is:<br />
Unlike the stories in a cycle, the subordinate units of a novel, its episodes or<br />
chapters, are incomplete in themselves, dependent for artistic completion on the<br />
other units that comprise the whole. When chapters from novels were<br />
145<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
published in magazines in the nineteenth century, they were inherently<br />
incomplete, requiring chapters in subsequent issues of the magazine for the<br />
completion of the plot or situation. In contrast, the stories that comprise cycles<br />
were nearly always complete aesthetic works by themselves.<br />
As ‘n gevolg van hierdie outonomie is die effek van die kortverhaalsiklus ook anders as<br />
dié van die roman. In die geval van die kortverhaalsiklus, waarin die ontwikkeling van<br />
‘n enkele protagonis gestalte kry op ‘n wyse wat herinner aan die Bildungsroman, kan<br />
daar byvoorbeeld slegs gefokus word op die momente wat nodig is vir<br />
karakterontwikkeling, en bykarakters kan verskyn en weer verdwyn sonder dat hulle<br />
deel hoef te vorm van die eenheid van aksie, soos Mann (1989:9) uitwys.<br />
4. Samevatting<br />
In hierdie artikel is spesifieke teoretiese kwessies aangaande die genre van die<br />
kortverhaalsiklus verken.<br />
Eerstens is aandag geskenk aan die onderskeid tussen eenheidsbundels en<br />
kortverhaalsiklusse. Daar is aangetoon dat die term eenheidsbundel as oorkoepelende<br />
term vir twee tipes tekste gebruik word: enersyds om te verwys na kortverhaalbundels<br />
waarin enkele bindingselemente (soos ‘n gedeelde tema) tussen die onafhanklike<br />
kortverhale nagespeur kan word en wat daartoe lei dat die bundel ‘n sekere<br />
geheelindruk by die leser skep; en andersyds om te verwys na versamelings tekste<br />
waarin daar ‘n spesifieke spanning tussen die outonome korter tekste en die koherente<br />
groter geheel tot stand kom en wat as gevolg van hierdie spanning op so ‘n wyse met<br />
mekaar skakel dat die betekenis van die bundel as geheel groter is as die som van die<br />
betekenisse van die individuele korter tekste. Hierdie tweede tipe bundel, wat in<br />
Afrikaans onder die noemer van die eenheidsbundel bekend staan, word in<br />
internasionale kritiek as ‘n afsonderlike genre <strong>–</strong> die kortverhaalsiklus <strong>–</strong> beskou. Hierdie<br />
genre het die afgelope paar jaar meer prominent geraak in die Afrikaanse<br />
literatuurtradisie, maar daar is steeds ‘n ―gebrek aan ‘n behoorlike beskrywing van en<br />
terminologie vir die genre in Afrikaans‖ (Snyman <strong>2011</strong>).<br />
Tweedens is sekere teoretiese kwessies rakende die kortverhaalsiklus breedvoerig<br />
bespreek aan die hand van die beskouings van Ingram (1971), Mann (1989), Dunn en<br />
Morris (1995), Lundén (1999) en Nagel (2004). Die belangrikste kenmerk van die genre <strong>–</strong><br />
‘n spanning tussen die outonome korter tekste en die groter, koherente geheel <strong>–</strong> en die<br />
verskillende benaderings van teoretici is krities bespreek. Voorts is aandag geskenk aan<br />
enkele terminologiese en generiese kwessies, veral wat betref die generiese eienskappe<br />
van die korter tekste en die wyses waarop die groter geheel tot stand kom (as siklus,<br />
reeks of samestelling).<br />
Derdens is spesifieke koherensiemerkers wat Dunn en Morris (1995) identifiseer, aan<br />
die hand van enkele voorbeelde uiteengesit. Daar is uitgebrei op ruimte, die enkele<br />
protagonis, die kollektiewe protagonis, tekstuele patrone en vertelling as moontlike<br />
koherensiemerkers.<br />
Hierdie teoretiese uiteensetting van die kortverhaalsiklus word in die volgende deel<br />
van die studie, getiteld ―Generiese merkers in die kortverhaalsiklus: Deel 2: ‘n<br />
Toepassing op Die dag toe ek my hare losgemaak het van Willemien Brümmer‖, as<br />
vertrekpunt gebruik om te bepaal hoe die generiese kodes van die kortverhaalsiklus in<br />
die betrokke werk tot stand kom en wat die gevolge van die spanning tussen<br />
146<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
outonomie en koherensie in hierdie teks is. Daar word dus in die tweede gedeelte<br />
gepoog om die teoretiese kwessies wat in hierdie artikel aan bod kom, aan die hand van<br />
‘n Afrikaanse voorbeeld te verhelder.<br />
Bibliografie<br />
Adendorff, T.E. 1986. South African short story cycles: A study of Herman Charles<br />
Bosman‘s Mafeking Road, Pauline Smith‘s Little Karoo, Ahmed Essop‘s The Hajji and other<br />
stories and Bessie Head‘s The collector of treasures, with special reference to region and<br />
community. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Durban: Universiteit van Natal.<br />
Alderman, T.C. 1985. The enigma of The ebony tower: A genre study. Modern Fiction<br />
Studies, 31(1):135<strong>–</strong>48.<br />
Anker, W.P.P. 2008. Nomades, oorlogmasjiene, Freud en The Doors: ‘n Skisoanalise van<br />
Alexander Strachan se ―Visioen‖ (1984) met verwysing na Apocalypse Now. <strong>LitNet</strong><br />
Akademies, 5(3):94<strong>–</strong>109. http://www.oulitnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=58937&cat_id=201<br />
Anon. 1971. Gesprekke met skrywers 1. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Aucamp, H. 1978. Kort voor lank: Opstelle oor kortprosa. Kaapstad: Tafelberg.<br />
—. 1984. ‘n Dinamiese debuut. Die Vaderland, 11 Oktober, bl. 12.<br />
—. 2005. Is poësie die enigste bedreigde genre in Afrikaans? Die Burger, 26 September,<br />
bl. 15.<br />
Bendixen, A. en J. Nagel (reds.). 2010. A companion to the American short story.<br />
Malden: Blackwell.<br />
Birkenstein, J. 2010. ―Should I stay or should I go?‖ American restlessness and the shortstory<br />
cycle. In Bendixen en Nagel (reds.) 2010.<br />
Botha, E. 1992. Kortverhaal. In Cloete (red.) 1992.<br />
Brada-Williams, N. 2004. Reading Jhumpa Lahiri‘s ―Interpreter of maladies‖ as a short<br />
story cycle. Melus, 29(3/4):451<strong>–</strong>64.<br />
Bridgman, R. 1961. Melanctha. American Literature, 33(3):350<strong>–</strong>9.<br />
Brink, A.P. 2008. Nuwe, opwindende stem in SA letterkunde. Die Burger, 4 <strong>Augustus</strong>,<br />
bl. 9.<br />
Brown, J. (red.). 2000. American women short story writers: a collection of critical essays.<br />
New York: Garland Publishing.<br />
Brümmer, W. 2008. Die dag toe ek my hare losgemaak het. Kaapstad: Human & Rousseau.<br />
147<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Bruwer, A.S. 2003. Henk van Woerden se ―Kaapse trilogie‖ as vorm van<br />
bekentenisliteratuur. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Bloemfontein: Universiteit<br />
van die Vrystaat.<br />
Cilliers, S. 2008. Deurleefde debuut. Volksblad, 22 September, bl. 10.<br />
—. 2010. Venter se bundel fyn beplan. Volksblad, 29 Maart, bl. 6.<br />
Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr.<br />
Cochrane, N. 2008. Sterk debuut deur belowende skrywer. Beeld, 6 Oktober, bl. 9.<br />
Crous, M. 2010. Mens hoop skrywer is reeds besig met ‘n volgende teks. Beeld, 13<br />
Desember, bl. 19.<br />
Davis, R.G. 2001. Negotiating place / recreating home: Short story cycles by Naipaul,<br />
Mistry and Vassanji. In Viola en Durix (reds.) 2001.<br />
De Jong-Goossens, R. 2010. De sneeuwslaper. Zuid-Afrika, Februarie, bl. 32.<br />
De Vries, A. 1989. Kortom 2: ’n Inleiding tot Die Afrikaanse kortverhaalboek. Kaapstad en<br />
Pretoria: Human & Rousseau.<br />
—. 1998. Kort vertel: Aspekte van die Afrikaanse kortverhaal. Amsterdam: Suid-Afrikaanse<br />
Instituut.<br />
Donahue, P. 2003. The postmodern short story: forms and issues. In Iftekharrudin,<br />
Boyden, Rorberger en Claudet (reds.) 2001.<br />
Dunn, M.M. 1987. Altered patterns and new endings: Reflections of change in Stein‘s<br />
Three lives and H.D.‘s Palimpsest. Frontiers, 9(2):54<strong>–</strong>9.<br />
Dunn, M. en A. Morris. 1995. The composite novel: The short story cycle in transition. New<br />
York: Twayne.<br />
Du Plooy, H. 1992. Motief. In Cloete (red.) 1992.<br />
Du Toit, P.A. 1974. ‘n Ondersoek na Afrikaanse beskouings oor die kortverhaal met<br />
besondere verwysing na enkele nuwer Afrikaanse verhale. Ongepubliseerde MAverhandeling.<br />
Grahamstad: Rhodes Universiteit.<br />
Ferguson, S. 2003. Sequences, anti-sequences, cycles, and composite novels: The short<br />
story in genre criticism. Journal of the Short Story in English, 41.<br />
http://jsse.revues.org/index312.html (21 September 2010 geraadpleeg).<br />
Fitz, L.T. 1973. Gertrude Stein and Picasso: The language of surfaces. American<br />
Literature, 45(2):228<strong>–</strong>37.<br />
Franke, A. 1999. Keys to controversies: Stereotypes in modern American novels. New York: St<br />
Martin‘s Press.<br />
148<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Gabrielli, V. (red.). 1966. Friendship's garland: Essays presented to Mario Praz on his<br />
seventieth birthday. Rome: Edizioni di Storia e Letteratura.<br />
Gardner, H. 1966. The titles of Donne's poems. In Gabrielli (red.) 1966.<br />
Harper, S. 2008. Strandpad lei van meisie tot volwasse vrou. Beeld, 12 Mei, bl. 6.<br />
Heldrich, P. 1997. Connecting surfaces: Gertrude Stein‘s Three lives, cubism, and the<br />
metonymy of the short story cycle. Studies in Short Fiction, 34:427<strong>–</strong>39.<br />
Human, T. 2007. Uiteenlopende bundel trakteer leser met om- en afdraaipaaie. Beeld, 14<br />
Mei, bl. 13.<br />
—. 2010. Welluidendheid van wegglyende woorde. Rapport, 6 November.<br />
http://www.rapport.co.za/Boeke/Nuus/Welluidendheid-van-wegglyende-woorde-<br />
20101104 (6 November geraadpleeg).<br />
Hugo, D. en N. Jaekel Strauss. 2010. Daniel Hugo gesels met Nicole Jaekel Strauss oor<br />
haar bundel kortverhale, Maal. RSG Leeskring, 7 September.<br />
Ibáñez, J.R., J.F. Fernández en C.M. Bretones (reds.) 2007. Contemporary debates on the<br />
short story. Bern: Peter Lang.<br />
Iftekharrudin, F., J. Boyden, M. Rohrberger en J. Claudet (reds.). 2003. The postmodern<br />
short story: forms and issues. Westport: Praeger.<br />
Ingram, F.L. 1971. Representative short story cycles of the twentieth century: Studies in a<br />
literary genre. Den Haag: Mouton.<br />
Junquera, C.F. 2007. Fluid boundaries in Judith Ortiz Cofer‘s Silent dancing. In Ibáñez,<br />
Fernández en Bretones (reds.) 2007.<br />
Kelley, M. 2000. Gender and genre: The case of the novel-in-stories. In Brown (red.)<br />
2000.<br />
Kennedy, J.G. (red.). 1995. Modern American short story sequences: Composite fictions and<br />
fictive communities. Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Keuris, M. 1992. Tyd in die literatuur. In Cloete (red.) 1992.<br />
Kleppe, S.L. 2004. Faulkner, Welty, and the short story composite. In Winther, Lothe en<br />
Skei (reds.) 2004.<br />
Lohafer, S. en J.E. Clarey (reds.). 1989. Short story theory at a crossroads. Baton Rouge:<br />
Louisiana State University Press.<br />
Lundén, R. 1999. The united stories of America: Studies in the short story composite.<br />
Amsterdam en Atlanta: Rodopi.<br />
Luscher, R.M. 1989. The short story sequence: An open book. In Lohafer en Clarey<br />
(reds.) 1989.<br />
149<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
—. 1995. John Updike‘s Olinger Stories: New light among the shadows. In Kennedy<br />
(red.) 1995.<br />
Lynch, G. 2001. The one and the many: English-Canadian short story cycles. Toronto:<br />
University of Toronto Press.<br />
Mann, S.G. 1989. The short story cycle: A genre companion and reference guide. Westport:<br />
Greenwood Press.<br />
Marais, R. 1986. Genietlike eksperimentele werk. Die Vaderland, 7 April, bl. 16.<br />
Marais, S. 1992. Ivan Vladislavić‘s re-vision of the South African story cycle. Current<br />
Writing, 4:29<strong>–</strong>43.<br />
—. 1995. Getting lost in Cape Town: Spatial and temporal dislocation in the South<br />
African short fiction cycle. English in Africa, 22(2):29<strong>–</strong>43.<br />
—. 1996. Contemporary South African short fiction cycles: Subjectivity and location.<br />
Ongepubliseerde MA-verhandeling. Durban: Universiteit van Natal.<br />
—. 2001. Discontinuity-in-relationship: Apartheid in the South African short fiction<br />
cycle. In Yousaf (red.) 2001.<br />
—. 2005. ―Queer small town people‖: Regional communities and the modern short story<br />
cycle. Current Writing,17(2):14<strong>–</strong>36.<br />
Mulvihill, J. 1998. For public consumption: The origin of titling the short poem. The<br />
Journal of English and Germanic Philology, 97(2):190<strong>–</strong>204.<br />
Nagel, J. 2004. The contemporary American short-story cycle: The ethnic resonance of genre.<br />
Baton Rouge: Louisiana State University Press.<br />
O‘Toole, L.M. en A. Shuckman (reds.). 1978. Russian poetics in translation 5. Oxford:<br />
Oxon Publishing.<br />
Pakendorf, G. 2007. Stories wys op verlange na iets buitengewoons. Rapport, 4<br />
November, bl. 7.<br />
Reid, I. 1977. The short story. Londen: Methuen.<br />
Scheepers, R. 2010. Venter se Ouveld plek waar verhale geil groei. Die Burger, 10 Mei, bl.<br />
9.<br />
Scholtz, M.G. 1992. Roman. In Cloete (red.) 1992.<br />
Smuts, J.P. en H. Aucamp. 1971. Hennie Aucamp in gesprek met J.P. Smuts. In Anon.<br />
1971.<br />
Smuts, J.P. 1984. ‘n Sterk nuwe stem. Die Burger, 13 September, bl. 13.<br />
—. 2003. Twee Kersverhale van Henriette Grové. Tydskrif vir Letterkunde, 40(1):97<strong>–</strong>108.<br />
150<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Smuts, R. 1982. Die kortverhaalbundel as eenheid. Ongepubliseerde MA-verhandeling.<br />
Pretoria: Universiteit van Pretoria.<br />
Snyman, M. <strong>2011</strong>. Roman kort ‘n eenduidige naam. Rapport, 6 Maart.<br />
http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/<strong>2011</strong>/03/04/R2/6/boek06.html (10 Maart<br />
<strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
Spies, L. 1992. Siklus in die poësie. In Cloete (red.) 1992.<br />
Swanepoel, M. 2008. Stories in haar bloed. Beeld, 9 <strong>Augustus</strong>, bl. 12.<br />
Tomashevsky, B. 1978. Literary genres. In O‘Toole en Shuckman (reds.) 1978.<br />
Van Coller, H.P. 1984. Prosadebuut toon talent. Die Volksblad, 8 September, bl. 6.<br />
—. 1992. Siklus in die prosa. In Cloete (red.) 1992.<br />
Van den Berg, C. 2010. Verhale om aan te smul. Volksblad, 9 Oktober, bl. 7.<br />
Van Niekerk, A. 2008. Belowende beendere, maar waar is die murg? Rapport, 21<br />
September, bl. 22.<br />
Van Niekerk, J. 2009. Resensie van Die dag toe ek my hare losgemaak het. Tydskrif vir<br />
Letterkunde, 46(1):239<strong>–</strong>41.<br />
Van Vuuren, H. 2010. Bundel oor vervreemding tegnies knap. Die Burger, 13 Desember,<br />
bl. 15.<br />
Van Zyl, W. 1992. Regionale literatuur. In Cloete (red.) 1992.<br />
Venter, L.S. 1995. Boeiende Vatmaar ‘n belangrike gebeurtenis in Afrikaanse prosa.<br />
Beeld, 4 Desember, bl. 8.<br />
Viola, A. en J.P. Durix (reds.). 2001. Telling stories: Postcolonial short fiction in English.<br />
Amsterdam: Rodopi.<br />
Viljoen, L. 2010a. Op reis met ’n hond ‘n besonder belowende debuut. <strong>LitNet</strong>.<br />
http://www.oulitnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id<br />
=1270&news_ id= 96349 (25 Januarie <strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
— 2010b. Kortverhale in Maal presies en meesleurend. Die Burger, 27 September, bl. 9.<br />
Visagie, A. 2010. Bruisende literêre talent aan woord. Die Burger, 22 November, bl. 9.<br />
Whalan, M. 2007. Race, manhood, and modernism in America: The short story cycles of<br />
Sherwood Anderson and Jean Toomer. Knoxville: The University of Tennessee Press.<br />
Winther, P., J. Lothe en H.H. Skei (reds.). 2004. The art of brevity: Excursions in short<br />
fiction theory and analysis. Columbia: University of South Carolina Press.<br />
Yousaf, N. (red.). 2001. Apartheid narratives. Amsterdam: Rodopi.<br />
151<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
152<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Generiese merkers in die kortverhaalsiklus: Deel 2:<br />
‘n Toepassing op Die dag toe ek my hare losgemaak het<br />
van Willemien Brümmer<br />
Summary<br />
Nina Botes<br />
Departement Letterkunde<br />
Universiteit Antwerpen<br />
Neil Cochrane<br />
Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap<br />
Universiteit van Suid-Afrika<br />
Generic markers in the short story cycle: Part 2: An application to Die dag<br />
toe ek my hare losgemaak het by Willemien Brümmer<br />
This article forms the second part of a two-part study of the short story cycle in Afrikaans<br />
with the main purpose being to investigate autonomy and coherence as generic markers in<br />
Die dag toe ek my hare losgemaak het by Willemien Brümmer. In the previous article<br />
(“Generic markers in the short story cycle: Part 1: Theoretical foundations”), some issues<br />
pertaining to the short story cycle were discussed. First, it was shown that the Afrikaans term<br />
eenheidsbundel (unified volume of short stories) is an umbrella term for three types of linked<br />
short story volumes that can be distinguished based on the level of tension between autonomy<br />
and coherence, namely the short story cycle, unified volume of short stories and short story<br />
sequence.<br />
Secondly, a number of theoretical issues pertaining to the short story cycle were discussed<br />
using Ingram (1971), Mann (1989), Dunn and Morris (1995), Kennedy (1995), Lundén (1999)<br />
and Nagel (2004). The different approaches (author-centred, reader-centred and textcentred)<br />
to the short story cycle were discussed. It was argued that a text-centred approach is<br />
the most functional for this textual form, as the most important characteristic of this genre is<br />
the tension between the autonomous shorter texts and the coherence of the volume. The<br />
generic possibilities of the short texts that create the larger whole were illuminated and it<br />
was shown that a combination of the views of Dunn and Morris (1995) and Mann (1989) offer<br />
a useful demarcation of the short texts comprising a cycle. Different descriptive terms for this<br />
genre were evaluated and it was found that the concept of a cycle offers a useful way of<br />
understanding the nature of autonomy and coherence in this genre. Based on the critical<br />
review, six conventions of the short story cycle were identified.<br />
Thirdly, a number of coherence markers identified by Dunn and Morris (1995) were discussed,<br />
namely setting, a single protagonist, a collective protagonist, textual patterns and<br />
storytelling.<br />
152<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
153<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In this article the previous article is used as a theoretical basis to investigate the generic<br />
markers in Die dag toe ek my hare losgemaak het by Willemien Brümmer.<br />
This article focuses firstly on the autonomy of the short texts. Each of the texts in Die dag toe<br />
ek my hare losgemaak het can be regarded as a short story when measured against<br />
theoretical views on the genre of the short story offered by Du Toit (1974), Aucamp (1978)<br />
and Botha (1992). The autonomy of the texts is also signalled by paratextual elements,<br />
including the blurb, reviews and interviews.<br />
Secondly, the coherence of the greater whole is investigated using the coherence markers<br />
identified by Dunn and Morris (1995) as our point of departure, specifically the single<br />
protagonist, setting and textual patterns. It is argued that the single protagonist, Mia Ragel<br />
Albertyn, is the most noticeable unifying factor. While each of the short stories focuses on one<br />
element of the protagonist’s development, the text as a whole focuses on the gradual<br />
development of the protagonist. As such, Die dag toe ek my hare losgemaak het displays a<br />
similarity to the Bildungsroman. Important elements in the protagonist’s development include<br />
successive confrontations with hereditary depression from which both Mia and her father<br />
suffer, Mia’s gradual sexual initiation, her maturation process regulated by her mother, and<br />
various relationships necessary for her development.<br />
Other unifying elements include the setting (with the majority of the stories set in either Cape<br />
Town or on the family farm and with prominent landmarks referenced throughout), a<br />
continual third-person narrator focalising through Mia, and specific motif patterns. The motif<br />
of food functions in different ways in the narrative, every time connected to Mia’s rite of<br />
passage at that moment in her development, ranging from sexual initiation to selfacceptance.<br />
In a number of stories the central action is also organised around a family meal,<br />
and the problematic relationships of the family are explored through this trope. The glass<br />
motif illustrates the vulnerability of Mia, her father and her grandmother caused by<br />
depression. These motifs signal the different phases of Mia’s development, but at the same<br />
time also create dynamic links between stories as they are developed and expanded<br />
throughout the narrative. As a result the different themes are further explored through<br />
“dynamic patterns of recurrence and development” (Ingram 1971:20).<br />
Thirdly, the effect of the tension between autonomy and coherence in Die dag toe ek my hare<br />
losgemaak het is investigated according to the implications it has on the levels of structure<br />
and meaning. Although the maturation of a protagonist is usually associated with novels, Die<br />
dag toe ek my hare losgemaak het reveals that the short story cycle can also be a useful genre<br />
for this type of narrative, as it allows a focus on “only those people and incidents that are<br />
essential to character development” (Mann 1989:9). Because every short story represents one<br />
crisis moment in the development of the protagonist, subordinate characters like Nick, Phillip,<br />
Mario and Andries are utilised only where they contribute to the action, and can disappear<br />
with no explanation being necessary. Similarly, the events and relationships leading to Mia’s<br />
becoming a mother <strong>–</strong> which had no impact on her development <strong>–</strong> are not narrated; only the<br />
development of her being a mother is included. Thus, details that are important for causality<br />
in the genre of the novel, but unimportant in character development, can be left out when<br />
using the genre of the short story cycle.<br />
Since each short story represents a crisis moment in the development of the protagonist, with<br />
no passages bridging the different moments of crisis, the handling of time in the short story<br />
cycle is different from that in the novel: in Gérard Genette’s terms, the short story cycle utilises<br />
ellipses and summary to a much greater extent than the novel. Consequently the narrative<br />
speed is greater in the short story cycle than in the novel, as narrative time of the whole (the<br />
cycle) consists of only small narrative times of the short stories, with no narrative time<br />
(ellipses) between the stories. In addition, the crisis moments of each story, with no, or very<br />
short, alternating moments of equilibrium, create a greater level of tension than the<br />
traditional Bildungsroman. Thus the intensity of the short story is combined with the gradual<br />
153<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
154<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
development of the protagonist. As a result, the intensity of the short story is imitated in<br />
combination with information volumes usually associated with the novel.<br />
The tension between autonomy and coherence also has implications for an interpretation of<br />
the narrative. Each short story cycle has certain interpretative possibilities when read in<br />
isolation. Themes include the relationship between mother and daughter, the relationship<br />
between father and daughter, depression, the family as a unit, loneliness and the search for<br />
meaningful relationships. However, when read as a coherent whole, the stories link with one<br />
another, expanding the interpretative possibilities of the different stories and transforming<br />
the meaning of certain aspects of each story, thereby creating “dynamic patterns of<br />
recurrence and development” (Ingram 1971:20). The global theme of Die dag toe ek my hare<br />
losgemaak het, namely the ways in which one is shaped by different relationships, is not<br />
realised completely in any of the stories when they are read in isolation.<br />
As a whole, this two-part study attempts to illuminate some of the issues relating to the short<br />
story cycle and to contribute to scholarship on this genre in Afrikaans.<br />
Keywords: short story cycle, composite novel, autonomy, coherence, generic markers, unified<br />
volume of short stories, coherence markers, Willemien Brümmer, Die dag toe ek my hare<br />
losgemaak het<br />
Opsomming<br />
Hierdie artikel vorm die tweede deel van ‘n studie oor die kortverhaalsiklus in<br />
Afrikaans, met spesifieke verwysing na Die dag toe ek my hare losgemaak het (2008) van<br />
Willemien Brümmer. In die eerste deel van hierdie studie (―Generiese merkers in die<br />
kortverhaalsiklus: Deel 1: Teoretiese uitgangspunte‖) is aandag gegee aan die<br />
onderskeid tussen eenheidsbundels en kortverhaalsiklusse en is daar uitgebrei op die<br />
beskouings van Ingram (1971), Mann (1989), Dunn en Morris (1995), Lundén (1999) en<br />
Nagel (2004). In hierdie artikel word drie van die koherensiemerkers wat volgens Dunn<br />
en Morris (1995) as skakels tussen tekste in ‘n kortverhaalsiklus kan funksioneer,<br />
naamlik die enkele protagonis, ruimte en tekstuele patrone, as vertrekpunt gebruik om<br />
te bepaal wat die effek van die spanning tussen die outonome kortverhale en die groter<br />
siklus in Die dag toe ek my hare losgemaak het is. Die assosiatiewe verbande tussen die<br />
verhale skep ―dynamic patterns of recurrence and development‖ (Ingram 1971:20)<br />
waardeur spesifieke temas ontwikkel. Sentraal is die ontwikkelingsproses van ‘n enkele<br />
protagonis, ‘n verhaalgegewe wat meestal met die romanvorm geassosieer word. Deur<br />
tydspronge, ingeperkte vertelde tyd en eenlynigheid van handeling word ‘n effek<br />
verkry wat soortgelyk is aan die kenmerkende organisasie van die kortverhaal in die<br />
hantering van ‘n narratiewe struktuur en inligtingsvolumes wat met die roman<br />
geassosieer word. Daar word aangevoer dat Die dag toe ek my hare losgemaak het dus nie<br />
bloot as ‘n afgewaterde vorm van die roman of as ‘n sterk eenheidsbundel beskou kan<br />
word nie, maar as ‘n tekstuele gegewe wat tot ‘n afsonderlike genre behoort.<br />
Gesamentlik poog hierdie twee artikels om ‘n bydrae te lewer tot ―‘n beskrywing van<br />
en terminologie vir die genre in Afrikaans‖ (Snyman <strong>2011</strong>) deur eerstens ‘n kritiese<br />
oorsig van internasionale beskouings oor die kortverhaalsiklus-genre te bied en<br />
tweedens ‘n toepassing daarvan aan die hand van ‘n Afrikaanse voorbeeld te<br />
onderneem.<br />
Trefwoorde: kortverhaalsiklus, saamgestelde roman, outonomie, koherensie, generiese<br />
merkers, eenheidsbundels, koherensiemerkers, Willemien Brümmer, Die dag toe ek my<br />
hare losgemaak het<br />
154<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
155<br />
1. Inleiding<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In die vorige deel van hierdie studie, ―Generiese merkers in die kortverhaalsiklus: Deel<br />
1: Teoretiese uitgangspunte‖, is aandag geskenk aan verskeie teoretiese kwessies oor<br />
die kortverhaalsiklus. Eerstens is daar gefokus op die onderskeid tussen<br />
eenheidsbundels en kortverhaalsiklusse. Daar is aangetoon dat die kortverhaalsiklus,<br />
anders as die eenheidsbundel, ‘n spanning tussen die outonome korter tekste en die<br />
groter koherente geheel daarstel wat veroorsaak dat die betekenis van die geheel groter<br />
is as die som van die betekenis van die individuele tekste en dat die interpretasie van<br />
die enkelwerk dikwels gewysig word deur die plasing daarvan binne bundelverband.<br />
Tweedens is verskeie generiese kwessies aangaande die kortverhaalsiklus verken aan<br />
die hand van ‘n aantal teoretiese beskouings, insluitend dié van Ingram (1971), Mann<br />
(1989), Dunn en Morris (1995), Lundén (1999) en Nagel (2004). Laastens is uitgebrei op<br />
‘n aantal wyses waarop koherensie volgens Dunn en Morris (1995) in die<br />
kortverhaalsiklus tot stand kan kom, naamlik ruimte, ‘n enkele protagonis, ‘n<br />
saamgestelde protagonis, tekstuele patrone en vertelling.<br />
In hierdie artikel, wat die tweede deel van die studie vorm, word ‘n toepassing van<br />
hierdie teoretiese uiteensetting op Die dag toe ek my hare losgemaak het (2008) van<br />
Willemien Brümmer onderneem. Hierdie teks is prominent deel van ‘n korpus<br />
belangwekkende tekste wat tot die genre van die kortverhaalsiklus behoort en wat die<br />
afgelope paar jaar verskyn het. Ander tekste wat in hierdie verband genoem kan word,<br />
is Alle paaie lei deur Die Strand (Corlia Fourie, 2008), In die mond van die wolf (Paul C.<br />
Venter, 2010), Op reis met ’n hond (Anna Kemp, 2010) en Die sneeuslaper (Marlene van<br />
Niekerk, 2010).<br />
Hierdie genre is egter nie nuut nie, en terugskouend kan ‘n aantal ander Afrikaanse<br />
tekste as kortverhaalsiklusse beskou word. Enkele voorbeelde sluit in: Chris Barnard se<br />
Duiwel-in-die-Bos (1968), Fransi Phillips se Sewe-en-sewentig stories oor ’n clown (1985) en<br />
Herfsverhale (1992), Chris Pelser se Soveel nagte plotseling (1991), Die donker melk van<br />
daeraad (1994) van George Weideman, en Johann Botha se Groot vyf (1997).<br />
Alderman (1985:135) noem dat tekste in hierdie genre, wat gekenmerk word deur ‘n<br />
spanning tussen die outonomie van die korter tekste en die koherensie van die geheel,<br />
dikwels nie deur resensente, teoretici en bemarkers wêreldwyd as kortverhaalsiklusse<br />
herken word nie. Volgens Snyman (<strong>2011</strong>) is dit ook die geval met Afrikaanse tekste wat<br />
tot hierdie genre behoort en is dit ‘n gevolg van ‘n ―gebrek aan ‘n behoorlike<br />
beskrywing van en terminologie vir die genre in Afrikaans‖.<br />
Dit is dan ook spesifiek die geval met Die dag toe ek my hare losgemaak het, wat volgens<br />
die bandteks ‘n ―kortverhaalbundel‖ sou wees. Terselfdertyd bevestig hierdie<br />
bemarkingsteks ook die spanning tussen die outonomie van die korter tekste en die<br />
koherensie van die bundel:<br />
Hierdie kortverhale beeld op treffende en insiggewende wyse Mia Ragel<br />
Albertyn se grootwordervarings uit <strong>–</strong> in Kaapstad en op die familieplaas buite<br />
Ladismith, van twaalfjarige kind tot ‘n jong moeder. Voorop staan telkens die<br />
komplekse verhoudings binne die familie: met haar ma, haar pa, en, soos sy<br />
ouer word, met mans.<br />
155<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
156<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die resensies van Die dag toe ek my hare losgemaak het bevestig ook die aanwesigheid van<br />
beide outonomie (van die kortverhale) en koherensie (van die bundel as geheel), hoewel<br />
slegs Brink (2008:9) daarop wys dat hierdie teks tot ‘n afsonderlike genre behoort. Van<br />
Niekerk (2008:22) verwys byvoorbeeld na ―die aaneengekoppelde verhale‖. Van<br />
Niekerk (2009:239) beskou die enkele protagonis en chronologiese rangskikking as die<br />
belangrikste eenheidsmerkers:<br />
Eerder as ‘n losse groepering van tekste, is dié ‘n deurgekomponeerde bundel<br />
waar elke verhaal dieselfde hoofkarakter het <strong>–</strong> Mia Ragel Albertyn <strong>–</strong> wat in<br />
verskillende lewensfases haar verskyning maak. Gevolglik kan die bundel byna<br />
as ‘n soort ―mini-roman‖ gelees word, veral omdat die verhale chronologies op<br />
mekaar volg, beginnende by Mia se twaalfde verjaardag. Tog bly dit ‘n<br />
kortverhaalbundel en die verhale staan ook beslis op hul eie. Elke verhaal vorm<br />
‘n afsonderlike eenheid, maar die verhale bou ook op mekaar voort en elke<br />
verhaal verkry bykomende betekenis deur die verhale waardeur dit omring<br />
word.<br />
Volgens Cochrane (2008:9) bied die ―chronologiese struktuur […] interessante<br />
moontlikhede aan die leser wat die bundel in sy geheel as ‘n tipe miniatuur-<br />
Bildungsroman óf elke kortverhaal as ‘n selfstandige eenheid kan lees‖, maar hy wys ook<br />
daarop dat sekere motiewe ―funksioneer as bindingselemente en snoer die individuele<br />
verhale as ‘n eenheid saam‖.<br />
Uit die resensies van Die dag toe ek my hare losgemaak het blyk dit dat resensente en<br />
bemarkers wel die belangrikste eienskap van die kortverhaalsiklus <strong>–</strong> die spanning<br />
tussen outonomie en koherensie <strong>–</strong> herken het, maar dit (weens die gebrekkige<br />
teoretisering oor hierdie genre in die Afrikaanse literatuurkritiek) nie as behorende tot<br />
‘n spesifieke vorm identifiseer het nie. Volgens Snyman (<strong>2011</strong>) is dit ook die geval met<br />
‘n aantal ander onlangse tekste (sien ook die vorige deel van hierdie studie, ―Generiese<br />
merkers in die kortverhaalsiklus: Deel 1: Teoretiese uitgangspunte‖). Hierdie artikel<br />
poog om saam met Deel 1 van die studie ‘n bydrae tot die teorie oor die Afrikaanse<br />
kortverhaalsiklus te lewer.<br />
2. Probleemstelling<br />
Die oorhoofse doel van hierdie studie is om outonomie en koherensie as generiese<br />
merkers in Die dag toe ek my hare losgemaak het te ondersoek volgens teoretiese<br />
beskouings van die kortverhaalsiklus of saamgestelde roman as genre.<br />
In die eerste deel van die studie is die teoretiese uiteensetting onderneem. Eerstens is ‘n<br />
onderskeid getref tussen eenheidsbundels en kortverhaalsiklusse. Tweedens is<br />
uiteenlopende teoretiese beskouings oor die kortverhaalsiklus krities bespreek en ‘n<br />
bruikbare omskrywing van die kortverhaalsiklus vir die doeleindes van hierdie studie<br />
daargestel. Derdens is koherensiemerkers wat Dunn en Morris (1995) identifiseer, aan<br />
die hand van enkele voorbeelde uiteengesit.<br />
In hierdie artikel word die teoretiese uiteensetting gebruik om die generiese merkers<br />
van Die dag toe ek my hare losgemaak het van Brümmer te ondersoek. Eerstens sal kortliks<br />
gefokus word op die outonomie van die korter tekste. Tweedens sal Dunn en Morris<br />
(1995) se beskouing van die elemente wat koherensie tussen outonome tekste in die<br />
kortverhaalsiklus bewerkstellig, as vertrekpunt dien om te bepaal hoe koherensie<br />
tussen die afsonderlike kortverhale in Die dag toe ek my hare losgemaak het tot stand kom.<br />
156<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
157<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die fokus sal op die enkele protagonis, tydshantering, ruimte en motiewe val om te<br />
bepaal of hierdie elemente voldoende assosiatiewe verbande tussen die tekste lê vir<br />
―dynamic patterns of recurrence and development‖ (Ingram 1971:20). Derdens sal<br />
ondersoek ingestel word na die strukturele en tematiese gevolge van die spanning<br />
tussen die outonome kortverhale en die groter geheel, veral ten opsigte van die wyses<br />
waarop ‘n effek verkry word wat verskil van onderskeidelik die roman en die minder<br />
koherente kortprosabundel.<br />
3. Outonomie in Die dag toe ek my hare losgemaak het<br />
Uit die resensies van Die dag toe ek my hare losgemaak het wat hier bo genoem word, is dit<br />
duidelik dat die enkele protagonis en die chronologiese struktuur die herkenbaarste<br />
koherensiemerkers in hierdie kortverhaalsiklus is. Daarbenewens funksioneer ook die<br />
ruimte en herhalende motiewe <strong>–</strong> spesifiek glas en kos <strong>–</strong> as elemente wat die mate van<br />
eenheid van die siklus verhoog. Dit is ook opmerklik dat die bundel deurgaans gebruik<br />
maak van ‘n derdepersoonsverteller wat deur Mia fokaliseer.<br />
Daar is egter ook duidelike aspekte wat die outonomie van die afsonderlike tekste<br />
bevestig. Elke teks in hierdie bundel kan beskryf word as ‘n ―korter prosateks [...] wat<br />
wel ‘n storie vertel‖, wat volgens Du Toit (1974:251) die eenvoudigste beskrywing van<br />
‘n kortverhaal is. Al die tekste in Die dag toe ek my hare losgemaak het bevat ook ‘n<br />
keerpunt of verandering, ‘n aspek wat Aucamp (1978:149<strong>–</strong>50) met voorbehoud as<br />
kenmerkend van die kortverhaal beskou. Elkeen van die tekste getuig boonop van ‘n<br />
―artistieke organisasie‖ opvallend van die kortverhaal met<br />
die sorgvuldige wyse waarop titel, aanvangsin en slotsin op mekaar afgestem<br />
is; die konsentrasie op een of dan weinig karakters; eenlynigheid van<br />
handeling; ekonomiese suggestieryke konstituering van ruimte en tyd; die fusie<br />
van al hierdie elemente binne ʼn bepaalde toonaard of stemming ter verkryging<br />
van één effek. (Botha 1992:236)<br />
Die twaalf tekste in Die dag toe ek my hare losgemaak het kan volgens hierdie maatstawwe<br />
as kortverhale beskou word, ‘n term wat die outonomie van die afsonderlike<br />
teksgedeeltes bevestig, maar terselfdertyd ook ‘n term wat in genreteorie hoogs<br />
problematies is omdat dit dikwels, net soos die term eenheidsbundel, gebruik word as<br />
evaluatiewe eerder as beskrywende term. (Vgl. Aucamp 1978:148<strong>–</strong>51 en De Vries<br />
1998:24<strong>–</strong>5 vir ‘n uiteensetting oor die kortverhaal se posisie in die hiërargie van<br />
kortteksgenres.)<br />
Die outonomie van die twaalf korter tekste word verder bevestig deur die bandteks,<br />
wat dit as kortverhale klassifiseer, deur resensente (vgl. Brink 2008, Van Niekerk 2008,<br />
Van Niekerk 2009, Cochrane 2008 en Cilliers 2008) wat dit as kortverhale benoem, en<br />
deur die feit dat drie van die verhale, naamlik ―Toe Toorvoet stil geword het‖, ―Het<br />
jou!‖ en ―Ragel is ek gedoop‖ vroeër as afsonderlike verhale gepubliseer is.<br />
In ‘n onderhoud met Martie Swanepoel noem Brümmer dat hoewel Die dag toe ek my<br />
hare losgemaak het aaneengeskakel is, sy die bundel as kortverhale beskou:<br />
In die laaste jaar van my meestersgraadkursus het ons saam besluit al die<br />
stories sou dieselfde hoofkarakter (Mia Ragel Albertyn) hê, en dat hulle min of<br />
meer chronologies op mekaar sou volg. Die verhale het dus nou ‘n byna<br />
157<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
158<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
romanmatige struktuur, hoewel ek steeds verkies om daaraan te dink as<br />
kortverhale. (Brümmer in Swanepoel 2008:12)<br />
Daar word op grond van hierdie beskouings aangeneem dat die outonomie van die<br />
verskillende tekste in Die dag toe ek my hare losgemaak het nie betwisbaar is nie. Derhalwe<br />
verskuif die fokus in die onderstaande bespreking na die geïntegreerde wyses waarop<br />
koherensie tussen die verhale tot stand kom, veral deur die protagonis, tydshantering,<br />
ruimte en motiewe. Deurgaans sal aangestip word hoe hierdie elemente in verskillende<br />
verhale lei tot ―dynamic patterns of recurrence and development‖ (Ingram 1971:20) en<br />
spesifieke skakels tot stand bring.<br />
4. Koherensie in Die dag toe ek my hare losgemaak het<br />
Soos reeds genoem, is die enkele protagonis, Mia Ragel Albertyn, die prominentste<br />
aanduiding dat die verhale in Die dag toe ek my hare losgemaak het as ‘n kortverhaalsiklus<br />
beskou kan word, veral omdat die verhaalverloop chronologies aangebied word.<br />
In die openingsverhaal, ―Skeikunde-eksperiment‖, word Mia twaalf jaar oud en word<br />
die basiese gegewens van haar lewe uiteengesit. Haar pa is ‘n chemikus met ‘n neiging<br />
tot obsessiewe gedrag, soos die volgende aantoon: ―Sy‘t opgehou nadat sy hom eendag<br />
met gebalde vuiste op en af in sy studeerkamer sien loop het, sy Nike-tekkies wat oor<br />
die plankvloer piep. ‗Ek moet, ek móét, het hy geprewel‘‖ (12).<br />
Mia se ma was ‘n aktrise wat iets van haarself moes prysgee vir haar familie: ―Partykeer<br />
dink sy aan haar ma as iemand wat sonder binnegoed is noudat sy nie meer optree nie‖<br />
(12).<br />
Mia is ‘n sensitiewe, pieperige kind (―Dis seker van al die deur-glas-kyk dat sy self<br />
breekbaar is‖, 11) met ‘n sterk verbeelding.<br />
Alhoewel die ruimte in hierdie verhaal nie ‘n groot rol speel nie (Mia is immers nog ‘n<br />
jong kind, en as sodanig is die huis en haar pa se werkskamer die mees prominente<br />
ruimtes), word daar tog verwys na die groter ruimte: hulle huis in Milnerstraat en haar<br />
pa se Benz.<br />
Al kan Mia dit op hierdie ouderdom nog nie formuleer nie, is sy bang vir die erflas van<br />
sielkundige probleme waaraan haar pa ly. Sy glo dat sy daarvan kan ontsnap deur nie<br />
dieselfde take as haar pa te verrig nie, daarom dat sy ophou om haar wetenskaphuiswerk<br />
te doen: ―Wanneer sy moes leer van uitsetting en inkrimping, het sy prentjies<br />
geteken van prinsesse wat woon in glaspaleise‖ (13). Tog blyk dit reeds hieruit dat Mia<br />
sekere eienskappe met haar pa deel. Soos sy haarself as ‘n prinses in ‘n glaspaleis<br />
verbeel, dink sy aan haar pa as ―‘n brein wat in ‘n glaspot aan die lewe gehou word‖<br />
(11). Albei is dus ewe breekbaar en is vasgevang in ‘n struktuur waaruit hulle skynbaar<br />
nie kan ontsnap nie. Mia se ma is die een wat die glas versorg en die familie funksioneel<br />
moet hou, en dit is daarom ook nie toevallig dat sy uit The glass menagerie aanhaal nie:<br />
―My glass collection takes up a lot of time. Glass is something you have to take good<br />
care of‖ (14).<br />
Hierdie dubbele glasmotief waardeur beide Mia en haar pa as broos uitgebeeld word,<br />
maar wat hulle albei ook binne ‘n breekbare struktuur plaas, vorm ‘n belangrike motief<br />
wat later in die bundel ontwikkel word. Enersyds dui die glasstruktuur wat Mia en<br />
158<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
159<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
haar pa omring, op ‘n leefplek wat hulle beskerm, maar andersyds dui die glas ook op<br />
‘n grens waardeur hulle nie kan breek om na ander mense uit te reik nie:<br />
Party aande droom sy van die glaspot. Sy loop nader <strong>–</strong> tot só naby dat dit<br />
opwasem en sy met haar vinger ‘n streep deur die mistigheid moet trek om tot<br />
binne te kan sien. Maar wanneer sy vir haar pa ‘n boodskap op die glas probeer<br />
skryf, lees hy dit altyd verkeerdom. (11)<br />
Mia is bewus van die ongewenste aspekte van haar pa se persoonlikheid <strong>–</strong> veral sy<br />
obsessiewe gedrag. Derhalwe identifiseer sy veel eerder met haar ma, met wie sy ‘n<br />
liefde vir die kunste en glasornamente deel. Wanneer Mia se verjaarsdag aanbreek en<br />
haar pa haar geskenk uithaal, sien sy dat dit breekbaar is en verwag sy dat dit die<br />
eenhoring van glas is wat sy en haar ma by ‘n winkel gesien het. Groot is haar<br />
teleurstelling wanneer sy dit oopmaak en besef die geskenk behoort tot haar pa se<br />
wêreld en dat dit ‘n wetenskapstel is. Haar pa probeer haar betrek by een van die<br />
eksperimente, maar dit is eers wanneer hy die kuns van transformasie gebruik om vir<br />
haar ‘n glasdiertjie uit proefbuise te maak dat hy die familie tot ‘n eenheid saamsnoer:<br />
die wetenskap, die kunste en die verbeelding word voorgestel in die skep van die<br />
diertjie en hiermee word die kern van die familie voorgestel.<br />
Hier word die glasmotief ‘n belangrike sleutel tot die res van die verhale, want ten<br />
spyte van Mia en haar pa se broosheid en hulle onvermoë om met mekaar te<br />
kommunikeer, kry Mia se pa dit reg om hulle te versoen <strong>–</strong> juis omdat hy die chemiese<br />
samestelling van glas en die moontlike wyses waarop dit getransformeer kan word,<br />
verstaan. In die slot van hierdie verhaal vra Mia se pa vir haar: ―Mia, watter verbinding<br />
het nou hier ontstaan?‖ (21). Dit bied die sleutel tot die res van die verhale: telkens gaan<br />
dit om die interaksie tussen Mia en die mense rondom haar en die bedoelde of<br />
onbedoelde gevolge van dié verbintenisse.<br />
Die tweede verhaal, ―Het jou!‖, gaan oor Mia se seksuele ontwaking. Mia is nou amper<br />
dertien. Anders as die eerste verhaal wat in hulle huis in Kaapstad afspeel, vorm die<br />
Albertyn-familieplaas naby Ladismith die agtergrond vir hierdie verhaal. Weer eens is<br />
daar sprake van ‘n bekende omgewing waarin die jong protagonis haar bevind. Hierdie<br />
bekende ruimte is egter vir Mia ‘n meer bevrydende ruimte, waarbinne sy haar<br />
kreatiwiteit kan uitleef. Dit word duidelik wanneer die plaas met die stad gekontrasteer<br />
word:<br />
In haar grootwordhuis in Tamboerskloof is wense moeiliker. Daar woon hulle<br />
in ‘n deurmekaar dubbelverdieping met diefwering en alarms […] Daar kyk<br />
mense jou snaaks aan as jy wil hê die dinge in jou kop moet waar word. (22)<br />
In hierdie verhaal is Mia besig met ‘n ander verbintenis as in ―Skeikunde-eksperiment‖.<br />
As jong kind is sy skrikkerig maar tog opgewonde oor die seksuele: ―Sy is bang, maar<br />
ook nie bang nie; dit voel warm in haar maag‖ (30). Wanneer sy, Hennerik en Betjie op<br />
Oujaarsaand donkerkamertjie in die verbode sitkamer speel, is dit duidelik dat Mia<br />
probeer om betekenisvolle interaksie met iemand te hê en terselfdertyd haar seksualiteit<br />
te ontdek, ‘n aspek wat sentraal is tot haar ontwikkeling.<br />
Mia se versugting om met oorgawe te leef en nie bloot in ‘n glaspot te bestaan soos haar<br />
pa nie, word reeds in die eerste verhaal duidelik gestel:<br />
Daarna, as Mia vir haar huiswerk moes konsentreer op die uitruiling van ione,<br />
het sy eerder geluister na die kinders wat balspeel in die straat voor hulle huis:<br />
159<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
160<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
kinders wat mekaar slaan en hulle knieë oopval op die teerpad. Sy‘t jaloers na<br />
hulle pleisters gekyk by die skool.<br />
Wanneer sy moes leer van uitsetting en inkrimping, het sy prentjies geteken<br />
van prinsesse wat woon in glaspaleise. (13)<br />
In ―Het jou!‖ is Mia nie meer die een wat deur die venster kyk hoe ander kinders speel<br />
nie, maar is sy self die een wat speel en ontdek.<br />
Die speletjie het egter rampspoedige gevolge wanneer ‘n waardevolle koppie in die<br />
verbode rooisitkamer breek:<br />
Sy stamp vir Hennerik teen sy bors dat hy terugval teen die hoekkas met die<br />
goue teestel. ‘n Koppie breek met ‘n dowwe plofgeluid op die mat. (30)<br />
Mia se ma, wat die een is wat na haar glasversameling-familie moet omsien (soos dit in<br />
die eerste verhaal duidelik gestel word), is die een wat hulle uitvang (dit is waarop die<br />
titel dui), maar ook die een wat vir Mia moet vang voor sy val en breek. Mia se ma hou<br />
haar dus terug, omdat sy nog nie gereed is vir hierdie inisiasie nie, en verseker dan ook<br />
dat die brose Mia nie seerkry nie.<br />
Hier is dus ‘n duidelike toespeling op die eerste verhaal en die rolle wat elke familielid<br />
binne die gesinseenheid vertolk. Alhoewel slegs een koppie op die ou einde breek, is dit<br />
verteenwoordigend van die eerste krakie in ‘n proses om die mure om haar af te breek <strong>–</strong><br />
maar Mia noem ook jare later teenoor haar psigiater dat sy altyd geweet het dat sy ook<br />
sou breek (119).<br />
Die tydsprogressie tussen die eerste twee verhale is nie baie groot nie. ―Skeikundeeksperiment‖<br />
se vertelde tyd is ‘n paar dae rondom Mia se twaalfde verjaarsdag, terwyl<br />
―Het jou!‖ se vertelde tyd net meer as twee weke beslaan: Mia, Hennerik en Betjie speel<br />
‘n paar dae saam, en dan speel hulle ―‘n week later, op Oujaarsaand‖ (28),<br />
donkerkamertjie, en ná nog ‘n week verlaat Martha en haar kinders die plaas (31).<br />
Tussen die twee verhale lê onvertelde tyd van ‘n paar maande, want in die tweede<br />
verhaal is dit ―die Desembervakansie net voor sy standerd vyf toe gaan‖ (23).<br />
Tog het daar ‘n duidelike verandering by Mia ingetree: waar sy in die eerste verhaal<br />
nog baie onskuldig gefokus het op lig, glas en die winkel waar dit aanhou blink (14),<br />
begin sy tentatief die waaghalsige, sensuele kant van haar persoonlikheid ontdek in die<br />
donkerkamerspeletjie met Hennerik.<br />
Hoewel die tydsverloop in die verhaal kort is, suggereer dit ‘n stelselmatige<br />
ontwikkelingsproses. Eers is sy huiwerig om die sprong te waag:<br />
Meteens voel die spelery vir haar anders <strong>–</strong> asof hulle uit kristalglase drink wat<br />
haar ma net oor Kersfees en Nuwejaar uithaal. Sy‘s te bang om hulle verby die<br />
kombuis te neem <strong>–</strong> na die binnekamers waar die kleure donkerder en die sonlig<br />
minder word. Tog maak die gedagte om hulle dieper die huis in te neem haar<br />
opgewonde. (27)<br />
Wanneer sy wel oor die drumpel tree, word dit metonimies voorgestel in die kinders se<br />
resies:<br />
160<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
161<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die afstand tussen die kombuis met sy vrolike, geelgespikkelde vloer en die<br />
rooisitkamer aan die donker kant van die huis voel na vir altyd. Sy byt op haar<br />
onderlip, asem weer in en hardloop: ―Ko‘s kyk wie‘s eerste daar!‖. (28)<br />
Daar het dus ‘n verandering ingetree tussen die eerste twee verhale: Mia het groter<br />
geword, en haar belangstelling sluit nou seuns in. In die tweede verhaal het daar ‘n<br />
verdere verandering ingetree in die sin dat Mia, wat aanvanklik te bang is om haar<br />
seksualiteit te verken, dit op die ou einde tog waag om saam met Hennerik<br />
donkerkamertjie te speel.<br />
Dit is met die lees van die eerste twee verhale duidelik dat ons hier te make het met ‘n<br />
struktuur wat herinner aan ‘n ontwikkelingsroman. Waar Mia in die eerste verhaal haar<br />
sin kry sonder enige gevolge (haar pa gee in en maak vir haar ‘n glasdiertjie as<br />
versoeningsgebaar, terwyl sy eintlik die een is wat haar pa se wêreld verwerp), leer sy<br />
nou dat haar keuses ook sekere gevolge het wat sy nie kon voorsien nie. Die feit dat<br />
Martha geblameer word vir Hennerik se optrede en die plaas moet verlaat, terwyl Mia<br />
eintlik die een is wat die speletjie aan die gang gesit het, laat ‘n blywende indruk op<br />
Mia: ―Mia sal dit altyd onthou: hoe Martha en Betjie en Hennerik teen sononder in die<br />
Benz geklim het‖ (31).<br />
Mia se ―rites of passage‖ word tot ‘n hoogtepunt gevoer in die derde verhaal, ―Freerange<br />
whole bird‖. Met die aanvang van die verhaal is Mia ‘n sestienjarige (32), dus het<br />
daar omtrent drie jaar verloop tussen die tweede en die derde verhaal. Hoewel daar in<br />
latere verhale terugflitse na die verlede is, is hierdie ook die enigste verhaal in die<br />
bundel waarin daar ‘n beduidende tydsprong gemaak word, want daar verloop twee<br />
jaar tussen die dag waarop Mia afkom op haar ouers se intieme oomblik en die dag<br />
waarop sy en haar ma haar laaste skooldag vier (36). Hierdie verhaal sentreer weer<br />
rondom Mia se seksuele ontwaking, maar nou gepaardgaande met haar groei tot<br />
volwasse vrou.<br />
In die eerste deel van die verhaal word beskryf hoe Mia ongemaklik voel met haar eie<br />
liggaam. Sy wens ―dat sy van haar lyf ontslae kan wees‖ (32) en dit manifesteer op<br />
fisiese vlak as ‘n eetversteuring (33). Sy voel gewalg wanneer sy sien hoe haar ma byna<br />
op erotiese wyse ‘n hoender bewerk:<br />
Haar rug is na Mia gekeer terwyl albei hande oor die wit, knoppiesrige vel<br />
beweeg. By sy agterstewe pas sy meer drukking toe. Sy neem koljander uit die<br />
rakkie en herhaal die masseeraksie. Haar groen oë het ‘n veraf uitdrukking.<br />
Haar glimlag sluit nie vir Mia in nie.<br />
Toe sy die hoender met haar linkerhand stewig vasvat en haar regterhand diep<br />
by sy agterstewe insteek, kan Mia dit nie hou nie. ―Ek‘s nie meer honger nie,‖<br />
blaf sy en mik vir die deur. (35)<br />
Wanneer Mia later die aand masturbeer, fantaseer sy oor ‘n seun wat saam met haar<br />
vioolles neem. Daar is opvallende ooreenkomste in die beskrywing van hierdie oomblik<br />
en die beskrywing van haar ma se voorbereiding van die hoender:<br />
Haar hand word sy vingers wat soos palings oor haar knoppierige vel swem. Sy<br />
voel die skubbe en die sagte plekkies. Die vleisreuk van vroeër meng met dié<br />
van die stof onder haar bed en die rose wat by haar venster oprank. (36)<br />
161<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
162<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hieruit blyk dit dat die kosmotief en kosvoorbereiding funksioneer as ‘n simbool van<br />
vroulike sensualiteit en seksualiteit.<br />
In die tweede deel van die verhaal <strong>–</strong> twee jaar later <strong>–</strong> is dit veral Mia se fisieke<br />
verandering wat opval: teenoor haar ―wegkruiptepels wat haar wit skoolhemp net-net<br />
by haar borskas laat tuit [het]‖ toe sy sestien was (32), is haar borste nou voller, ―asof<br />
die bandjies van haar blou Woolworths-bra swaarder dra as voorheen‖ (36). Mia is dus<br />
nou fisies volwasse. Mia se ma het bestanddele vir ‘n feesmaal gekoop om Mia se laaste<br />
dag as skoolkind te vier, en sy haal ‘n hoender uit terwyl sy duidelik onthou van die<br />
keer toe Mia sestien was: ―‘n Oomblik vonkel haar oë ondeund <strong>–</strong> dié keer sonder om vir<br />
Mia uit te sluit‖ (37<strong>–</strong>8). Dit is egter in die sterk slot van die verhaal dat Mia se nuwe<br />
ontwikkeling voltrek word:<br />
Sonder dat haar ma vir haar die resep hoef voor te sê, prakseer sy ‘n mengsel<br />
van heuning, pesto en sojasous. Haar hande beweeg eers aarselend, dan al meer<br />
geoefen, sekuur. Soos palings swem hulle oor die beentjies, die snytjies en die<br />
sagte plekkies, al is dit haar eerste keer […]<br />
―Mooi,‖ sê sy. ―Ek het gedink jy sou weet hoe.‖ (38)<br />
Hierdie verhaal illustreer Mia se ontwikkeling van tiener tot vrou. Meer sentraal as haar<br />
seksuele ontwaking is egter die veranderende verhouding met haar ma, wie se<br />
goedkeuring Mia nodig het om haar nuwe identiteit ten volle te aanvaar. Hierdie<br />
verhaal kontrasteer dan ook met die vorige een, waarin Mia se ma haar<br />
donkerkamerspeletjies summier kortgeknip het. Die titel van die vorige verhaal, ―Het<br />
jou!‖, dra by tot die kontras: waar Mia vroeër gevange was en nog onder haar ma se<br />
vlerk moes skuil, is sy nou volwasse en moet sy transformeer na ‘n ―Free-range whole<br />
bird‖ en haar totale identiteit as onafhanklike, volwasse vrou verken.<br />
Mia se ma, wat in die eerste verhaal beskryf word as ―die deurskynende spook wat Mia<br />
se dae verdeel in ure, haar ure in minute‖ (12), is ook die een wat Mia se ontwikkeling<br />
opdeel in fases en meer of minder gesag uitoefen na gelang van elke<br />
ontwikkelingstadium. Dit word duidelik wanneer ―Het jou!‖ en ―Free-range whole<br />
bird‖ saam gelees word.<br />
Van Niekerk (2009:241) wys op die verband tussen kos en ontwikkeling: ―Onder andere<br />
sinjaleer die verskillende maaltye in die bundel die verskillende fases van Mia se<br />
volwassewordingsproses <strong>–</strong> die vernaamste tema van die bundel.‖<br />
Volgens Cochrane (2008:9) word die ―emosionele leefwêrelde (van ontnugtering tot rou<br />
selferkenning) van karakters‖ weerspieël in die voorbereiding van kos.<br />
Hierdie aspek van die kosmotief word veral treffend aangewend in die vierde verhaal<br />
in die bundel. In ―Ons probeer harder‖ word die twintigjarige Mia se ervarings<br />
gekontrasteer met dié van haar ma. In die eerste deel van die verhaal is ‘n terugflits na<br />
Mia toe sy in graad twee was en balletklasse, waarvoor sy geen aanleg had nie, geneem<br />
het. Sy het aangehou met die klasse, want sy het geglo sy ―moet net harder probeer‖ om<br />
dit reg te kry (40) <strong>–</strong> ‘n lewensbeskouing wat sy van haar ma geërf het.<br />
Die volgende terugflits, weer na Mia se laerskooldae, handel oor haar ma se vrugtelose<br />
kookklasse. Hierdie terugflitse dui die toon aan vir die res van die verhaal, waarin Mia<br />
‘n rampspoedige braai vir haar verjaarsdag hou, op die aandrang van Nick, ‘n man wat<br />
sy onlangs ontmoet het. Uit die staanspoor is Mia die een wat opofferings in die<br />
162<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
163<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
verhouding moet maak: ―Tot in daardie stadium was die ongeskrewe reël dat sy hom<br />
Vrydagaande ná sy repetisie by The Fringe sou kry, en dat sy saam met hom huis toe<br />
sou gaan <strong>–</strong> wanneer hý daarvoor gereed was‖ (48).<br />
Dit is soortgelyk aan die verhouding tussen Mia se ouers:<br />
Eers het haar ma net ‘n byspeler geword, en toe ‘n verhoogassistent. ‘n Paar jaar<br />
later het haar eens belowende loopbaan tot stilstand gekom. Van toe af was Mia<br />
se pa die hoofspeler. Hy was die middelpunt van elke gesprek <strong>–</strong> die plofbare<br />
genie. (47)<br />
Wanneer Nick aandring op ‘n braai vir Mia se verjaarsdag, stem sy onwillig in: ―Nou<br />
goed, Nick, ‘n braai sal dit wees‖ (49). Dit eggo Mia se ma se reaksie op haar pa se<br />
versoek om haar kookklasvaardighede te demonstreer: ―Nou goed, my man, volgende<br />
Dinsdagaand‖ (42).<br />
Dit is veral in die voorbereiding van die maaltyd dat Mia en haar ma se ervarings, jare<br />
uitmekaar, sinvol op mekaar inspeel. Mia kon as kind nie haar ma se konsternasie<br />
begryp nie: ―Sy‘t die resep hardop geprewel. Vir die eerste keer het haar mooi, slim ma<br />
vir Mia geklink na ‘n laerskoolkind wat sukkel om te lees‖ (42). Die feit dat Mia se ma<br />
‘n belowende loopbaan opgeoffer het om ‘n derderangse tuisteskepper te word, laat<br />
hierdie selferkenningsproses meer ironies voorkom. Jare later bevind Mia haar in<br />
dieselfde bootjie: ―Sy‘t haar ma se ou Kook en geniet uit die kombuiskas gehaal en<br />
geblaai na die aartappelslaai <strong>–</strong> al kom sy gewoonlik goed sonder ‘n resepteboek klaar.<br />
Die woorde het voor haar geswem‖ (50).<br />
Dit is betekenisvol dat Mia se ma die aanvaarding van haar lot en die opoffering van<br />
haar ideale aan Mia voorhou as ‘n deugdelike eienskap wanneer Mia vra of jy jouself<br />
moet opoffer ter wille van die liefde: ―Om lief te hê is harde werk. Baie harde werk‖<br />
(47).<br />
Wanneer ―Ons probeer harder‖ saam met ―Free-range whole bird‖ gelees word, word<br />
kos ‘n motief wat die band tussen Mia en haar ma en Mia se ontwikkeling weerspieël.<br />
Die motief van die kosmaakproses in ―Free-range whole bird‖ toon ‘n verband met Mia<br />
se inisiasie wat in ―Ons probeer harder‖ verder ontwikkel word, weer eens deur<br />
kosvoorbereiding as ‘n betekenisdraende motief te ontgin. Dit word duidelik dat Mia<br />
moet leer om haarself te laat geld. Mia se ma laat die kos brand omdat haar familie haar<br />
nie waardeer nie en haar verjaarsdag vergeet:<br />
Teen sononder het sy by die kombuis ingeloop en haar ma met ‘n toe pak rys<br />
voor die stoof sien staan. Die plate was aan, maar dit het gelyk asof sy nie weet<br />
wat om met die rys te doen nie. (48)<br />
‘n Soortgelyke proses herhaal hom wanneer Nick nie raaksien hoeveel moeite Mia doen<br />
nie en selfs met ‘n ander meisie op Mia se verjaarsdagpartytjie flankeer:<br />
Sonder om water by te gooi, het sy die aartappels in die ysterpot gesit. Met die<br />
pot in haar hande het sy by die kombuisvenster uitgestaar, die hitte van die<br />
stoof wat na haar gesig opwalm. (51)<br />
Wanneer Nick vra waar Mia aartappelslaai leer maak het, antwoord sy betekenisvol dat<br />
sy dit by haar ma geleer het. Dit is hier veral belangrik dat Mia juis kies om nié<br />
dieselfde opofferings as haar ma vir iemand anders te maak nie. Haar ma aanvaar<br />
163<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
164<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
byvoorbeeld gelate dat haar man en kind haar verjaarsdag vergeet, maar Mia kies om<br />
nie dieselfde foute te maak nie (49). Vir Mia is dié keuse alleenlik moontlik omdat sy<br />
haar distansieer van haar ma se onderdanige optrede en die negatiewe gevolge wat<br />
daarmee gepaard gaan, maar sy kan daardie keuse maak slegs omdat sy in haar ma se<br />
lewe die destruktiewe gevolge van soortgelyke keuses kan herken.<br />
In ―Free-range whole bird‖ betree Mia dus die wêreld van die volwasse vrou, ‘n wêreld<br />
wat in ―Ons probeer harder‖ verder gekompliseer word. Dit is die wêreld van haar ma,<br />
maar Mia kies, anders as haar ma, wel om selfgeldend op te tree. Wanneer Nick ‘n<br />
ander meisie na Mia se verjaarsdagbraai bring, is dit juis die gedagte aan haar ma wat<br />
haar innerlike krag gee terwyl sy dans (53<strong>–</strong>4) en haar uiteindelik die selfvertroue bied<br />
om haarself te laat geld:<br />
―Toe ek klaar gedans het, het ek tot by hulle geloop. Eers het hy die meisie<br />
stywer vasgehou, toe het hy haar weggestoot.‖ Sy haal diep asem, voel hoe die<br />
woede weer in haar opbou. ―Ek het vir hulle gesê hulle moet trap. Weg.<br />
Fokkof.‖ (54)<br />
Hierdeur word Mia bemagtig, terwyl haar keuses ook vir haar ma ‘n triomf word,<br />
omdat dit ‘n alternatief tot haar eie keuses daarstel (―haar ma se oë blink‖, 55).<br />
Hoewel Mia dus sekere eienskappe met haar ma deel, soos die hardkoppigheid om vol<br />
te hou met iets waarvoor sy geen aanleg het nie en die neiging om opofferings te maak<br />
ten koste van haarself, is hier sprake van voortsetting én transformasie. Mia weier om<br />
dieselfde foute as haar ma binne verhoudingsverband te maak en hierdeur word haar<br />
ma se ontnugtering Mia se bevryding. Daardeur verkry nie net Mia nie, maar ook haar<br />
ma, weer selfrespek. Brink (2008:9) noem in dié verband dat daar ‘n dialektiek tussen<br />
die twee wêrelde geskep word, ―‘n verwikkelde gesprek, met die gevolg dat daar ook<br />
telkens ‘n proses van transformasie ontstaan‖. In hierdie geval het Mia haarself<br />
getransformeer tot ‘n selfgeldende vrou en verby die grense van tradisionele<br />
genderrolle en sosiale norme beweeg. Die ―verbindings‖ wat hier ontstaan het (en wat<br />
toespeel op die eerste verhaal) is kompleks. Deur die parallelle tussen Mia en haar ma<br />
te belig, word gesuggereer dat Mia potensieel dieselfde opofferings vir ‘n lewensmaat<br />
sou maak as wat haar ma gemaak het. Hier is dus sprake van ‘n voortsetting. Mia maak<br />
egter op die ou einde ander keuses as haar ma <strong>–</strong> en dit is vir beide Mia en haar ma ‘n<br />
transformasie waardeur hulle ―verbinding‖ versterk word.<br />
In die volgende verhaal, ―Kunstenaars‖, vind daar weer ‘n familie-ete plaas. Mia is nou<br />
al ‘n nagraadse student (57), dus het daar ‘n paar jaar verloop sedert die rampspoedige<br />
braai wat in die vorige verhaal beskryf is. In ―Kunstenaars‖ vertel Mia se pa van ‘n<br />
kunswerk wat hy tydens ‘n besoek aan Italië gekoop het. Dit is ‘n houtskooltekening<br />
van ‘n familie wat op die rand van ‘n put staan, maar wat Mia nog nooit gesien het nie,<br />
omdat haar pa haar wou weerhou van die donker en depressiewe inhoud daarvan. Die<br />
tekening dien as ‘n metafoor vir Mia se pa se depressie: ―Ek wou myself herinner aan<br />
hoe dit was, daai tyd in L‘Aquila. Maar ek wou nie hê jy moes daarvan weet nie. Ek<br />
wou so graag hê jou lewe moes maklik wees‖ (63). Cochrane (2008:9) noem dat die<br />
kunswerk in hierdie verhaal ―dien as verdere vooruitskouing op Mia se latere<br />
ineenstorting‖.<br />
Dit is ook in hierdie verhaal dat die leser die eerste keer bewus word dat Mia se pa nie<br />
net obsessief is nie (soos hy in die eerste verhaal deur Mia se oë beskou word), maar dat<br />
hy ook aan depressie lei. In hierdie verhaal word die kosmotief aangewend om die<br />
geestestoestand van Mia se pa te beklemtoon:<br />
164<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
165<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Haar ma het gehoes en ‘n gekookte aartappel met haar vurk fyngemaak. Oor<br />
die bleekwit het sy stukkies beet gerangskik.<br />
Haar pa het oneindig weerloos gelyk […] Hy‘t stil geword <strong>–</strong> so lank dat Mia<br />
gesien het hoe haar ma haar hele aartappel-landskap met beet deurweek. (57)<br />
Hierdie beskrywing word veral relevant wanneer dit in verband gebring word met die<br />
kosmotief in die latere verhaal ―Die sneeukoningin‖, waarin Mia ‘n bevrore eend<br />
probeer opsny (107). Die voorbereiding van die eend ―word op metaforiese vlak gelyk<br />
gestel aan haar rondkrap in haar eie bloed en derms en die erkenning van haar eie<br />
skadukant‖ (Cochrane 2008:9). Die visuele effek van wit aartappels en rooi beet in<br />
―Kunstenaars‖ herinner aan die beskrywing in ―Die sneeukoningin‖:<br />
Sy sluk, kyk om haar na die kombuisteëls wat met roesbruin sop bespat is. Sy<br />
kyk af na haar kneukels, sien die rooi wat van haar vingers afdrup tot op haar<br />
spierwit romp.<br />
Meteens is dit vir haar ‘n amper onmoontlike mooi: rose wat in sneeu groei.<br />
(107)<br />
In ―Kunstenaars‖ word vermeld hoe Mia se pa ―weer in dinge delf‖ (57), wat verband<br />
hou met die aanvaarding van sy depressie. Dit word voorgestel deur die tekening wat<br />
Mia se pa opskeur: ―Die lem het in die montering ingesink […] Ek kon nie vinnig<br />
genoeg sny nie; ek het die lem opsy gegooi en met my kaal hande begin skeur‖ (62). Die<br />
introspektiewe moment wat Mia se pa hier beleef, is soortgelyk aan die introspeksie<br />
waaraan sy haarself in ―Die sneeukoningin‖ onderwerp: ―Sy trek die klam lyf van die<br />
voël nader, mik na die opening, steek met die blink lem die donkerte in. Sy hou die mes<br />
met albei hande vas, steek weer. Die mes klief deur vleis en been‖ (107). Wanneer Mia<br />
se pa die heel tekening aan haar wys, word gesuggereer dat ‘n mens depressie te bowe<br />
kan kom slegs as jy dit as ‘n deel van jou lewe aanvaar. Die familie in die tekening<br />
ontkom ook aan die put:<br />
Hy skud sy kop en rol die prent verder oop […] Rondom die put is keistene,<br />
verdonker deur drie skaduwees. Bo in die hoek, ‘n entjie weg van die rand van<br />
die put, sien sy ‘n man, ‘n vrou en ‘n kind. Gefikseer staar hulle na die bodem,<br />
soos na ‘n hellevaart waaraan hulle naelskraaps ontkom het. (63)<br />
Anders as die drie voorafgaande verhale skakel hierdie verhaal nóú met die eerste<br />
verhaal, waarin Mia en haar pa se ingewikkelde verhouding die eerste keer aan bod<br />
kom. Waar Mia in die eerste verhaal geweier het om wetenskap te doen omdat sy bang<br />
was dat sy soos haar pa sal word, is sy nou in die proses om vrede te maak met die<br />
persoonlikheidsaspekte wat hy aan haar oorgedra het: ―Sy kyk hom vas in die oë. ‗Ek is<br />
jou dogter, Pa.‘ En toe, sagter: ‗Mag ek dit sien?‘‖ (63). In die slot van die verhaal word<br />
die genot van familiesamesyn bevestig:<br />
Mia sit roerloos, nes die meisie in haar blou pajamas agter die glasskuifdeur.<br />
Haar pa lig albei sy hande op, en ná ‘n oomblik kom dit tot rus op haar en haar<br />
ma se skouers <strong>–</strong> asof hy dit al ‘n duisend keer in sy gedagtes gedoen het. (64)<br />
Die slot skakel duidelik met die begin van die verhaal wanneer Mia onthou hoe sy as<br />
kind saam met haar pa gaan stap het en deur die skuifdeur van ‘n huis ‘n meisie in blou<br />
pajamas gesien het en dit as die toppunt van geluk beskou het (56). Die serene oomblik<br />
165<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
166<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
van geluk skakel ook met die slot van die eerste verhaal waarin Mia se pa hulle wêrelde<br />
versoen deur ‘n diertjie van glas te maak en die familie-eenheid bevestig word:<br />
Mia se ma kom by die deur in. Sy kom staan agter Mia se pa, kyk met stipte<br />
konsentrasie hoe hy die laaste glasbuis uit die polistireen haal. Haar gesig wat<br />
soms so verbleik lyk, is meteens vir Mia mooi.<br />
[…]<br />
Haar pa help die diertjie om wankelrig op sy vier pootjies op die werkstafel te<br />
staan. (21)<br />
Anders as in die eerste verhaal, waar Mia se pa ‘n maklike manier kon vind om hulle<br />
verskillende wêrelde saam te snoer, word dit in hierdie verhaal duidelik dat daar nie<br />
maklike oplossings is vir die probleme waarmee die familie worstel nie. Dit is<br />
deurgaans ‘n proses van aanvaarding van die self en die familielede. In ―Kunstenaars‖<br />
word die tema van ouer/kind-verhoudings wat in ―Skeikunde-eksperiment‖ aan bod<br />
kom, verder ontwikkel, terwyl eersgenoemde op sy beurt ook skakel met die tema van<br />
depressie en selfaanvaarding wat veral in ―Die sneeukoningin‖ ondersoek word.<br />
Soos ―Kunstenaars‖ handel die volgende verhaal, ―Ragel is ek gedoop‖, ook oor Mia en<br />
haar familie se stryd teen depressie. Dit is die enigste verhaal wat nie in Kaapstad of op<br />
die familieplaas afspeel nie, maar op Beaufort-Wes.<br />
Mia gaan besoek haar ouma Ragel se huis om as joernalis ‘n storie oor die vloed van<br />
1941 te doen <strong>–</strong> sy is dus nou afgestudeer. Net soos Mia en haar pa word haar ouma<br />
Ragel beskryf in terme van breekbare materiaal, hierdie keer as ‘n porseleinpop, ―soos<br />
die een op die Albertyn-familieplaas wat gemaak is om soos ouma Ragel te lyk en wat<br />
elke jaar volgens die jongste Victoriaanse mode aangetrek is: Mademoiselle‖ (65). Die<br />
vergelyking tussen hulle strek ook wyer, want ―daar was nóg iets, iets anderwêrelds<br />
wat hulle aan mekaar bind‖ (66). Mia kan egter nog nie erken dat dit die erflas van<br />
depressie is nie: ―Seker dáárom dat sy partykeer half skaam is oor haar tweede naam.<br />
Die Ragel verswyg sy omdat sy bang is dit sal iets oor haar verklap <strong>–</strong> iets wat sy self<br />
nog nie verstaan nie‖ (66).<br />
Wanneer Mia se pa vir haar die storie van ouma Ragel vertel, is daar ooglopende<br />
parallelle met die vorige verhaal, veral in die patrone van haar pa se vertelling. In<br />
―Kunstenaars‖ word die volgende vermeld: ―Hy praat met lang pouses tussen sy<br />
woorde, moeisaam. Mia luister sonder om hom in die rede te val <strong>–</strong> ‘n mens onderbreek<br />
nie sy stories nie‖ (58). In ―Ragel is ek gedoop‖ is die storie net so pynlik om te vertel:<br />
―Hy‘t stadig gepraat en sy aartappels het koud geword. Kort-kort het hy gestop en<br />
verdwaas, soos deur ‘n digte laag mis, na Mia gekyk. Sy moes hom telkens terugtrek:<br />
‗En toe, Pappa?‘‖ (68).<br />
Wanneer ―Kunstenaars‖ en ―Ragel is ek gedoop‖ saam gelees word, is die suggestie dat<br />
haar pa se eie verhaal vir hom net so moeilik is soos sy ma se verhaal: omdat albei<br />
verhale eintlik ook sý verhaal is, word die oorerflikheid van depressie bevestig.<br />
Depressie is egter nie die enigste sielkundige kwessie in die familie nie; daar is ook<br />
sprake van dwelmafhanklikheid. Ouma Ragel is in ―Ragel is ek gedoop‖ reeds<br />
afhanklik van alkohol: ―Met ‘n ringlose hand tas sy na die bottel jenever van die vorige<br />
aand. Die vloeistof is warm hande wat oor haar lyf streel‖ (69). Wanneer hierdie verhaal<br />
gelees word, verkry die vorige verhaal dus bykomende betekenis. Mia se pa drink die<br />
166<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
167<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
aand in ―Kunstenaars‖ meer wyn as gewoonlik: ―Mia sien die pienk punt van sy tong<br />
soos wat hy sy mond oopmaak om sy wynglas daarin om te keer. ‘n Druppel dieprooi<br />
spat tot op haar mou‖ (59).<br />
Daar is terugskouend beskou ‘n onheilspellende progressie in ―Kunstenaars‖: ―Hy<br />
staan op, loop na die bottel rooiwyn op die kas agter hom, skink sy glas tot bo toe vol‖<br />
(62). Maar anders as sy ma, het Mia se pa nog nie die stryd teen depressie verloor nie:<br />
―My ma het dit goedgedink om die voordeur oop te maak sodat die water kon inkom‖<br />
(69).<br />
Nadat Mia haar ouma se huis besoek het, erken sy ook haar erflas van depressie en<br />
potensiële middelafhanklikheid:<br />
Sy neem ‘n dorstige sluk wyn sodat selfs haar kleintongetjie daarvan skeeftrek,<br />
keer dan die res van die glas ook in haar keel uit […] Sy moet hard konsentreer<br />
om die wanhoop uit haar stem te hou: ―Ragel is ek gedoop.‖ (71)<br />
Dit is op hierdie punt in die bundel dat die leser kan sien hoe die tema van oorerflike<br />
depressie stelselmatig ontvou. Mia het in die eerste verhaal slegs haar pa se obsessiewe<br />
gedrag waargeneem en dit kinderlik as ‘n gevolg van sy fokus op die wetenskap<br />
geïnterpreteer. Sy het geglo dat sy haar pa se las sal ontkom as sy net nie haar<br />
wetenskaphuiswerk doen nie (12). In ―Free-range whole bird‖ sien Mia hoeveel<br />
opofferings haar ma moes maak in die verhouding met haar pa, want hy ―was die<br />
middelpunt van elke gesprek <strong>–</strong> die plofbare genie‖ (47). Die leser besef dus in hierdie<br />
verhaal dat die situasie met Mia se pa die familiedinamiek kompliseer, maar is nog nie<br />
seker wat die rede daarvoor is nie.<br />
In ―Kunstenaars‖ word dit duidelik dat Mia se pa al sedert Mia se kinderdae, toe hy vir<br />
‘n ruk in Italië was, aan ‘n geestesongesteldheid ly. Daar word gesuggereer dat Mia,<br />
wat net so broos soos haar pa is, ook daaraan ly. Dit is egter eers in ―Ragel is ek<br />
gedoop‖, waarin ouma Ragel se reaksie op die vloed beskryf word, dat die leser besef<br />
dat dit inderdaad ‘n oorerflike depressie is. In hierdie verhaal, waarin die leser finaal<br />
besef dat Mia ‘n depressielyer is, ondergaan Mia ‘n proses van selfaanvaarding. Hierdie<br />
aanvaarding spreek ook uit die Bybelse motto: ―Den drinkbeker dien Ik drinke, zult gij<br />
wel drinken, en met den doop gedoopt worden, daar Ik mede gedoopt worde‖ (Markus<br />
10:39). Die lydensbeker van depressie en die pynlike erkenning daarvan bring Mia<br />
uiteindelik tot ‘n hoër vlak van selfbegrip en -aanvaarding en bied aan haar ‘n vorm<br />
van verweer téén die lot wat haar opgelê is.<br />
Hierdie aanvaarding van haar erflas word tot ‘n hoogtepunt gevoer in ―Toe Toorvoet<br />
stil geword het‖. Die ou familieplaas is die ‖termometer van die gemoed‖ en van die<br />
tragedies wat in die familie afspeel, soos die ruimtelike beskrywing suggereer:<br />
Haar ma het haar vertel dit was ‘n heks wat in haar woede die berg middeldeur<br />
wou slaan. Sy‘t nooit die berg heeltemal oopgesplyt nie, maar die vloek wat<br />
daarop sou rus, was dat hy verskillende gesigte sou hê (72).<br />
Die idee van ‘n familievloek word ook aangedui deur die aanhaling van lord Byron:<br />
―Some curse hangs over me and mine‖ (73).<br />
Daar is ooglopende parallelle tussen hierdie verhaal en die voorafgaande verhale. Soos<br />
Mia in ―Het jou!‖ vir Hennerik al hoe dieper die huis wou inlei, het sy ook die begeerte<br />
om vir die getroude Phillip die familieplaas te wys. En net soos die teekoppie in ―Het<br />
167<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
168<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
jou!‖ gebreek het, net so breek ouma Ragel se singende beker uit 1938, wat suggereer<br />
dat die gebeure in hierdie verhaal Mia emosioneel sal skaad.<br />
Die getroude Phillip herinner sterk aan Nick uit ―Ons probeer harder‖, want hier is<br />
weer sprake van ‘n man wat Mia uitbuit terwyl sy die een is wat al die opofferings<br />
maak (―Sy moet op haar tong byt‖, 79). Ten spyte van haar vorige verhouding (met<br />
Nick) is Mia steeds optimisties oor verhoudings, selfs met die getroude Phillip. Sy<br />
begeer om haarself emosioneel aan hom te ontbloot, sodat hy haar volkome kan leer<br />
ken:<br />
Hulle ry verby die Portugese restaurant en die Total-garage by Ladismith, en sy<br />
haal vir die hoeveelste keer haar blik van die pad om seker te maak hy‘s nog<br />
daar. Sy kan haar opgewondenheid amper nie bedwing nie; wil hom alles van<br />
die dorp wys. Teen die einde van die naweek moet hy die plek ken soos vir<br />
háár. Soos wat hy weet van die skoenlappervormige litteken net bo die spleet<br />
van haar boude, of die manier waarop sy haar hande op en af flap wanneer sy<br />
loop. (75)<br />
Mia se verwagtings realiseer egter nie. Phillip stel nie belang in Mia se<br />
familiegeskiedenis of emosionele landskap nie: ―Hy draai sy rug op haar, stap doelgerig<br />
oor die krakende gangvloer na die hoofslaapkamer, verby die portrette van haar<br />
voorouers‖ (79). Mia gee nie moed op nie en probeer tot hom deurdring (―Sy bring haar<br />
mond nader om met haar lippe oor sy nat oë te vee‖), maar dit word uiteindelik<br />
duidelik dat Phillip nie daarin belangstel om Mia se emosionele leefwêreld te leer ken<br />
nie:<br />
Weer antwoord hy nie. Met verbasende krag draai hy haar om op haar maag.<br />
Sy gesig is ver van hare. Sy probeer haarself opstoot, maar hy druk haar terug.<br />
[…] ―Kýk na my, Phillip.‖<br />
Hy hoor haar nie. Of hy maak asof hy haar nie hoor nie.<br />
Toe hy klaar is, draai hy weg van haar en kyk na die muur. Vir die eerste keer<br />
sien Mia hoe diep die krake is: op een plek kan jy deur die muur sien tot in die<br />
studeerkamer. (80)<br />
Uiteindelik verdryf Mia se voorvaders Phillip van die plaas af, en Mia sien vir die eerste<br />
maal hoe haar voorvaders vir Phillip moet lyk:<br />
Vir die eerste keer in jare sien sy hoe dreigend die portret bo die eetkamertafel<br />
van haar oupagrootjie se pa lyk <strong>–</strong> berispend amper. Langs hom staan sy tweede<br />
vrou, haar dun, bleek lippe opmekaar gepers asof sy op die punt was om iets te<br />
sê, maar haar ingehou het toe die fotograaf begin kiek. (82)<br />
Met die ooreenkomste tussen Mia en haar oumagrootjie Elizabeth word gesuggereer<br />
dat Mia dan ook vir Phillip net so ―versteurd‖ (82) voorkom: ―Wanneer daar kuiergaste<br />
na die huis kom, kyk hulle soms betekenisvol na dié skildery en dan na Mia‖ (79).<br />
Phillip dring dan ook daarop aan om die plaas te verlaat, maar Mia put weer krag uit<br />
haar familie <strong>–</strong> soos sy ook weens haar ma haarself kon laat geld teenoor Nick in ―Ons<br />
probeer harder‖ <strong>–</strong> en sy besluit om terug te keer na die plaas, om nie haar familie of<br />
haar erflas van depressie te ontken om iemand anders tevrede te stel nie:<br />
168<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
169<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Sy swaai die Golfie om en ry terug in die rigting van Ladismith en van<br />
Toorvoet.<br />
―Is jy gek, Mia Albertyn?‖ vra Phillip deur geklemde kake.<br />
Haar stem is rustig, asof sy met ‘n kind praat: ―Nee, ek het maar net onthou<br />
waar ek vandaan kom.‖<br />
Op lug ry sy, op lig. (84)<br />
Hierdeur word dit duidelik dat Mia bevrydend kan leef slegs as sy haar erflas, wat nie<br />
positief of helend op sigself is nie, kan aanvaar <strong>–</strong> omdat dit ook ‘n kernaspek van haar<br />
identiteit is. Daar word gesuggereer dat selfverwesenliking en bevryding slegs deur<br />
ontdekking van beide positiewe en negatiewe persoonlikheidseienskappe en<br />
kompromislose keuses kan plaasvind.<br />
Bevryding is ook ‘n sentrale aspek in die titelverhaal, wat sterk put uit sprokies soos<br />
Rooikappie en Raponsie. In hierdie verhaal ontvou die verhouding tussen Mia en die<br />
oorlogsfotograaf Mario, wat in ‘n spel van verleiding vir Mia ―jag‖. Mia is egter nie ‘n<br />
blote slagoffer soos die protagonis in die twee sprokies nie, soos Brink (2008:9) aantoon:<br />
[Mia word deel van] die Rooikappieverhaal van die dier […] wat haar naïwiteit<br />
bedreig <strong>–</strong> met die wonderlike kinkel dat wanneer die ―skurk‖, die<br />
oorlogsfotograaf (juis!) wat Mia as sy slagoffer teiken, haar vra om vir die<br />
fotosessie te ontklee, dit sy self is wat ten slotte, nadat hy haar klere laat uittrek<br />
het, in ‘n laaste gebaar van medepligtigheid <strong>–</strong> en ‘n huldeblyk aan Raponsie in<br />
haar toringsel <strong>–</strong> self haar hare losmaak. In ‘n vroeë vorm van die verhaal was<br />
dit hy wat haar beveel het om dit te doen; in hierdie veel sterker weergawe is<br />
dit sy self wat die inisiatief, en daarmee die verantwoordelikheid, neem.<br />
Mia is bewus daarvan dat die spel met Mario gevaarlik is; tog raak sy opgewonde by<br />
die gedagte aan interaksie met hom: ―Twee weke later het die e-pos gekom wat haar<br />
koud én warm laat voel het <strong>–</strong> soos destyds op skool as die hoofseun jou matriekafskeid<br />
toe vra, maar jy weet hy dra ‘n mes in sy broeksak‖ (88). Dit herinner aan die vorige<br />
verhoudings wat Mia met mans gehad het <strong>–</strong> die opwinding wat sy ervaar het in haar<br />
spel met Hennerik in ―Het jou!‖ (―Sy is bang, maar ook nie bang nie; dit voel warm in<br />
haar maag‖, 30); haar bewuste keuse om met Nick ‘n verhouding aan te knoop (―As sy<br />
daaraan terugdink, was dit asof sy by ‘n afgrond wóú afdonder‖, 44) en die keuse om<br />
Phillip beter te leer ken (―Toe die sessie verby was, het sy tot by die projektor geloop en<br />
hom vir ‘n onderhoud gevra, al was hy nie een van die groot name op die konferensie<br />
nie‖, 73).<br />
Sentraal in hierdie uitbeelding van Mia se verhoudings met mansfigure is haar drang<br />
om die ―glaspaleis‖ of toringsel waarbinne sy bestaan, af te breek in ‘n poging om ‘n<br />
betekenisvolle verhouding met iemand te hê. Dit word reeds in die eerste verhaal<br />
gesuggereer wanneer sy gefrustreerd raak met haar broosheid en jaloers toekyk hoe die<br />
ander kinders met oorgawe lewe:<br />
Daarna, as Mia vir haar huiswerk moes konsentreer op die uitruiling van ione,<br />
het sy eerder geluister na die kinders wat balspeel in die straat voor hul huis:<br />
kinders wat mekaar slaan en hul knieë oopval op die teerpad. Sy‘t jaloers na hul<br />
pleisters gekyk by die skool.<br />
169<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
170<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Wanneer sy moes leer van uitsetting en inkrimping, het sy prentjies geteken<br />
van prinsesse wat woon in glaspaleise. (13)<br />
Deur haar verhoudings probeer Mia haarself bevry en die skanse om haar afbreek om<br />
ten volle deel te neem aan die lewe, al beteken dit dat sy in die meeste gevalle seerkry.<br />
Elke verhouding is ‘n tipe inisiasie waardeur nog ‘n krakie in die glaspaleis verskyn,<br />
maar terselfdertyd bly die brose Mia nie onaangetas nie; sy is immers self breekbaar,<br />
soos in die eerste verhaal genoem word: ―Dis seker van al die deur-glas-kyk dat sy self<br />
breekbaar is‖ (11).<br />
Mia se inherente spanning wentel duidelik om die vrees om haarself bloot te stel en die<br />
smagting na ‘n vervulde lewe:<br />
―Ek het gewens my ma wou die skoorsteen toestop sodat die jakkals nie oor die<br />
dak kon klouter en in die skoorsteen afgly nie. Ek het gewens my pa wou ‘n<br />
spesiale mus oor die dak se kop trek.‖ Sy huiwer. ‖Maar ek kon dit nie help om<br />
snags deur my kamervenster te loer nie.‖ (86)<br />
Anders as in ―Het jou!‖, waar Mia se ma die donkerkamerspeletjie in die sitkamer<br />
kortknip voor die kinders te veel skade aanrig, is Mia nou volwasse en moet sy<br />
verantwoordelikheid vir haar keuses in ‘n ander tipe verleidingspel aanvaar:<br />
Haar skouers begin ruk, droë rukke sonder dat die trane kom.<br />
―Hy‘t die boek uit my hande geneem, die sitkamergordyne toegetrek en sy<br />
kamera gaan haal.‖<br />
[…]<br />
―Ek het my hare losgemaak‖. (95)<br />
Hoewel elk van die verhale wat op Mia se seksuele inisiasie en interaksie met mans<br />
fokus (―Het jou!‖, ―Ons probeer harder‖, ―Toe Toorvoet stil geword het‖ en ―Die dag<br />
toe ek my hare losgemaak het‖), afsonderlike kortverhale is wat elk die enkele pynlike<br />
ervaring uitbeeld, word die psigologiese effek van hierdie herhaalde seerkrymomente<br />
in ―Die sneeukoningin‖ ondersoek. Op hierdie stadium van Mia se ontwikkeling is sy<br />
ontnugter met verhoudings. Andries, ‘n nuwe minnaar in haar lewe, beplan om haar te<br />
vra om te trou, en sy is die een wat van ‘n emosionele verbintenis wegskram. Die rolle<br />
is nou omgekeer: Mia is nie meer die een wat al die opofferings in die verhouding maak<br />
nie; en Andries is die een wat, soos die jonger Mia in die vorige verhale, oor en oor<br />
probeer:<br />
Vir die hoeveelste keer sien sy haarself in hom, soos wat sy wás: hoe meer jy<br />
weggestoot word, hoe harder probeer jy; hoe onsigbaarder word jy. Versigtig<br />
beweeg sy nader aan hom om hom te troos soos wat sy haarself sou wou<br />
getroos het. […]<br />
Sy dink aan haar vorige liefdesrampe: Nick, die akteur wat haar by haar eie<br />
verjaardagpartytjie verneuk het; Phillip wat terug is na sy vrou en<br />
tweelingseuns; Mario die oorlogfotograaf wat gedink het sy kamera is ‘n<br />
geweer. Soos om oor en oor in dieselfde muur vas te hardloop <strong>–</strong> vinniger en<br />
vinniger, totdat sy só duiselig was dat sy glad nie kon voel nie. (100)<br />
170<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
171<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die ooreenkomste tussen Mia en haar voorvaders word ook verder in hierdie verhaal<br />
bevestig: ―Sy herken skaars die kil blou oë wat na haar terugkyk in die spieël. Haar<br />
gelaatstrekke lyk asof hulle in klip gegiet is: onbuigbaar, hard. Sy‘s bang as sy probeer<br />
glimlag, sal daar krake verskyn‖ (106).<br />
Hierdie beskrywing herinner sterk aan die skildery van oumagrootjie Elizabeth in die<br />
plaashuis in ―Toe Toorvoet stil geword het‖. Elizabeth was ‘n vurige vrou en daar is ‘n<br />
duidelike ooreenkoms tussen Mia en haar oumagrootjie:<br />
Haar oë is brandend van ‘n vreemde drif, haar wange koorsig. Wanneer daar<br />
kuiergaste na die huis kom, kyk hulle soms betekenisvol na dié skildery en dan<br />
na Mia. (79)<br />
Maar wanneer Mia later na die skildery kyk, is die vurigheid weg, en Elizabeth lyk net<br />
so leweloos soos Mia nou in ―Die sneeukoningin‖ lyk:<br />
Die skildery lyk skielik anders, asof dit net uit buitelyne bestaan. Die delikate<br />
pienk skadu‘s onder Elizabeth se wangbene is weg. Haar mond is twee<br />
potloodstrepe sonder vlees. Haar oë is kleurloos: haar blou irisse en die wit<br />
daaromheen het verdwyn sodat net die oogkasse oorbly. (83)<br />
Mia is ook bewus daarvan dat die vuur uit haar weg is. Daarom dat sy ‘n gevoel van<br />
verlies ervaar wanneer sy en Andries oor die vuurtoring praat:<br />
―Hoekom is sy in die vuurtoring?‖<br />
―Omdat sy so baie vuur in haar het, natuurlik.‖<br />
Meteens het sy tranerig gevoel. Sy‘t op haar lip gebyt en vooruit gestap. (102)<br />
Daar word dus gesuggereer dat Mia deur haar verhoudings met mans haarself uit ‘n<br />
toring bevry het (‘n motief wat ‘n hoogtepunt bereik in die vorige verhaal waarin Mia<br />
haar hare losmaak), maar dat sy nie skotvry daarvan kon afkom nie. Wanneer sy die<br />
eend wat sy vir Andries en sy ouers moet maak, nie kan ontdooi nie, herinner dit sterk<br />
aan die ander verhale waarin die voorbereiding van maaltye ‘n belangrike rol speel,<br />
veral ―Free-range whole bird‖ en ―Ons probeer harder‖:<br />
Paniekerig lees sy die fyngedrukte aanwysings op die plastiek wat om die eend<br />
gedraai is […]<br />
Met bewende hande skeur sy die plastiek af, tas na die opening waar sy haar<br />
hand moet insteek om die binnegoed uit te haal. Sy kan voel dis nog taamlik<br />
bevrore. Sy beur met albei hande aan die bleek stukke vlees wat na mekaar reik<br />
oor die holte, soos arms wat vat-vat na mekaar. Iets kraak, gee mee. (106)<br />
Hier word die voorbereiding van voedsel weer eens ‘n desperate poging om sin te<br />
maak van iets wat tot mislukking gedoem is. Net soos Mia nie ballet kon doen as kind<br />
nie, en net soos haar ma geen talent vir kookkuns het nie, net so kan sy nie die bevrore<br />
eend ontvries of in stukke breek om gouer te ontdooi nie. Waar sy in ―Free-range whole<br />
bird‖ gedroom het dat sy in ‘n vrieskas is waaruit haar ma haar moet bevry (32) (op<br />
daardie stadium ‘n aanduiding dat Mia se ma haar beskerm teen pynlike inisiasie<br />
omdat sy nog nie daarvoor gereed is nie) is Mia nou weer in ‘n steriele, ―bevrore‖ staat<br />
171<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
172<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
waarin sy nie na ander mense kan uitreik nie <strong>–</strong> maar nou sonder die potensiaal om te<br />
verander:<br />
Haar voetstappe is swaar toe sy die eend na die blinkskoon kombuis neem en<br />
hom in die mikrogolf sit. Toe sy die defrost-knoppie druk, gebeur daar egter<br />
niks: die groen lettertjies flits nie oor die skerm nie, die blad begin ook nie draai<br />
nie. Sy maak seker hy is aan by die kragprop, probeer dan weer.<br />
Die masjien is steeds dood. (106)<br />
Die bevrore eend word dan ook ‘n metafoor vir Mia se gedelf in haarself, ‘n<br />
introspektiewe verkenning:<br />
Sy steek weer haar hand in en beur en pluk tot alles om haar vingerpunte nat en pap is.<br />
Dieper en dieper grawe sy, maar al wat sy tussen die bevrore wande kry, is roesbruin<br />
binnegoed onder haar naels. (107)<br />
Hierdie aspek word ook bevestig in Cochrane (2008:9) se resensie:<br />
In die verhaal […] word die skoonmaak en letterlike slagting van ‘n bevrore<br />
eend vir Mia ‘n selfbevestigende daad deurdat dit op metaforiese vlak gelyk<br />
gestel word aan haar rondkrap in haar eie bloed en derms en die erkenning van<br />
haar eie skadukant.<br />
Tog is die bloed, soos Brink (2008:9) ook aandui, ―terselfdertyd ‘n teken van<br />
vernietiging én van lewe‖. Daarom dan ook dat die bloedvlek op haar romp vir haar so<br />
mooi is, en waarom sy Andries met bloed merk (107).<br />
Soos reeds genoem, is hierdie proses van selferkenning soortgelyk aan die proses wat<br />
haar pa in ―Kunstenaars‖ ondergaan.<br />
In die volgende verhaal, ―Skerwe‖, wat twee maande later afspeel, word dit gou<br />
duidelik gemaak dat Mia en Andries se verhouding tot niet is. In die verhaal neem die<br />
spanning wat in die vorige verhale oor Mia se depressie opgebou is, ‘n wending en<br />
word sy in die hospitaal opgeneem. Reeds van die eerste verhaal af is die depressie van<br />
die Albertyn-familie ‘n gegewe, dus is dit nie vir die leser ‘n verrassing nie. Terwyl Mia<br />
deur die hospitaal loop, onthou sy hoe haar porseleinpop Mathilde gebreek het. Mia<br />
wou as dogtertjie haar pop, wat sy nooit uit die glaskas laat kom het nie, bemagtig. Dit<br />
word ‘n duidelike simbool van Mia se eie drang na bemagtiging en inisiasie:<br />
Mia het gedink aan haar hand om Mathilde se pols jare gelede: hoe sy die<br />
porseleinpop uit die glaskas gehaal en klompitie-klomp die trappe af gelei het.<br />
―Jy moet sélf loop,‖ het sy vir die pop gesê. ―Jy moet die wye wêreld verken.‖<br />
(109)<br />
Terselfdertyd herinner die pop ook aan die beskrywing van Mia se ouma Ragel (65) en<br />
haar reaksie op die vloed:<br />
Sy laat gly ‘n kam deur haar hare en trek ‘n syerige kamerjas oor haar wit<br />
nagrok aan. Sukkel-sukkel, met die mure wat wil omkantel, loop sy na die<br />
voorhuis. (69)<br />
172<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
173<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hierdeur word die ooreenkoms tussen Mia en haar ouma versterk. Net soos Mia in die<br />
vorige verhale meer verbrokkel wanneer sy na iemand uitreik, is dit ook Mathilde se<br />
lot:<br />
Klompitie-klomp het Mia haar oor die baksteentuinpaadjie gelei. Naby die<br />
swaar ysterhek het sy haar pa gesien. Sy‘t vir Mathilde gehelp om met ‘n<br />
porseleinhand aan haar pa se been te raak. ―Kyk, Pa, Mathilde sê hallo.‖ Sy‘t die<br />
pop opgelig na hom, haar porseleinhande om sy nek laat vou.<br />
Hy‘t die pop tussen sy T-hemp en woltrui sitgemaak. Om ekstra seker te maak,<br />
het hy die trui by sy jeans ingesteek, haar met sy regterarm gestut.<br />
[…]<br />
Sy sien die blonde haarstuk wat uitgesprei lê oor die tuinpaadjie. Die res van<br />
Mathilde se kop het in fyn stukkies gebreek <strong>–</strong> só erg dat jy nie kan sien wat ‘n<br />
neus of ‘n oog was nie. (111<strong>–</strong>2)<br />
Omdat Mia op hierdie ouderdom nog nie haar emosies kon verwoord nie, word hierdie<br />
poppespel ‘n teken dat Mia reeds op hierdie ouderdom gesmag het na betekenisvolle<br />
interaksie met mense en ook die ―wye wêreld‖ wou verken. Mia se spel met haar pop<br />
word in haar volwasse lewe geëggo wanneer sy ook ―breek‖ en ‘n ineenstorting kry.<br />
Mia en haar pa se verhouding word verder in hierdie verhaal geproblematiseer. Net<br />
soos met Mathilde, het Mia se pa haar op sy manier probeer beskerm sodat sy nie breek<br />
nie. Tydens een van die depressie-episodes wat Mia se pa tydens haar kinderjare beleef,<br />
kry hy byvoorbeeld die plan om eerder selfmoord te pleeg <strong>–</strong> dus om homself op te offer<br />
sodat Mia bevry word:<br />
Hy‘t stadiger gepraat, asof hy iets wou sê waaroor hy baie lank reeds dink: ―Ek<br />
het my berekeninge gemaak; ek wil jou bevry.‖<br />
[…]<br />
Hy‘t sy arm losgeskud, tot reg voor Mia geloop. Sy hand het gebewe toe hy oor<br />
haar hare vee. ―Sonder my sal jou lewe soveel makliker wees.‖ (114)<br />
Mia se pa, bewus van die depressie in sy familie wat soos die skakels van ‘n ketting elke<br />
geslag verbind, is in hierdie irrasionele oomblik van mening dat hy die ketting van<br />
depressie kan verbreek as hy selfmoord pleeg en sodoende Mia die lot spaar. Dit skakel<br />
met Mia se kinderlike blik op depressie in die eerste verhaal, waarin sy glo dat die<br />
enigste manier om nie soos haar pa te word nie, is om op te hou om haar<br />
wetenskaphuiswerk te doen:<br />
Die enigste huiswerk wat sy nooit doen nie, is wetenskap <strong>–</strong> die vak waaraan<br />
haar pa soms tot ná middernag werk; wat hom na konferensies reg rondom die<br />
aardbol laat vlieg.<br />
Sy‘t opgehou nadat sy hom eendag met gebalde vuiste op en af in sy<br />
studeerkamer sien loop het, sy Nike-tekkies wat oor die plankvloer piep. ―Ek<br />
moet, ek móét,‖ het hy geprewel. (12)<br />
173<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
174<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Mia probeer dan ook in die terugflits na haar kinderjare in ―Skerwe‖ van haar pa<br />
ontsnap:<br />
Haar pa het van die kombuistafel opgestaan en met gebalde vuiste heen en<br />
weer gestap. Hy‘t aanmekaar gepraat soos die hoofspreker by ‘n konferensie.<br />
Suutjies, sonder dat hy moet sien, het Mia haar stoel agtertoe geskuif oor die<br />
teëlvloer. Sy‘t haar asem opgehou, gemik na die kombuisdeur. (114)<br />
Hierdie vroeë onbegrip van depressie het in ―Skerwe‖ plek gemaak vir ‘n aanvaarding<br />
van die onvermydelikheid van oorgeërfde depressie in beide Mia en haar pa. Mia weet<br />
byvoorbeeld dat dit ‘n bom is ―wat reeds by geboorte begin tik het‖ (113), terwyl haar<br />
pa nou sterk genoeg is om haar deur hierdie moeilike tyd te help <strong>–</strong> juis omdat hy deur<br />
dieselfde lyding moes gaan. Anders as in Mia se kinderjare, waar sy emosioneel sterker<br />
was, is haar pa nou haar steunpilaar. Die siklus van oorerflike depressie het hom<br />
voltrek.<br />
Dit word treffend geïllustreer deur die besoek van Mia se pa aan haar in die kliniek wat<br />
kontrasteer met haar kinderjare:<br />
Met hangskouers het hy na die bruin deurmatjie voor die kombuisdeur geloop.<br />
―Sal jy omgee as ek eers ‘n bietjie ...‖ Hy‘t sy gesig na Mia gedraai en afgesak tot<br />
op die stekelrige mat. ―Jou pa is moeg, my kind.‖<br />
Hy‘t hom op die mat opgekrul, sy knieë opgetrek tot by sy ken.<br />
―Sag slaap,‖ het Mia gesê. (115)<br />
In ‘n soortgelyke toneel tref Mia se pa haar jare later aan:<br />
―My Mia-dogter?‖ Sy stem is sag soos watte, teer.<br />
[…]<br />
Haar spiere het reeds soveel verslap dat dit moeilik is om te praat. ―Ek‘s vaak,<br />
Pappa.‖<br />
Hy sit die bord op die kassie langs haar bed neer, en toe versigtig, uiters<br />
versigtig, streel hy oor haar hare. (120)<br />
Die tweede laaste verhaal in die bundel, ―The persistence of memory‖, is ook ‘n<br />
teruggryp na die verlede. Hier word die kring van die gesin verder uitgebrei om ook<br />
Mia se tante se middelafhanklikheid te belig. Mia se neef, Chris, openbaar aan haar dat<br />
sy ma onder die invloed van alkohol was toe sy en Chris se broer, Riaan, verongeluk<br />
het (128). Daar word gesuggereer dat dit weens sy ma se agtelosigheid as gevolg van<br />
alkoholmisbruik was dat Riaan ‘n agterstand gehad het (―Seker van al die val dat ‘n<br />
mens goed twee keer vir hom moes sê‖, 128). Uiteindelik vertel Chris vir Mia dat Riaan<br />
hom gemolesteer het:<br />
Sy skouers begin ruk. ―Dìs waar hy … dit gedoen het. Hy‘t gedink die masjien<br />
sou maak dat niemand my hoor nie.‖ Sy stem is sag, skaars hoorbaar. ―Ek het<br />
nie geskree nie. Ek het gedink dis wat boeties doen.‖ (129)<br />
174<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
175<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Uiteindelik word dit duidelik dat Chris en Mia ook as kinders seksueel<br />
geëksperimenteer het. Volgens Cilliers (2008:10) bied hierdie verhaal ‘n verklaring vir<br />
Mia se inisiasieproses deur verskeie seksuele verhoudings:<br />
Daar kan gespekuleer word waarom sy wat so skaam is, ingestel bly op<br />
seksuele verhoudings met mans. Sou alles dalk begin het toe haar neef, Chris,<br />
toe elf jaar oud, haar gemolesteer het toe sy ses was?<br />
Hierdie interpretasie van die belang van hierdie verhaal binne bundelverband is egter<br />
‘n beperkende beskouing van Mia se emosionele leefwêreld. Mia was nie van kindsbeen<br />
af ‘n slagoffer wat keer op keer misbruik is en waarvan die beginpunt molestering deur<br />
haar neef was nie. Soos in die ander verhale waarin Mia seksuele verkenningstogte<br />
onderneem, is sy aktief betrokke en neem sy ‘n bewustelike besluit om daaraan deel te<br />
neem, soos uitgebeeld word in die slot van ―Die dag toe ek my hare losgemaak het‖.<br />
Ook in ―The persistence of memory‖ is Mia medepligtig: ―Bewend lig sy die muskietnet<br />
vir hom op‖ (130). Mia was dus as kind al bewus daarvan dat interaksie met iemand<br />
bevrydend kan wees en sy het dit ook aangemoedig. As volwassene weet sy dat nie een<br />
van die verhoudings haar vervul het nie:<br />
Ek werk. As joernalis. En nee, ek is nie getroud soos jy nie. Ek het al baie<br />
boyfriends gehad <strong>–</strong> te veel. Maar eintlik is ek nog die hele tyd alleen, presies<br />
soos daai tyd. Ek is nog steeds double-jointed, en ek het nog presies dieselfde<br />
issues. Al wat verander het, is dat my vel dalk effe dikker is. Dalk ken ek meer<br />
woorde. (124)<br />
Die laaste verhaal vorm weens die chronologiese, onverwisselbare volgorde van die<br />
teks ook die laaste deel van die siklus. Hierdie verhaal verteenwoordig ‘n nuwe fase in<br />
Mia se lewe en twee veranderings staan voorop: Mia is nou die moeder van ‘n seuntjie,<br />
Liam, en haar pa is ernstig siek. Mia se rol het dus verander van kind na ouer. Mia se pa<br />
vra vir haar: ―Maar is dit nie wonderbaarlik hoe die res van ons die waansin op die<br />
nippertjie bly vryspring nie?‖ (133). Dit herinner aan die houtskooltekening in<br />
―Kunstenaars‖ waarin die familie in die tekening staar na die bodem van die put ―soos<br />
na ‘n hellevaart waaraan hulle naelskraaps ontkom het‖ (63).<br />
Soos Mia stelselmatig deur die loop van die bundel vrede maak met haar depressie,<br />
word dit duidelik dat dit wel nie ―wonderbaarlik‖ is nie <strong>–</strong> eerder is dit ‘n pynlike proses<br />
van selferkenning wat ‘n mens in staat stel om dit te verwerk en daarmee saam te leef.<br />
Cochrane (2008:9) som die helingsproses in hierdie verhaal as volg op:<br />
Die groeiproses wat sy ondergaan, word in die slotverhaal […] gedeeltelik<br />
voltrek, alhoewel dit duidelik gestel word dat emosionele heling nie iets is wat<br />
ooit volkome bereik kan word nie. Die beste wat die mens in sy feilbaarheid<br />
kan doen, is om sy bestaan te aanvaar vir wat dit is, sonder om kitsoplossings<br />
vir komplekse lewensproblematiek voor te hou.<br />
Mia bly dan ook die ―waansin op die nippertjie vryspring‖ deur haar depressie te<br />
bestuur deur ‘n kombinasie van terapie, medikasie en lewenstyl (134). Haar redes eggo<br />
veral die verhaal ―Ons probeer harder‖:<br />
Selfs toe sy van Liam se pa weg is, het sy dit reggekry om in beheer te bly. Nie<br />
dat dit maklik was nie. Toe sy uiteindelik erken dit werk nie <strong>–</strong> Liam was maar<br />
drie maande oud <strong>–</strong> het sy gevoel sy word uitmekaar geskeur. Jou kop en jou<br />
175<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
176<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
hart spat in smerige stukkies, maar om te swig sou neerkom op mislukking.<br />
(134)<br />
Hierdie verbetenheid is kenmerkend van beide Mia en haar ma, soos in ―Ons probeer<br />
harder‖ aangetoon is. Vir Van Niekerk (2009:240) is hierdie verhaal as sodanig tekenend<br />
van bemagtiging:<br />
In die slotverhaal van die bundel word die tema van oorerwing uiteindelik in ‘n<br />
positiewe lig geplaas met die aanhaling uit Goethe se Faust: ―Wat jy van jou<br />
vadere geërf het: verdien dit self om dit te besit‖ (138). Waar dit op ‘n stadium<br />
in die bundel lyk of Mia verder en verder spiraal in die onkeerbare oorsaak-engevolg<br />
van familie en gesinslede se persoonlikhede en probleme, en eie<br />
traumatiese kindertydervarings (vergelyk die voorlaaste verhaal, ―The<br />
persistence of memory‖), gee hierdie laaste verhaal aan haar die mag om<br />
lewegewende besluite oor haarself en haar eie kind te maak.<br />
Die beskouing van depressie wat in Die dag toe ek my hare losgemaak het aan bod kom, is<br />
egter nie so eenvoudig nie. Veel eerder as mag oor lewegewende besluite, is dit eerder<br />
Mia se interaksie met haar pa wat haar opnuut haar seun laat waardeer, alhoewel daar<br />
reeds aanduidings is dat hy ook ―breekbaar‖ is, soos sy oupa en ma: ―Eers toe sy hom<br />
oneindig dankbaar teen haar vasdruk, voel sy hoe klein sy handjies is‖ (142).<br />
Liam voel ongemaklik by Mia, net soos Mia as kind ongemaklik by haar pa gevoel het:<br />
Miesies Bardien maak hom met ‘n sagte blou kombersie teen die holte van haar<br />
breë rug vas en Mia sien hoe sy handjie oor hare vat. Hy draai sy kop weg van<br />
sy ma, na die ander kinders wat op sagte kussings sit. (133)<br />
Soos dit regdeur die bundel duidelik word, is depressie nie ‘n statiese toestand nie. Mia<br />
se geestestoestand aan die einde van hierdie verhaal dui wel op groter stabiliteit as in<br />
die voorafgaande verhale, maar dit is nie ‘n vaste, statiese eindpunt nie <strong>–</strong> dit is ‘n<br />
daaglikse stryd wat op ‘n stadium ook verloor kan word. Mia se redding is haar ma se<br />
krag en verbetenheid wat sy ook geërf het, en die feit dat sy haar depressie erken,<br />
hoewel dit ook enige dag die oorhand kan kry.<br />
In bostaande bespreking is aangetoon hoe die verhale met mekaar skakel. Die enkele<br />
protagonis, Mia Ragel Albertyn, ondergaan ‘n groeiproses waarvan seksuele inisiasie,<br />
haar verhouding met haar ouers en mans, depressie en selfaanvaarding deel vorm.<br />
Hierdie ontwikkelingsproses manifesteer slegs as die verhale as ‘n chronologiese<br />
eenheid gelees word; afsonderlik beskou, verteenwoordig elke kortverhaal slegs een<br />
aspek van hierdie ontwikkelingsproses.<br />
Die gedeelde motiewe <strong>–</strong> spesifiek dié van kos en glas <strong>–</strong> is enersyds aanduidings van die<br />
verskillende fases van Mia se ontwikkeling, maar andersyds ook skakels tussen die<br />
verhale. Daardeur word die verskillende temas deur die gebruik van motiewe in elke<br />
verhaal herhaal, maar ook uitgebrei, met die gevolg dat daar ―dynamic patterns of<br />
recurrence and development‖ (Ingram 1971:20) tot stand kom. Wanneer die bundel as<br />
eenheid gelees word, vergestalt dit ‘n tema wat nie in enige van die afsonderlike dele<br />
ten volle realiseer nie.<br />
In die laaste deel van die ontleding sal daar gefokus word op die spanning tussen die<br />
outonome kortverhale en die koherente geheel op strukturele en tematiese vlak.<br />
176<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
177<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
5. Die spanning tussen outonomie en koherensie in Die<br />
dag toe ek my hare losgemaak het<br />
5.1 Strukturele aspekte<br />
Die spanning tussen outonomie en koherensie in hierdie kortverhaalsiklus het sekere<br />
implikasies op beide struktuur- en betekenisvlak. Mia se volwassewording word<br />
uitgebeeld deur belangrike gebeure wat deel van haar psigologieseontwikkelingsproses<br />
vorm. Die innerlike ontwikkeling van die protagonis word<br />
gewoonlik geassosieer met die roman, en dan spesifiek genres soos die Bildungsroman,<br />
Erziehungsroman en Künstlerroman.<br />
Scholtz (1992:441) som die tradisionele plotlyn van die ontwikkelingsroman as volg op:<br />
Die tematiese kern van hierdie romansoort is die vormende invloed van<br />
bepaalde gebeurtenisse op die ontwikkeling van die individu se karakter. Die<br />
sentrale figuur is, struktureel gesien, die eenheidskeppende prinsipe in hierdie<br />
roman […] [D]aar word aangetoon hoe hy deur sukses en mislukking gevorm<br />
word om die aanslae van die lewe te kan hanteer.<br />
Implisiet in hierdie verklaring is dat daar afwisselende momente van krisis en ewewig<br />
is. Daar is ‘n stelselmatige opbou na elke gebeurtenis of aksie wat ‘n invloed op die<br />
karakter se ontwikkeling het, en die tydperk tussen verskillende gebeurtenisse word<br />
gevul met die eksposisie van kousale faktore. Mann (1989:9) noem dat die siklus<br />
funksioneel is om die ontwikkeling van ‘n enkele protagonis uit te beeld omdat dit die<br />
ontwikkelingsproses kan uitbeeld sonder die kousale faktore wat meer dikwels in<br />
romankoherensie voorkom:<br />
The cycle is especially well suited to describe the maturation process, since it<br />
allows the writer to focus on only those people and incidents that are essential<br />
to character development. Frequently with these cycles, subordinate characters<br />
surface for only a story or two and then disappear entirely with no explanation<br />
being necessary.<br />
Aucamp (1984:12) noem met verwysing na ’n Wêreld sonder grense dat daar ―‘n byna<br />
eksentrieke weglaat van brugpassasies en -hoofstukke [is] [...] Dis of Beukes en Strachan<br />
hulle van die dwingelandy wou bevry van die ‗slacker passages‘ in die roman, soos<br />
Elizabeth Bowen na ‗panoramas‘ verwys.‖<br />
Dit is ook die geval met Die dag toe ek my hare losgemaak het: karakters soos Nick, Phillip,<br />
Mario en Andries kom voor in enkele verhale, en die feit dat elke gedeelte ‘n<br />
kortverhaal is <strong>–</strong> met funksionele tydspronge tussen elke verhaal <strong>–</strong> laat toe dat die wyses<br />
waarop manlike karakters uit Mia se lewe verdwyn, nie vertel hoef te word nie. Die<br />
kortverhaalsiklus is meer as ‘n gerieflike struktuur wat die skrywer toelaat om<br />
besonderhede (wat belangrik vir kousaliteit maar onbelangrik vir die ontwikkeling van<br />
die protagonis is) weg te laat: hierdie struktuur beïnvloed naamlik ook die leser se<br />
ervaring van die protagonis se ontwikkelingsproses.<br />
Hierdie aspek kan beskryf word aan die hand van Genette se uiteensetting van<br />
tydshantering in die roman. Keuris (1992:544) beskryf die twee versnellingsmeganismes<br />
wat Genette identifiseer as samevatting (groot tydsduur wat in ‘n paar sinne gedek<br />
word) en ellips (weggelate tyd wat veroorsaak dat die verteltempo nog vinniger is as in<br />
177<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
178<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die samevatting). Hoewel die ellips as versnellingsmeganisme ook in die<br />
ontwikkelingsroman aangetref word, is die tyd wat weggelaat word, gewoonlik minder<br />
as in die geval van ‘n kortverhaalsiklus. Soortgelyk is daar meer samevattings in die<br />
roman, omdat dit gewoonlik noodsaaklik is vir die romankoherensie. In Die dag toe ek<br />
my hare losgemaak het is die ellipse tussen die verhale groter as die totale vertelde tyd<br />
van al die verhale saam. Die vertelde tyd is dus in elke kortverhaal baie kort: in<br />
―Skeikunde-eksperiment‖ is die vertelde tyd ‘n paar dae rondom Mia se twaalfde<br />
verjaarsdag; in ―Het jou!‖ is dit twee weke en in ―Free-range whole bird‖ twee dae met<br />
‘n tydsprong van twee jaar tussenin. Dit word afgewissel met terugflitse waarin tyd<br />
stilstaan in byvoorbeeld ―Ons probeer harder‖ waarin Mia haar balletklasse en haar ma<br />
se kooklesse in herinnering roep.<br />
Die kombinasie tussen die kort vertelde tyd in elke verhaal en tydspronge tussen<br />
verhale in die kortverhaalsiklus stel ‘n meer intense belewenis van Mia se<br />
ontwikkelingsproses voorop.<br />
Boonop kan elke kortverhaal as ‘n aparte krisismoment in Mia se groter ontwikkeling<br />
beskou word. Daar is min oomblikke van ewewig teenwoordig, aangesien die<br />
meerderheid ewewigsmomente slegs in die leser se verbeelde beskouing van die tye<br />
tussen verhale bestaan. Die leser se totale leeservaring word deur ‘n staat van<br />
hoogspanning gekenmerk. Hierdeur word die intensiteit van die kortverhaal<br />
gekombineer met die romanmatige en stelselmatige ontwikkeling van die protagonis,<br />
met die gevolg dat die kortverhaalsiklus as geheel die effek van die kortverhaal naboots<br />
in kombinasie met die inligtingvolume van die roman. Die uiteindelike effek is ‘n<br />
verlengde belewenis van die intensiteit wat met die kortverhaal geassosieer word.<br />
5.2 Tematiese aspekte<br />
Die spanning tussen outonomie en koherensie in die kortverhaalsiklus het nie uitsluitlik<br />
strukturele implikasies nie; dit beïnvloed ook die betekenis van die narratief. Elke<br />
afsonderlike kortverhaal belig ‘n enkele aspek van Mia se ontwikkelingsproses,<br />
byvoorbeeld die erkenning van Mia se volwassenheid deur haar ma in ―Free-range<br />
whole bird‖ of die eerste liefdesteleurstelling in ―Ons probeer harder‖.<br />
In elkeen van die verhale word ‘n spesifieke tema ontgin. Wanneer hierdie verhale<br />
saam gelees word, funksioneer elke verhaal as krisismoment in Mia se totale<br />
ontwikkeling, sodat die temas van al die verhale gesamentlik funksioneer om ‘n<br />
oorkoepelende betekenis daar te stel.<br />
Elke verhaaltema vorm ‘n onderdeel van die groter tema. Wanneer dié tema opgebreek<br />
word volgens die temas van die onderskeie verhale, word dit duidelik dat veral ses<br />
elemente die belangrikste hoekstene van die oorkoepelende tema vorm.<br />
5.2.1 Die verhouding tussen ma en dogter<br />
Die verhale wat sterk op hierdie tema fokus, kom veral in die eerste deel van die siklus<br />
voor. ―Het jou!‖ fokus veral op die beskermende rol wat Mia se ma moet speel, terwyl<br />
die veranderende rolle tussen ma en dogter soos Mia grootword, uitgebeeld word in<br />
―Free-range whole bird‖. In ―Ons probeer harder‖ kan Mia se ma haar nie meer teen<br />
pynlike ervarings beskerm soos in ―Het jou!‖ nie, maar dit word in hierdie verhaal<br />
duidelik dat Mia haar ma se ―goeie‖ kenmerke aangeneem het, sonder om onkrities<br />
dieselfde foute as haar ma te begaan. Die verskillende aspekte van die moeder/dogterverhouding<br />
wat in hierdie verhale aan bod kom, bied ‘n groter beeld van die<br />
178<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
179<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
verskillende rolle wat Mia en haar ma aanneem en die oorerflike eienskappe tussen<br />
ouers en kinders.<br />
Die kosmotief funksioneer in elk van hierdie verhale as ‘n aanduiding van Mia se<br />
ontwikkeling: waar sy in ―Het jou!‖ kaassmeertoebroodjies eet, word haar volwasse<br />
status in ―Free-range whole bird‖ erken deurdat sy ‘n ete op haar eie voorberei. Die<br />
jukstaposisies in ―Ons probeer harder‖ tussen die rampspoedige familiemaaltyd en Mia<br />
se ewe rampspoedige braai toon aan dat Mia haar ma se foute in ‘n mate herhaal, maar<br />
op die ou einde neem sy as volwassene die besluit om nie dieselfde dienende rol as haar<br />
ma te speel nie.<br />
5.2.2 Die verhouding tussen pa en dogter<br />
Die verhouding tussen Mia en haar pa is meer kompleks as die ma-dogter-verhouding,<br />
omdat beide pa en dogter geraak word deur depressie en hulle verskillende reaksies op<br />
die siekte ‘n impak op hulle verhouding het. Hierdie tema kom veral ter sprake in<br />
―Skeikunde-eksperiment‖, ―Kunstenaars‖, ―Skerwe‖ en ―Om die waansin vry te<br />
spring‖.<br />
In ―Skeikunde-eksperiment‖ gaan dit veral oor eienskappe van ouers wat kinders nie<br />
wil besit nie. Mia weet daar is iets aan haar pa se identiteit wat sy wil vryspring, maar<br />
haar pa is tog ‘n ―towenaar‖ wat op die ou einde hulle wêrelde versoen en ‘n held in<br />
Mia se oë word.<br />
In ―Kunstenaars‖ aanvaar Mia die persoonlikheidsaspekte van haar pa wat sy as kind<br />
so problematies gevind het: ―Ek is jou dogter, Pa […] Mag ek dit sien?‖ (63). In die slot<br />
van die verhaal word dit duidelik dat geluk binne familieverband moontlik is slegs as al<br />
die gesinslede mekaar onvoorwaardelik aanvaar.<br />
In ―Skerwe‖ word ‘n genuanseerde blik op die problematiese pa-dogter-verhouding<br />
gebied. Mia se pa kan vertroosting bied en met haar probleme identifiseer.<br />
Hierbenewens fokus die verhaal ook op die negatiewe impak van haar pa se depressie<br />
op die jonger Mia.<br />
In ―Om die waansin vry te spring‖ is dit die verhaal van haar pa wat Mia in staat stel<br />
om haar lewe weer in oënskou te neem en haar kind opnuut te waardeer. Die aanhaling<br />
uit Faust <strong>–</strong> ―Wat jy van jou vadere geërf het: verdien dit self om dit te besit‖ (138) <strong>–</strong><br />
skakel met die eerste verhaal, waarin Mia juis nie dit wou besit wat sy van haar vader<br />
geërf het nie. Hier is sprake van ―dynamic patterns of recurrence and development‖<br />
(Ingram 1971:20), waarin die herhaling van situasies aangewend word om Mia se<br />
ontwikkeling aan te stip.<br />
5.2.3 Oorgeërfde depressie<br />
Hierdie tema toon ‘n noue verbintenis met die tweede tema. Benewens die verhale<br />
waarin Mia en haar pa se verhouding beskryf word, is dit ook in ―Ragel is ek gedoop‖,<br />
―Toe Toorvoet stil geword het‖, ―Die sneeukoningin‖ en ―The persistence of memory‖<br />
dat die tema van oorgeërfde depressie en die stelselmatige aanvaarding daarvan<br />
uitgebeeld word. Die tema van hierdie verhale wentel veral om die idee dat Mia haar<br />
depressie kan bestuur slegs as sy dit in die gesig staar en dit nie probeer ontken of<br />
wegwens nie. Mia kan bevrydend leef slegs as sy haar skadukant ook erken. Al is dit vir<br />
haar ‘n pynlike proses, is die ―rondkrap in haar eie bloed en derms‖ (Cochrane 2008:9)<br />
nodig, omdat dit die enigste manier is waarop sy kan groei.<br />
179<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
180<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
‘n Interessante perspektief kom na vore wanneer Mia se ontwikkelingsgang met dié van<br />
haar pa gekontrasteer word. Mia beskou haar pa in die openingsverhaal as iemand wat<br />
beskut in sy glaspot bly en deur haar ma teen die aanslae van die lewe beskerm word.<br />
Mia, daarenteen, wil ―self loop‖, soos Mathilde, en die wye wêreld verken. Dit<br />
veroorsaak dat sy gereeld seerkry, maar hierdeur juis bemagtig word om haar depressie<br />
sinvol te bestuur, soos uit die slotverhaal blyk. Haar pa neem baie langer om sy<br />
depressie te aanvaar en word weens depressie gehospitaliseer wanneer Mia as ‘n<br />
volwassene vir hom ‘n maaltyd voorberei. Daarteenoor word Mia reeds voor haar<br />
swangerskap gedwing om haar depressie te aanvaar. Die kontras tussen Mia en haar pa<br />
in dié opsig suggereer dat depressie alleenlik deur direkte konfrontasie oorwin kan<br />
word.<br />
5.2.4 Die gesin as eenheid<br />
Verskeie perspektiewe op die gesin word in hierdie kortverhaalsiklus gegee en daar is<br />
‘n konstante spanning tussen die gesin as ‘n destruktiewe mag en die gesin as sublieme<br />
eenheid. Verhale wat hier veral belangrik is, is ―Skeikunde-eksperiment‖,<br />
―Kunstenaars‖, ―Ragel is ek gedoop‖, ―Skerwe‖ en ―Om die waansin vry te spring‖. Die<br />
oomblikke waarin die gesinslede na mekaar kan uitreik (soos in die slot van die eerste<br />
verhaal, waarin Mia se pa hulle gesinsband deur die eenhorinkie bevestig, of die slot<br />
van ―Kunstenaars‖, waarin Mia en haar pa mekaar aanvaar en hulle ooreenkomste<br />
herken), word moontlik gemaak slegs deur die voorafgaande krisismomente van<br />
selferkenning: Mia se pa moet byvoorbeeld een van sy depressiefases herleef en deur ‘n<br />
proses van selferkenning gaan voordat hy en Mia na mekaar kan uitreik. Die spanninge<br />
wat daar in gesinsverband voorkom, soos in ―Skerwe‖, waarin Mia se pa haar met ‘n<br />
bord gooi, vorm dan ook deel van die proses waardeur elke familielid moet groei om<br />
mekaar te verstaan en uiteindelik na mekaar uit te reik.<br />
5.2.5 Eensaamheid en die soeke na vervullende verhoudings<br />
Die verhale ―Het jou!‖, ―Ons probeer harder‖, ―Toe Toorvoet stil geword het‖, ―Die dag<br />
toe ek my hare losgemaak het‖, ―Die sneeukoningin‖ en ―The persistence of memory‖<br />
is hier van belang. In dié verhale is weer eens sprake van die dinamiese patroon van<br />
herhaling en ontwikkeling en word aangetoon hoe herhaaldelike pynlike ervarings Mia<br />
verhinder om funksionele verhoudings aan te knoop en in stand te hou. Mia se<br />
verhouding met mans verskil van die verhouding wat sy met haar ouers het, wat ten<br />
spyte van die problematiese aard daarvan steeds ‘n mate van geborgenheid waarborg.<br />
Die verhoudings wat Mia met mans het, is tekenend van ‘n onvermoë om iemand ten<br />
volle te begryp. Andries in ―Die sneeukoningin‖ begryp byvoorbeeld nie Mia se<br />
komplekse psigologiese ervaring van verhoudings nie en draai verward weg van haar<br />
(107).<br />
Van Niekerk (2008:22) merk tereg op dat Mia uiteindelik besef ―hoe mense met mekaar<br />
saamleef: elkeen in sy eie kapsule, onbereikbaar‖.<br />
Isolasie, die onvermoë tot kommunikasie en die skanse tussen Mia en die wêreld kom<br />
as tematiese variasies ter sprake in ―Skeikunde-eksperiment‖, waar Mia en haar pa elk<br />
in ‘n glasstruktuur bestaan en mekaar gevolglik nie kan verstaan nie. Binne<br />
familieverband is daar egter tog sprake van begrip vir en empatie met mekaar, wat<br />
verder ontwikkel deur Mia se selfaanvaardingsproses. In kontras hiermee bly enige<br />
poging tot sinvolle kommunikasie met iemand anders onmoontlik.<br />
180<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
181<br />
5.2.6 Oorkoepelende tema<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Laastens is daar sprake van ‘n oorkoepelende tema wat nie in enige van die<br />
afsonderlike verhale volledig manifesteer nie. Die fokus val hier veral op die wyses<br />
waarop Mia deur haar gesin gevorm is en hoe dit bepalend is vir die keuses wat sy<br />
moet uitoefen om met haar depressie saam te leef in verskillende situasies en met<br />
verskillende mense. Dit is ‘n samevoeging van die elemente van al die verhale, sodat ‘n<br />
totale betekenis van die ontwikkeling van die protagonis vergestalt word: die impak<br />
van depressie op haar lewe, die maniere waarop haar familie haar redding en haar lot<br />
is, die maniere waarop ‘n mens tot selfaanvaarding kan kom, en die maniere waarop<br />
Mia deur verhoudings gevorm word.<br />
In dié verband is die struktuur van die kortverhaalsiklus veral funksioneel om te<br />
illustreer hoe Mia se perspektiewe verander. Haar begrip van haar pa en haar eie<br />
depressie verander in so ‘n mate (van die eerste tot laaste verhaal) dat sy ‘n<br />
betekenisvolle verhouding kan hê, al is dit slegs met haar seun.<br />
Mia se prioriteite verander: waar sy aan die begin selfgesentreerd is en fokus op die<br />
invloede van verskillende mense op haar ontwikkeling (Nick, Phillip, Mario en<br />
Andries), is Liam se pa nie belangrik genoeg om hom by die slotnarratief in te sluit nie.<br />
Liam is nou die een wat haar verdere ontwikkeling bepaal en Mia fokus uitsluitlik op<br />
haar moederskap <strong>–</strong> soos haar ma háár loopbaan moes opoffer om vir Mia ‘n goeie<br />
moeder te wees. Die stiltes tussen die verhale is dus net so betekenisvol soos die verhale<br />
self. Mia kan inderdaad nie verslag oor ‘n leeftyd doen nie, maar soos in hierdie<br />
kortverhaalsiklus aangedui word: ―Jy begin seker by jou pa‖ (139).<br />
6. Samevatting<br />
Hierdie studie bestaan uit twee artikels.<br />
Die eerste, ―Generiese merkers in die kortverhaalsiklus: Deel 1: Teoretiese<br />
uitgangspunte‖, bied ‘n uiteensetting van ‘n aantal kwessies met betrekking tot die<br />
kortverhaalsiklus. Daarin is eerstens aangetoon dat dit funksioneel is om te onderskei<br />
tussen die tipe tekste wat in Afrikaans as eenheidsbundels bekend staan en die genre<br />
van die kortverhaalsiklus wat toenemend in Afrikaans ontgin word. Tweedens is die<br />
belangrikste kenmerke van die kortverhaalsiklus uiteengesit aan die hand van Ingram<br />
(1971) se aanvoorstudie en beskouings van Mann (1989), Dunn en Morris (1995),<br />
Lundén (1999) en Nagel (2004). Die belangrikste eienskap van hierdie genre is die<br />
spanning tussen die korter, outonome teksgedeeltes waaruit die siklus bestaan en die<br />
groter, koherente geheel. Derdens is die vyf elemente wat Dunn en Morris (1995)<br />
identifiseer as moontlike koherensiemerkers in die kortverhaalsiklus, naamlik ruimte,<br />
‘n enkele protagonis, ‘n kollektiewe protagonis, tekstuele patrone en vertelling, aan die<br />
hand van enkele voorbeelde uiteengesit.<br />
In hierdie tweede deel van die studie is die wisselwerking tussen die afsonderlike<br />
kortverhale en die geheel in Die dag toe ek my hare losgemaak het (2008) ondersoek<br />
volgens Dunn en Morris (1995) se beskouing van die wyses waarop koherensie tussen<br />
kortverhale tot stand kom. Daar is gefokus op die ontwikkeling van die enkele<br />
protagonis, ruimte, tydshantering, die herhalende motiewe glas en kos en die<br />
verhoudings tussen Mia en die ander karakters in die siklus. Die assosiatiewe verbande<br />
wat tussen die verhale gelê word deur herhalende karakters, ruimtes en patrone skep<br />
―dynamic patterns of recurrence and development‖ (Ingram 1971:20) waardeur die<br />
181<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
182<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
temas ouer/kind-verhoudings, seksuele ontwikkeling, eensaamheid en depressie<br />
funksioneel ontwikkel.<br />
Die verskillende aspekte van Mia se ontwikkelingsproses wat in die afsonderlike<br />
kortverhale ontvou, skep saam ‘n geheelbeeld van Mia se ontwikkeling van twaalfjarige<br />
kind tot volwasse moeder. Hoewel hierdie ontwikkelingsproses van die protagonis<br />
meestal met die romanvorm geassosieer word, is aangetoon dat ook die<br />
kortverhaalsiklus-genre hiervoor geskik is.<br />
In Die dag toe ek my hare losgemaak het word ‘n effek geskep wat in dié opsig drasties<br />
verskil van die roman en die minder koherente kortverhaalbundel. Soos aangetoon, kan<br />
die kortverhaalsiklus <strong>–</strong> deur die gebruik van tydspronge, ingeperkte vertelde tyd en<br />
eenlynigheid van handeling <strong>–</strong> ‘n effek verkry wat soortgelyk is aan die opvallende<br />
artistieke organisasie van die kortverhaal. Terselfdertyd kan die siklus ook die groter<br />
inligtingsvolumes wat met die roman geassosieer word, akkommodeer <strong>–</strong> soos ‘n<br />
vertelde tyd van omtrent twintig jaar in die geval van Die dag toe ek my hare losgemaak<br />
het.<br />
Die implikasie van hierdie besonderse effek is dat Die dag toe ek my hare losgemaak het nie<br />
bloot as ‘n afgewaterde vorm van die roman of as ‘n sterk eenheidsbundel beskou kan<br />
word nie, maar as ‘n teks behorende tot ‘n afsonderlike genre.<br />
Bibliografie<br />
Adendorff, T.E. 1986. South African short story cycles: A study of Herman Charles<br />
Bosman‘s Mafeking Road, Pauline Smith‘s Little Karoo, Ahmed Essop‘s The Hajji and other<br />
stories and Bessie Head‘s The collector of treasures, with special reference to region and<br />
community. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Durban: Universiteit van Natal.<br />
Alderman, T.C. 1985. The enigma of The ebony tower: A genre study. Modern Fiction<br />
Studies, 31(1):135<strong>–</strong>48.<br />
Anker, W.P.P. 2008. Nomades, oorlogmasjiene, Freud en The Doors: ‘n Skisoanalise van<br />
Alexander Strachan se ―Visioen‖ (1984) met verwysing na Apocalypse Now. <strong>LitNet</strong><br />
Akademies, 5(3):94<strong>–</strong>109. http://www.oulitnet.co.za/cgibin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=1270&news_id=58937&cat_id=201<br />
Anon. 1971. Gesprekke met skrywers 1. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Aucamp, H. 1978. Kort voor lank: Opstelle oor kortprosa. Kaapstad: Tafelberg.<br />
—. 1984. ‘n Dinamiese debuut. Die Vaderland, 11 Oktober, bl. 12.<br />
—. 2005. Is poësie die enigste bedreigde genre in Afrikaans? Die Burger, 26 September,<br />
bl. 15.<br />
Bendixen, A. en J. Nagel (reds.). 2010. A companion to the American short story.<br />
Malden: Blackwell.<br />
Birkenstein, J. 2010. ―Should I stay or should I go?‖ American restlessness and the shortstory<br />
cycle. In Bendixen en Nagel (reds.) 2010.<br />
182<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
183<br />
Botha, E. 1992. Kortverhaal. In Cloete (red.) 1992.<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Brada-Williams, N. 2004. Reading Jhumpa Lahiri‘s ―Interpreter of maladies‖ as a short<br />
story cycle. Melus, 29(3/4):451<strong>–</strong>64.<br />
Bridgman, R. 1961. Melanctha. American Literature, 33(3):350<strong>–</strong>9.<br />
Brink, A.P. 2008. Nuwe, opwindende stem in SA letterkunde. Die Burger, 4 <strong>Augustus</strong>,<br />
bl. 9.<br />
Brown, J. (red.). 2000. American women short story writers: A collection of critical essays.<br />
New York: Garland Publishing.<br />
Brümmer, W. 2008. Die dag toe ek my hare losgemaak het. Kaapstad: Human & Rousseau.<br />
Bruwer, A.S. 2003. Henk van Woerden se ―Kaapse trilogie‖ as vorm van<br />
bekentenisliteratuur. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Bloemfontein: Universiteit<br />
van die Vrystaat.<br />
Cilliers, S. 2008. Deurleefde debuut. Volksblad, 22 September, bl. 10.<br />
—. 2010. Venter se bundel fyn beplan. Volksblad, 29 Maart, bl. 6.<br />
Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr.<br />
Cochrane, N. 2008. Sterk debuut deur belowende skrywer. Beeld, 6 Oktober, bl. 9.<br />
Crous, M. 2010. Mens hoop skrywer is reeds besig met ‘n volgende teks. Beeld, 13<br />
Desember, bl. 19.<br />
Davis, R.G. 2001. Negotiating place / recreating home: Short story cycles by Naipaul,<br />
Mistry and Vassanji. In Viola en Durix (reds.) 2001.<br />
De Jong-Goossens, R. 2010. De sneeuwslaper. Zuid-Afrika, Februarie, bl. 32.<br />
De Vries, A. 1989. Kortom 2: ’n Inleiding tot Die Afrikaanse kortverhaalboek. Kaapstad en<br />
Pretoria: Human & Rousseau.<br />
—. 1998. Kort vertel: Aspekte van die Afrikaanse kortverhaal. Amsterdam: Suid-Afrikaanse<br />
Instituut.<br />
Donahue, P. 2003. The postmodern short story: forms and issues. In Iftekharrudin,<br />
Boyden, Rorberger en Claudet (reds.) 2001.<br />
Dunn, M.M. 1987. Altered patterns and new endings: Reflections of change in Stein‘s<br />
Three lives and H.D.‘s Palimpsest. Frontiers, 9(2):54<strong>–</strong>9.<br />
Dunn, M. en A. Morris. 1995. The composite novel: The short story cycle in transition. New<br />
York: Twayne.<br />
Du Plooy, H. 1992. Motief. In Cloete (red.) 1992.<br />
183<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
184<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Du Toit, P.A. 1974. ‘n Ondersoek na Afrikaanse beskouings oor die kortverhaal met<br />
besondere verwysing na enkele nuwer Afrikaanse verhale. Ongepubliseerde MAverhandeling.<br />
Grahamstad: Rhodes Universiteit.<br />
Ferguson, S. 2003. Sequences, anti-sequences, cycles, and composite novels: The short<br />
story in genre criticism. Journal of the Short Story in English, 41.<br />
http://jsse.revues.org/index312.html (21 September 2010 geraadpleeg).<br />
Fitz, L.T. 1973. Gertrude Stein and Picasso: The language of surfaces. American<br />
Literature, 45(2):228<strong>–</strong>37.<br />
Franke, A. 1999. Keys to controversies: Stereotypes in modern American novels. New York: St<br />
Martin‘s Press.<br />
Gabrielli, V. (red.). 1966. Friendship's garland: Essays presented to Mario Praz on his<br />
seventieth birthday. Rome: Edizioni di Storia e Letteratura.<br />
Gardner, H. 1966. The titles of Donne's poems. In Gabrielli (red.) 1966.<br />
Harper, S. 2008. Strandpad lei van meisie tot volwasse vrou. Beeld, 12 Mei, bl. 6.<br />
Heldrich, P. 1997. Connecting surfaces: Gertrude Stein‘s Three lives, cubism, and the<br />
metonymy of the short story cycle. Studies in Short Fiction, 34:427<strong>–</strong>39.<br />
Human, T. 2007. Uiteenlopende bundel trakteer leser met om- en afdraaipaaie. Beeld, 14<br />
Mei, bl. 13.<br />
—. 2010. Welluidendheid van wegglyende woorde. Rapport, 6 November.<br />
http://www.rapport.co.za/Boeke/Nuus/Welluidendheid-van-wegglyende-woorde-<br />
20101104 (6 November geraadpleeg).<br />
Hugo, D. en N. Jaekel Strauss. 2010. Daniel Hugo gesels met Nicole Jaekel Strauss oor<br />
haar bundel kortverhale, Maal. RSG Leeskring, 7 September.<br />
Ibáñez, J.R., J.F. Fernández en C.M. Bretones (reds.). 2007. Contemporary debates on the<br />
short story. Bern: Peter Lang.<br />
Iftekharrudin, F., J. Boyden, M. Rohrberger en J. Claudet (reds.). 2003. The postmodern<br />
short story: forms and issues. Westport: Praeger.<br />
Ingram, F.L. 1971. Representative short story cycles of the twentieth century: Studies in a<br />
literary genre. Den Haag: Mouton.<br />
Junquera, C.F. 2007. Fluid boundaries in Judith Ortiz Cofer‘s Silent dancing. In Ibáñez,<br />
Fernández en Bretones (reds.) 2007.<br />
Kelley, M. 2000. Gender and genre: the case of the novel-in-stories. In Brown (red.) 2000.<br />
Kennedy, J.G. (red.). 1995. Modern American short story sequences: Composite fictions and<br />
fictive communities. Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Keuris, M. 1992. Tyd in die literatuur. In Cloete (red.) 1992.<br />
184<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
185<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Kleppe, S.L. 2004. Faulkner, Welty, and the short story composite. In Winther, Lothe en<br />
Skei (reds.) 2004.<br />
Lohafer, S. en J.E. Clarey (reds.). 1989. Short story theory at a crossroads. Baton Rouge:<br />
Louisiana State University Press.<br />
Lundén, R. 1999. The united stories of America: Studies in the short story composite.<br />
Amsterdam en Atlanta: Rodopi.<br />
Luscher, R.M. 1989. The short story sequence: An open book. In Lohafer en Clarey<br />
(reds.) 1989.<br />
—. 1995. John Updike‘s Olinger Stories: New light among the shadows. In Kennedy<br />
(red.) 1995.<br />
Lynch, G. 2001. The one and the many: English-Canadian short story cycles. Toronto:<br />
University of Toronto Press.<br />
Mann, S.G. 1989. The short story cycle: A genre companion and reference guide. Westport:<br />
Greenwood Press.<br />
Marais, R. 1986. Genietlike eksperimentele werk. Die Vaderland, 7 April, bl. 16.<br />
Marais, S. 1992. Ivan Vladislavić‘s re-vision of the South African story cycle. Current<br />
Writing, 4:29<strong>–</strong>43.<br />
—. 1995. Getting lost in Cape Town: Spatial and temporal dislocation in the South<br />
African short fiction cycle. English in Africa, 22(2):29<strong>–</strong>43.<br />
—. 1996. Contemporary South African short fiction cycles: Subjectivity and location.<br />
Ongepubliseerde MA-verhandeling. Durban: Universiteit van Natal.<br />
—. 2001. Discontinuity-in-relationship: Apartheid in the South African short fiction<br />
cycle. In Yousaf (red.) 2001.<br />
—. 2005. ―Queer small town people‖: Regional communities and the modern short story<br />
cycle. Current Writing,17(2):14<strong>–</strong>36.<br />
Mulvihill, J. 1998. For public consumption: The origin of titling the short poem. The<br />
Journal of English and Germanic Philology, 97(2):190<strong>–</strong>204.<br />
Nagel, J. 2004. The contemporary American short-story cycle: The ethnic resonance of genre.<br />
Baton Rouge: Louisiana State University Press.<br />
O‘Toole, L.M. en A. Shuckman (reds.). 1978. Russian poetics in translation 5. Oxford:<br />
Oxon Publishing.<br />
Pakendorf, G. 2007. Stories wys op verlange na iets buitengewoons. Rapport, 4<br />
November, bl. 7.<br />
Reid, I. 1977. The short story. Londen: Methuen.<br />
185<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
186<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Scheepers, R. 2010. Venter se Ouveld plek waar verhale geil groei. Die Burger, 10 Mei, bl.<br />
9.<br />
Scholtz, M.G. 1992. Roman. In Cloete (red.) 1992.<br />
Smuts, J.P. en H. Aucamp. 1971. Hennie Aucamp in gesprek met J.P. Smuts. In Anon.<br />
1971.<br />
Smuts, J.P. 1984. ‘n Sterk nuwe stem. Die Burger, 13 September, bl. 13.<br />
—. 2003. Twee Kersverhale van Henriette Grové. Tydskrif vir Letterkunde, 40(1):97<strong>–</strong>108.<br />
Smuts, R. 1982. Die kortverhaalbundel as eenheid. Ongepubliseerde MA-verhandeling.<br />
Pretoria: Universiteit van Pretoria.<br />
Snyman, M. <strong>2011</strong>. Roman kort ‘n eenduidige naam. Rapport, 6 Maart.<br />
http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/<strong>2011</strong>/03/04/R2/6/boek06.html (10 Maart<br />
<strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
Spies, L. 1992. Siklus in die poësie. In Cloete (red.) 1992.<br />
Swanepoel, M. 2008. Stories in haar bloed. Beeld, 9 <strong>Augustus</strong>, bl. 12.<br />
Tomashevsky, B. 1978. Literary genres. In O‘Toole en Shuckman (reds.) 1978.<br />
Van Coller, H.P. 1984. Prosadebuut toon talent. Die Volksblad, 8 September, bl. 6.<br />
—. 1992. Siklus in die prosa. In Cloete (red.) 1992.<br />
Van den Berg, C. 2010. Verhale om aan te smul. Volksblad, 9 Oktober, bl. 7.<br />
Van Niekerk, A. 2008. Belowende beendere, maar waar is die murg? Rapport, 21<br />
September, bl. 22.<br />
Van Niekerk, J. 2009. Resensie van Die dag toe ek my hare losgemaak het. Tydskrif vir<br />
Letterkunde, 46(1):239<strong>–</strong>41.<br />
Van Vuuren, H. 2010. Bundel oor vervreemding tegnies knap. Die Burger, 13 Desember,<br />
bl. 15.<br />
Van Zyl, W. 1992. Regionale literatuur. In Cloete (red.) 1992.<br />
Venter, L.S. 1995. Boeiende Vatmaar ‘n belangrike gebeurtenis in Afrikaanse prosa.<br />
Beeld, 4 Desember, bl. 8.<br />
Viola, A. en J.P. Durix (reds.). 2001. Telling stories: Postcolonial short fiction in English.<br />
Amsterdam: Rodopi.<br />
Viljoen, L. 2010a. Op reis met ’n hond ‘n besonder belowende debuut. <strong>LitNet</strong>.<br />
http://www.oulitnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&cause_id=<br />
1270&news_id=96349 (25 Januarie <strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
186<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
187<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
— 2010b. Kortverhale in Maal presies en meesleurend. Die Burger, 27 September, bl. 9.<br />
Visagie, A. 2010. Bruisende literêre talent aan woord. Die Burger, 22 November, bl. 9.<br />
Whalan, M. 2007. Race, manhood, and modernism in America: the short story cycles of<br />
Sherwood Anderson and Jean Toomer. Knoxville: The University of Tennessee Press.<br />
Winther, P., J. Lothe en H.H. Skei (reds.). 2004. The art of brevity: excursions in short fiction<br />
theory and analysis. Columbia: University of South Carolina Press.<br />
Yousaf, N. (red.). 2001. Apartheid narratives. Amsterdam: Rodopi.<br />
187<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Summary<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tematiese fisionomie skep toegang tot drie<br />
uiteenlopende 20ste-eeuse komposisies<br />
Bertha Spies<br />
Departement Musiek<br />
Universiteit van Pretoria<br />
Thematic physiognomy creates access to three divergent 20th‐century<br />
compositions<br />
In the absence of traditional structural coherence, functional tonal harmony and traditional<br />
operatic heroes, how does one make sense of three divergent 20th‐century compositions in<br />
which, respectively, these qualities do not feature? The object of this article is to show that the<br />
immediacy of thematic physiognomy can provide a conceptual framework to help understand<br />
this music, which is often regarded as complex and inaccessible. Melodies normally speak<br />
directly to the listener because they seem to represent the face of the music. Depending on a<br />
person’s frame of mind, a particular face may communicate various messages. Although a<br />
melodic construct as a static image may signify a specific mood (Affekt), its potential to<br />
generate meaning increases dramatically when the lines and contours change in the course of<br />
a work. In this article melodic structures are investigated in their original rhythmical state.<br />
The article has two main parts, the first dealing with thinking and the second with doing.<br />
Firstly, my point of departure is a historical perspective on melody as a field of knowledge,<br />
showing the traditional neglect of melody in the study of music theory. In 1989 Carl Dahlhaus<br />
regarded the study of melody as the poorest discipline of traditional music theory (1989:66).<br />
Nevertheless, Igor Stravinsky, one of the most prominent composers of the 20th century, states<br />
that “melody must keep its place at the summit of the hierarchy of elements that make up<br />
music. Melody is the most essential of these elements, not because it is immediately<br />
perceptible, but because it is the dominant voice of the symphony <strong>–</strong> not only in the specific<br />
sense, but also figuratively speaking” (1947:40).<br />
Because melody speaks directly to the listener without first having been subject to<br />
systematisation it is an obvious vehicle for rhetorical ideas <strong>–</strong> the immediacy of the melodic<br />
contours of thematic physiognomy can, therefore, promote communication to the listener.<br />
Although rhetorical principles can be traced back to antiquity, Joachim Burmeister was the<br />
first to explore the connections between rhetoric and music in a systematic way (Palisca<br />
1993:viii). In his Musical Poetics of 1606 he defines melody as “an affection consisting of an<br />
intervallic sequence of pitches, devised or made to produce musical movement that will evoke<br />
affections in a person who is not altogether unmusical” (Rivera 1993:57). In spite of the<br />
decline of rhetoric in the 18th century, “its importance as the first systematic framework for<br />
work‐specific musical analysis was considerable; and it has recently enjoyed something of a<br />
revival” (Morgan 2005:290<strong>–</strong>1).<br />
188<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In the 18th century the idealisation of the natural sciences led to the codification and<br />
classification of musical material, and in order to raise the status of music theory to the high<br />
standard of the natural sciences, composer and theorist Jean‐Philippe Rameau based his<br />
important theories on mathematical principles. In the preface to his Traité de l’harmonie<br />
réduite à ses principes naturels (1722) he writes that “[m]usic is a science which should have<br />
definite rules; these rules should be drawn from an evident principle; and this principle cannot<br />
really be known to us without the aid of mathematics” (Gossett 1971:xxxv). According to<br />
musicologist and critic Paul Henry Lang an overemphasis on rational thinking and pursuing<br />
the ideals of science in the 18th century did not promote music as an art (1941:442). As music<br />
of the 20th century became increasingly complex and inaccessible to uninformed listeners,<br />
music aesthetics came to be associated with class privilege.<br />
Like linguistic patterns and phrases, temporal musical images such as themes and motives,<br />
more than vertical constructions such as chords, can create a coherent musical language<br />
which helps to make sense of a musical text. As Michael Rogers explains, a chord “has little<br />
meaning by itself. Halting the movement may be necessary to glimpse a detail that might<br />
otherwise pass unnoticed in the rush, but placing it back into the living flow of action is<br />
necessary to hear and understand its role as part of a continuous chain of events” (2004:52).<br />
It is the transformation of a static principle into a dynamic one which constitutes music and<br />
which distinguishes it from the plastic arts. Jean‐Jacques Nattiez believes that music as “an<br />
experiencing of time, in an immediate fashion” is the characteristic which directly involves the<br />
listener and what makes a composition immediately recognisable (1990:118). The question is:<br />
Can sophisticated systematised theoretical knowledge play a role in musical aesthetics when<br />
the experience of music as an art is the focus of attention?<br />
The second part of the article shows how direct experience of thematic physiognomy can<br />
facilitate an understanding of the meaning of the individual work as a whole. A hermeneutic<br />
approach takes the changing thematic physiognomy in the course of three different works as<br />
point of departure: Charles Ives's Concord Sonata for piano (first published in 1920), Henri<br />
Dutilleux's sonata for oboe and piano (1947), and Benjamin Britten's opera Billy Budd (1951).<br />
In these works the signifying potential of thematic physiognomies creates links with extra‐<br />
musical meaning, more specifically aspects of the human condition, that is, the potential of the<br />
human spirit (Ives’s Concord Sonata), human memory and the changing growth of personality<br />
(Dutilleux’s sonata for oboe and piano) and the outsider in society (Britten’s Billy Budd).<br />
In order to facilitate an understanding of the Concord Sonata, the philosophies of the<br />
Transcendentalist authors are taken into account. In his Essays before a Sonata Ives set out<br />
the Transcendentalist ideas which had influenced his conception of this sonata. Contrary to<br />
tradition, Ives does not introduce themes at the beginning of a movement <strong>–</strong> in the course of<br />
the work melodic fragments gradually converge and fuse to form a theme at the end of a<br />
movement or at the end of the work. Over the course of four movements the melody which<br />
eventually crystallises out at the end of the sonata is what Ives refers to as the “human‐faith‐<br />
melody”. This demonstrates his admiration for Ralph Waldo Emerson's courage, the courage<br />
of a kind heart, of believing in freedom, of the willingness to be reformed, and also the<br />
“courage that would make the impossible possible” (Ives 1969:31).<br />
In Dutilleux’s sonata for oboe and piano a theme also grows in an unpredictable way from a<br />
cell: “I use small cells which are gradually developed. Perhaps I was influenced by literature <strong>–</strong><br />
by Proust <strong>–</strong> concerning the concept of memory.” Although Dutilleux “has never set the words<br />
of Proust to music, […] there are aesthetic links between the writer and composer” (Potter<br />
1997:60, 59). In Proust’s seven‐volume À la recherche du temps perdu memories provide<br />
conceptual structures which help the Narrator to engage with the real world around him. In<br />
Dutilleux’s music “themes almost always recur in varied form, paralleling Proust’s belief in the<br />
instability of personality” (Potter 1997:vii). The main themes of the three movements show a<br />
gradual crystallisation of the basic melodic cell which is repeatedly emphasised as the<br />
prominent angular, pentatonic three‐note formation at the end of the work.<br />
189<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Memories of the past are also the point of departure in Benjamin Britten's Billy Budd when, in<br />
the prologue of the opera, Captain Vere cannot forgive himself for allowing a man who he<br />
feels is blameless to hang. This innocent young foretopman is the outsider in Herman<br />
Melville's short novel, which, with the exception of the prologue and epilogue, takes place on a<br />
British warship during the Napoleonic wars. The way in which the physiognomy of themes<br />
that represent the main characters changes in the course of the opera reveals a musical<br />
narrative which musically represents the dramatic plot of the opera. For example, in the<br />
prologue an ambiguous major‐minor third interval signifies the troubled psychological<br />
condition of Captain Vere. But this blurred effect is eliminated when the major third<br />
symbolises his more focused mind in anticipation of the attack on a French ship. The original<br />
ambiguous motive returns in the epilogue when it accompanies Vere's words: “We committed<br />
his body to the deep. The seafowl enshadowed him with their wings, their harsh cries were his<br />
requiem.” However, the blurred effect is finally eroded when the descending minor third<br />
crystallises out as a musical counterpart of “in peace” in Vere's final lament.<br />
By following the changing shapes and contours of melodic constructs in the work as a whole,<br />
the hermeneutic approach demonstrated here contributes towards and enriches the aesthetic<br />
project in which “traditional philosophies of art have neglected the specificity of art works,<br />
preferring to deal with art at the level of generality and universality” (Paddison 1993:2). This<br />
strategy, which also involves extra‐musical ideas, is an answer, albeit on a small scale, to<br />
another criticism against traditional aesthetics, namely that it has tended to ignore the<br />
socially conditioned character of art. It also shows that melodic structures can play a<br />
meaningful role in the rehabilitation of an aesthetics of music which is not associated with<br />
exclusive theoretical knowledge and class privilege. By allowing the music to speak to us<br />
through its thematic physiognomy <strong>–</strong> and not applying preconceived templates, whether of<br />
ideological origin or as sophisticated analytical strategies <strong>–</strong> understanding and interpretation<br />
become creative acts.<br />
Opsomming<br />
Hoe kan drie uiteenlopende 20ste-eeuse komposisies verstaan en waardeer word<br />
wanneer tradisionele strukturele samehang, funksionele tonale harmonie en<br />
tradisionele operahelde respektiewelik ontbreek? Die doel van hierdie artikel is om aan<br />
te toon dat die direkte belewing van tematiese fisionomie ’n konseptuele raamwerk kan<br />
verskaf wat ’n mens help om hierdie musiek, wat dikwels as kompleks en ontoeganklik<br />
beskou word, beter te verstaan. Om hierdie doel te bereik, word die gestalte en<br />
kontoere van melodiese strukture in hulle oorspronklike ritmiese gestaltes ondersoek.<br />
Die eerste gedeelte van die artikel is ’n historiese perspektief op die melodieleer wat die<br />
tradisionele verwaarlosing van melodie in die studie van musiekteorie, asook musikale<br />
poëtiek, retoriek en estetiese aangeleenthede, betrek. In die tweede gedeelte word<br />
aangetoon hoe die direkte belewing van tematiese fisionomie die verstaan van die<br />
individuele werk in die geheel kan bevorder. ’n Hermeneutiese benadering neem die<br />
veranderende tematiese fisionomie in die loop van drie werke as uitgangspunt. Die<br />
komposisies wat in die demonstrasie gebruik word, is Charles Ives se Concord Sonata vir<br />
klavier (die eerste maal gepubliseer in 1920), Henri Dutilleux se sonate vir hobo en<br />
klavier (1947), en Benjamin Britten se opera Billy Budd (1951). In hierdie artikel word<br />
aangetoon dat melodiese strukture ’n betekenisvolle rol kan speel in die rehabilitasie<br />
van ’n musiekestetika wat nie met eksklusiewe teoretiese kennis en klasvooroordele<br />
geassosieer word nie. Deur by buitemusikale aangeleenthede en idees aan te sluit, is<br />
hierdie benadering ’n antwoord, al is dit op klein skaal, op die kritiek teen die<br />
tradisionele estetika, naamlik dat dit geneig is om die sosiaal-gesitueerde aard van kuns<br />
te ignoreer.<br />
190<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Trefwoorde: melodie, historiese perspektief, tematiese fisionomie, 20ste-eeuse<br />
komposisies, musiekestetika<br />
1. Inleiding<br />
Musiekteorie as ’n dissipline beslaan ’n breë spektrum van dink en doen. Dit is ’n veld<br />
wat strek van byvoorbeeld antieke Griekse teorie tot praktiese handleidings vir die<br />
aspirantkomponis, of van gesofistikeerde ontledingstrategieë tot die studie van basiese<br />
tegniese vaardighede (in omgangstaal bekend as musiekteorie). 1 In die geskiedenis van<br />
die dissipline het hierdie uiteenlopende aard neerslag gevind in ’n wye verskeidenheid<br />
teoretiese tradisies. 2 Ten spyte van die wyd uiteenlopende aard van hierdie aktiwiteite<br />
is musiekteoretici gekritiseer weens "a perceived modernist mentality innocent of<br />
questions concerning cultural or social context” (Christensen 2002:12). In sy hoogs<br />
invloedryke kommentaar op die musiekwetenskap het Kerman (1985:72<strong>–</strong>3) in die 1980’s<br />
byvoorbeeld gekonsentreer op musiekontleders se oormatige besorgdheid oor ’n<br />
kontekslose musiekteks (“close reading”). Hy vergelyk die werkswyse van<br />
musiekwetenskaplikes en musiekontleders soos volg:<br />
Where the analysts’ attention is concentrated on the inner workings of a<br />
masterpiece, the musicologists’ is diffused across a network of facts and<br />
conditions impinging on it. To be sure, there has already been occasion to see<br />
how far musicologists have, in general, fallen short of this ideal. That is the<br />
trouble. Especially in the postwar years, their concentration on limited<br />
positivistic tasks had the decided effect of sidestepping “the music itself”; too<br />
often their encounters with actual pieces of music seemed hasty and<br />
disappointingly superficial. […] For if the musicologists’ characteristic failure is<br />
superficiality, that of the analysts is myopia. 3<br />
Benewens aanklagte van solipsisme word musiekteorie as dissipline ook daarvan<br />
beskuldig dat dit nie genoegsaam aandag gee aan ouditiewe persepsie en die belewing<br />
van musiek nie. Aangesien musiek deur middel van klank kommunikeer, kan die<br />
luisteraar nie geïgnoreer word nie. Luisteraars is nie net mense wat konserte bywoon of<br />
na CD’s luister nie. Komponiste, teoretici, musiekwetenskaplikes, sangers en<br />
instrumentaliste luister ook na die manier waarop musiek op ’n kunstige wyse<br />
gefatsoeneer word om oor tyd te ontvou. “If we are to understand music, we must<br />
investigate how music and listeners interact,” skryf Guck in haar pleidooi vir ’n meer<br />
mensgerigte benadering tot die verstaan van musiek (2006:194). 4 Om beter na musiek te<br />
luister, help om dit beter te verstaan. Ricoeur (1988:157) skryf soos volg oor die rol van<br />
die “verbruiker”, in sy geval die leser van ’n woordteks: “[I]t is only through the<br />
mediation of reading that the literary work attains complete significance.” Dewey<br />
(1934:106) het reeds in die dertigerjare van die vorige eeu geskryf dat die kunswerk eers<br />
voltooi is wanneer dit beleef word deur iemand anders as die persoon wat dit geskep<br />
het, en dat elke waarnemer ’n kunswerk op sy of haar eie, besondere manier beleef.<br />
In vorige artikels het ek aangetoon hoe die veranderende fisionomie van temas en<br />
motiewe in die temporele ontplooiing van die musiek die betekenis van ’n werk in die<br />
geheel kan aandui. In Alban Berg se opera Wozzeck(1925) kan sirkelfigure die<br />
onontkombare benarde posisie van die onderdrukte voorstel, en die sistematiese<br />
erodering van die musikale sirkel kan weer die disintegrasie van die hoofkarakter se<br />
psige simboliseer (Spies 2002). In Benjamin Britten se opera Death in Venice(1973) kan<br />
191<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die motief wat uit ’n meerduidige majeur en mineur derde interval bestaan, die<br />
rasioneel-emosionele dualisme van Aschenbach se psige voorstel. Die manier waarop<br />
hierdie twee intervalle in die loop van die opera aangewend word, kan ook die<br />
verwikkelingsintrige musikaal simboliseer (Spies 2001).<br />
Melodie spreek direk tot die luisteraar, want normaalweg verteenwoordig dit die<br />
musikale oppervlak, of die gesig, van die musiek. Soos wat ’n mens se gesig<br />
verskillende boodskappe kan uitstuur na gelang jou innerlike gemoedstoestand<br />
verander, so kan die verskillende maniere waarop musikale lyne geplooi en gerangskik<br />
word, ook verskillende affekte uitbeeld. Hoewel ’n melodiese gestalte as statiese<br />
konstruk ’n sekere affek kan voorstel, word die potensiaal om betekenis te genereer<br />
egter dramaties verhoog wanneer so ’n melodiese gestalte in die loop van ’n werk<br />
verander. Daarom word die term fisionomie bo gestalte verkies. Volgens Dufrenne<br />
(1973:266, 269) is melodie “the way in which sounds are moulded into a musical entity,<br />
just as the parts of a face form a physiognomy, and psychological traits a personality.<br />
[...] [I]t is the presence of themes which etches the physiognomy of the musical work.”<br />
Die direkte belewing van melodiese gestaltes help dus ook om die onderliggende<br />
boodskappe wat veranderende fisionomie ten opsigte van die werk in die geheel<br />
uitstuur, beter te verstaan. Dit is moontlik om melodiese gestalte en kontoere direk te<br />
beleef indien tematiese fisionomie in sy oorspronklike ritmiese gedaante betrek word,<br />
dit wil sê, sonder dat melodiese strukture tot toonhoogtes alleen gereduseer word, ’n<br />
strategie wat tipies van die tradisionele musiekteorie is.<br />
Nicholas Cook glo dat “there are important varieties of musical meaning (and, from the<br />
music theorist’s perspective, possibly the most interesting) that fall into the gap<br />
between an approach that sees meaning as inherent in the music, […] and one that<br />
claims it to be a purely social construction” (2001:176). Watter benadering ook al gevolg<br />
word, interpretasie van ’n musiekteks is net moontlik as daar wél ’n teks is. Verder het<br />
Lawrence Kramer in 1993 reeds gewaarsku: “[I]f a postmodernist musicology can<br />
develop only as a musicology without music, then our situation is pretty grim”<br />
(1993:27). Kramer verwys meer spesifiek na die rol van die luisteraar: “What would<br />
happen if we gave up listening with the kind of deep engagement, the heightened<br />
perception and sense of identification, that both grounds and impels criticism?”<br />
(1993:27).<br />
My benadering is ’n interpretasie van die musiek, en nie ’n poging om interpretasie op<br />
die musiek af te dwing nie, om Cook se beskrywing te gebruik (2001:172).<br />
Die artikel bestaan uit twee dele, wat onderskeidelik die dink en die doen op die gebied<br />
van die musiekteorie verteenwoordig. Die eerste gedeelte is ’n historiese perspektief op<br />
die melodieleer wat die tradisionele verwaarlosing van melodie in die studie van<br />
musiekteorie, asook musikale poëtiek, retoriek en estetiese aangeleenthede, betrek. In<br />
die tweede gedeelte word drie verskillende werke uit drie verskillende lande gebruik<br />
om aan te toon hoe die direkte belewing van tematiese fisionomie die verstaan van die<br />
individuele werk in die geheel kan bevorder. Deur na te spoor hoe die tematiese<br />
fisionomie in die loop van die werke verander, help dit om hierdie 20ste-eeuse<br />
komposisies, wat dikwels as kompleks en ontoeganklik beskou word, beter te verstaan.<br />
Hier word egter geen veralgemenende uitsprake oor 20ste-eeuse musiek gemaak nie,<br />
aangesien slegs drie komposisies in die demonstrasie betrek word. Volgens Max<br />
Paddison, skrywer van Adorno's aesthetics of music, het die tradisionele filosofie van die<br />
kunste in die vestiging van ’n benadering wat deur algemene en universele uitsprake<br />
gekenmerk word, die spesifieke aard van kunswerke verwaarloos (1993:2).<br />
192<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
2. ’n Historiese perspektief op die melodieleer<br />
In die ontleding van musiek word melodie dikwels afgeskeep, terwyl tonaliteit,<br />
toonhoogte en toonhoogtestrukture (wat as toonlere, intervalle en akkoorde bestudeer<br />
word) gewoonlik die meeste aandag kry. Kan die verwaarlosing van melodie<br />
teruggevoer word na ’n tradisionele wantroue in die studie van melodie, soos wat die<br />
vooraanstaande 20ste-eeuse komponis Igor Strawinsky (1947:40) lank gelede uitgewys<br />
het?<br />
Under the influence of the learned intellectualism that held sway among musiclovers<br />
of the serious sort, it was for a time fashionable to disdain melody. I am<br />
beginning to think, in full agreement with the general public, that melody must<br />
keep its place at the summit of the hierarchy of elements that make up music.<br />
Melody is the most essential of these elements, not because it is immediately<br />
perceptible, but because it is the dominant voice of the symphony <strong>–</strong> not only in<br />
the specific sense, but also figuratively speaking.<br />
’n Ander beroemde 20ste-eeuse komponis, Paul Hindemith, was verstom oor die<br />
verwaarlosing van melodie in die opleiding van komponiste (1940:209), 5 en Dahlhaus<br />
beskou melodie as die armste dissipline van die tradisionele musiekteorie (1989:66).<br />
Van die vroegste pogings om ’n melodieleer te ontwikkel, sluit in Seth Calvisius se<br />
Melopoeia, or method of composing melody, which is commonly called musica poetica van 1592<br />
(Palisca 1993:viii). 6 Die term melopoeia verwys hier egter na die studie van komposisie,<br />
wat in daardie tyd hoofsaaklik kontrapuntaal van aard was (Dahlhaus 1989:62), dit wil<br />
sê, die studie van musikale lyne wat gekombineer word, eerder as statiese vertikale<br />
strukture (akkoorde). Duitse skrywers het na die uitvoerende kunste en komposisie<br />
verwys as musica poetica, wat in die 16de eeu deel uitgemaak het van musica practica<br />
(Palisca 1993:vii,viii). 7<br />
In die 18de eeu skryf Mattheson in sy Der vollkommene Capellmeister (1739) dat “[t]his art<br />
of making a good melody comprises that which is most essential in music. Hence, it is<br />
quite amazing that such an important feature, on which most depends, has been<br />
neglected by virtually every teacher until now” (Harris 1981:298). Hy glo dat dit feitlik<br />
onmoontlik is om, wat die skepping van ’n “goeie” melodie betref, vaste reëls neer te lê<br />
en dat goeie smaak uiteindelik die deurslaggewende faktor is.<br />
Weens die oorheersing van vokale musiek en die minderwaardige posisie van<br />
instrumentale musiek was daar volgens Dahlhaus (1984:123) geen melodieleer in die<br />
laat 18de en die 19de eeu nie <strong>–</strong> die skryf van melodie was beperk tot die onderskeiding<br />
tussen singbare en onsingbare intervalle en ’n paar geïsoleerde instruksies oor hoe om<br />
die betekenis van die woorde musikaal te verklank. 8<br />
Volgens Dahlhaus (1989:62) is die studie van melodie, wat ook steun op die<br />
wisselwerking tussen harmonie, metrum en ritme, in die 18de eeu negatief beïnvloed<br />
deur die skeiding van hierdie dissiplines. 9 Vir hom skyn dit asof die studie van melodie<br />
in die 19de eeu vasgevang was tussen die voortsetting van die kontrapuntale, vokale<br />
tradisie met sy lys verbode intervalle enersyds, en andersyds die ondergeskiktheid van<br />
melodie aan harmonie en ritme omdat dit as onleerbaar beskou is, ’n situasie wat wel<br />
ruimte skep vir ’n estetiese benadering, maar nie voordelig was vir die ontwikkeling<br />
van vaardighede nie. Die moontlikheid vir die totstandkoming van ’n sistematiese<br />
studie van melodie is uiteindelik gekelder toe daar in die 19de eeu die beskouing<br />
193<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
ontstaan het dat melodie die resultaat van inspirasie was, eerder as iets wat geskep<br />
word (Dahlhaus 1989:63). 10<br />
Hoewel antieke Griekse en Romeinse redeneerkuns reeds melding maak van retorika, is<br />
musikaal-retoriese figure eers in die kontrapuntale lyne van die 17de eeu ingevoer.<br />
Burmeister was die eerste wat die verband tussen retoriek en musiek op ’n sistematiese<br />
wyse ondersoek het (sien Dahlhaus 1984:122; Palisca 1993:viii). In sy Musical poetics van<br />
1606 omskryf hy melodie as “an affection consisting of an intervallic sequence of<br />
pitches, devised or made to produce musical movement that will evoke affections in a<br />
person who is not altogether unmusical” (Rivera 1993:57). Burmeister se terminologie<br />
vir musikale strukture toon ook die invloed van die retoriese tradisie <strong>–</strong> hy noem ’n<br />
periode ’n "affection”, en die exordium van ’n musiekstuk verwys na “the first period or<br />
affection of the piece” (Rivera 1993:203). Wat melodiese figure betref, identifiseer hy ses<br />
spesies wat almal met die retoriese tradisie verbind kan word, naamlik parembole<br />
(invoeging of interpolasie), palillogia (herhaling), climax (herhaling van toonhoogtes op<br />
verskillende toonhoogtevlakke), parrhesia (’n enkele dissonant tussen konsonante),<br />
hyperbole (’n melodie wat hoër as die boonste grens van die modus beweeg) en hypobole<br />
(’n melodie wat laer as die onderste grens van die modus beweeg) (Rivera 1993:177<strong>–</strong>83).<br />
Die hoofstuk met die titel “The genera of songs or melody making” beslaan slegs ’n<br />
halwe bladsy in Burmeister se boek. Hy identifiseer drie melodiese genera, naamlik<br />
diatoniese, chromatiese en enharmoniese genera, na aanleiding van die rangskikking<br />
van hele tone en halwe tone in die tetrachord (’n toonleersegment bestaande uit vier<br />
note).<br />
Mattheson beskou redevoering as die bron van uitvinding en ’n lied as ’n musikale rede<br />
(in Harris 1981:171, 298). Ten spyte van die afname in belangstelling in die retoriek in<br />
die 18de eeu spreek Morgan (2005:290<strong>–</strong>1) vandag die volgende mening uit: “[Its]<br />
importance as the first systematic framework for work-specific musical analysis was<br />
considerable; and it has recently enjoyed something of a revival.” Clifton (1983:209)<br />
beweer dat musikale retoriek deur die mens in sy totale wese beleef word, en nie net<br />
deur die gehoor of die intellek nie. Aangesien melodie direk tot die luisteraar spreek<br />
sonder dat dit eers onderwerp hoef te word aan sistematisering en reduksie tot tegniese<br />
konstrukte en abstrakte teoretiese idees, is dit ’n ooglopende draer van retoriese idees <strong>–</strong><br />
die onmiddellikheid van melodiese kontoere en ritmiese effekte wat inherent is aan<br />
tematiese fisionomie kan dus kommunikasie tussen skepper en luisteraar bevorder. 11<br />
In teenstelling met Jean-Jacques Rousseau se idee dat die oorsprong van melodie in die<br />
affekte gesoek moet word, het Jean-Philippe Rameau geglo dat melodie sy oorsprong in<br />
die harmonie het (Christensen 1993:1; Gossett 1971:152). Sy idee was dat alle musiek<br />
basies harmonies is, en hy beskou akkoorde dus as die primêre musikale konstrukte<br />
(Christensen 1993:28). Verder het die 18de-eeuse rasionalisme en die idealisering van<br />
die natuurwetenskappe daartoe aanleiding gegee dat Rameau sy teorieë op wiskundige<br />
beginsels gebaseer het. In die voorwoord tot sy Traité de l’harmonie réduite à ses principes<br />
naturels (1722) skryf hy:<br />
Music is a science which should have definite rules; these rules should be<br />
drawn from an evident principle; and this principle cannot really be known to<br />
us without the aid of mathematics. Notwithstanding all the experience I may<br />
have acquired in music from being associated with it for so long, I must confess<br />
that only with the aid of mathematics did my ideas become clear and did light<br />
replace a certain obscurity of which I was unaware before. (Aangehaal in<br />
Gossett 1971:xxxv)<br />
194<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die oormatige klem op statiese vertikale strukture ten koste van melodiese en<br />
motiefstrukture maak nie voorsiening vir luisteraars se estetiese belewing nie, want<br />
akkoorde word normaalweg bestudeer as gesistematiseerde kennis van statiese<br />
konstrukte wat in tyd gevries is. Volgens die hoogaangeskrewe musiekhistorikus Paul<br />
Henry Lang was die oorbeklemtoning van rasionele denke en die onderwerping aan<br />
natuurwetenskaplike ideale van die 18de eeu nie bevorderlik vir musiek as ’n<br />
kunsvorm nie:<br />
[T]he arts, especially music, were struggling for equality with the sciences, for<br />
to be classified with the sciences meant to be accorded a higher intellectual<br />
rank. Hence we have the many rationalistic codifications of simple musical<br />
practice, codifications and summaries which freeze the elastic spirit of living art<br />
into inexorable rules and definitions. (Lang 1941:442) 12<br />
’n Estetiese belewing van musiek voorveronderstel egter nie noodwendig<br />
rasionalistiese kodifiserings, sistematiserings en gesofistikeerde tegniese kennis nie,<br />
want in ’n postmoderne samelewing hoef betekenisgewing nie noodwendig<br />
wetenskaplik geverifieer te word nie. Goehr en Bowie (2001:612) verwys na die vryheid<br />
van die subjek en beweer selfs dat musiek immuun is teen wetenskaplike verklaring.<br />
Clifton (1983:37) beweer egter vanuit ’n fenomenologiese oogpunt dat persoonlike<br />
belewing nie as ’n onwetenskaplike strategie beskou hoef te word nie en formuleer sy<br />
siening van die musiekteorie soos volg: “[M]usic theory is not an inventory of<br />
prescriptions or a corpus of systems, but rather, an act: the act of questioning our<br />
assumptions about the nature of music and the nature of man [sic] perceiving music.”<br />
Soos wat 20ste-eeuse musiek toenemend komplekser en ontoeganklik vir oningeligte<br />
luisteraars geword het, is musiekestetika met klasbevoorregting vereenselwig. In ’n<br />
poging om die probleem van ’n verpolitiseerde estetika te probeer oplos het Armstrong<br />
(2000) estetika probeer losmaak van bevoorregting deur dit te beskou as ’n belewing<br />
wat elke persoon behoort te hê. Sy doen dit meer eksplisiet in deel II van The radical<br />
aesthetic, wat handel oor “The poetics of emotion”. Haar probleem is dat “the<br />
constitutive nature of affect has been ignored or bracketed in contemporary theory<br />
because of its seeming resistance to analysis” (2000:16, 13).<br />
Soos linguistiese patrone en frases kan melodiese konstrukte soos motiewe en temas,<br />
eerder as vertikale strukture (akkoorde), ’n soort musiektaal skep wat help om ’n<br />
musiekteks wat ook oor tyd afspeel, te verstaan. 13 Rogers (2004:52) sê ’n akkoord “has<br />
little meaning by itself. Halting the movement may be necessary to glimpse a detail that<br />
might otherwise pass unnoticed in the rush, but placing it back into the living flow of<br />
action is necessary to hear and understand its role as part of a continuous chain of<br />
events”. Dit is die vloei van die musiek en die transformasie van statiese konstrukte<br />
(soos vertikale akkoorde) na dinamiese konstrukte wat die wese van musiek<br />
verteenwoordig en wat musiek van die beeldende kunste onderskei. Wat semiotiek<br />
betref, sê Tarasti (1994:18): “Almost all theories of musical semiotics have aimed at<br />
transferring the moving character of music to a static one, continuity to discontinuity,<br />
temps de durée to temps d'espace.” Hy glo egter dat musiek ’n kinetiese gebeure is wat in<br />
die tyd ontplooi en pleit dus vir die studie van verbindings tussen die kleinste<br />
betekenisvolle eenhede. Nattiez (1990:118) glo ook dat die temporele belewing van<br />
musiek as ’n belewing van tyd daardie eienskap is wat die luisteraar direk betrek en<br />
wat ’n komposisie onmiddellik herkenbaar maak.<br />
195<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Kramer (2007:44<strong>–</strong>5) beklemtoon die belangrikheid van melodie onder die opskrif “The<br />
fate of melody and the dream of return”. 14 Hy beskryf die verband tussen melodie en<br />
harmonie soos volg:<br />
[I]t is important to distinguish between the closed circle of harmony and the<br />
open road of melody, between harmonic design and melodic process. The<br />
distinction is almost one of ritual versus adventure. Harmony is only an<br />
abstraction until it is brought to life in the interplay of melody, texture, and<br />
rhythm. Harmonic structure is the stage for the drama of melodic events, it<br />
defines the space, sets the scene, creates the atmosphere, but it is subsumed by<br />
the action that it houses. This is not to deny its power but to define it. Harmony<br />
(tonal and otherwise) gives a concrete audible form to the meaningfulness of<br />
melody and its destinies. But it is the melody and the destinies that the meaning<br />
befalls, and belongs to. […] Exceptional cases aside, what one hears in a<br />
classical piece is not the harmony per se but a melodic and/or rhythmic and/or<br />
textural action with a harmonic dimension. (My kursivering)<br />
Sistematisering en kategorisering is wesenlik belangrike strategieë om musiekteorie as<br />
’n dissipline te organiseer, maar wanneer die resultate van hierdie werkswyse toegepas<br />
word op die belewing van musiek, word die saak ingewikkeld. In ’n postmoderne<br />
samelewing wat toeganklikheid voorop stel, het hierdie probleem meer relevant en<br />
meer kompleks geword. Die vraag is nou: Kan gesofistikeerde gesistematiseerde kennis<br />
’n rol speel in musiekestetika wat die artistieke belewing van musiek voorop stel?<br />
Een manier waarop hierdie probleem benader kan word, is om temas, melodiese<br />
motiewe en ander melodiese konstrukte as uitgangspunt te neem. So ’n benadering<br />
skep toegang vir meer luisteraars, omdat gesofistikeerde tegniese en gesistematiseerde<br />
kennis nie ’n voorvereiste vir estetiese genieting is nie.<br />
3. Ontleding van drie komposisies<br />
Deur die veranderende tematiese fisionomie in die loop van ’n komposisie te volg, help<br />
dit om drie 20ste-eeuse komposisies beter te verstaan. Indien die verstaan van ’n<br />
kunswerk as ’n bewustelike handeling beskou word, kan tematiese fisionomie dus die<br />
basis vorm vir ’n melodiese poëtika, of melopoëtika. Die soeke na betekenis agter die<br />
note of die musiekteks word hier vergemaklik indien verbande met die letterkunde<br />
getrek word. Die resultate het nie betrekking op 20ste-eeuse musiek in die algemeen<br />
nie, maar net op die werke wat hier ontleed word, naamlik Charles Ives se Concord<br />
Sonata vir klavier (1920), Henri Dutilleux se sonate vir hobo en klavier (1947) en<br />
Benjamin Britten se opera Billy Budd (1951). Hierdie drie komposisies verteenwoordig<br />
drie verskillende genres, naamlik klaviersonate, kamermusiek en opera. Die feit dat die<br />
drie werke by idees uit die letterkunde of by die letterkunde self (Billy Budd) aansluit,<br />
vergemaklik die bevordering van Kramer se idee dat “all music is in some sense texted<br />
music, music allied to the cultural activity of text-production. Where no text is given,<br />
our job is to find one” (1989:167). Om te help om hierdie musiek beter te verstaan, word<br />
verder aangesluit by buitemusikale aangeleenthede en idees <strong>–</strong> in die geval van Ives se<br />
Concord Sonata, die filosofiese idees van die Transendentale skrywers; in Dutilleux se<br />
hobosonate, die menslike geheue en die progressiewe groei van die menslike<br />
persoonlikheid; en in Britten se Billy Budd, die benarde posisie van die buitestander.<br />
In die soeke na betekenis glo Clifton (1983:6) dat, om mee te begin, die komposisie<br />
toegelaat moet word om met ons te “praat”, “to let it reveal its own order and<br />
196<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
significance”. Daar is verskeie maniere waarop ’n komposisie tot luisteraars spreek en<br />
verskeie maniere waarop luisteraars met uiteenlopende agtergronde die musiek beleef.<br />
Die musiekteks kan dus vanuit verskillende invalshoeke benader word. In hierdie<br />
hermeneutiese benadering word, weens beperkte ruimte, net op melodie en melodiese<br />
konstrukte gekonsentreer, omdat dit, soos hier bo aangetoon is, ’n verwaarlooste<br />
studieveld is. Dit spreek vanself dat nie alle 20ste-eeuse komposisies vir so ’n<br />
benadering geskik is nie. ’n Ander strategie sal byvoorbeeld gevolg word by die<br />
bestudering van werke waarin metrum, timbre en tekstuur struktuur- en<br />
betekenisbepalend funksioneer.<br />
3.1 Charles Ives: Klaviersonate no. 2, “Concord, Mass., 1840<strong>–</strong>1860”<br />
Die tweede klaviersonate van Ives (in 1920<strong>–</strong>1921 privaat uitgegee) is vernoem na ’n<br />
klein dorpie in Massachusetts. Belangrike Amerikaanse skrywers soos Ralph Waldo<br />
Emerson, Henry David Thoreau, Amos en Louisa May Alcott, Nathaniel Hawthorne,<br />
Herman Melville en Walt Whitman word met Concord geassosieer. Die datums in die<br />
titel van die werk is ’n aanduiding van die periode waartydens Transendentalisme in<br />
die Verenigde State van Amerika gefloreer het. Om die Concord Sonata beter te verstaan,<br />
moet die filosofie van die Transendentale skrywers Emerson, Hawthorne, die Alcotts en<br />
Thoreau in ag geneem word, want die vier bewegings van die sonate is onderskeidelik<br />
op hulle skryfwerk gebaseer.<br />
In sy Essays before a sonata (in die res van die artikel Essays genoem) het Ives die<br />
Transendentalistiese idees wat die skepping van die sonate beïnvloed het, uiteengesit.<br />
Hy bewonder Emerson se moed, die moed van ’n goedhartige persoon, die moed om in<br />
vryheid te glo, die bereidheid om self hervorm te word, en ook die moed wat die<br />
onmoontlike moontlik maak. Emerson glo in die “universal mind, an institution<br />
congenital with the common or over-soul” (Ives 1969:31, 34).<br />
Weens die oënskynlike onsamehangendheid en afwesigheid van herkenbare<br />
argitektoniese musiekstrukture word die Concord Sonata dikwels beskou as moeilik om<br />
te volg. Die fragmentering van musikale idees en ’n teenoormekaarstelling van<br />
uiteenlopende style bemoeilik sake verder. Wanneer die veranderende fisionomie van<br />
die verskillende temas en motiewe in die loop van die sonate egter verreken word, hoef<br />
die luisteraar nie op argitektoniese strukture te steun nie. Die klem val hier dus eerder<br />
op die verstaan van die proses as op die produk.<br />
In teenstelling met wat tradisioneel die geval is, stel Ives nie die temas aan die begin<br />
van ’n beweging bekend nie. Hierdie strategie van hom kan teruggevoer word na sy<br />
opmerking oor die manier waarop Emerson ’n lesing of ’n preek benader. Emerson het<br />
op lukrake wyse begin praat, soos wat die idees in sy gedagtes opgekom het. Gevolglik<br />
het die kern van die argument eers teen die einde van die lesing of die preek duidelik<br />
geword. Op dieselfde wyse word fragmente van musikale idees op willekeurige wyse<br />
aan die begin van die sonate bekend gestel. In die loop van die werk kom hierdie<br />
melodiese fragmente geleidelik by mekaar uit om ’n tema aan die einde van ’n<br />
beweging of die einde van die werk te vorm. 15 Die melodie wat in die loop van die vier<br />
bewegings uiteindelik in die sonate uitkristalliseer, is wat Ives die “human-faithmelody”<br />
noem (kyk voorbeeld 1). Ives (1969:47<strong>–</strong>8) beskryf die alomteenwoordigheid<br />
van hierdie melodie soos volg in sy Essays:<br />
All around you, under the Concord sky, there still floats the influence of the<br />
human-faith-melody <strong>–</strong> transcendent and sentimental enough for the enthusiast<br />
or the cynic, respectively <strong>–</strong> reflecting an innate hope, a common interest in<br />
197<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
common things and common men 16 <strong>–</strong> a tune the Concord bards are ever playing<br />
while they pound away at the immensities with a Beethoven-like sublimity, and<br />
with, may we say, a vehemence and perseverance, for that part of greatness is<br />
not so difficult to emulate.<br />
Voorbeeld 1: Ives, Concord Sonata, iv (Thoreau): “Human-faith-melody” (p. 67,<br />
sisteem 2 <strong>–</strong> p. 68, sisteem 1) 17<br />
Nadat fragmente van die “human-faith-melody” in die koda van die eerste beweging<br />
voorgekom het, verskyn dit vier keer in die derde beweging (The Alcotts) waar dit<br />
gevarieer word. In die laaste beweging (Thoreau) vorm die melodie, wat deur ’n fluit<br />
met klavierbegeleiding gespeel word, ’n fokuspunt in die sonate in die geheel. (Gaan na<br />
http://www.youtube.com/watch?v=6r7rxbqDw-s (by 9’33”) om daarna te luister.)<br />
Slegs twee motiewe in hierdie tema word bespreek, naamlik die Concord-motief en die<br />
openingsmotief van Beethoven se vyfde simfonie in c mineur, wat onderskeidelik “C”<br />
en “B1” in voorbeeld 1 gemerk is. (“B2” verteenwoordig die tweede motief in die<br />
simfonie se hooftema.) Die onderbroke Concord-motief aan die begin van die “humanfaith-melody”<br />
verskyn ook aan die begin van die sonate. (Gaan na<br />
http://www.youtube.com/watch?v=-AyG0GU199U om daarna te luister.)<br />
Voorbeeld 2: Ives, Concord Sonata, i, (Emerson), opening<br />
Aan die begin van die sonate is die Concord-motief versteek, want dit begin in die loop<br />
van ’n stygende heeltoon-toonleer, en die vierde noot van die motief, wat vyf trappe na<br />
onder spring, maak hier deel van die begeleiding uit. In die proses van bekendstelling<br />
krimp die dalende sprong van ’n vyfde geleidelik (met vierkantige hakies in voorbeeld<br />
2 gemerk) om by ’n interval uit te kom wat enharmonies gelyk is aan die majeur derde,<br />
198<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
naamlik die prominente dalende sprong van B1. Die twee Beethoven-motiewe verskyn<br />
in omgekeerde orde, die eerste twee intredes van B2 is versteek, en ’n duidelike<br />
Beethoven-motief kristalliseer eers uit wanneer B2 vir die derde keer klink.<br />
Die feit dat die Concord- en die twee Beethoven-motiewe kontrasteer wat tempo,<br />
dinamiek en artikulasie betref, verteenwoordig die epies-liriese dualisme wat<br />
tradisioneel met die sonatevorm geassosieer word. Die verskil is egter dat die twee<br />
verskillende temas nie in argitektonies-geïsoleerde areas (soos in sonatevorm) voorkom<br />
nie maar dat hulle ’n gemeenskaplike ruimte deel.<br />
Ives verwys na die “orakel” aan die begin van Beethoven se simfonie, maar vir hom<br />
beteken die openingsfiguur baie meer as die tradisionele simbolisering van die noodlot<br />
wat aan die deur klop. Vir hom simboliseer die klopfiguur “the spiritual message of<br />
Emerson's revelations, even to the ‘common heart’ of Concord <strong>–</strong> the soul of humanity<br />
knocking at the door of the divine mysteries, radiant in the faith that it will be opened <strong>–</strong><br />
and the human become the divine” (Ives 1969:36). In die loop van die sonate word die<br />
Beethoven-idee gevarieer deur middel van verkleining, vergroting, omkering,<br />
omgekeerde beweging en verskillende style van artikulasie. In die derde beweging<br />
word die motief onvoltooid gelaat, sodat die luisteraar self die patroon moet voltooi, so<br />
asof dit die wêreld van die oppersiel (“over-soul”) simboliseer. (Kyk die einde van<br />
voorbeeld 3 en voorbeeld 1. Gaan na http://www.youtube.com/watch?v<br />
=gXHjeSamzno&feature= related (by 32”) om daarna te luister.)<br />
Voorbeeld 3: Ives, Concord Sonata, iii (The Alcotts), p. 53, sisteme 2 en 3<br />
In die laaste beweging (Thoreau) word die sprong van ’n dalende majeur en mineur<br />
derde wat op die herhaalde note in die Beethoven-motiewe volg, getransformeer om<br />
melodiese lyne of kettings van parallelle derdes te vorm, of die derde word chromaties<br />
opgevul om ’n ryk, sensuele klankeffek te vorm. Hierdie vol, ryk klank saam met die<br />
gekristalliseerde “human-faith-melody” herinner in die laaste beweging aan een van<br />
Ives se beskrywings van hierdie melodie as synde sowel sentimenteel as transenderend<br />
(sien aanhaling uit sy Essays hier bo).<br />
Ten spyte van uiteenlopende musikale kodes, waarvan die meeste nie eers hier genoem<br />
is nie, kan ’n mens die musiek beter verstaan as die veranderende tematiese fisionomie<br />
in die sonate in die geheel gevolg word. Wanneer die “human-faith-melody” deur die<br />
fluit met klavierbegeleiding gespeel word, transendeer dit nie net die fisiese medium<br />
199<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
van die genre nie, maar verteenwoordig dit ook op ’n metafisiese vlak Ives se vertroue<br />
in mense se vermoë om bo hulself uit te styg.<br />
3.2 Henri Dutilleux: Sonate pour hautbois et piano (1947)<br />
Toe Ives besig was om sy Concord Sonata te voltooi, was Marcel Proust besig met sy<br />
monumentale À la recherche du temps perdu (Recherche in die res van die artikel). Hy het<br />
hierdie roman in sewe volumes tussen 1912 en sy dood in 1922 geskryf. Henri Dutilleux<br />
het dikwels na Proust se invloed op sy musiek verwys (Dutilleux 2005; Potter 1997:59).<br />
Volgens Potter (1997:59) het Dutilleux egter nooit ’n teks van Proust getoonset of ’n<br />
komposisie op ’n spesifieke werk van Proust gebaseer nie. Dit was eerder<br />
gemeenskaplike estetiese aangeleenthede en ander betekenisvolle gemeenskaplikhede<br />
wat die verbande tussen die werke van Dutilleux en Proust moontlik maak.<br />
Die verteller in Recherche, op soek na sy verlore verlede, glo in die superioriteit van die<br />
onwillekeurige geheue (Potter 1997:79). Herinnerings verskaf konseptuele raamwerke<br />
wat die verteller help om ’n greep op die wêreld rondom hom te verkry. Dutilleux<br />
noem spesifiek Proust se invloed wat tyd en geheue betref op die manier waarop<br />
Dutilleux tematiese transformasie hanteer, ’n prosedure wat hy as croissance progressive<br />
(progressiewe tematiese groei) beskryf: “[T]hemes almost always recur in varied form,<br />
paralleling Proust’s belief in the instability of personality” (Potter 1997:9, vii).<br />
Progressiewe tematiese groei kan dus beskryf word as die musikale manifestering van<br />
Proust se idee van die veranderende persoonlikheid. Net soos wat ’n persoon nie<br />
volledig gevorm is nie (dus nie ’n finale produk is nie), maar met verloop van tyd mag<br />
verander, is ’n idee ook nooit volledig gevorm nie, maar ontwikkel dit stadig in die<br />
bewussyn om ’n geleidelike, spirituele evolusie tot gevolg te hê. Die gevolg is dat ’n<br />
musikale tema nie in sy finale gedaante voorgestel word nie, maar op onvoorspelbare<br />
wyse vanuit ’n sel ontwikkel. Dutilleux (in Potter 1997:60) beskryf sy werkswyse soos<br />
volg:<br />
I use small cells which are gradually developed. Perhaps I was influenced by<br />
literature <strong>–</strong> by Proust <strong>–</strong> concerning the concept of memory. […] When I started<br />
to use this “procedure”, if you want to call it that, I was not entirely conscious<br />
of it. I became aware of it later, and I have gradually exploited it.<br />
Hoewel Dutilleux vir die eerste maal die konsep van croissance progressive doelbewus in<br />
sy eerste simfonie (1951) toegepas het, het ’n ontleding van die Sonate pour hautbois et<br />
piano aangetoon dat spore van progressiewe tematiese groei reeds in hierdie werk van<br />
1947 voorgekom het (Potter 1997:60). 18 Hierdie sonate, wat uit drie bewegings bestaan<br />
(Aria, Scherzo, Final), is ’n betreklik kort werk van ongeveer 12 minute.<br />
Die basiese sel wat die eindpunt van progressiewe groei in hierdie sonate vorm, word<br />
aan die einde van die werk herhaaldelik beklemtoon. Dit is ’n hoekige drienootformasie<br />
wat ’n pentatoniese effek skep weens die kombinasie van die mineur derde met ’n<br />
heeltoon volgens tradisionele vertikale konstruksie bereken (in voorbeeld 4 met<br />
vierkantige hakies gemerk). 19 (Gaan na http://www.youtube.com/watch?<br />
v=VpRrT5cDejM (by 3’50”) om daarna te luister.)<br />
200<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Voorbeeld 4 : Dutilleux, Sonate pour hautbois et piano, slot<br />
Om die vergelyking met ander drienootformasies wat in die uitkristallisering van die<br />
basiese sel voorkom te vergemaklik, word die grootte van die twee segmente wat deur<br />
die drie note gevorm word, in ’n aantal halftone uitgedruk. Soos in die geval van<br />
tradisionele drieklanke word die drienootformasies as vertikale konstruksies in nouste<br />
ligging en vanaf die laagste segment benoem. Die laaste gemerkte sel in voorbeeld 4 sal<br />
dan beskryf word as s(2+3).<br />
Die openingsmate van die sonate bevat ’n variasie van die s(2+3) basiese sel, naamlik<br />
s(1+5) met sy groter buitelyn, naamlik 6 halftone in plaas van 5 (met bogies in<br />
voorbeeld 5 gemerk). Hier het die klein segment van die basiese sel gekrimp van s2 na<br />
s1 en die groot segment van s3 na s5 vergroot. Die note wat die buitelyn van die eerste<br />
s(1+5) vorm, is ook prominent as heelnote in die trapsgewyse beweging van die<br />
regterhand deur die hobo nageboots (met kruisies in voorbeeld 5 gemerk). Die basiese<br />
sel verskyn by die draaipunt van die koepelvorme in die linkerhand (maat 2 en maat 4,<br />
met vierkantige hakies gemerk). (Gaan na http://www.youtube.com/watch?<br />
v=0vr4u1D0urk om daarna te luister.)<br />
Voorbeeld 5 : Dutilleux, Sonate pour hautbois et piano, i, mate 1<strong>–</strong>11 1<br />
Die eerste tema eindig met sel s(1+3) in maat 10, ’n ander variasie van die basiese sel.<br />
Die eerste prominente intrede van die basiese sel in die hobo-party is ’n herhaalde B-A-<br />
D aan die einde van ’n crescendo, net voor die klimaks op F wat die lang slotmaat van<br />
die beweging aankondig. Voor hierdie klimaks klink die basiese sel in die verbygaan op<br />
lae dinamiese vlak en in die middelregister.<br />
201<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die tweede beweging (Scherzo) begin ook met ’n klavierinleiding van vier mate. Hoewel<br />
die basiese sel ritmies in die hobo-party weggesteek is, verskyn dit ook op die<br />
draaipunt van die waaieragtige figuur (met vierkantige hakies in voorbeeld 6 gemerk).<br />
Wanneer die opening-F uiteindelik melodiese momentum in maat 9 verkry, begin dit<br />
met ’n duidelike s(1+3)-sel gevolg deur ’n s(1+4)-sel aan die einde van die maat. (Gaan<br />
na http://www.youtube.com/watch?v=0vr4u1D0urk (by 2’56”) om daarna te luister.)<br />
Voorbeeld 6: Dutilleux, Sonate pour hautbois et piano, ii, mate 5 2 <strong>–</strong>10<br />
Die liriese tweede tema (hobo in mate 48<strong>–</strong>106) bevat wel sewe basiese selle, maar hulle<br />
is nie individueel prominent nie, weens die eenvormige aard van die ritme. Die ligte<br />
derde tema het die basiese sel C, E♭, F as uitgangspunt, met F wat geornamenteer is. Die<br />
hooftema van die laaste beweging, wat eers in die klavierinleiding voorkom, begin met<br />
’n ander variasie van die basiese sel, naamlik B♭, E♭, F, dit is, s(5+2). Nadat die<br />
crescendo aan die einde van die eerste hoofseksie met ’n s(3+2)-sel begin (maat 33),<br />
eindig die seksie met ’n gedeeltelike voorbereiding vir die slotmate met twee ritmiesgeïsoleerde<br />
basiese selle in maat 37 en maat 38 onderskeidelik, albei nou as hoekige<br />
figure gefatsoeneer. Nadat die middelseksie geen basiese selle meer vertoon nie, eindig<br />
die herhaling van die hoofseksie (wat in maat 152 begin) met die geaksentueerde<br />
hoekige basiese selle wat in voorbeeld 4 voorkom.<br />
Om die progressiewe groei van die basiese sel te volg, moet die sonate in die geheel in<br />
oënskou geneem word. Indien, as kort voorbeeld, slegs die hooftemas van die drie<br />
bewegings in ag geneem word, ontwikkel die basiese s(2+3)-sel uit ’n s(1+5)-sel aan die<br />
begin van die sonate, deur ’n s(1+3)-sel aan die begin van die hooftema van die tweede<br />
beweging, ’n s(5+2)-sel aan die begin van die derde beweging om uiteindelik in die<br />
laaste mate van die sonate in sy prominente hoekige formasie uit te kristalliseer.<br />
3.3 Benjamin Britten: Billy Budd (1951)<br />
Die manier waarop die temas en motiewe wat die hoofkarakters in Benjamin Britten se<br />
Billy Budd verteenwoordig, in die loop van die opera verander, skep ’n musikale<br />
narratief wat die dramatiese verwikkelingsintrige op musikale wyse uitbeeld. Hierdie<br />
opera, wat op Herman Melville se novelle gebaseer is, betrek nie die statiese<br />
kontrastering van goed en kwaad nie, maar kontrasteer eerder die mens se geaardheid<br />
met sy/haar dade, dit is die teenoormekaarstelling van wat ’n mens is en wat ’n mens<br />
doen. Die ongeletterde Billy is “sweet, innocent, and harmless, yet he kills. Claggart is<br />
evil, perverted, and mendacious, yet he dies a victim. Vere is sagacious and responsible,<br />
yet he allows a man whom he feels to be blameless to hang” (Johnson 1980:82).<br />
Herinneringe uit die verlede is ook die uitgangspunt in hierdie opera <strong>–</strong> in die proloog<br />
kan kaptein Vere homself nie vergewe vir Billy Budd se dood nie. Hierdie onskuldige<br />
jong voormas-man is die buitestander in Melville se novelle wat, met die uitsondering<br />
van die proloog en die epiloog, op die Britse oorlogskip HMS Indomitable tydens die<br />
Napoleontiese oorloë afspeel. John Claggart, die skip se skeepsprovoos, is jaloers op die<br />
aantreklike jong nuweling wat hakkel as hy onder emosionele druk is. Op ’n slinkse<br />
manier gebruik hy persone in die laer range om vals inligting te verskaf wat Billy as die<br />
organiseerder van ’n muitery uitwys. Wanneer Billy voor kaptein Vere moet verskyn,<br />
202<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
hakkel hy en uit frustrasie slaan hy Claggart met een hou dood, ’n daad wat die<br />
doodsvonnis tot gevolg het.<br />
In teenstelling met die tradisionele operaformaat waarin arias, ensembles en kore<br />
prominent figureer, is die musikale uitbeelding van komplekse karakters die fokus in<br />
Billy Budd. Billy word musikaal voorgestel deur vinnige, hoekige vyfnootfigure wat<br />
deur die houtblaasinstrumente gespeel word. Wanneer Claggart in die eerste toneel van<br />
die opera vir Billy vra waar sy huis is, hakkel hy voordat hy antwoord: “... found in a<br />
basket tied to a good man’s door”. 20<br />
Voorbeeld 7 : Britten, Billy Budd, bedryf I, toneel 1<br />
In die opera stel die hakkelfiguur die onvolmaakte voor. Dit verskyn byvoorbeeld in<br />
Vere se proloog wanneer hy oor die aard van die goeie filosofeer. “I am an old man<br />
who has experienced much. [...] Much good has been shown me and much evil, and the<br />
good has never been perfect. There is always some flaw in it, some defect, some<br />
imperfection in the divine image, some fault in the angelic song, some stammer in the<br />
divine speech.” (Gaan na http://www.youtube.com/watch?v=p1Zz2P32jYA (by<br />
1’12”) om daarna te luister.)<br />
Die onheilspellende effek van die triller wat deur ’n gedempte trompet gespeel word<br />
(voorbeeld 7), suggereer die ramp wat op Billy wag. Wanneer Claggart valslik vir Vere<br />
vertel dat Billy die Nuweling probeer omkoop het om aan die muitery deel te neem,<br />
word die triller deel van die melodiese lyn asof om te suggereer dat die gevoel van<br />
onheil inderdaad besig is om ’n werklikheid te word.<br />
Claggart word musikaal voorgestel deur ’n motief wat twee ewe groot dalende spronge<br />
(volmaakte vierde) bevat. In die meeste gevalle word die motief deur die tromboon met<br />
sy prominente, dominerende klankkleur gespeel. Aan die ander kant stel die<br />
meerduidige kombinasie van ’n majeur en ’n mineur derde die troebel, psigologiese<br />
toestand van kaptein Vere voor (met vierkantige hakies in voorbeeld 8 gemerk). Die<br />
angstige effek word verder verhoog deur die tremolofiguur wat deurgaans deur die<br />
strykers gespeel word. Die feit dat hierdie patroon deur die hoofgroep van die<br />
standaardsimfonieorkes gespeel word, simboliseer Vere se posisie in die skip se<br />
hiërargie. (Gaan na http://www.youtube.com/watch?v=p1Zz2P32jYA (by 4”) om<br />
daarna te luister.)<br />
203<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Voorbeeld 8: Britten, Billy Budd, proloog, mate 1<strong>–</strong>7<br />
In die proloog begelei ’n melodiese rangskikking van die meerduidige majeur-mineur<br />
derde Vere se woorde “so much is confusion”. By die uitbeelding van ’n meer gefokuste<br />
Vere word die meerduidige effek egter uitgeskakel: wanneer die kaptein aan die begin<br />
van die tweede bedryf vir die Indomitable se aanval op ’n Franse skip voorberei, word<br />
die stygende majeur derde (B♭ <strong>–</strong> D) deur die trompette gespeel. Sowel die stygende<br />
kontoer as die militaristiese kleur van die trompette stuur ’n eenduidige boodskap uit.<br />
In die epiloog verskyn die meerduidige strykersbegeleiding weer wanneer Vere sing:<br />
“We committed his body to the deep. The seafowl enshadowed him with their wings,<br />
their harsh cries were his requiem.” Die meerduidige effek word egter finaal<br />
uitgeskakel wanneer die dalende mineur derde prominent figureer in Vere se laaste<br />
treurlied: “I am an old man now, and my mind can go back in peace.” Nadat die<br />
interval “in peace” (B♭ <strong>–</strong> G) uitgebeeld het, eindig alle frases met hierdie dalende<br />
interval, gemerk morendo (wegsterwend). (Gaan na http://www.youtube.com/<br />
watch?v=XT_Han266eE (by 3’50”) om daarna te luister.)<br />
4. Ten slotte<br />
Aangesien tematiese fisionomie direk toeganklik is, stel dit luisteraars in staat om<br />
toegang tot sogenaamde ontoeganklike musiek te verkry, en aangesien die luister na<br />
musiek ’n aktiewe proses van interpretasie betrek (Martin 1995:56), kan luisteraars self<br />
op skeppende wyse aan betekenisgewing deelneem. Deur melodie en melodiese<br />
konstrukte in drie 20ste-eeuse komposisies te ondersoek, bevorder dit nie net toegang<br />
tot die musiekteks nie, maar skep dit ook ’n nuwe manier van verstaan van en<br />
waardering vir hierdie musiek. Hierdie demonstrasie het probeer aantoon dat wanneer<br />
veranderende tematiese fisionomie in die ontleding van musiek as uitgangspunt<br />
geneem word, dit beter begrip vir die werk in die geheel kan bevorder, ’n projek wat in<br />
die rigting van die musiekhermeneutiek beweeg.<br />
Die doel van hierdie artikel was om aan te toon dat die direkte belewing van melodie en<br />
melodiese konstrukte, ’n verwaarlooste aspek in die studie van musiekteorie, ’n<br />
betekenisvolle rol kan speel in die rehabilitasie van ’n musiekestetika wat nie<br />
noodwendig op eksklusiewe musiekteoretiese kennis gebaseer hoef te word nie. Dit is<br />
dus ’n benadering waarin gesofistikeerde tegniese inligting nie noodsaaklik is vir ’n<br />
204<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
beter verstaan van musiek nie en wat musiek-estetiese belewing dus vrywaar van<br />
aanklagte van elitisme en klasbevoordeling.<br />
Aangesien die soeke na betekenis die werk in die geheel betrek, is hierdie<br />
hermeneutiese projek ’n bydrae tot en verryking van die estetiese projek waarin<br />
“traditional philosophies of art have neglected the specificity of art works, preferring to<br />
deal with art at the level of generality and universality” (Paddison 1993:2). In die studie<br />
van drie uiteenlopende werke is aangetoon hoe die betekenisgewende vermoë van<br />
veranderende tematiese fisionomie gekoppel kan word met buitemusikale betekenis <strong>–</strong><br />
al drie werke het te doen met aspekte van die menslike toestand, dit is die positiewe<br />
potensiaal van die menslike gees, die menslike geheue, en die teenstrydigheid tussen<br />
wat ’n mens is en wat ’n mens doen. Hierdie benadering beweeg dus ook op die terrein<br />
van ’n tweede probleem wat Paddison (1993:3) noem, naamlik dat “traditional<br />
aesthetics has tended to ignore the socially conditioned character of art and its<br />
institutions”.<br />
Deur die musiek toe te laat om self eers deur middel van tematiese fisionomie te spreek<br />
voordat dit volgens ’n vooropgesette templaat benader word, hetsy ’n ideologie of ’n<br />
gesofistikeerde ontledingstrategie, word die verstaan van die musiek en die vertolking<br />
daarvan skeppende handelinge. Indien melodie en melodiese konstrukte in die<br />
ontleding van musiek meer kan help om verbande te trek tussen tegniese ontleding,<br />
sosio-psigologiese aangeleenthede en die vertolking van spesifieke komposisies,<br />
behoort die aanklag van eksklusiwiteit en hiërargiese onderskeiding nie meer te geld<br />
nie en behoort die musiekestetika weer die geleentheid te kry om as dissipline te<br />
ontwikkel.<br />
Bibliografie<br />
Armstrong, I. 2000. The radical aesthetic. Oxford: Blackwell Publishers.<br />
Christensen, T. 1993. Rameau and musical thought in the Enlightenment. Cambridge:<br />
Cambridge University Press.<br />
Christensen, T. (red.). 2002. The Cambridge history of Western music theory. Cambridge:<br />
Cambridge University Press.<br />
Clifton, T. 1983. Music as heard: A study in applied phenomenology. New Haven: Yale<br />
University Press.<br />
Cook, N. 2001. Theorising musical meaning. Music Theory Spectrum, 23(2):170<strong>–</strong>95.<br />
Dahlhaus, C. 1984. Die Musiktheorie im 18. und 19. Jahrhundert. Erster Teil: Grundzüge<br />
einer Systematik. In Zaminer (red.), volume 10, 1984.<br />
—. 1989. Die Musiktheorie im 18. und 19. Jahrhundert. Zweiter Teil: Deutschland. In<br />
Zaminer (red.), volume 11, 1989.<br />
Dewey, J. 1934. Art as experience. New York: Perigee Books.<br />
205<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Dufrenne, M. 1973. The phenomenology of aesthetic experience. Vertaal deur Edward S.<br />
Casey. (Oorspronklike titel: Phénoménologie de l'expérience esthétique, 1953.) Evanston, Ill.:<br />
Northwestern University Press.<br />
Goehr, L. en A. Bowie. 2001. Philosophy of music III: Aesthetics. In Sadie (red.) 2001.<br />
Gossett, P. 1971. Treatise on harmony: Jean-Philippe Rameau. Vertaling, inleiding en notas<br />
deur P. Gossett. New York: Dover Publications.<br />
Guck, M.A. 2006. Analysis as interpretation: Interaction, intentionality, invention. Music<br />
Theory Spectrum, 28(2):191<strong>–</strong>209.<br />
Harris, E.C. 1981. Johann Mattheson's “Der Vollkommene Capellmeister”: A revised<br />
translation with critical commentary. Michigan: UMI Research Press.<br />
Hindemith, P. 1940. Unterweisung im Tonsatz I (Theoretischer Teil). Mainz: Schott.<br />
Ives, C.E. 1969. Essays before a sonata and other writings. Onder redakteurskap van H.<br />
Boatwright. Londen: Calder en Boyars.<br />
Johnson, B. 1980. The critical difference: Essays in the contemporary rhetoric of reading.<br />
Baltimore: John Hopkins University Press.<br />
Kramer, L. 2007. Why classical music still matters. Berkeley: University of California Press.<br />
Kerman, J. 1985. Musicology. Londen: Fontana Press.<br />
Kramer, L. 1989. Dangerous liaisons: The literary text in musical criticism. 19th-Century<br />
Music, 13(2):159<strong>–</strong>67.<br />
—. 1993. Music criticism at the postmodern turn: In contrary motion with Gary<br />
Tomlinson. Current Musicology, 53:25<strong>–</strong>35.<br />
Lang, P.H. 1941. Music in western civilization. Londen: Dent.<br />
Martin, P.J. 1995. Sounds and society: Themes in the sociology of music. Manchester:<br />
Manchester University Press.<br />
Morgan, R.P. 2005. Review of The Cambridge History of Music. Onder redakteurskap van<br />
T. Christensen. Music Analysis, 24(i-ii):283<strong>–</strong>300.<br />
Nattiez, J-J. 1990. Music and discourse: Toward a semiology of music. Vertaal deur C.<br />
Abbate. Princeton: Princeton University Press.<br />
Paddison, M. 1993. Adorno's aesthetics of music. Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Palisca, C.V. 1993. Joachim Burmeister: Musical Poetics. Voorwoord deur die<br />
reeksredakteur. In Rivera 1993.<br />
Potter, C. 1997. Henri Dutilleux: His life and works. Londen: Ashgate.<br />
206<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Rameau, J-P. 1971. Treatise on harmony (1722). Vertaal deur P. Gossett. New York: Dover<br />
Publications.<br />
Ricoeur, P. 1988. Time and narrative. Volume 3: Narrated time. Vertaal deur K. Blamey en<br />
D. Pellauer. (Oorspronklike titel: Temps et Récit, 1985.) Chicago: The University of<br />
Chicago Press.<br />
Rivera, B.V. 1993. Joachim Burmeister: Musical Poetics (1606). Vertaling, inleiding en notas<br />
deur B.V. Rivera. New Haven: Yale University Press.<br />
Rogers, M.R. 2004. Teaching approaches in music theory: An overview of pedagogical<br />
philosophies. Tweede hersiene uitgawe. Carbondale: Southern Illinois University Press.<br />
Sadie, S. (red.). 2001. The new Grove dictionary of music and musicians, volume 19. Londen:<br />
Macmillan.<br />
Spies, B.M. 2001. The musical magic of ambiguity in Benjamin Britten's Death in Venice.<br />
Literator, 22(3):39<strong>–</strong>57.<br />
—. 2002. Alban Berg’s Wozzeck: Revisiting a historically sedimented metaphor. South<br />
African Journal of Musicology, 20:47<strong>–</strong>61.<br />
—. 2006. The temporal musical sign: In search of extrinsic musical meaning. Semiotica,<br />
162(1/4):195<strong>–</strong>216.<br />
—. 2008. From tonality to atonality: The function of the trichord. Musicus, 36(2):28<strong>–</strong>40.<br />
Stravinsky, I. 1947. Poetics of music in the form of six lessons. Cambridge, Mass.: Harvard<br />
University Press.<br />
Tarasti, E. 1994. A theory of musical semiotics. Bloomington: Indiana University Press.<br />
Zaminer, F. (red.). 1985<strong>–</strong>. Geschichte der Musiktheorie. Volumes 1<strong>–</strong>12. Darmstadt:<br />
Wissenschaftliche Buchgesellschaft.<br />
Partiture<br />
Britten, B. 1960. Billy Budd. Londen: Boosey & Hawkes.<br />
Dutilleux, H. 1948. Sonate Pour Hautbois et Piano. Paris: Éditions Musicales Alphonse<br />
Leduc.<br />
Ives, C.E. 1947. Piano Sonata No. 2, “Concord, Mass., 1840<strong>–</strong>1860”.Tweede uitgawe. New<br />
York: Arrow Music Press.<br />
Eindnotas<br />
1 Hierdie artikel is gebaseer op ’n referaat wat gelewer is by ’n internasionale kongres<br />
met die tema Representation in music / Musical representation in Istanbul (Oktober 2010).<br />
Ek wil professor Daniel P. Goosen van die Universiteit van Suid-Afrika hartlik bedank<br />
207<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
vir die lees van die oorspronklike dokument en vir sy waardevolle kommentaar oor<br />
poëtiek en filosofiese aangeleenthede.<br />
2 Christensen bespreek “[w]idely diverging conceptions of music theory” in sy inleiding<br />
tot The Cambridge history of Western music theory (2002:1). Die inhoudsopgawe van<br />
hierdie boek demonstreer die wye verskeidenheid van dink en doen op die gebied van<br />
die musiekteorie. Dieselfde verskynsel word ook aangetref in die reeks met die titel<br />
Geschichte der Musiktheorie van die Berlynse Staatliches Institut für Musikforschung met<br />
Zaminer (1985<strong>–</strong>) as hoofredakteur. Twaalf van die beplande vyftien volumes het reeds<br />
verskyn.<br />
3 ’n Uitgebreide aanhaling word hier gebruik om aan te dui dat Kerman (1985) nie net<br />
die musiekteoretikus kritiseer nie, maar ook die musiekwetenskaplike, wat in die enger<br />
betekenis op die musiekhistorikus dui.<br />
4 Waar my artikel op melodiese strukture konsentreer, is Guck (2006) meer<br />
geïnteresseerd in vertikale akkoordstrukture.<br />
5 “Es ist erstaunlich, dass der Unterricht im Tonsatz bis heute keine Melodielehre<br />
kennt.”<br />
6 Melopoiia sive melodiae concendae ratio, quam vulgo Musicam poeticam vocant.<br />
7 Die term poetica is afgelei van die Griekse poieo, wat beteken “om te maak, te<br />
produseer, of te skep”. Die term musica poetica is die eerste maal gebruik deur Heinrich<br />
Faber in sy boek met dieselfde titel (1548).<br />
8 “Die 'Melodielehre', die es explizit nicht gab und nicht zu geben brauchte, beschränkte<br />
sich auf die Unterscheidung zwischen sanglichen und unsanglichen Intervallen und<br />
einige verstreute Bemerkungen űber 'Inventionen', zu denen ein Komponist dadurch<br />
gelangen konnte, daß er Details des Textes musikalisch ausdrűckte oder symbolisierte.”<br />
9 “Die Trennung der Disziplinen, die sich im 18. Jahrhundert durchsetzte, war darum<br />
für die Melodielehre ruinös. Zu einer Vermittlung zwischen Harmonielehre, Rhythmik<br />
oder Metrik und Syntaxtheorie, einer Vermittlung, aus der sich eine Melodielehre<br />
entwickeln ließ, gab es kaum Ansätze.”<br />
10 “Es scheint demnach, als sei die Melodielehre im 19. Jahrhundert in die unglückliche<br />
Alternative geraten, einerseits in der Tradition des Kontrapunkts zu einer bloßen Liste<br />
verbotener Intervalle zu verkümmern und andererseits in der Überlieferung der<br />
Harmonielehre und der Rhythmustheorie als 'Überbau' zu erscheinen, der sich über<br />
den Bereich des Lehrbaren erhebt, also zwar eine Ästhetik, aber keine Handwerkslehre<br />
zuläßt. […] Der Übergang von der Empfindsamkeit zur romantischen<br />
Inspirationsästhetik, die in einer Melodie nichts Gemachtes, sondern ein Produkt der<br />
Eingebung sah, war ein kleiner Schritt. Die Inspirationsästhetik aber, an der im 19.<br />
Jahrhundert niemand zweifelte, bedeutete den Ruin der Melodielehre, sofern sie, um<br />
überhaupt eine Lehre zu sein, gezwungen war, die ästhetische Reflexion in technische<br />
Unterweisung umzusetzen.”<br />
11 Ek het vroeër aangetoon hoe sekere musikaal-retoriese figure in die loop van ’n<br />
komposisie die verstaan van die werk in die geheel kan bevorder wanneer dit nie as<br />
statiese nie maar as dinamiese verskynsels beskou word (Spies 2006).<br />
208<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
12 Musiek was deel van die sogenaamde sewe vrye kunste (“liberal arts”) in die laat<br />
Hellenistiese pedagogie. Saam met wiskunde, meetkunde en sterrekunde het dit die<br />
quadrivium, die hoër groep van die sewe kunste, in die vroeë Middeleeue gevorm (Lang<br />
1941:59). Die groepering van musiek saam met die natuurwetenskappe en die<br />
implikasies daarvan is egter die onderwerp vir ’n ander geleentheid.<br />
13 In my artikel oor drienootformasies in atonale musiek val die fokus hoofsaaklik op<br />
die melodiese manifestering daarvan (Spies 2008).<br />
14 Lawrence Kramer is professor in Engels en musiek by Fordham Universiteit.<br />
15 ’n Ontleding van die Concord Sonata verskyn in Waldo Weyer se meestersgraadskripsie<br />
met die titel “Die interpretasie van Charles E. Ives se Concord Sonate volgens<br />
sy Essays before a sonata”, Noordwes-Universiteit 2004.<br />
16 Himnes en feestelike musiek (Country Band March) in die Concord Sonata<br />
verteenwoordig episodes uit die alledaagse lewe.<br />
17 In die afwesigheid van tradisionele tydmaattekens en maatstrepe word bladsy- en<br />
sisteem<strong>nommer</strong>s gebruik.<br />
18 ’n Ontleding van die Sonate pour hautbois et piano verskyn in Bernarda Swart se<br />
skripsie met die titel “Proust se geheuekonsep in Dutilleux se Sonate vir hobo en klavier<br />
(1947)”, Noordwes-Universiteit 2006.<br />
19 Aangesien intervalinhoud ’n sterker aanduider van die aard van ’n akkoord as die<br />
volgorde van die segmente is, kan s(3+2) ook die basiese sel verteenwoordig.<br />
20 Hierdie en verdere aanhalings kom uit die libretto van E.M. Forster en Eric Crozier.<br />
209<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
’n Vergelykende studie van toelatingskriteria van<br />
’n seleksie Suid-Afrikaanse universiteite<br />
Summary<br />
Renette Blignaut en Isabella Venter<br />
Departement Statistiek en Rekenaarwetenskap<br />
Universiteit van Wes-Kaapland<br />
Comparative study of admissions criteria of a selection of South African<br />
universities<br />
The new schoolleaving certificate, the National Senior Certificate (NSC), was awarded for the<br />
first time in 2008. This necessitated a relook at the entrance requirements for university, as<br />
the school subjects offered, and the evaluation thereof, had changed considerably compared<br />
with those for the previous schoolleaving certificate (Senior Certificate). It became important<br />
for universities to adjust their admission requirements from the 2009 firstyear intake<br />
onwards.<br />
The admission requirements of nine universities (considered by FinWeek, 18 March 2010, to<br />
be similar in terms of effectiveness and classification) were compared. The universities are:<br />
the University of the Free State (UOFS), the University of the Western Cape (UWC/WestCapU),<br />
the University of KwaZuluNatal (UKZN), the University of Pretoria (UP/UPret), NorthWest<br />
University (NWU/NWestU), the University of the Witwatersrand (WITS/UWits), the<br />
University of Cape Town (UCT), Rhodes University (Rhodes/RhodesU) and the University of<br />
Stellenbosch (US/UStell). (The second abbreviation appearing in some cases is the<br />
abbreviation used in Figure 1, which was taken directly from Finweek.)<br />
Effectiveness is defined by FinWeek as a combination of the following: undergraduate success<br />
rate; graduates as percentage of total enrolment; research output units and contracted<br />
research, while classification of institutions is defined as a range from mainly undergraduate<br />
training institutions to mainly researchled institutions.<br />
This study considered how the nine selected South African universities utilise the NSC results<br />
to select students for their mathematical statistics and computer science degrees. Some of the<br />
universities use only the NSC results for placement, while others use a combination of the NSC<br />
results and some additional admission tests. At most universities the NSC results are combined<br />
into an admission point score (APS). This APS is calculated differently at the different<br />
universities.<br />
The following questions were investigated:<br />
How is the APS calculated by each of the nine universities considered in this study?<br />
What minimum APS is required for general entrance to undergraduate studies at<br />
these universities?<br />
210<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
What minimum APS do students need to enter a threeyear programme in<br />
mathematical statistics or computer science at these nine universities?<br />
To compare the admission requirements of the universities considered, the entrance<br />
requirements documents of the various universities were studied and compared. Furthermore,<br />
secondary data of the University of the Western Cape were used to illustrate the differences in<br />
the APSs for these universities.<br />
A sample of 176 students who matriculated in 2008 with six or more designated NSC subjects<br />
and who were in their first year at UWC in 2009 was considered for this study. The UWC data<br />
were used to calculate the APSs according to the <strong>2011</strong> admission requirements of the nine<br />
universities. In general, students have to offer a minimum of four subjects from the designated<br />
subject list, with a level 4 (≥50 percent) or more, to qualify for university admission. For this<br />
study only students who had completed six or more designated subjects were considered.<br />
To further contain the study, only students that could possibly have qualified for a<br />
mathematical statistics or computer science degree were considered. These programmes<br />
require school mathematics and not mathematical literacy as a subject. Both these<br />
programmes are offered at all the universities considered in this study and could, therefore, be<br />
compared. The method for calculating the APS differs substantially between the universities,<br />
as does the minimum score required for university admission.<br />
To compare the minimum required APS for admission to the respective selected universities<br />
the research data of 176 UWC students were used. It was found that only 11 percent of the<br />
176 students admitted to UWC would have qualified for admission at UCT. Although UWC and<br />
Rhodes use similar methods for calculating their APSs they have very different minimum APS<br />
requirements: Rhodes requires an APS of 40, whereas UWC requires an APS of only 27.<br />
Consequently Rhodes would have accepted only 18 percent of the students that were accepted<br />
by UWC. Due to the stricter mathematics requirement for the programmes considered, fewer<br />
students qualify for these programmes than would have qualified for general university<br />
admission.<br />
In order to see what APS would be necessary for a student studying at UWC to successfully<br />
complete a first year, the 2009 endofyear university results of the 176 students of this pilot<br />
study were used. Of the 176 UWC students that started their studies in 2009, only 108 (61<br />
percent) progressed to the next academic year in 2010. Their average UWC APS was 41,4 with<br />
a 95 percent confidence interval of (40,4; 42,3). If a simplified method is used for calculating<br />
the APS, namely summing the school scores (without life orientation (LO)), the 95 percent<br />
confidence interval for the mean APS of the students that progressed is (30,4; 32,1). It needs to<br />
be noted that both UWC and Rhodes use a more complex method of calculating the APS which<br />
inflates the APS by approximately 10 points.<br />
Currently universities differ considerably in their calculation of the APS as well as their<br />
minimum entrance requirements. A simplified and standardised method for the calculation of<br />
the APS would allow learners and other stakeholders to easily determine the APS required to<br />
be selected for a particular tertiary programme. For most programmes further school subject<br />
requirements are specified. For the mathematical statistics and computer science<br />
programmes at the universities studied, the difference in the school mathematics requirement<br />
is most pronounced.<br />
According to this pilot study the APS a student requires to successfully complete the first<br />
academic year at UWC, is approximately 30 when the simplified method to calculate the APS<br />
is used (summing the scores of six designated school subjects (without LO)). An APS of 30 is<br />
currently being used by UP, UKZN and UFS as the minimum requirement for selection. Their<br />
method of calculating the APS is very similar to the method proposed by this study.<br />
211<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Additional studies would need to be carried out to confirm the results of this pilot study.<br />
Further studies are also needed to determine how the scores of the nondesignated subjects<br />
should be adjusted for possible inclusion in the calculation of the APS.<br />
The NSC is now standardised across South Africa. If the APS is also calculated in a<br />
standardised manner it should be sufficient to use this information to determine which<br />
students would be able to succeed at university. The minimum admission requirement could<br />
vary from university to university depending on the programme for which a student applies.<br />
The minimum APS for a programme should be carefully considered and adjusted so that<br />
selected students have a chance to succeed. If academically underprepared students are<br />
selected for tertiary studies the universities should be aware that these students will need<br />
extensive extracurricular assistance. Without additional interventions these underprepared<br />
students will have no chance of succeeding at university, which is ethically unjustifiable.<br />
Key words: entrance requirements; schoolleaving certificate; National Senior Certificate;<br />
APS; admission point score; South African universities; admission criteria<br />
Opsomming<br />
Die nuwe Suid-Afrikaanse skoolverlatersertifikaat (die Nasionale Seniorsertifikaat) is<br />
die eerste keer in 2008 toegeken. Dit het die hersiening van die toelatingsvereistes vir<br />
universiteite genoodsaak. Daar is besluit om die toelatingskriteria vir verskeie<br />
universiteite te vergelyk. Die data van ’n steekproef van studente wat in 2009 by die<br />
Universiteit van Wes-Kaapland vir voorgraadse studie aanvaar is, is gebruik om die<br />
toelatingskriteria van geselekteerde universiteite te vergelyk. Om die studie te beperk,<br />
is die toelatingsvereistes van slegs twee programme vergelyk, naamlik<br />
rekenaarwetenskap en wiskundige statistiek. Daar is bevind dat verskillende metodes<br />
gebruik is om die toelatingspunttellings te bereken en dat die minimumvereistes vir die<br />
onderskeie universiteite aansienlik verskil. ’n Gestandaardiseerde metode om ’n<br />
toelatingspunttelling te bereken kan moontlik help om studente vir verdere studie in<br />
spesifieke programme te identifiseer, en ook om studente te identifiseer wat addisionele<br />
bystand sal benodig. Die resultate van ’n loodsstudie (by die Universiteit van Wes-<br />
Kaapland uitgevoer) het getoon dat studente wat ’n telling van 30 (die som van ses<br />
aangewese Nasionale Seniorsertifikaat-skoolvakke) behaal het vir die<br />
toelatingspunttelling, suksesvol was in die voltooiing van hul eerste jaar aan die<br />
universiteit.<br />
Trefwoorde: toelatingsvereistes; skoolverlatersertifikaat; Nasionale Seniorsertifikaat;<br />
toelatingspunttelling; Suid-Afrikaanse universiteite; toelatingskriteria<br />
1. Inleiding<br />
Die nuwe skoolverlatersertifikaat, die Nasionale Seniorsertifikaat (NSS), is vir die eerste<br />
keer in 2008 toegeken. Dit het ’n hersiening van die toelatingsvereistes vir universiteite<br />
genoodsaak (sien Tabel 1), aangesien die skoolvakke wat aangebied word en die<br />
evaluasie daarvan aansienlik verander het in vergelyking met die vorige<br />
skoolverlatersertifikaat (die Seniorsertifikaat). Dit het vir universiteite belangrik geword<br />
om hul toelatingsvereistes aan te pas vir die eerstejaar-inname van 2009 en daarna.<br />
212<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tabel 1: Vergelyking van die baccalaureusgraadvereistes vir die Seniorsertifikaat<br />
met die Nasionale Seniorsertifikaat<br />
Die toelatingsvereistes van nege universiteite, deur Finweek (2010a; 2010b) beskou as<br />
eenders ten opsigte van effektiwiteit en klassifikasie, sal in hierdie artikel vergelyk<br />
word.<br />
“Effektiwiteit” word deur Finweek omskryf as ’n kombinasie van die volgende:<br />
voorgraadse sukseskoers; gegradueerdes as ’n persentasie van totale inskrywings;<br />
navorsingsuitset-eenhede en gekontrakteerde navorsing.<br />
Volgens Finweek strek die “klassifikasie” van instellings van hoofsaaklik voorgraadseopleidingsuniversiteite<br />
tot hoofsaaklik navorsingsgerigte universiteite. Die universiteite<br />
wat ondersoek en vergelyk gaan word, is hoofsaaklik navorsingsgerig, soos aangedui in<br />
die omraamde gedeelte in Figuur 1. Hulle is: die Universiteit van die Vrystaat<br />
(UVS/UOFS) moet ons oral dan inskryf , die Universiteit van Wes-Kaapland<br />
(UWK/WestCapU), die Universiteit van KwaZulu-Natal (UKZN), die Universiteit van<br />
Pretoria (UP/UPret), Noordwes-Universiteit (NWU/NWestU), die Universiteit van die<br />
Witwatersrand (WITS/UWits), die Universiteit van Kaapstad (UK/UCT), Rhodes<br />
Universiteit (Rhodes/RhodesU) en die Universiteit Stellenbosch (US/UStell) (Die<br />
213<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
tweede afkorting, soos in sommige gevalle aangedui, is die afkorting wat in Figuur 1<br />
deur FinWeek gebruik is.).<br />
Figuur 1: Klassifikasie van Suid-Afrikaanse hoëronderwysinstellings<br />
(direk geneem uit Finweek 2010b:65)<br />
Hierdie artikel ondersoek hoe die nege gekose Suid-Afrikaanse universiteite die NSSuitslae<br />
aanwend vir die keuring van hulle studente vir hul grade in wiskundige<br />
statistiek en rekenaarwetenskap. Sommige van die universiteite wat vir hierdie studie<br />
gekies is, gebruik slegs die NSS-uitslae vir plasing, terwyl ander ’n kombinasie van die<br />
NSS-uitslae en ’n paar bykomende toelatingstoetse gebruik. By die meeste universiteite<br />
word die NSS-uitslae gekombineer tot ’n toelatingspunttelling (TPT). Die TPT word<br />
egter verskillend deur die verskillende universiteite bereken. Die artikel ondersoek die<br />
volgende vrae:<br />
Hoe word die TPT bereken deur elk van die nege universiteite wat in hierdie<br />
studie ondersoek word?<br />
Watter minimum-TPT word vereis vir algemene toelating tot voorgraadse<br />
studie by hierdie universiteite?<br />
Watter minimum-TPT benodig studente vir ’n driejaarprogram in wiskundige<br />
statistiek of rekenaarwetenskap by hierdie nege universiteite?<br />
In 2005 is daar opdrag gegee vir ’n Nasionale Normtoets (NNT) deur Hoër Onderwys<br />
Suid-Afrika (HOSA) om kriteriumgerigte inligting te verskaf ter aanvulling van die<br />
nuwe nasionale skoolverlaterseksamens gebaseer op ’n nuwe skoolkurrikulum. As<br />
gevolg hiervan is ’n studie by deelnemende universiteite uitgevoer om die<br />
geletterdheid en wiskundige vaardigheid van studente wat in 2009 vir die eerste keer<br />
universiteit toe is, vas te stel. Die idee met die studie wat gelas is, was om die NNTuitslae<br />
met die skoolverlatersuitslae te korreleer ten einde universiteite te help om<br />
seleksiekriteria te verfyn, asook om kurrikula vir oorbruggingskursusse vir studente<br />
wat bykomende onderrig benodig (MacGregor 2009) te beplan. Die NNT, soos in 2005<br />
deur HOSA versoek, was bedoel om die NSS te normeer (Morris 2009).<br />
Die doelwitte van die NNT is soos volg omskryf:<br />
214<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
om intreevlakvaardighede in AKADEMIESE GELETTERDHEID,<br />
KWANTITATIEWE GELETTERDHEID en WISKUNDE te assesseer<br />
om te help met kurrikulumontwikkeling vir beide standaard- en<br />
grondslagkursusse<br />
om bykomende inligting te voorsien om te help met die plasing van studente in<br />
geskikte kurrikulêre roetes (bv. standaard-, verlengde, uitgebreide en<br />
oorbruggingsprogramme); en<br />
om hoër onderwys te help om die Nasionale Senior Sertifikaat-uitslae te<br />
interpreteer (Hoër Onderwys Suid-Afrika 2010).<br />
Volgens Nan Yeld, dekaan van die Sentrum vir Hoëronderwysontwikkeling (CHED)<br />
van UK, was die NNT “nie eintlik bedoel om veel te sê oor wat aangaan by skole nie.<br />
Wat dit probeer doen, is om ’n eenvormige stel hulpmiddels te skep sodat<br />
hoëronderwysinstellings meer sal weet oor wat hulle moet doen” (Morris 2009:1; ons<br />
vertaling).<br />
Sewe universiteite het deelgeneem aan die NNT-loodsstudie in 2009, die eerste jaar van<br />
inname van NSS-studente. Die deelnemende universiteite was die UK, UKZN,<br />
Mangosuthu Universiteit van Tegnologie, US, Rhodes, UWK en WITS. Die Wiskunde-<br />
NNT word voltooi deur studente vir wie skoolwiskunde ’n vereiste vir hul beoogde<br />
studierigting is. Van die 9 771 studente wat die wiskunde-NNT voltooi het, is 92,5<br />
persent gekategoriseer as “basies” (waar aansienlike bykomende ondersteuning<br />
benodig word) en “intermediêr” (waar daar waarskynlik bykomende ondersteuning<br />
benodig word). Slegs 737 (7,5 persent) van die studente is gekategoriseer as<br />
“bekwaam”, wat beteken dat hulle waarskynlik geen bykomende ondersteuning<br />
benodig nie. (Sien Figuur 2.)<br />
Figuur 2: Wiskunde-uitslae van die 2009-NNT (Morris 2009:1)<br />
Van die 12 202 studente wat die Akademiese Geletterdheid-NNT voltooi het (sien<br />
Figuur 3), is slegs 47,4 persent gekategoriseer as “bekwaam” (Morris 2009:1).<br />
215<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Volgens die NNT-loodsstudie was ’n kommerwekkende aantal eerstejaarstudente dus<br />
nié bekwaam in die taal van onderrig nie. Dit was ook die bevinding van ’n onlangse<br />
artikel wat vermeld het dat leerders by sommige skole funksioneel ongeletterd is (Van<br />
der Westhuizen 2010). Hierdie onhoudbare situasie kan moontlik toegeskryf word aan<br />
die skoolstelsel wat leerders toelaat om na die volgende vlak te vorder sonder dat hulle<br />
die nodige vaardighede in die laer vlak verkry het, met die gevolg dat slegs 20 persent<br />
van skoolverlaters universiteit toe kan gaan (Jansen 2009). Van die studente wat die<br />
NSS met vrystelling slaag, sal slegs ’n breukdeel aansoek doen om aan ’n universiteit te<br />
studeer. Die NNT-loodsstudie het getoon dat minder as die helfte van die studente wat<br />
om universiteitstoelating aansoek gedoen het, oor die nodige akademiese geletterdheid<br />
beskik het, en dat slegs 7,5 persent die wiskundige vaardigheid gehad het om op<br />
universiteit te slaag.<br />
Figuur 3: Akademiese Geletterdheid-uitslae van die 2009-NNT (Morris 2009:1)<br />
Om die toelatingsvereistes van die ondersoekte universiteite te vergelyk, is die<br />
verskillende universiteite se dokumente oor toelatingsvereistes bestudeer en vergelyk.<br />
Voorts is sekondêre data van UWK gebruik om die verskille in die TPT’s vir hierdie<br />
universiteite te illustreer.<br />
2. Materiale en metodes<br />
’n Steekproef van 176 studente wat in 2008 met ses of meer aangewese NSS-vakke<br />
gematrikuleer het (sien Tabel 2, Departement van Onderwys 2005) en wat in 2009 in<br />
hulle eerste jaar aan die UWK was, is in hierdie studie ondersoek. Die UWK-data is<br />
gebruik om die TPT’s volgens die toelatingsvereistes vir <strong>2011</strong> vir die nege ondersoekte<br />
universiteite te bereken (sien Tabel 6 en Tabel 7). Die data is ontleed om die TPT’s van<br />
die geselekteerde universiteite te verstaan en te vergelyk (sien Figuur 1).<br />
216<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tabel 2: NSS-vakke op die aangewese lys<br />
In die algemeen moet studente ’n minimum van vier vakke vanuit die aangewese<br />
vaklys (sien Tabel 2) met ’n vlak 4 (≥50 persent) of hoër punt geslaag het (Departement<br />
van Onderwys 2008:8) om te vir universiteitstoelating kwalifiseer. Vir hierdie studie is<br />
slegs studente wat ses of meer aangewese vakke voltooi het, ondersoek.<br />
Om die studie verder te beperk, is slegs studente wat moontlik kon kwalifiseer vir die<br />
program in wiskundige statistiek of rekenaarwetenskap, ondersoek. Hierdie<br />
programme vereis wiskunde (nie wiskundige geletterdheid nie) as vak. Beide hierdie<br />
programme word aangebied by al die universiteite wat in hierdie studie ondersoek is<br />
en kon dus vergelyk word in terme van hul toelatingsvereistes. Die universiteite se<br />
metodes vir die berekening van die TPT verskil aansienlik van mekaar, en so ook die<br />
minimumtelling wat vir universiteitstoelating vereis word. Sommige universiteite<br />
gebruik ’n minder komplekse stelsel om die TPT te bereken; hulle is in Tabel 6<br />
saamgegroepeer.<br />
Vir die berekening van die TPT oorweeg die UK alle vakke, maar laat enige tellings van<br />
minder as 3 (
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die UVS bereken die TPT deur alle vakke te gebruik. Dit laat egter enige tellings van<br />
minder as 2 (
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tabel 3: Persentasie van die 176 studente wat by die verskillende universiteite sou<br />
kwalifiseer<br />
Studente wat gekwalifiseer het vir die twee programme by die UWK en wat ook by die<br />
nege geselekteerde universiteite aanvaar sou kon word, word in Figuur 4 aangedui.<br />
Figuur 4: Studente wat vir die geselekteerde universiteite en die ondersoekte<br />
programme kwalifiseer<br />
Om uit te vind watter TPT ’n UWK-student sou moes hê om ’n eerste jaar suksesvol te<br />
voltooi, het ons die universiteitsuitslae van die 176 studente van hierdie loodsstudie aan<br />
die einde van 2009 gebruik om vas te stel wie na die tweede jaar gevorder het. Om na<br />
die tweede jaar by die UWK te vorder, benodig ’n student 90 of meer krediete uit ’n<br />
moontlike 120 vir die eerste jaar. Van die 176 ondersoekte UWK-studente het 61 persent<br />
na die volgende akademiese jaar gevorder.<br />
Wanneer die UWK-metode gebruik word om die TPT te bereken, is die 95 persentvertrouensinterval<br />
(VI) vir die gemiddelde TPT van die studente wat na die tweede jaar<br />
gevorder het (40,4; 42,3). Die 95 persent-vertrouensinterval vir die gemiddelde TPT van<br />
studente wat nie die eerste jaar geslaag het nie, is (35,6; 38,1). Dertien persent van<br />
hierdie studente het nie herregistreer in 2010 nie (sien Tabel 4).<br />
219<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tabel 4: Vergelyking van die UWK-TPT en die vordering van die 176 geselekteerde<br />
studente na die tweede akademiese jaar<br />
As ’n vereenvoudigde metode gebruik word om die TPT te bereken (deur die<br />
skooltellings bymekaar te tel (sonder LO)), is die 95 persent-vertrouensinterval vir die<br />
gemiddelde TPT van die studente wat gevorder het (30,4; 32,1). Vir dié wat nie geslaag<br />
het nie, is die 95 persent-vertrouensinterval vir die gemiddelde TPT (26,6; 28,5). Dit is<br />
nodig om te noem dat die meer komplekse metode wat die UWK gebruik om die TPT te<br />
bereken, die TPT met ongeveer 10 punte vermeerder (sien Tabel 4 en Tabel 5).<br />
Tabel 5: Vergelyking van die vereenvoudigde TPT en vordering na die tweede<br />
akademiese jaar by die UWK<br />
By verdere ontleding van die studente wat hul eerste jaar suksesvol aan die UWK<br />
voltooi het, is daar bevind dat die gemiddelde UWK-TPT van die 108 studente wat na<br />
hul tweede jaar gevorder het, 41,4 was (sien Tabel 4). ’n Paar studente met ’n laer UWK-<br />
TPT (so laag as 32) was egter suksesvol (sien Figuur 5). Dit bewys dat alhoewel die TPT<br />
’n goeie aanwyser van potensiaal is, die afsnypunt baie moeilik is om vas te stel.<br />
220<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Figuur 5: UWK-TPT van die studente wat hul eerste jaar suksesvol voltooi het<br />
Wanneer die vereenvoudigde TPT-metode dus gebruik word <strong>–</strong> slegs die som van die<br />
skooltellings (sonder LO) <strong>–</strong> is daar gevind dat die gemiddelde TPT van die 108 studente<br />
wat na die tweede jaar gevorder het, 31,3 was (sien Tabel 5). ’n Paar studente met ’n laer<br />
TPT (byvoorbeeld 23) was ook suksesvol (sien Figuur 6).<br />
4. Bespreking<br />
Te wyte aan die land se geskiedenis verskil skole in Suid-Afrika baie van mekaar ten<br />
opsigte van die beskikbaarheid van hulpbronne en ook ten opsigte van die gehalte van<br />
onderrig. Dit is waarskynlik dat ’n student wat wel oor die potensiaal sou kon beskik<br />
om op universiteit te slaag, so ’n geleentheid mag verbeur as gevolg van swakgehalteonderrig<br />
of die gebrek aan hulpbronne by die skool waar hy/sy skoolopleiding<br />
ontvang het. Sommige studente voltooi hul skoolopleiding in minder ideale<br />
omstandighede. Dit mag hul skoolverlatersertifikaat-uitslae in so ‘n mate negatief<br />
beïnvloed dat dit ontoereikend is vir toelating tot enige universiteit.<br />
In navorsing in Portugal (Botelho, Pinto, Portela en Silva 2001) het die navorsers tot die<br />
slotsom gekom dat benewens die student se akademiese vermoë (deur die<br />
hoërskooluitslae bepaal), hul keuse van sekondêre skool hul kanse beïnvloed om vir<br />
tersiêre opleiding gekeur te word. Dieselfde kan waarskynlik gesê word van studente<br />
in Suid-Afrika. Boonop het Suid-Afrikaanse leerders dikwels nie ’n keuse ten opsigte<br />
van watter skool om by te woon nie, en woon hulle gewoonlik die skool in die gebied<br />
waar hulle woon, by. Dus sal studente van voorheen benadeelde gebiede waarskynlik<br />
die skole in daardie gebiede bywoon. Baie van hierdie skole ly steeds onder<br />
hulpbrontekorte en dit beïnvloed hul leerders se kanse om vir tersiêre opleiding te<br />
kwalifiseer.<br />
221<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Figuur 6: Som van skoolkodes van die studente wat hul eerste jaar suksesvol<br />
voltooi het<br />
Die Alternative Admissions Research Project (AARP) is by die UK begin en het ’n<br />
metode daargestel om studente te identifiseer wat nie die minimumvereistes vir ’n<br />
voorgraadse program het nie, maar die potensiaal het om te slaag. Studente kon deur<br />
middel van hul AARP-uitslae toegang tot ’n uitgebreide program verkry (Universiteit<br />
van Kaapstad 2010a) indien hul skoolprestasie nie voldoende was nie. Die NNT, wat in<br />
2005 deur HOSA gelas is, sou die NSS normeer (Morris 2009) en was nie bedoel om ’n<br />
alternatief vir die AARP te wees nie. Die doel van die NNT-studie was om die studie se<br />
uitslae te korreleer met die skoolverlatersuitslae ten einde die (in daardie stadium)<br />
onbekende gehalte van die NSS-leerders te verstaan en te evalueer. Die HOSAloodsprogram<br />
het trouens aangetoon dat die meeste studente wat in 2009 vir<br />
universiteitstoelating gekeur was (en wat die normtoets geskryf het), sleg gevaar het in<br />
die NNT: slegs 7,5 persent is gekategoriseer as wiskundig bekwaam (en het nie<br />
bykomende ondersteuning benodig nie) en minder as die helfte was akademies<br />
geletterd. Studente uit benadeelde skole wat sleg gevaar het in hul<br />
skoolverlaterseksamens sou dus waarskynlik ook sleg gevaar het in die NNT. Dit is<br />
daarom duidelik dat die NNT nie gebruik kan word as ’n alternatiewe maatstaf vir<br />
universiteitstoelating nie. Indien die AARP aangepas sou word vir die NSS, sou dit ’n<br />
beter instrument wees om studente met potensiaal vir universiteitstudie te keur.<br />
In die Verenigde State van Amerika (VSA) is die sogenaamde Scholastic Aptitude Test<br />
(SAT) in 1926 ingestel deur die Kollegeraad om toelatings tot tersiêre opleiding te<br />
standaardiseer. Baie kolleges gebruik hierdie toets, benewens sekondêreskool-uitslae, as<br />
deel van hul toelatingsbeleid. Daar is gevind dat hierdie metode sukses op tersiêre vlak<br />
slegs in ’n beskeie mate kan voorspel. Tussen die twee, SAT en hoërskoolprestasie, is<br />
laasgenoemde in die algemeen ’n beter voorspeller (McDonald, Newton, Whetton en<br />
Benefield 2001:5).<br />
In beide Israel en die VSA is bevind dat ’n bedryf rondom voorbereiding en opleiding<br />
vir toelatingstoetse ontstaan het. Uit die literatuur blyk dit dat toelatingstoetse mans<br />
bevoordeel, asook sekere etniese groepe (McDonald e.a. 2001:73). In Suid-Afrika sal die<br />
voorbereiding van studente vir universiteitstoelatingstoetse ook die meer welgestelde<br />
gedeelte van die bevolking wat die ekstra onderrig kan bekostig, bevoordeel, en dit<br />
222<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
mag negatief inwerk op die toelating van sekere etniese groepe, wat die reeds<br />
benadeeldes nog verder sal benadeel. Daar word ook na hierdie tendens verwys in ’n<br />
artikel deur Atkinson en Geiser:<br />
Baie verdienstelike lae-inkomste- en minderheidstudente word uitgewerk in<br />
hierdie kompetisie, en vrae rondom regverdigheid en gelykheid word met<br />
toenemende dringendheid geopper. Onderliggend aan al hierdie vrae is ’n<br />
groter besorgdheid dat die huidige regime van toelatingstoetsing dalk ons<br />
onderwysdoelwitte belemmer eerder as bevorder. (Atkinson en Geiser 2009:2;<br />
ons vertaling)<br />
Die NNT sal duur wees: die administrasie, huur van lokale, toesighouers, opstel van<br />
toetse, nasien, ensovoorts sal ’n bykomende uitgawe wees vir die universiteit, asook vir<br />
die potensiële student. Die geld vir die opleiding van studente vir die NNT-eksamen<br />
sou beter aangewend kon word vir bykomende voorbereiding vir die NSS.<br />
Tans verskil universiteite aansienlik ten opsigte van hul berekening van die TPT, asook<br />
ten opsigte van hul minimumtoetalingsvereistes. ’n Vereenvoudigde en<br />
gestandaardiseerde metode vir die berekening van die TPT sal dit vir leerders moontlik<br />
maak om maklik te bepaal wat hul TPT is en of hulle vir ’n bepaalde tersiêre program<br />
gekeur kan word. Vir die meeste programme behoort verdere vereistes gespesifiseer te<br />
word. Vir die programme in wiskundige statistiek en rekenaarwetenskap is die<br />
verskille in die skoolwiskundevereiste die duidelikste, en dit is moontlik dat hierdie<br />
vereiste in die toekoms gestandaardiseer sou kon word.<br />
Volgens hierdie loodsstudie is die vereiste TPT om die eerste akademiese jaar suksesvol<br />
aan die UWK te voltooi ongeveer 30 wanneer ’n vereenvoudigde metode gebruik word<br />
om die TPT te bereken (die som van die tellings van ses aangewese skoolvakke (sonder<br />
LO)). ’n TPT van 30 word tans gebruik by die UP, UKZN en UVS as die<br />
minimumvereiste vir keuring (sien Tabel 6). Hierdie universiteite se berekeningsmetode<br />
vir die TPT is baie dieselfde as die metode wat deur hierdie studie voorgestel word.<br />
Bykomende studies sal uitgevoer moet word om die resultate van hierdie loodsstudie te<br />
bevestig. Verdere studies, waar ook nie-aangewese vakke ingesluit word, is nodig om<br />
vas te stel hoe die tellings van nie-aangewese vakke aangepas sou kon word vir<br />
moontlike insluiting by die TPT.<br />
Die NSS is reeds regoor Suid-Afrika gestandaardiseer. Indien die TPT ook op ’n<br />
gestandaardiseerde manier bereken word, sal dit voldoende wees om hierdie inligting<br />
te gebruik om vas te stel watter studente op universiteit kan slaag. Die<br />
minimumtoelatingsvereiste sou van universiteit tot universiteit kon verskil na gelang<br />
van die program waarvoor die student aansoek doen. Die minimum-TPT vir ’n<br />
program behoort versigtig oorweeg en aangepas te word sodat gekeurde studente ’n<br />
kans staan om te slaag. Dit is nie eties verdedigbaar om akademies onvoorbereide<br />
studente vir tersiêre studies te keur sonder om uitgebreide bystand aan hulle te verskaf<br />
nie.<br />
Bibliografie<br />
Atkinson, R.C. en S. Geiser. 2009. Reflections on a century of college admissions tests.<br />
Centre for Studies in Higher Education, 4:1<strong>–</strong>21.<br />
223<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Botelho, A., L. Pinto, M.A. Portela en A. Silva. 2001. The determinants of success in<br />
university entrance. Braga: NIMA.<br />
Departement van Onderwys. 2005. Minimum admission requirements for higher certificate,<br />
diploma and bachelor’s degree programmes requiring a National Senior Certificate. Pretoria:<br />
Staatsdrukker.<br />
—. 2008. Higher Education Act (Act 101 of 1997). Minimum admission requirements for higher<br />
certificate, diploma and bachelor's degree programmes, 31231. Pretoria: Staatsdrukker.<br />
Finweek. 2010a. Getting a grip on tertiary education: A review of SA universities.<br />
Finweek, 18 Maart, bl. 64<strong>–</strong>80.<br />
—. 2010b. Universiteite-oorsig 2010: ’n Vergelyking van SA universiteite. Finweek, 18<br />
Maart, bl. 65.<br />
Hoër Onderwys Suid-Afrika. 2010. National benchmark tests as a national service to higher<br />
education. http://www.nbt.ac.za/index.php?option=com_content&view=<br />
article&id=12&Itemid=10 (6 Januarie 2010 geraadpleeg).<br />
Jansen, J. 2009. Afrikaanse Taalraad. http://www.afrikaansetaalraad.co.za/?p=1188 (3<br />
Junie 2010 geraadpleeg).<br />
MacGregor, K. 2009. University world news Africa edition.<br />
http://www.universityworldnews.com/article.php?story= 20090816082047397 (24 Mei<br />
2010 geraadpleeg).<br />
Matrikulasieraad. 2005. Endorsements. http://www.hesa-enrol.ac.za/mb/endsum.htm<br />
(21 Julie 2010 geraadpleeg).<br />
McDonald, A.S., P.E. Newton, C. Whetton en P. Benefield. 2001. Aptitude testing for<br />
university entrance: A literature review. Slough: National Foundation for Educational<br />
Research.<br />
Morris, M. 2009. National benchmark tests create a stir <strong>–</strong> and a small storm. Monday<br />
Paper,28(13):1.<br />
Nel, C. en L. Kirstner. 2010.<br />
http://stbweb02.stb.sun.ac.za/sotl/SOTL_previous/SOTL_ 2010/Nel%20Kistner%20-<br />
%20First%20impressions%20on%20the%20new%<br />
20NSC%20and%20access%20test%20results.pdf (13 Oktober 2010 geraadpleeg).<br />
Noordwes-Universiteit. 2010. Admission requirements for undergraduate studies.<br />
http://www.puk.ac.za/akawww/Toelatingsvereistes_<strong>2011</strong>.pdf (30 April 2010<br />
geraadpleeg).<br />
Rhodes Universiteit. 2010. Student handbook 2010/11.<br />
https://www.ru.ac.za/documents/Applying/<strong>2011</strong>%20RhodesStudent Handbook.pdf<br />
(30 April 2010 geraadpleeg).<br />
224<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Universiteit van Kaapstad. 2010a. Centre for Higher Education Development.<br />
http://www.ched.uct.ac.za/departments/adp/interfac_proj/aarp (6 Januarie 2010<br />
geraadpleeg).<br />
—. 2010b. Criteria for admission. http://www.uct.ac.za/apply/criteria/eligibility (30<br />
April 2010 geraadpleeg).<br />
Universiteit van KwaZulu-Natal. 2010. Faculty of Science and Agriculture.<br />
http://www.ukzn.ac.za/applying-to-ukzn-undergraduate/entrancere-<br />
quirements/qulification-specific/ukzn-faculty-of-science-and-agriculture.aspx (4 Mei<br />
2010 geraadpleeg).<br />
Universiteit van Pretoria. 2010. Admission requirements for <strong>2011</strong>.<br />
http://web.up.ac.za/default.asp?ipkCategoryID=9238&subid= 9238&ipklookid=15 (30<br />
April 2010 geraadpleeg).<br />
Universiteit Stellenbosch. 2010. Amendment of admission requirements for <strong>2011</strong>.<br />
http://sun025.sun.ac.za/portal/page/portal/Maties/English/Admission<br />
_requirements (11 <strong>Augustus</strong> 2010 geraadpleeg).<br />
Universiteit van die Vrystaat. 2010. Admission requirements for studies at the University of<br />
the Free State. http://studentportal.uovs.ac.za/documents/13/<strong>2011</strong>/<strong>2011</strong>_Revised<br />
_Faculty%20Information.pdf (4 Mei 2010 geraadpleeg).<br />
Universiteit van Wes-Kaapland. 2009. University calendar general information. Bellville:<br />
Universiteit van Wes-Kaapland.<br />
—. 2010. University calendar general information (Part 1). Kaapstad: Universiteit van Wes-<br />
Kaapland.<br />
Universiteit van die Witwatersrand. 2010. Guide for applicants <strong>2011</strong>.<br />
http://web.wits.ac.za/NR/rdonlyres/E237D2FC-C0F8-475F- 9F83-<br />
CC43EFF6EF83/0/GuideForUndergraduates<strong>2011</strong> _8to17.pdf (4 Mei 2010 geraadpleeg).<br />
Van der Westhuizen, C. 2010. Die land se kinders is op ’n pretvaart na nêrens. Rapport<br />
Nuus, 7 Februarie, bl. 1.<br />
225<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tabel 6: Universiteite wat ’n vereenvoudigde TPT-berekening gebruik <strong>–</strong> vir toelating<br />
in <strong>2011</strong><br />
Tabel 7: Universiteite wat ’n meer komplekse TPT-berekening gebruik <strong>–</strong> vir toelating<br />
in <strong>2011</strong><br />
226<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Toekomsstudie: Instrument vir toekomsskepping<br />
Summary<br />
Future studies: Instrument of future creation<br />
Rianne van Vuuren<br />
Nagraadse student<br />
Instituut vir Toekomsnavorsing<br />
Universiteit Stellenbosch se Bestuurskool<br />
Thinking about the future has been part of human civilisation since the earliest times.<br />
Humanity needs the future and subsequently strives to form adequate images of future<br />
realities (futura). Despite its historical roots, futures studies remains a relatively recent<br />
academic discipline and intellectual tool. For this reason, debate about the basic questions<br />
regarding future studies remains useful.<br />
Futures studies tools such as scenario planning, environmental scanning, trend analysis, the<br />
Delphi method and systems thinking are generally used by practitioners and academics. In<br />
terms of the theoretical underpinning of future studies more work remains necessary. Despite<br />
many futurists’ agreeing on the rationale, role and aims of future studies, approaches to<br />
future studies differ significantly. The approach to future studies in this article is<br />
transdisciplinary and actionorientated. The aim of this article is to propose an initial<br />
contemporary future framework which can be used as a theoretical but also a practical<br />
methodology to create futures insight.<br />
The future is not given, as there is a multitude of possible futures of which one can manifest.<br />
Futures studies encourages thinking on how today’s actions (or lack thereof) will become the<br />
reality of tomorrow. This includes efforts to analyse the causes, patterns and sources of<br />
change and stability with the aim of creating foresight and alternative futures. Despite<br />
technological progress being an integral part of our society today, civilisation is seemingly<br />
racing itself into a “pathologically short attention span”, according to one author, a trend<br />
which, he continues, is “boosted by the acceleration of technology, the shorthorizon<br />
perspective of marketdriven economics, the nextelection perspective of democracies, and the<br />
distractions of personal multitasking” (Brand 1999:2).<br />
Future studies takes the longer view. It is mainly concerned with understanding social<br />
realities or “constructs” which create the future as well as the development of sustainable<br />
futureoriented visions which can inspire communities and entities (Slaughter 1999:305). In<br />
this regard future studies serves as an instrument to research the practical attainment of such<br />
views. Social reality can be described as encompassing processes (how things are being done),<br />
structures (how things are interrelated), outcomes (why things are done), context (the<br />
environment’s influence) and ordering (how things are kept intact) (Gharajedaghi 2006:29).<br />
When focusing on knowledge of the future, there is more than one term that can be used.<br />
Seeing that the meanings of these terms differ, it remains important to distinguish between<br />
concepts like prediction, forecasting and foresight in order to understand the boundaries and<br />
227<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
limitations of future studies. This is done in the article to contribute to understanding the<br />
boundaries and limitations of future studies.<br />
The term foresight, especially, takes forecast further, and is a term generally used in future<br />
studies. Foresight is the ability to have a conception of what is likely to happen in the future<br />
and take the appropriate action to aid or avoid it (Collins Cobuild 2001:616). Slaughter<br />
(1995:1) stresses that foresight is not the ability to predict the future, but is a human<br />
attribute that allows mankind to weigh up pros and cons, to evaluate different courses of<br />
action and to invest possible futures on every level with enough reality and meaning to use<br />
them as decisionmaking aids. The simplest possible definition of foresight is: “opening to the<br />
future with every means at our disposal, developing views of future options, and then<br />
choosing between them”.<br />
Foresight can act to promote knowledgability in humans and as such it operates as a ”higherorder”<br />
language. Truly understanding the present is part of such a knowledgeability.<br />
Acknowledging that many of the prior actions of foresight have served the interests of those in<br />
power is also part of such a knowledgeability. This includes the understanding that language<br />
and technology should not be regarded as neutral, and endeavouring to view the present<br />
outside the confines of a shortterm approach. Instead of seeking stability, understanding<br />
surprise, limits, disturbance, consciousness and transformation is likewise part of such a<br />
knowledgability (Hayward 2005).<br />
A multitude of methods can be used to produce the knowledgeability that underlie insight. A<br />
framework for such a model is proposed in this article. The search for future insight can take<br />
place if the overreaching driving forces which will have a significant impact on the future can<br />
be identified. The technology, war/conflict, social, economic and political environments within<br />
which human activity takes place generate these driving forces.<br />
As a result of the environmental scan the three most prominent driving forces were identified.<br />
These driving forces are the centrality of networks, especially social networks, technological<br />
innovation and the prominence of transformation, especially institutional transformation, in<br />
human endeavours.<br />
These three issues related to geopolitics and socioeconomic environments are substantially<br />
different in the contemporary world compared with anything in past human experience. The<br />
first is the integration of the world community and the rise of networks, especially social<br />
networks. Second, the spread of technology and the growing wealth of many new states and<br />
networks have resulted in the simultaneous emergence of a host of new middleranking<br />
military, political and economic powers across the world, but also great inequality between<br />
states, groups and individuals. Thirdly, societal change has been accelerated to new levels,<br />
resulting in transformation being a constant reality affecting nearly all social entities.<br />
Within this framework, futures methodologies could be used with the aim of making a positive<br />
contribution in search for a better life in South Africa and Africa. The communication of<br />
scenarios developed by Anglo American, Nedcor/Old Mutual and Mont Fleur during the late<br />
1980s and early 1990s, for example, played a significant role in convincing decision makers to<br />
choose the high road to a negotiated settlement and not the low road to demise. It seems to be<br />
the right time for futures studies techniques to contribute to sustainable development not only<br />
in South Africa, but also in Africa.<br />
New ideas are not always the most critical element for the futurist. Of greater importance is<br />
to develop strategies and to mobilise political will with the aim of implementing solutions. For<br />
the futurist the challenge remains to create a link between the decisionmaker and the<br />
possible solutions.<br />
228<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Key words: Future studies, foresight, futures framework, networks, transformation,<br />
technology, futurist and futures methodologies<br />
Opsomming<br />
Om oor die toekoms te dink, is ’n aktiwiteit wat sedert die begin van die beskawing<br />
deur die mens beoefen word. Die mens is ’n wese vir wie die toekoms ’n werklikheid is<br />
en gevolglik streef die mens daarna om toepaslike beelde van toekomstige realiteite<br />
(futura) te skep. Toekomsstudie as ’n transdissiplinêre toekomsgerigte intellektuele<br />
oefening is, ten spyte van sy geskiedkundige wortels, ’n relatief onlangse verskyning.<br />
Heelwat toekomsstudie-instrumente soos scenariobeplanning,<br />
omgewingsverkenningnavorsing, tendensontleding, die Delphi-metode en stelseldenke<br />
word met sukses deur praktisyns en akademici aangewend. Die toekoms is nie ’n<br />
statiese gegewe nie. Daar is ’n magdom moontlike toekomste waarvan een ’n<br />
werklikheid kan word. Toekomsstudie moedig denke aan oor hoe vandag se optredes<br />
(of die gebrek daaraan) môre se werklikheid word. Dit sluit pogings in om die oorsake,<br />
patrone en bronne van verandering en stabiliteit te ontleed, met die doelwit om<br />
toekomsinsig te bewerkstellig en alternatiewe toekomste te ontwerp. Die<br />
raamwerktoekomsstudie-model wat in hierdie artikel voorgestel word, identifiseer<br />
verandering, netwerke en tegnologiese nuwighede as die dryfkragte wat toekomsinsig<br />
kan bewerkstellig. Dit voorsien ’n raamwerk waarbinne toekomsstudiemetodologieë<br />
gebruik kan word om ’n positiewe bydrae te lewer tot die soeke na ’n beter lewe in<br />
Suid-Afrika en Afrika. So byvoorbeeld het die kommunikasie van die scenario’s wat<br />
gedurende die laat jare tagtig en vroeë jare negentig deur Anglo American, Nedcor/Ou<br />
Mutual en Mont Fleur ontwikkel is, ’n wesenlike rol gespeel om die<br />
oorgangsonderhandelaars in Suid-Afrika te oortuig om die hoofpad na ’n skikking te<br />
kies en nie die roete na ondergang nie. Dit lyk tog of dit nou weer ’n geskikte tyd is om<br />
met toekomsstudietegnieke ’n bydrae tot nie net toekomstige volhoubare ontwikkeling<br />
in Suid-Afrika nie, maar ook in Afrika te lewer.<br />
Trefwoorde: Toekomsstudie, toekomsinsig, toekomsstudiemodel, netwerke,<br />
transformasie, tegnologie, futuris en toekomsstudiemetodologieë<br />
1. Inleiding<br />
Om oor die toekoms te dink is ’n aktiwiteit wat sedert die begin van die beskawing<br />
deur die mens beoefen word. De Jouvenel (1967:40) beskryf die mens as ’n wese vir wie<br />
die toekoms ’n werklikheid is en wat gevolglik daarna streef om toepaslike beelde van<br />
toekomstige realiteite (futura) te skep. Toekomsstudie as ’n toekomsgerigte intellektuele<br />
oefening is, ten spyte van sy geskiedkundige wortels, ’n onlangse verskynsel (Bell<br />
2007a:6). Die grondslae van toekomsstudie is uiteenlopend en sluit in die vroeë<br />
wetenskapfiksieskryfwerk, strategiese beplanning gedurende en ná die Tweede<br />
Wêreldoorlog, aanvanklike werk wat gedoen is tydens sentrale beplanning, asook<br />
dinkskrums oor toekomstige uitdagings. Hierdie uiteenlopende grondslae het bygedra<br />
tot die vestiging van toekomsstudie as ’n transdissiplinêre studieveld. 1<br />
Tradisionele dissiplines het ’n doxa, ’n spesifieke versameling klassieke en aanvaarde<br />
tekste wat gelees moet word en die basis van die dissipline daarstel. Toekomsstudie en<br />
veral toekomsnavorsing ontbreek steeds grootliks aan ’n doxa met ’n duidelike<br />
229<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
afbakening. Die breedvoerige studies deur Bell (2007a en 2007b) en Slaughter (2005a)<br />
dien egter vandag as die basis vir die skep van sodanige doxa. Dié transdissiplinêre aard<br />
van toekomsstudie word versterk deur bogenoemde onlangse pogings om die<br />
kennisbasis te definieer en te omskryf (Inayatullah en Wildman 1996:725).<br />
Aangesien toekomsstudie nog ’n betreklik jong studierigting is, is dit belangrik dat ’n<br />
debat oor die basiese vrae ten opsigte van toekomsstudie gestimuleer moet word. Die<br />
doel van hierdie artikel is om ’n aanvanklike eietydse toekomsbenaderingraamwerk<br />
voor te stel wat as teoretiese maar ook praktiese metodiek gebruik kan word om<br />
toekomsinsig te bewerkstellig. Voordat dit gedoen word, word daar konteks geskep vir<br />
die leser wat nie vertroud is met toekomsstudie nie, deur ’n oorsigtelike blik te gee oor<br />
tydspersepsie vanuit ’n toekomsstudie-perspektief en die taak van die toekomskundige<br />
in vandag se gemeenskap toe te lig.<br />
2. Tydpersepsie en toekomsstudie<br />
Tyd is, soos ruimte, ’n onafwendbare aspek van individuele gewaarwording en sosiale<br />
interaksie. Alles vind plaas op ’n sekere tyd en in ’n spesifieke plek. Feitlik alles<br />
verander van een tyd tot ’n ander, weliswaar teen verskillende tempo’s (Bell 2007a:5).<br />
Gewaarwordinge van tyd en die toekoms kan in elke gemeenskap geïdentifiseer word<br />
(Bell 2005). Hoewel tyd en toekoms kultureel verskillend verstaan word, is daar wel<br />
algemene stellinge wat gemaak kan word met betrekking tot tyd.<br />
Die onderskeid tussen die verlede, die hede en die toekoms is belangrik, maar hierdie<br />
drie beginsels is tog ook onderling verweef. Die mens se geskiedenis, identiteit en<br />
suksesse in die verlede beïnvloed persepsie, fokus en vermoëns om te verstaan in die<br />
hede, wat weer op sy beurt die mens se planne, projekte en toekomstige doelwitte<br />
beïnvloed. Hierdie skakels word verder versterk aangesien die vloei tussen hulle in alle<br />
rigtings is. Baie besluite wat geneem word, word deur die toekoms sowel as die verlede<br />
beïnvloed. Hierdie besluite word gedeeltelik geneem vanuit die historiese en kulturele<br />
paradigmas waarin die besluitnemer homself/haarself bevind. Daarom is die grense<br />
tussen die verlede, hede en toekoms vloeibaar en oop. In werklikheid beteken dit dat<br />
die besluitnemer nie noodwendig beperk is tot die hede nie, maar dat daar ander<br />
kreatiewe en kulturele besluite is wat ’n onbelemmerde beweging tussen die verlede,<br />
hede en toekoms vereis (Slaughter 2005b). Dus speel die toekoms selfs sonder ’n<br />
spesifieke toekomsoriëntasie ’n gewisse rol in besluitneming.<br />
Hoewel toekomsstudie reeds globaal in die akademie sowel as in die werklikheid<br />
gevestig is, word die dissipline soms deur wanopvattings belemmer. Eksponensiële<br />
tegnologiese ontwikkeling, die groei van netwerke en globalisasie het teen die<br />
verwagtinge in nie aanleiding tot betekenisvolle groei in die gewildheid van<br />
toekomsstudie gegee nie. Toekomsgeoriënteerde denke word somtyds genegeer deur<br />
die implikasies van hoë ontwikkeling. Dit word deur die Clock of the long now-projek as<br />
volg gestel:<br />
Civilization is revving itself into a pathologically short attention span. The<br />
trend might be coming from the acceleration of technology, the short-horizon<br />
perspective of market-driven economics, the next-election perspective of<br />
democracies, or the distractions of personal multitasking.(Brand 1999:2)<br />
Ironies genoeg word korttermyndenke al hoe meer algemeen namate vooruitgang al<br />
hoe meer uitdagings aan die mensdom ontbloot. Gelukkig is baanbrekerswerk reeds op<br />
230<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
teoretiese maar ook praktiese terreine gedoen deurdat dit op die<br />
toekomsstudiemetodiek en die implikasies daarvan gefokus het. Heelwat werk is ook<br />
gedoen ten opsigte van die spesifieke rol wat sowel die futuris as toekomsstudie in die<br />
samelewing kan vervul.<br />
3. Die taak van die futuris en toekomsstudie<br />
Toekomsstudie is hoofsaaklik gemoeid met die begrip van sosiale realiteite of<br />
“konstrukte” wat die toekoms skep en die ontwikkeling van lewensvatbare<br />
toekomsgerigte sieninge wat gemeenskappe en entiteite inspireer (Slaughter 1999:305).<br />
In hierdie verband dien toekomsstudie ook as instrument om die praktiese<br />
haalbaarheid van sodanige sieninge deeglik na te vors. Denkers in sosialestelselteorie<br />
soos Gharajedaghi beskryf hierdie sosiale realiteite wat die toekoms skep meer<br />
omvattend. Volgens Gharajedaghi (2006:29) is dit prosesse (hoe dinge gedoen word),<br />
strukture (hoe dinge saamhang), uitkomste (waarom dinge gedoen word), konteks (die<br />
omstandighede wat dinge beïnvloed) en ordening (hoe word die hele opset bymekaar<br />
gehou).<br />
Toekomsstudie poog om die begrip van wat moontlik kan voortduur, wat moontlik kan<br />
verander en wat uniek in ons samelewing is, te belig. Deel van die dissipline is op soek<br />
na ’n sistematiese en patroon-gegronde begrip van die verlede en hede en om die<br />
waarskynlikheid van toekomstige gebeure en tendense te beredeneer. Toekomsstudie<br />
fokus in teenstelling met die wetenskap, waar ’n nouer en meer spesifieke sisteem<br />
bestudeer word, op ’n groter en meer ingewikkelde wêreldsisteem. Toekomsstudie kan<br />
op verskillende vlakke onderneem word. Dit sluit in oppervlakkige ekstrapolasie van<br />
tendense, ’n pragmatiese empiriese benadering wat óf op ’n spesifieke probleem fokus<br />
óf op ’n dieper epistemologiese of kritiese vlak wat fokus op die aannames wat<br />
spesifieke sienings van die wêreld daarstel (Slaughter 1999:145).<br />
Die vraag ontstaan of toekomsstudie ’n unieke stel metodologieë beskikbaar stel vir<br />
kennisskepping wat vir die besluitnemer en individu in die algemeen van waarde is om<br />
die genoemde korttermynbenaderings teen te staan.<br />
Voordat aandag verleen kan word aan die teoretiese en praktiese toepassing van<br />
toekomsstudie, is dit belangrik om ’n onderskeid te tref tussen die praktiese toepassing<br />
van toekomsstudie en die futuristiese element wat in die meeste sosiale wetenskappe<br />
teenwoordig is.<br />
Bell (2005) identifiseer ’n aantal spesifieke toekomsaannames, wat wel gedeel mag word<br />
met ander dissiplines, maar wat as ’n geheel uniek aan ’n toekomsstudiebenadering is:<br />
- Tyd beweeg onveranderlik in een rigting, van die verlede (waargeneem in terme van<br />
voortdurende tydelike hede) na die toekoms. Daar is ’n veelheid verskillende<br />
argumente om hierdie aanname te steun, soos biologiese ontwikkeling (mense word<br />
ouer met die verloop van tyd, nooit jonger nie), die tweede wet van termodinamika<br />
(entropie beweeg altyd in een rigting), golfbeweging (radiogolwe word byvoorbeeld<br />
nooit ontvang voordat dit gestuur word nie), die geskiedenis van die heelal (residuele<br />
galaktiese uitstraling ondersteun die idee dat tyd ’n begin, verloop, tydsduur en ’n<br />
rigting het), en aanduidings van die verlede (die fossielrekord van die hede bly as<br />
bewys van die verlede).<br />
231<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
- Nie alles wat nog gaan bestaan, het voorheen al bestaan nie, dus is daar dinge wat<br />
nog nooit voorheen daar was nie. Dit bevorder nuwe gedagtes, nuwe begrip, nuwe<br />
ontwikkeling en nuwe reaksies.<br />
- Die toekoms is geheel en al nie voorafbeskik nie. Hierdie aanname erken duidelik dat<br />
die toekoms nog nie bestaan nie. Die toekoms is dus nog “oop”.<br />
- Toekomsdenke is noodsaaklik vir menslike aksie. Reaksie is moontlik sonder<br />
toekomsdenke, maar nie aksie nie, omdat aksie daarop dui dat afwagting bestaan. Dus<br />
bly beelde van die toekoms (doelwitte, intensies, hoop, vrese, aspirasies) deel van die<br />
oorsake van huidige aksie.<br />
- Toekomstige uitkoms kan beïnvloed word deur individuele en gesamentlike aksies<br />
en die besluite wat mense neem.<br />
- Globale interafhanklikheid moedig ’n holistiese perspektief en ’n transdissiplinêre<br />
benadering aan. Futuriste beskou die wêreld as so interverweef dat geen stelsel of<br />
eenheid as heeltemal afgesonderd beskou kan word nie. Futuriste argumenteer dat elke<br />
stelsel wat vanuit ’n toekomsperspektief bestudeer word, as ’n oop stelsel beskou moet<br />
word.<br />
Hierdie aannames word deur Slaughter (2005b) versterk wanneer hy vier primêre redes<br />
vir die bruikbaarheid van ’n toekomsstudiebenadering identifiseer.<br />
- Besluite het langtermyngevolge.<br />
’n Toekomsperspektief het implikasies vir besluitneming. Elke besluit wat geneem<br />
word, impliseer ’n potensiële verandering in beleidsrigting met ’n potensieel<br />
betekenisvolle toekomstige gevolg. Terwyl sommige besluite niksseggend is en verlore<br />
raak in die konteks van groter gebeure, is ander betekenisvol en bepalend vir die hede<br />
en toekoms.<br />
- Toekomstige alternatiewe impliseer dat keuses in die hede uitgeoefen moet word.<br />
Namate mense bewus word van verskillende toekomstige alternatiewe, is dit moontlik<br />
om toegang te verkry tot nuwe keuses in die hede. Indien ’n onaanvaarbare<br />
toekomstige scenario voorsien word, kan opgetree word om dit te vermy. Eweneens<br />
kan opgetree word wanneer ’n wenslike toekomstige scenario geïdentifiseer word, ten<br />
einde die waarskynlikheid dat dit sal realiseer, te verhoog. Toekomstige alternatiewe<br />
dui daarop dat besluite nou geneem moet word, aangesien dit tyd neem om die mens se<br />
wil af te dwing en hulpbronne te mobiliseer wat nodig is om ’n spesifieke uitkoms te<br />
bewerkstellig of die ongewenste gevolge te vermy.<br />
- Toekomsdenke is ’n wensliker alternatief vir krisisbestuur.<br />
Aangesien dit nie moontlik is om die toekoms van sosiale stelsels te voorspel nie, is dit<br />
moontlik om verskillende opsies en alternatiewe deur ’n strategiese beskouing te<br />
ondersoek ten einde moontlike verwagtinge af te dwing en om<br />
gebeurlikheidsbeplanning te doen. Toekomsdenke is ’n strukturele alternatief, veral vir<br />
gemeenskappe wat in oorgang is, en is wensliker as krisisbestuur, wat duur en<br />
verkwistend is.<br />
232<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
- Fundamentele toekomstige verandering is onafwendbaar.<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die moontlike veranderinge oor die volgende 100 jaar is waarskynlik so omvangryk,<br />
indien nie meer ingrypend nie, as wat die afgelope 1 000 jaar beleef is. Dit is juis die<br />
geval indien die waarskynlike sentrale rol wat tegnologie in toekomstige ontwikkeling<br />
sal speel, in ag geneem word. Tegnologiese verandering is nie meer lineêr nie, maar<br />
toenemend eksponensieel (Kurzweil 2006:12).<br />
Dit is noodsaaklik om die rol van die futuris te definieer ten einde die aannames en<br />
rasionaal van toekomsstudie te verstaan. Volgens Thuraisingham (2005) lewer die<br />
futuris op ’n strategiese vlak ’n bydrae deur aanpassing by die geloofstelsels,<br />
wêreldbeskouings en paradigmas van ons samelewing voor te stel.<br />
Bell (2007b:238) neem dit verder deur te sê:<br />
Futurists focus on the transformation of hindsight into foresight. On the one<br />
hand, they speculate, think laterally, intuit, reason counterfactually as well as<br />
factually, cogitate linearly and dialectically, entertain outrageous <strong>–</strong> and even<br />
despised <strong>–</strong> notions, and creatively invent in order to unveil possible and<br />
probable futures. On the other hand, they specify past and present data using a<br />
multitude of standard and special methods, collecting, analyzing, and<br />
interpreting evidence in order to make posits about possible and probable<br />
futures and to construct surrogate knowledge as reliably and validly as they<br />
can. Their candidates for surrogate knowledge of the future are based on<br />
patterns of reasoning and marshalling evidence, and they can become justified<br />
belief if they remain unrefuted after being subjected to serious efforts to falsify<br />
them.<br />
Die rede waarom die futuris hierdie take moet uitvoer, identifiseer Bell (2005) as die<br />
belangrikste fokus van die futuris - die handhawing of verbetering van die welstand<br />
van die mensdom en die lewensonderhoudende vermoëns van die aarde. Futuriste<br />
doen dit deur sistematies alternatiewe toekomste te ontdek. Betrokkenheid in<br />
voorkomende denke is ’n belangrike deel van die taak om nuwe alternatiewe visies te<br />
skep <strong>–</strong> visioenêre ontdekking van die moontlike, sistematiese ondersoeke van die<br />
waarskynlike en morele evaluasies van die wenslike.<br />
Toekomsstudie bied ’n unieke perspektief op die sosiale wetenskappe. Dit bied<br />
akademiese navorsers en praktisyns die geleentheid om bruikbare inligting oor die<br />
toekoms te genereer <strong>–</strong> veral in die lig van onstabiliteit, verandering en onsekerheid<br />
(Kristof 2006:263). Futuriste gebruik gedeelde metodes, wat<br />
omgewingsverkenningsnavorsing, tendensanalise, die Delphi-metode,<br />
scenariobeplanning, rekenaarmodulering en stelseldenke (Bell 2005) insluit.<br />
Toekomsstudie het die potensiaal om uniek transdissiplinêr te wees en as sosiale<br />
wetenskap werklike wêreldprobleme te help oplos, indien dit gebruik kan word om<br />
insig in die toekoms te bewerkstellig.<br />
4. Toekomsinsig as doelwit van toekomsstudie<br />
Alhoewel futuriste redelik oor die rasionaal, rol en doelwitte van toekomsstudie<br />
ooreenkom, is daar verskillende benaderings waarop dit toegepas word. ’n Benadering<br />
wat hier voorgestel word, is transdissiplinêr van aard, maar ook geskik as raamwerk vir<br />
233<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
gebruik in die werklikheid. Toekomsinsig word hier gestel as die primêre doelwit van<br />
toekomsstudie.<br />
Indien die fokus op kennis oor die toekoms is, is daar meer as een konsep wat gebruik<br />
kan word om verbandhoudende, maar ook verskillende, konsepte te beskryf. Dit is<br />
veral belangrik om tussen die konsepte voorspelling (prediction), vooruitskouing<br />
(forecasting) en toekomsinsig (foresight) te onderskei. Dit sal ’n bydrae lewer om die grense<br />
en beperkinge van toekomsstudie beter te verstaan.<br />
Die mens het ’n inherente vermoë tot spekulasie, voorspelling, toekomsinsig, modelbou<br />
en om keuses tussen alternatiewe uit te oefen, aangesien die mensdom nie in ’n<br />
voorafbepaalde wêreld vasgevang is nie (Slaughter 1994:1078). Hoewel astrologie en<br />
profesieë in die moderne wêreld as minder belangrik beskou word, het vooruitskouing<br />
’n wenslike tegniek vir beplanners, ekonome en sosiale wetenskaplikes geword<br />
(Inayatullah 2005). Vooruitskouing is ’n voorspelling of waardering van ’n werklike<br />
waarde op ’n toekomstige tydstip (Armstrong 2001b:783). Om dit anders te stel: ’n<br />
vooruitskouing is ’n stelling van wat verwag word om in die toekoms te gebeur, veral<br />
wat ’n gebeurlikheid of situasie betref (Collins Cobuild 2001:615). Vooruitskouing,<br />
voorspelling en prognose word in die werklikheid as sinonieme gebruik (Armstrong<br />
2001b:783).<br />
Die doel van vooruitskouing is gegrond op die inherente behoefte om die wêreld meer<br />
stabiel te maak en om die toekoms te beïnvloed of selfs te beheer. Die vertrekpunt van<br />
vooruitskouing is dat besluitnemers met meer inligting - veral tydige inligting - meer<br />
wyse besluite kan neem. Dit is veral nou belangrik om oor meer verwante inligting te<br />
beskik, aangesien tegnologiese verandering vinnig toeneem (Inayatullah 2005).<br />
Vooruitskouing bly ’n nuttige instrument vir gebruik tydens beplanning. Beplanning en<br />
vooruitskouing is ten spyte hiervan nie noodwendig onafskeidbaar onderling verweef<br />
nie. Beplanning is gemoeid met hoe die wêreld daar behóórt uit te sien, terwyl<br />
vooruitskouing fokus op hoe dit daar sál uitsien (Armstrong 2001a:2). Beplanners kan<br />
gebruik maak van vooruitskouingsmetodes ten einde uitkomste vir alternatiewe planne<br />
te voorspel. Indien die vooruitskouings ongunstig is, kan die planne gewysig word<br />
totdat die verwagte uitkomste gewens is (Armstrong 2001a:2<strong>–</strong>3).<br />
Die toekoms kan nie volledig vir individue of vir gemeenskappe voorgeskryf word nie.<br />
Gevolglik kan die toekoms nie werklik objektief geprojekteer word nie, maar op die<br />
meeste net voorgestel word. Die verlede verskil in dié verband, aangesien dit moontlik<br />
is om positiewe kennis daaroor te hê, maar die mens kan geen invloed uitoefen op<br />
aksies wat reeds plaasgevind het nie. Die mens kan poog om kennis te bekom deur<br />
vooruitskouing, maar betroubare voorkennis kan nie geskep word nie. Daar is geen<br />
grondslag vir ’n voorafbepaalde benadering tot die toekoms nie; die hede is deurspek<br />
van menige ongespesifiseerde moontlikhede (De Jouvenel 1967:57).<br />
Toekomsinsig neem vooruitskouing verder en is die beginsel wat algemeen in<br />
toekomsstudies gebruik word. Toekomsinsig is die vermoë om ’n beeld te hê van wat<br />
waarskynlik in die toekoms gaan gebeur en insig te hê in die gepaste nodige optrede<br />
ten einde dit te beïnvloed (Collins Cobuild 2001:616). Slaughter (1995:1) benadruk dat<br />
toekomsinsig nie die vermoë is om die toekoms te voorspel nie:<br />
It is a human attribute that allows us to weigh up pros and cons, to evaluate<br />
different courses of action and to invest possible futures on every level with<br />
enough reality and meaning to use them as decision-making aids. […] The<br />
simplest possible definition [of foresight] is: Opening to the future with every<br />
234<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
means at our disposal, developing views of future options, and then choosing<br />
between them.<br />
Volgens Slaughter (1995:48) poog toekomsinsig om die grense van persepsie op vier<br />
maniere te verbreed:<br />
• Assessering van die implikasies van huidige aksies en besluite.<br />
(uitkomsassessering).<br />
• Opsporing en vermyding van ’n probleem voordat dit plaasvind (vroeë<br />
waarskuwing en leiding).<br />
• Oorweging van die huidige implikasies van toekomstige gebeure (pro-aktiewe<br />
strategieformulering).<br />
• Visualiseringsaspekte van gewenste toekomste (normatiewe scenario).<br />
Die suksesvolle generering van toekomsinsigkennis kan in drie opeenvolgende fases<br />
gedoen word. In die eerste fase word alle beskikbare inligting versamel, vergelyk en<br />
opgesom as grondslag vir die produksie van toekomsinsigkennis. Fase twee fokus op<br />
die omskakeling en evaluering van hierdie kennis ten einde die uitwerking hiervan op<br />
die toekoms te verstaan, veral vanuit die oogpunt van ’n spesifieke omgewing. Fase<br />
drie behels die assimilasie en evaluasie van hierdie vlak van begrip ten einde die<br />
verbintenis tot aksie binne ’n spesifieke omgewing te bewerkstellig (Horton 1999:6).<br />
Perfekte toekomsinsig sal in die lig van die omvang van veranderlikes nouliks moontlik<br />
wees. Waarna gestrewe kan word, is om beleidmakers te betrek en die<br />
redeneringsproses te verduidelik deur duidelike, standvastige en verstaanbare<br />
voorstelle en strategiese formulerings.<br />
Sommige individue bevraagteken die bruikbaarheid van voorspelling/<br />
vooruitskouing/toekomsinsig. Hierdie persone huldig die mening dat die idee dat<br />
iemand die toekoms kan voorspel, of selfs insig in die toekoms kan bekom, absurd is.<br />
Sodanige individue beskou die toekoms as onwillekeurige manifestasie van gebeure<br />
wat onbekend is totdat dit plaasvind en dan slegs terugskouend ten volle verstaanbaar<br />
is (Canton 2007:8).<br />
In terme van voorspelling is dit moontlik om met hierdie mening saam te stem,<br />
aangesien die komplekse aard van verandering beteken dat die voorspelling van<br />
gebeure in baie gevalle onmoontlik is, en selfs gevaarlik kan wees, aangesien dit<br />
onbuigsaamheid aanmoedig. Dit impliseer ’n behoefte om tot een spesifieke uitkoms<br />
verbind te word (Van der Heijden 2004:68). Dit is egter moontlik om kennis te genereer<br />
oor faktore wat die toekoms vorm. Wat nodig is, is om insig in en begrip oor<br />
aangeleenthede wat die toekoms vorm te genereer en oor moontlike gevolge vir die<br />
toekoms te besin. Die ontwikkeling en vertroeteling van toekomsinsig, met ander<br />
woorde die vermoë om besluite te neem wat nie net nou gepas is nie, maar ook op lang<br />
termyn van toepassing sal wees, bly ’n prioriteit (Roux 2006, skyfie 25). Toekomsinsig<br />
behels die ontwikkeling van ’n reeks moontlikhede van hoe die toekoms kan ontwikkel<br />
met die doel om dit genoegsaam te verstaan ten einde besluite te kan neem wat die bes<br />
moontlike toekomste kan skep (Horton 1999:5).<br />
Toekomsinsig kan die kennisvermoëns van mense versterk en kan dus as ’n<br />
hoërordetaal funksioneer. Om die hede werklik te verstaan is deel van sodanige<br />
kennisvermoë. Erkenning dat baie aksies tydens ’n toekomsinsigproses die belange van<br />
diegene in mag bevorder het, is deel van sodanige kennisvermoë. Dit sluit in om te<br />
verstaan dat taal en tegnologie nie beskou moet word as neutraal nie en poog<br />
terselfdertyd om die teenswoordige te beskou as die resultaat van baie meer as slegs<br />
235<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
korttermyn<strong>–</strong>verklarings. Die begrip van verrassing, grense, teenwoordigheid van<br />
netwerke, die rol van tegnologie, ontwrigting, bewussyn en transformasie eerder as die<br />
soeke na stabiliteit is eweneens deel van die kennisvermoë. Die vooroordeel van<br />
individue en instellings teen toekomsinsig is ook deel van sodanige kennisvermoë<br />
(Hayward 2005).<br />
5. Raamwerk vir ’n toekomsstudiebenaderingmodel<br />
’n Verskeidenheid metodes kan aangewend word om die kennisvermoëns wat<br />
toekomsinsig onderlê, te genereer. In hierdie artikel word ’n raamwerk vir sodanige<br />
model voorgestel. Die soeke na toekomsinsig kan plaasvind indien die oorhoofse<br />
dryfkragte wat ’n bepalende invloed op die toekoms kan hê, geïdentifiseer word. Die<br />
tegnologiese/wetenskaplike, ekonomiese, demografiese, politieke en sosiale<br />
omgewings waarbinne menslike aktiwiteit plaasvind, genereer die dryfkragte.<br />
Dit is noodsaaklik om vir die doeleindes van die identifisering van dié dryfkragte vir<br />
die daarstelling van toekomsinsig slegs die belangrikste dryfkragte wat oor die grense<br />
van genoemde omgewings strek, te identifiseer. Hierdie dryfkragte moet ’n sentrale rol<br />
in die ontplooiing van die toekoms sowel as in die bestuur van strategiese verandering<br />
kan vervul. Die faktore wat geïdentifiseer is as die hoof-dryfkragte om toekomsinsig te<br />
bewerkstellig, is die omvang en teenwoordigheid van netwerke, tegnologiese<br />
nuwighede en verandering - veral institusionele transformasie. Figuur 1 is ’n<br />
voorstelling van ’n raamwerk vir ’n toekomsstudiebenaderingsmodel. In werklikheid is<br />
dit die geïntegreerde aard en wedersydse versterking van die netwerk, tegnologie en<br />
transformasiedryfkragte wat tot die daarstelling van toekomsinsig bydra.<br />
236<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Figuur 1. ’n Model vir ’n toekomsstudiebenadering<br />
Bron: Eie samestelling<br />
6. Die rol van netwerk-, tegnologiese en transformasiedryfkragte<br />
Toekomsinsig kan makliker verkry word binne die konteks van ’n makroraamwerk wat<br />
die veranderende aard van die menslike beskawing uiteensit. Volgens Toffler (1970)<br />
kan die geskiedenis van die beskawing aan die hand van drie tipes samelewings<br />
ontleed word. Hierdie siening is gegrond op die beginsel van “golwe”, waarvolgens<br />
elke golf die ouer samelewing en sy kultuur oorheers. Die eerste golf is die agrariesgeoriënteerde<br />
samelewing wat die eerste jagter-insamelaarfase van die mens se<br />
ontwikkeling vervang het. In hierdie samelewing is die landbou die dominante<br />
aktiwiteit. Die tweede golf volg ná die opkoms van industrialisasie. Die hoofkenmerke<br />
van die tweede golf is die kerngesin, nywerheidsgeoriënteerde onderwysstelsel,<br />
korporasies, standaardisering, sentralisering, gefokustheid en sinchronisasie. Die derde<br />
golf is die postindustriële samelewing waarin inligting die primêre ekonomiese<br />
dryfkrag word. Tydens dié golf word demassifikasie, diversiteit, kennis-gebaseerde<br />
produksie en ’n versnelling van verandering die primêre kenmerke (Toffler 1981:181<strong>–</strong>2).<br />
Sedert die laat 1950’s is verskeie samelewings, veral in die ontwikkelende wêreld, besig<br />
om weg te beweeg van die tweede golf van ’n nywerheidsoorheersende ekonomie na ’n<br />
derdegolf-ekonomie wat in wese die huidige inligtingstydvak is. Die mens bevind hom<br />
237<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
huidiglik in die opkoms van die derde golf, naamlik die inligtingstydvak met sy<br />
verwante ontwikkelingstransformasies (Kilibarda 2003). Elkeen van dié tydvakke word<br />
gedefinieer deur die primêre bron van welvaart wat van landbou na vervaardiging en<br />
nou na inligtingsbestuur verskuif het (Toffler en Toffler 1993:21).<br />
Hoewel die gebruik van netwerke reeds sedert die begin van die geskiedenis eie aan die<br />
mens en sy aktiwiteite is, het die inligtingstydvak die invloed van netwerke in ons<br />
samelewing versterk, terwyl dit terselfdertyd die invloed van hiërargiese vorme van<br />
beheer en mag laat taan het (Arquilla en Ronfeldt 2001b:1). Netwerke wat deur<br />
tegnologiese nuwighede gerugsteun word - veral op die kommunikasieterrein - is besig<br />
om ons samelewing van gedaante te laat verwissel. Tegnologie en inligting word in die<br />
inligtingsera toenemend interafhanklik. Die toename in vloei van inligting, die evolusie<br />
van die wêreld-ekonomie en die vordering met oombliklike kommunikasie is alles<br />
ontwikkelingsfaktore wat globalisasie en vernuwing versterk (Masini 2005).<br />
Veranderings wat teweeg gebring word deur tegnologiese vernuwing het egter<br />
globaliserende sowel as verbrokkelende gevolge (Prince 2002:112<strong>–</strong>3). Die samelewing<br />
word gekenmerk deur nuwe vorme van samewerking en sinergie, maar terselfdertyd<br />
word die potensiaal om destruktief te wees, ook eksponensieel vergroot.<br />
Transformasie van die samelewing sluit die inhoudsverandering in van take wat<br />
verskillende samelewingsrolspelers in nasionale sowel as internasionale interaksies<br />
uitvoer. Aan die een kant verwater wêreldwye netwerke die inligtingsmonopolie van<br />
regerings, maar terselfdertyd bemagtig ’n hoë netwerk-teenwoordigheid in die<br />
samelewing ook deursigtigheid (Aronson 2001:549). Die aard van aktiwiteite, die<br />
potensiaal vir georganiseerde aksie en die geleentheid vir toekomstige samewerking<br />
om take te verrig wat tradisioneel deur hiërargiese strukture gedoen is, word nou legio.<br />
Die impak van tegnologie word gevoel nie net ten opsigte van die mens se interaksie en<br />
rol in sy samelewing, nie maar ook teenoor die magstrukture in die samelewing.<br />
Die opkoms van sosiale netwerke is ten nouste verbind met netwerke, transformasie en<br />
tegnologiese nuwighede. ’n Sosiale netwerk kan beskryf word as ’n netwerk van<br />
verbintenisse met ander individue en is gegrond op ’n gedeelde belang. ’n Kernaktiwiteit<br />
van sosiale netwerke is om kommunikasie, en veral die opkoms van sosiale<br />
media, te vergemaklik. Sosiale media is media wat ontwerp is om versprei te word deur<br />
sosiale interaksie deur gebruik te maak van hoogs toeganklike en uitgeetegnieke.<br />
Sosiale media ondersteun die menslike behoefte aan sosiale interaksie deur tegnologie,<br />
wat die tradisionele uitsaaimetode (van een na baie) verander na sosiale-media-dialoog<br />
(baie na baie). Hierdie tendens ondersteun die demokratisering van kennis en inligting,<br />
wat bydra tot die transformering van mense as verbruikers van inhoud tot mense as<br />
produseerders van inhoud (Social-Media.com: 2009).<br />
Die toekomsimpak van die transformasie, die aanwesigheid van netwerke in die<br />
samelewing en tegnologie, gaan waarskynlik op alle lewensterreine sigbaar wees, maar<br />
van besonderse belang is die invloed daarvan op hoe ons samelewing bestuur word.<br />
Nasionale mag is toenemend afhanklik van wye deelname aan, sowel as mededinging<br />
in, die skepping en gebruik van oorheersende tegnologieë (Gompert 1999:59). Die<br />
vooruitgang op veral die telekommunikasie-, inligtingtegnologiese en mediaterreine het<br />
die magspatroon die afgelope twee dekades betekenisvol verander. Die belangrikheid<br />
van inligting as ’n element van mag lê in die gebruik van inligting en verbruikbaarheid,<br />
wat dit anders maak as voorheen. Die vermoë om inligting te transformeer, om dit te<br />
verskuif, of om dit vir magsdoeleindes aan te wend, beklemtoon die oordraagbaarheid<br />
van inligting. Dit is hiermee dat tegnologie die magstruktuur verander het. Die<br />
samevoeging van wat eers afsonderlik gefunksioneer het, het massadeelname<br />
238<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
vergemaklik en mense wêreldwyd toegang tot hierdie magsinstrument verleen<br />
(Armistead 2004:13). Hierdie potensiaal word huidiglik steeds gekniehalter deur die<br />
welvaartgaping tussen die ontwikkelde en ontwikkelende wêrelde. Hoewel hierdie<br />
kommunikasiegaping steeds groot is, het die beskikbaarheid van sekere tegnologieë<br />
reeds die bevolking in ontwikkelende gebiede begin bemagtig.<br />
Die mensdom beleef op die oomblik versnelde verandering ten spyte van die<br />
uitdagings wat aan die wydverspreide wêreldwye ongelykheid verbind kan word.<br />
Volgens Moura (2005) is ’n universele beskawing besig om te ontwikkel. Hierdie proses<br />
behels meer as net die voortsetting van die beskawings wat deur die geskiedenis<br />
bestaan het. Alle vorige beskawings was in sommige aspekte beperk, maar in hierdie<br />
stadium is die veranderingsproses nóg vinniger en dieper as voorheen. Dit word<br />
beklemtoon deur die verspreiding van wetenskaplike kennis en operasionele stelsels<br />
tussen individue van uiteenlopende kulturele agtergronde. Die gebruik van<br />
onmiddellike<strong>–</strong>kommunikasie-kanale en hul deelname aan die wêreldekonomie skep<br />
nuwe waardes. Die menslike samelewing gaan huidiglik deur ’n makrotransformasie <strong>–</strong><br />
nie net wat die mensdom se wetenskaplike kennis betref nie, maar ook die konseptuele<br />
grondslag wat gebruik word om huidige en toekomstige realiteite te hanteer.<br />
Die transformasiedimensie staan nie net sentraal ten opsigte van die verkryging van<br />
toekomsinsig nie, maar bly ook relevant vir die realisering van die gewenste uitkomste<br />
(Inayatullah 2008:18). Dit is belangrik om te verstaan hoe die mensdom se<br />
gemeenskaplike gewaarwordinge soms die toekoms ondermyn en waarom so baie<br />
aspekte van optrede die mensdom se kanse op ’n belowende toekoms benadeel. Wat<br />
verstaan moet word, is watter tendense sentraal in sosio-ekonomiese en politieke<br />
verandering is.<br />
’n Magdom vraagstukke staar Suid-Afrika, maar ook die wêreld in sy geheel, in die<br />
gesig. Die identifisering van die vraagstukke is relatief maklik; die probleem bly die<br />
mobilisering van hulpbronne om dit daadwerklik aan te spreek. Die Millenniumprojek<br />
(2010) het byvoorbeeld baie daartoe bygedra om 15 kritieke vraagstukke wat die<br />
mensdom tans konfronteer, te identifiseer. 2 Dié vraagstukke is egter so omvangryk dat<br />
wêreldorganisasies en/of regerings nie alleen oplossings kan bied nie, maar die volle<br />
spektrum van menslike kundigheid en kreatiwiteit van individuele tot institusionele<br />
vlak benodig sal word. Om dié rede gaan dit toenemend van belang wees om<br />
toekomsinsig te bewerkstellig en om gefokuste studie van die dryfkragte wat die<br />
toekoms beïnvloed, te bevorder.<br />
7. Gevolgtrekking<br />
Dit is opvallend dat heelwat van die openbare gesprekke in Suid-Afrika (veral wanneer<br />
briewe aan die media, internet-kommentaar en webjoernaal-inskrywings in ag geneem<br />
word) steeds verbind bly aan profesieë van toekomstige ondergang. Hierdie<br />
voorspellings was reeds in die omgang van voor die totstandkoming van die huidige<br />
politieke bestel in 1994. Niemand kan ontken dat ’n magdom uitdagings steeds 17 jaar<br />
ná die politieke omwenteling in Suid-Afrika bestaan nie. Inteendeel - indien ’n mens na<br />
die Millenniumprojek en die Verenigde Nasies se millennium-doelwitte kyk, blyk dit<br />
duidelik dat heelwat ontwikkelingswerk nog voorlê. Positiewe faktore soos ’n<br />
progressiewe grondwet asook ’n ekonomie met uitstaande eerstewêreld-elemente is ook<br />
geen waarborg vir toekomstige sukses nie. State, gemeenskappe en stelsels kom tot ’n<br />
einde en word in baie gevalle deur nuwe entiteite vervang. Histories is alle beskawings<br />
239<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
uiteindelik in ander opgeneem of het hulle tot niet gegaan. Daar is geen waarborg dat<br />
dít in die toekoms sal verander nie.<br />
Tog kan ’n mens ook nie anders as om te wonder wanneer hierdie doemprofesieë gaan<br />
manifesteer nie, want ten spyte van alle voorspellings van ondergang gaan die vloei<br />
van die lewe voort. Die toekoms is nie ’n statiese gegewe nie. Daar is ’n magdom<br />
moontlike toekomste, waarvan een ’n werklikheid kan word. Die toekoms kan dus<br />
gesien word as ’n oop horison wat kreatief ontdek kan word. Dus, terwyl kennis ván<br />
die toekoms ons nie beskore is nie, bly kennis óór die toekoms wel moontlik. Die<br />
toekoms is nie ’n leë dop of ’n heeltemal onbekende veld nie. Dit is tasbaar, kan ontdek<br />
word, gedroom word en selfs geskep word, maar nie werklik voorspel word nie. Dit<br />
moet eerder beskou word as aktiwiteit om ’n oorhoofse insig in die menslike<br />
omstandighede te verkry met veral die doel om alternatiewe toekomste te belig.<br />
Toekomsstudie moedig denke aan oor hoe vandag se aksies (of gebrek daaraan) môre<br />
se realiteit word. Dit sluit in pogings om die oorsake, patrone en bronne van<br />
verandering en stabiliteit te ontleed met die doel om toekomsinsig te bewerkstellig en<br />
alternatiewe toekomste te ontwerp. Die onderwerpe en metodes van toekomsstudies<br />
sluit in moontlike, waarskynlike en gewenste variasies of alternatiewe transformasies<br />
van die huidige <strong>–</strong> sosiaal sowel as “natuurlik” (byvoorbeeld onafhanklik van die<br />
menslike impak). Toekomsstudie dek ’n breë ondersoekveld en voeg die insigte van<br />
talle dissiplines saam om ’n vars blik op die toekoms te gee. Toekomsstudiemetodes/tegnieke<br />
gaan nie noodwendig verhoed dat foute weer gemaak word nie, maar kan tog<br />
individue en organisasies in staat stel om meer gestruktureer en gefokus oor die<br />
toekoms te dink.<br />
Die toekomsstudiebenaderingmodel soos in die artikel omskryf skets die breër<br />
raamwerk waarbinne dryfkragte en tendense geïdentifiseer kan word wat ’n bydrae<br />
kan lewer tot die skep van toekomsinsig. Die geïdentifiseerde prioriteit-dryfkragte,<br />
naamlik die mate van netwerk-teenwoordigheid in die samelewing, tegnologiese<br />
nuwighede en verandering, voorsien die ankers vir nuwe, vars en kreatiewe denke oor<br />
die toekoms. Dit skep die ruimte waarbinne instrumente soos scenariobeplanning,<br />
omgewingsverkenningnavorsing, tendensanalise, die Delphi-metode en stelselsdenke<br />
gebruik kan word om moontlike, waarskynlike en gewenste toekomste te ondersoek.<br />
Toekomsstudie poog dus om as ’n sistematiese proses alternatiewe toekomste te<br />
visualiseer met die doel om te bepaal wat nodig is om die gewenste toekoms te laat<br />
gebeur.<br />
Die volgende stap is om genoemde toekomsstudie-metodologieë te gebruik om ’n<br />
positiewe bydrae in die soeke na ’n beter lewe in Suid-Afrika en Afrika te lewer.<br />
Metodes wat ten nouste verbind is met toekomsstudie het hulself al as van praktiese<br />
waarde bewys. So byvoorbeeld het die kommunikasie van die scenario’s wat deur<br />
Anglo American, Nedcor/Ou Mutual en Mont Fleur gedurende die laat tagtigerjare en<br />
vroeë negentigs ontwikkel is, ’n wesenlike rol gespeel om die oorgangsonderhandelaars<br />
in Suid-Afrika te oortuig om die hoofweg na ’n skikking te kies, en nie die roete na<br />
ondergang nie. Dit lyk tog of dit nou weer ’n geskikte tyd is om met<br />
toekomsstudietegnieke ’n bydrae tot nie net toekomstige volhoubare ontwikkeling in<br />
Suid-Afrika nie, maar ook in Afrika, te lewer. Nuwe idees is egter nie altyd die mees<br />
kritieke element vir die toekomskundige nie. Wat nog belangriker is, is om strategieë te<br />
ontwikkel en die politieke wil te mobiliseer ten einde oplossings te implementeer. Vir<br />
die toekomskundige bly die uitdaging om die verbintenis tussen die besluitnemer en<br />
die moontlike oplossings te bewerkstellig.<br />
240<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Bibliografie<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Armistead, L. (red.). 2004. Information operations: Warfare and the hard reality of soft power.<br />
Washington DC: Brassey’s.<br />
Armstrong, J.S. (red.). 2001a. Principles of forecasting: A handbook for researchers and<br />
practitioners. Boston: Kluwer Academic Publishers.<br />
Armstrong, J.S. 2001b. The forecasting dictionary. In Armstrong (red.) 2001a.<br />
Aronson, J.D. 2001. The communications and Internet revolution. In Baylis en Smith<br />
(reds.) 2001.<br />
Arquilla, J. en D. Ronfeldt (reds.). 2001a. Networks and Netwars: The future of terror, crime,<br />
and militancy. Santa Monica: National Defence Research Institute, RAND.<br />
Arquilla, J. en D. Ronfeldt. 2001b. The advent of Netwar (Revisited). In Arquilla en<br />
Ronfeldt (reds.) 2001.<br />
Baylis, J. en S. Smith (reds.). 2001. The globalization of world politics. Oxford: Oxford<br />
University Press.<br />
Bell, W. 2005. An overview of futures studies. Volume 1: Foundations. In Slaughter<br />
(red.) 2005a.<br />
—. 2007a. Foundations of futures studies: Human science for a new era. Volume 1:<br />
History, purposes and knowledge. 3de Uitgawe. New Brunswick, NJ: Transaction Pubs.<br />
—. 2007b. Foundations of futures studies: Human science for a new era. Volume 2:<br />
Values, objectivity and the good society. 3de Uitgawe. New Brunswick, NJ: Transaction<br />
Pubs.<br />
Brand, S. 1999. The clock of the long now: Time and responsibility. New York: Basic Book<br />
Publishers.<br />
Caldwell, R. L. 2003. Driving forces.<br />
http://ag.arizona.edu/futures/fut/dfmain.html (3 September 2010 geraadpleeg).<br />
Canton, J. 2007. The extreme future: The top trends that will reshape the world in the next 20<br />
years. New York: Plume.<br />
Collins Cobuild. 2001. English dictionary for advanced learners. 3de Uitgawe. Glasgow:<br />
Harper Collins Publishers.<br />
De Jouvenel, B. 1967. The art of conjecture. New York: Basic Book Publishers.<br />
Gharajedaghi, J. 2006. Systems thinking: Managing chaos and complexity: A platform for<br />
designing business architecture. 2de Uitgawe. Burlington: Elsevier Bpk.<br />
Gompert, D.C. 1999. Right makes might. Freedom and power in the information age. In<br />
Khalilzad en White (reds.) 1999.<br />
241<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hayward, P. 2005. The lineage of foresight. Volume 1: Foundations. In Slaughter (red.)<br />
2005a.<br />
Horton, A. 1999. A model for a successful foresight process. Foresight, 2(1):1<strong>–</strong>10.<br />
Inayatullah, S. 2008. Six pillars: Futures thinking for transforming. Foresight, 10(1):4-21.<br />
—. 2005. Methods and epistemologies in futures studies. Volume 1: Foundations. In<br />
Slaughter (red.) 2005a.<br />
Inayatullah, S. en P. Wildman. 1996. Ways of knowing, culture, communication and the<br />
pedagogies of the future. Futures, 28(8):723<strong>–</strong>40.<br />
Kilibarda, K. 2003. Defining information warfare. Infowar Monitor.<br />
http://www.infowar-monitor.net/modules.php (30 Junie 2004 geraadpleeg).<br />
Khalilzad, Z.M. en J.P. White (reds.). 1999. The changing role of information in warfare.<br />
Washington DC: RAND Project Air Force.<br />
Kristof, T. 2006. Is it possible to make scientific forecasts in social sciences? Futures,<br />
38(5):561<strong>–</strong>74.<br />
Kurzweil, R. 2006. The singularity is near: When humans transcend biology. New York:<br />
Penguin Books.<br />
Masini, E.B. 2005. Invisible made visible. Volume 4: The Views of Futurists. In Slaughter<br />
(red.) 2005a.<br />
Millennium Project. 2010. Global Challenges for Humanity.<br />
http://www.millennium-project.org/millennium/challeng.html (6 Oktober 2010<br />
geraadpleeg).<br />
Moura, P.C. 2005. A profound transformation. Volume 4: The Views of Futurists. In<br />
Slaughter (red.) 2005a.<br />
Prince, G. 2002. The heart of war: On power, conflict and obligation in the twenty-first century.<br />
Londen: Routledge.<br />
Roux, A. 2006. Thinking about the future and scenarios. Ongepubliseerde voordrag<br />
deur die Direkteur van die Instituut vir Toekomsnavorsing vir SANAI, 25 Oktober,<br />
Pretoria.<br />
Slaughter, R.A. (red.). 2005a. Knowledge base of futures studies. Foresight<br />
International, CD-ROM.<br />
Slaughter, R.A. 2005b. Futures concepts. Volume 1: Foundations. In Slaughter (red.)<br />
2005a.<br />
—. 1999. Futures for the third millennium: Enabling the forward view.Sydney: Prospect<br />
Media.<br />
—. 1995. The foresight principle: Cultural recovery in the 21st century. Londen: Adamantine.<br />
242<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
—. 1994. Why we should care for future generations now. Futures, 26(10):1077<strong>–</strong>85.<br />
Social-Media.com. 2009. http://cncc.bingj.com/cache.aspx=social+ media 7665808581<br />
4259&mkt (14 September 2009 geraadpleeg).<br />
Thuraisingham, J.J.E. 2005. Mystic journey. Volume 4: The views of futurists. In<br />
Slaughter (red.) 2005a.<br />
Toffler, A. 1970. Future shock. New York: Bantam Books.<br />
—. 1981. The third wave. New York: Bantam Books.<br />
Toffler, A. en H. Toffler. 1993. War and anti-war: Survival at the dawn of the 21st<br />
century. New York: Little, Brown.<br />
Tsoukas, H. en J. Shepherd (reds.). 2004. Managing the future: Foresight in the knowledge<br />
economy. Malden: Blackwell Publishing.<br />
Van der Heijden, K. 2004. Afterword: Insight into foresight. In Tsoukas en Shepherd<br />
(reds.) 2004.<br />
Eindnotas<br />
1 Toekomsstudie is multidissiplinêr in sy navorsingsaanslag, maar transdissiplinêr in sy<br />
intellektuele tradisie. Die transdissiplinêre tradisie word gedra deur stelselsdenke en<br />
toegepaste filosofie. (Kommentaar gelewer deur anonieme keurder op 6 April 2010.)<br />
2 Volgens die Millenniumprojek word die mensdom huidiglik deur die volgende 15<br />
kritieke vraagstukke gekonfronteer:<br />
1. Hoe kan volhoubare ontwikkeling vir almal bewerkstellig word?<br />
2. Hoe kan almal sonder konflik toegang hê tot voldoende water?<br />
3. Hoe kan bevolkingsgroei en hulpbronne gebalanseer word?<br />
4. Hoe kan werklike demokrasie vanuit outokratiese regimes ontstaan?<br />
5. Hoe kan beleidformulering ten gunste van langtermyn-perspektiewe meer sensitief<br />
gemaak word?<br />
6. Hoe kan die globale samesmelting van inligting en kommunikasietegnologie vir<br />
almal werk?<br />
7. Hoe kan etiese mark-ekonomie aangemoedig word om die gaping tussen ryk en arm<br />
te vernou?<br />
8. Hoe kan die bedreiging van nuwe en bestaande siektes verminder word?<br />
9. Hoe kan die vermoë om besluite te neem bevorder word terwyl die aard van werk en<br />
instellings verander?<br />
10. Hoe kan gedeelde waardes en nuwe sekuriteitstrategieë, etniese konflik, terrorisme<br />
en die gebruik van wapens vir grootskaalse vernietiging verminder word?<br />
11. Hoe kan die veranderende status van vroue gebruik word om die mens se situasie te<br />
verbeter?<br />
12. Hoe kan gekeer word dat transnasionaal-georganiseerde misdaadnetwerke meer<br />
invloedryke en gesofistikeerde wêreldondernemings word?<br />
13. Hoe kan veilig en doeltreffend aan stygende energiebehoeftes voldoen word?<br />
14. Hoe kan wetenskaplike en tegnologiese deurbrake versnel word om die mens se<br />
omstandighede te verbeter?<br />
15. Hoe kan etiese oorwegings meer algemeen in wêreldbesluitneming ingesluit word?<br />
243<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Summary<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die banale as (rap-) identiteit: Jack Parow se<br />
“Cooler as ekke”<br />
The banal as rap identity: Jack Parow’s “Cooler as ekke”<br />
Martina Viljoen<br />
Departement Musiek<br />
Universiteit van die Vrystaat<br />
Some scholars regard the art of rap as the new poetics of postmodern art <strong>–</strong> a postmodern<br />
form that is fiercely intertextual, open‐ended and hybrid. Others are more pessimistic, viewing<br />
rap as a fundamentally post‐apocalyptic form which, in a thoroughly commercialised manner,<br />
only scratches the decaying surface of post‐industrial values. However, there is common<br />
agreement that rap is deserving of serious academic scholarship, and that it signally<br />
transforms cultural gestures and relocates inflections of meaning in its globalised contexts of<br />
operation.<br />
As part of the recent trend of including non‐canonical repertoires in musicological studies this<br />
article focuses on the song “Cooler as ekke” (“Cooler than I”) by the Afrikaans rapper Jack<br />
Parow (2010). My analysis is based on the reconstructive creation of a speculative context by<br />
means of which the song can be approached. In other words, I intend to read the song (both<br />
the lyrics and the music) from the construction of a particular socio‐cultural context in which<br />
intrinsic and extrinsic textual meanings are seen as contextually linked. In this respect I<br />
disagree with certain local New‐Musicological readings which, in order to escape the idea of<br />
“the music itself” as an autonomous, formal phenomenon, have changed the subject of their<br />
inquiry to such a degree that the musical text is no longer the focus of inquiry, but merely the<br />
fictional springboard for a politically correct discussion of gender, cultural identity, ideology<br />
or politics.<br />
Thus my point of departure is a methodological perspective that draws on the rap theory of<br />
Krims (2000) while considering not only the speculative aspects of my topic, but also its<br />
“empirical” dimensions. Krims proposes that rap is not only a constantly evolving syncretic or<br />
hybrid form, but that, through identifiable and relatively “stable” genre transmutations, it is<br />
representative of “real” social contexts. In this regard he foregrounds the study of what he<br />
calls the musical poetics of rap music and identifies four genres which he believes create<br />
particular social identities: party rap, mack rap, jazz/bohemian rap, and reality rap. Thus<br />
Krims argues that the internal structuring of rap music is indispensable for understanding it,<br />
and that musical meaning within this context relates to a relatively autonomous “world” of<br />
discourses, styles and genres which should not be seen as objective aspects of rap music, but<br />
rather as discursive matters dealing with its very formation of social identity.<br />
An analysis of the musical parameters of “Cooler as ekke” reveals that the song parodies<br />
Krims’s (2000:63) genre of “mack rap” where the rapper addresses a fictional “opponent” and<br />
boasts about his own material success and sexual prowess. However, Parow does not employ<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
the over‐familiar imagery of African‐American mack rap, but uses everyday symbols of “zef”<br />
Afrikaner life to construct a very particular representation of Afrikanerskap (Afrikanerhood).<br />
Although Parow’s “opponent” in the song does not represent a dominant ethnic group, the<br />
song does suggest a form of cultural resistance. A study of Afrikaner‐identity representations<br />
in recent examples of Afrikaans popular music finds that such representations either<br />
sublimate the Afrikaner’s past or revel in a new‐found “rainbow” identity. Although these<br />
projections are not present in Parow’s “Cooler as ekke”, the manner in which the song revisits<br />
Afrikanerhood is highly offensive to some Afrikaans listeners, while to others it is suggestive of<br />
a new or shifting identity that is to be welcomed for its break with revered images from the<br />
past.<br />
However, it is argued that Parow’s banal streetwiseness which is constantly operative on the<br />
surface of the song, may capture the listener in ideologically convenient modes of experience<br />
that conceal more sinister aspects of the song. Therefore, as an example of banality the song<br />
may be instrumental in fetishising and libidinising (to borrow Terry Eagleton’s terms) present<br />
South African realities <strong>–</strong> and that it may apparently do this by its very obliteration of the need<br />
for analysis.<br />
An ideology‐critical interpretation of the song’s reception draws on the theories of Visagie<br />
(1996) and Thompson (1990). Thompson believes that “ideological modes of operation”,<br />
which include the strategies of “legitimation”, “dissimulation”, “unification”, “fragmentation”<br />
and “reification”, function strategically within texts to symbolically construct ideology.<br />
Although some Afrikaners (including respected academics) view the ”zef” style as “authentic”<br />
and “credible”, in “Cooler as ekke” the strategies of “legitimation” (the construction of a<br />
certain narrative of Afrikanerhood), “unification” (the symbolic “belonging” to this narrative)<br />
and “fragmentation” (the expurgation of the other) may be identified. Read from the<br />
perspective of Visagie’s idea of the hypernorm, which points to the formation of values or<br />
norms that conceptually come to dominate all other values or norms, and thus results in a<br />
slanted or warped world view, it becomes evident that the song projects a decidedly one‐sided<br />
representation of Afrikaner identity.<br />
This point of interpretative departure underlines the fact that within the current socio‐<br />
political context of our country some Afrikaans listeners may regard “Cooler as ekke” either as<br />
a statement of “the familiar” and “the own”, or may experience it as a critique of outdated,<br />
pretentious representations of Afrikanerhood. The song arouses strong resistance in other<br />
Afrikaans listeners, and thus draws crude divisive lines.<br />
It is on this level that “Cooler as ekke” harbours undertones of a less benevolent<br />
representation of Afrikaner identity. While the song does point to a new kind of “politics of<br />
difference”, where the rapper not only consciously invokes his Afrikaner heritage, but also<br />
embraces global influences (the international “world” of rap and of commercialised status<br />
symbols, the African roots of “toasting” and “boasting”, the association of those who live in<br />
lower socio‐economic contexts with the “ghetto”), ultimately an assumed shared “Afrikaner”<br />
heritage in this song clashes crudely with a one‐sided (hypernormative) representation of<br />
Afrikanerhood.<br />
However, on this level as well, “Cooler as ekke” resists one‐sided interpretations. As a<br />
construction of banal identity the song may thus, one the one hand, absolutise a certain<br />
understanding of Afrikaner identity, while on the other, it may exercise cultural criticism.<br />
Key words: Jack Parow, “Cooler as ekke”, rap theory, banality, Afrikaner identity<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Opsomming<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
As deel van die onlangse neiging om niekanoniese repertoria in musikologiese studies<br />
in te sluit, fokus hierdie artikel op die Afrikaanse rapper Jack Parow se liedjie “Cooler<br />
as ekke” (2010). My ontleding berus op die rekonstruktiewe daarstelling van ’n<br />
spekulatiewe konteks waardeur die liedjie as ’n bepaalde rap-identiteit benader kan<br />
word. Met ander woorde, ek beoog om die liedjie (liriek sowel as musiek) te lees vanuit<br />
die konstruksie van ’n bepaalde geïmpliseerde sosiokulturele konteks waarbinne<br />
intrinsieke en ekstrinsieke teksbetekenisse as kontekstueel verbonde gesien word.<br />
Vanuit hierdie metodologiese perspektief, wat op Krims (2000) se rap-teorie steun,<br />
word dit duidelik dat “Cooler as ekke” ’n weergawe van Afrikaner-identiteit<br />
konstrueer wat vashou aan oorbekende, alledaagse simbole van die “zef” Afrikaanse<br />
lewe. Ofskoon Parow se “opponent” in die liedjie nie ’n oorheersende etniese groep<br />
verteenwoordig nie, word daar tog ’n tipe kulturele weerstand in die liedjie<br />
gesuggereer. Dit is egter veral die banaliteit van Parow se straatwysheid wat die<br />
luisteraar in ideologies gerieflike maniere van ervaring kan vasvang, omdat die liedjie<br />
skynbaar nie ernstig (of krities) opgeneem wíl word nie.<br />
’n Ideologiekritiese interpretasie van die resepsie van die liedjie aan die hand van<br />
Visagie (1996) en Thompson (1990) bring aan die lig dat sommige Afrikaanse luisteraars<br />
“Cooler as ekke” binne die huidige sosiopolitieke landskonteks enersyds as ’n stelling<br />
van “die bekende” en van “die eie” mag verstaan, of andersyds as kritiek op<br />
uitgediende, pretensieuse weergawes van Afrikanerskap. In albei gevalle wek die<br />
liedjie by ander Afrikaanse luisteraars sterk weerstand. Dit is op hierdie vlak dat<br />
“Cooler as ekke” ondertone van ’n minder tegemoetkomende weergawe van Afrikaneridentiteit<br />
begin inhou waarby ’n veronderstelde gedeelde afkoms deur ’n eensydige<br />
(hipernormatiewe) tekening van Afrikanerskap weerspreek word.<br />
Sleutelwoorde: Jack Parow, “Cooler as ekke”, rap-teorie, banaliteit, Afrikaner-identiteit<br />
1. Die raamwerk<br />
In plaaslike musikologiese studies is daar gedurende die afgelope dekade, in<br />
ooreenstemming met internasionale tendense, toenemend aandag aan ’n kultureelkritiese<br />
kontekstualisering van die musikale teks geskenk. 1 Volgens die Britse<br />
musikoloog Nicholas Cook (vgl. Cook 1999) is hierdie ontwikkeling ’n reaksie teen<br />
modernistiese (positiwistiese) musiekhistoriese en -teoretiese benaderings, wat die idee<br />
dat musiek suiwer in formele (strukturele) terme verstaan kan word, aanvegbaar<br />
maak. 2<br />
Uiteraard het hierdie antiformalistiese klimaat die musikologiese agenda betekenisvol<br />
verbreed, en is veral ’n nuwe bewussyn van die ideologiese en simboliese aard van<br />
musiek gevestig. Agawu (1996) skets hierdie nuwe interpretatiewe terrein as een wat<br />
polities-gemotiveerde benaderings verwelkom, veral dié wat op vraagstukke rondom<br />
ras- en genderkonstruksie of seksualiteit fokus. In hierdie nuwe benadering word<br />
dualistiese verdelings tussen “hoë” en “lae” musiekvorme vervaag, en tree musiek as ’n<br />
studieterrein van subjektiwiteit na vore (Agawu 1996):<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Non-canonical repertoires, especially of the popular variety, are in. The<br />
reception of music, understood not necessarily as an account of other listening<br />
subjects (with specific histories and geographies), but as an account developed<br />
around the individual subject, is in in a big way. One’s insights need not meet<br />
the test of intersubjective corroboration; nor do they need to be propped up by<br />
what is often presented as an over-determined theory-based analysis. The<br />
fantasies set in motion by biography, be it that of the composer, performer, or<br />
listening subject, need no longer be suppressed or even understated. And the<br />
language in which all of this is mediated is best if it highlights the performative<br />
element in writing <strong>–</strong> charged, colorful, sometimes obscure sometimes playful,<br />
but never clinical or “scientific”.<br />
Wat die Suid-Afrikaanse musikologiese toneel betref, bring die onlangse politieke<br />
geskiedenis van die land mee dat kritiese benaderings binne die plaaslike konteks op<br />
eiesoortige vraagstukke fokus. ’n Dekade gelede bevraagteken Muller (2000a:233) die<br />
bestaansreg van Suid-Afrikaanse musikologie as ’n “suiwer” Eurosentriese instelling,<br />
terwyl Chew (1992:1 e.v.) en Erlmann (1984:73) reeds soortgelyke vrae rondom wit<br />
Suid-Afrikaanse komponiste se bevordering van Westerse kunsmusiek gestel het.<br />
Idealistiese (en soms opportunistiese) argumente gaan op ter verdediging van ’n uniek<br />
Suid-Afrikaanse musikale styl (sien byvoorbeeld Helena du Plessis in Lüdemann<br />
1993:37), terwyl outentieke Afrika-stemme gesaghebbende werk van wit etnomusikoloë<br />
afmaak as “musikologiese partronisering” soos gebaseer op “onderdrukkende<br />
imperialistiese en kolonialistiese sisteme” (vgl. Nzewi en Nzewi 2002; my vertaling).<br />
Meer onlangs fokus plaaslike musikologiese studies op ’n wyer verskeidenheid<br />
onderwerpe wat poog om die plaaslike kultuurerfenis op demokratiese maniere te<br />
belig. Die programme van onlangse musikologiese kongresse, en met name dié van die<br />
gekombineerde kongres van die International Musicological Society (IMS) en die South<br />
African Society of Research in Music (SASRIM) in Stellenbosch, 13<strong>–</strong>17 Julie 2010, asook<br />
onlangse uitgawes van die vaktydskrifte South African Journal of Musicology, Muziki:<br />
Journal of Music Research in Africa en Journal of the Musical Arts in Africa, lewer<br />
substansiële bewys van plaaslike musikologiese werk wat sigself aan die hand van ’n<br />
wye verskeidenheid onderwerpe intensief met ’n breër sosio-kulturele agenda bemoei.<br />
Terselfdertyd word daar gedurende die afgelope dekade plaaslik ’n ongekende aantal<br />
publikasies uitgegee <strong>–</strong> wat ’n verskeidenheid van gender-, identiteits- en breër<br />
“politieke” kwessies aanspreek. 3<br />
Hierdie proses van musikologiese hervorming het egter, soos ook binne die<br />
internasionale literatuur blyk, nie in alle gevalle tot ’n verdieping van die dissipline<br />
gelei nie. Reeds binne die eerste dekade van die “Nuwe” musikologiese strominge<br />
meen Cook (1999) dat die benaming waarskynlik reeds passé 4 is, en voer hy aan:<br />
A term like “New” musicology is guaranteed a short shelf life and this<br />
particular one is probably past its sell-by date. Not because the musicological<br />
community has rejected the message of the “New” musicology: rather because<br />
its broadened agenda has been absorbed into the musicological mainstream.<br />
Cook gaan voort deur te redeneer dat die “Nuwe” musikologie, in ’n poging om aan die<br />
idee van “die musiek self” (as outonoom-formele verskynsel) te ontkom, by tye die<br />
onderwerp van die gesprek sodanig verander het dat daar dikwels glad nie meer oor<br />
musiek gepraat word nie, maar eerder oor gender, kulturele identiteit, ideologie of<br />
politiek.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Dat hierdie dissiplinêre koersverskuiwing eie gevare inhou, is veral duidelik in die<br />
kritiese werk van die filosoof C. Norris wanneer hy die “Nuwe” musikologie se<br />
(dikwels) ondeurdagte gebruik van postmoderne metodologie, en ’n ondeurdagte<br />
aanwending van idees vanuit dissiplines soos literêre teorie en kultuurstudie blootlê. In<br />
sy algemene kritiek teen die popularisering van postmoderne interpretasie meen Norris<br />
(1990:137) dat die vrye aanwending van spesifiek dekonstruksie gelei het tot die idee<br />
van kritiek as ’n “free-for-all hermeneutic romp, an activity where no constraints apply<br />
save those brought to bear by some arbitrary set of interpretative codes and<br />
conventions”. Sulke toepassings het meestal weinig te make met die Derridiaanse idee<br />
(vgl. Derrida 1981:3<strong>–</strong>4) dat tekste in betekenis verskuif of verdiep wanneer dit vanuit<br />
die perspektief van aannames of gapings inherent daaraan gelees word, interpretasie op<br />
inherente “gapings” daarin fokus, of dat dekonstruksie tradisionele opvattings van ’n<br />
ontleding , kritiek of metode uitvee, terwyl dit terselfdertyd ten diepste met die idee<br />
van die strukturele probleem saamhang (en dus wesenlik om ’n grondige sistematiese<br />
benadering roep).<br />
Nietemin is ook die aard van dekonstruksie problematies, aangesien die<br />
dekonstruktiewe ontleder deurentyd gemaklik met die onbepaalbaarheid en<br />
onbeslisbaarheid van betekenis moet omgaan. Soos Derrida (1981:42<strong>–</strong>3) dit stel:<br />
[I]t has been necessary to analyze, to set to work, within the text of the history of<br />
philosophy, as well as within the so-called literary text, [...], certain marks, shall<br />
we say, [...] that by analogy (I underline) I have called undecidables, that is,<br />
unities of simulacrum, “false” verbal properties (nominal or semantic) that can<br />
no longer be included within philosophical (binary) opposition, resisting and<br />
disorganizing it, without ever constituting a third term, without ever leaving room<br />
for a solution in the form of a speculative dialectics.<br />
Moontlik is dit hierdie intense kompleksiteit, tesame met die aantrekkingskrag (of<br />
moontlik gewoon die makliker uitweg) van die meer sensasionele aspek van die<br />
“Nuwe” musikologie wat veroorsaak het dat benaderings binne die stroming soms tot<br />
platvloerse analitiese uiterstes gaan, eerder as wat dit werklik effektief dekonstrueer.<br />
Norris (1990:138) meen dat vrye postmoderne toepassings van kritiese teorie (“critical<br />
theory”) dikwels neig tot interpretasies wat verskuilde teksbetekenisse wil onthul, veral<br />
met die doel om een of ander subteks te ontmasker.<br />
’n Bestudering van die referate in die program van die bogemelde IMS/SASRIMkongres,<br />
asook van onlangs gepubliseerde werk, maak dit duidelik dat interpretasies<br />
wat by die bogemelde postmoderne denkstroom aansluit, tans binne die plaaslike<br />
musikologie baie gangbaar is. Hierdie tendens kan egter nie slegs as ’n polities korrekte<br />
soort modebewustheid afgemaak word nie, want op sigself is dit ’n aanduiding van die<br />
tipe musikologiese diskoerse wat tans heers. Moontlik nog belangriker: ofskoon die<br />
teoretiese benaderings wat in sommige van die meer ekstreme postmoderne<br />
benaderings voorkom, nie werklik diepgaande is nie, dui dit op die oorkoepelende<br />
waarneming dat musiek nooit neutraal is nie, en dat dit, spesifiek in hierdie tyd, op<br />
komplekse wyses sosiaal en kultureel bemiddel word. 5<br />
Dit is teen hierdie agtergrond dat hierdie artikel aan die hand van ’n besinning oor Jack<br />
Parow se liedjie “Cooler as ekke” tot die musikologiese diskoers wil bydra.<br />
Populêre liedjies word reeds dekades lank as ’n belangrike speelveld vir kulturele<br />
kritiek gesien, en met name rap-musiek, wat allerweë as ’n bykans ideale gevallestudie<br />
vir analitiese teoretisering beskou word. 6 In die lig van my inleiding hier bo is dit egter<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
nie my oogmerk om ’n dekonstruktiewe lesing aan te bied nie; ek beoog eerder om<br />
rekonstruktief ’n spekulatiewe konteks daar te stel waardeur “Cooler as ekke” as<br />
verteenwoordigend van ’n bepaalde rap-identiteit benader word.<br />
Met rekonstruktief bedoel ek dat ek die betrokke liedjie vanuit die konstruksie van ’n<br />
bepaalde (geïmpliseerde) sosiokulturele konteks wil lees. Hierby wil ek egter sowel<br />
(musikaal-) intrinsieke as (sosiaal-) ekstrinsieke aspekte van die liedjie in berekening<br />
bring; met ander woorde, “Cooler as ekke” sal nie alleen deur die spekulatiewe<br />
konstruksie van ’n sosiale konteks verklaar word nie, maar formele aspekte van die<br />
liedjie gaan ook in my bespreking in ag geneem word. In hierdie verband steun my<br />
ontleding op Krims (2000) se rap-teorie waarin rap-genres as simboliese voorstellings<br />
van bepaalde etniese of geografiese identiteite geskets word, en op so ’n wyse ’n<br />
“empiriese” dimensie aan die uitleg van rap-musiek verleen.<br />
2. Die rapper 7<br />
Jack Parow, oftewel Zander Tyler, die Afrikaanse rapper met die lang luiperdvel-keps,<br />
netjiese hangsnor en die zef lirieke (Rust 2010:142), is ’n betreklik nuwe gesig op die<br />
kommersiële Afrikaanse ligtemusiekmark. Sy bonkige tekkies en kenmerkende<br />
neonkleurige strandbroek is ewe veel deel van sy artistieke persona as sy<br />
teenwoordigheid op digitale media soos YouTube, Twitter en Facebook, waar hy<br />
wêreldwye gewildheid geniet. Sy onlangse optredes in België en Nederland was<br />
uitverkoop, en by van die vertonings het duisende mense buite saamgeluister omdat<br />
daar nie meer sitplekke beskikbaar was nie. Ten tye van die toer was Parow <strong>nommer</strong> 4<br />
op MTV se Top 10 van gewildste sangers in albei dié lande (Edwards 2010). Hy is<br />
eenparig verkies as vanjaar se gesig vir die Pendoring-veldtog wat pryse aan die<br />
vervaardigers van die beste Afrikaanse reklameflitse uitloof. Hy is ook gevra om<br />
Pendoring se Afrikaanse kletsrymkompetisie te beoordeel omdat hy, volgens Pendoring<br />
se hoofbestuurder, Franette Klerck, “’n Afrikaanse kultusfiguur is” (Rust 2010:144).<br />
Net so bekend soos Parow se kenmerkende voorkoms is die swetswoorde wat sy lirieke<br />
krui. Volgens Tyler (aangehaal in Rust 2010:144) vloek hy egter nie om te skok nie: “Vir<br />
my gaan dit oor eerlikheid. Ek is zef, dis wie ek regtig is. Ek kan nie lieg nie.” Hy<br />
verduidelik dat zef ’n ander woord vir kommin is <strong>–</strong> “heeltemal die teenoorgestelde van<br />
posh”. Die zefste ding wat hy tot dusver besit het, soos aan Rust (2010:144) vertel, was sy<br />
“peach-kleurige Ford Sierra met skaapvel oor die sitplekke en nagemaakte gras op die<br />
dashboard”.<br />
Fourie (2010:3) voer aan dat zef “’n ou astrante drieletter-woord” is wat nou opnuut in<br />
die Afrikaanse spreektaal opgeduik het, en tans wêreldwyd gehoor word nadat die<br />
Kaapse musiekgroep Die Antwoord se liedjie “Zefside” opslae op die web gemaak het.<br />
Die woord is volgens haar afgelei van die naam van die Ford Zephyr wat in die 1950’s<br />
en ’60’s baie gewild in Afrikaanse middelklas-geledere was, en dui dus op ’n bepaalde<br />
“Afrikaner-nostalgie”.<br />
Volgens Die Antwoord kan zef tans as dié “essensieel Suid-Afrikaanse styl” beskou<br />
word (Fourie 2010:3).<br />
Frikkie Lombard 8 (in Fourie 2010:3) meen die term dui op “iets wat oor die algemeen as<br />
‘common’ gesien is, maar nou geloofwaardigheid het”.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Hiermee stem Ernst Kotzé 9 (in Fourie 2010:3) saam wanneer hy aanvoer dat “dié vorm<br />
van slang [...] ’n ander soort waarde [gee] aan dit wat vantevore as ‘common’ beskryf<br />
is”; “[d]it skep ’n nuwe kultuur <strong>–</strong> wat ook as ’n parodie of alternatiewe kultuur beskou<br />
kan word <strong>–</strong> waarmee veral rap-kunstenaars probeer om ‘anders’ as die gewone te wees<br />
en só die grootste moontlike impak te maak.”<br />
Hierdie gesigspunt verskil moontlik van dié van Tyler wanneer hy beweer dat sy<br />
musiek slegs eerlik is, en dat die inspirasie vir sy lirieke meestal aan sy “kommin”<br />
vriende se “eenlyn”-uitsprake ontleen word (Rust 2010:144). Selfs sy kunstenaarsnaam,<br />
Jack Parow, dui op ’n bepaalde pretensieloosheid en gewoonheid. Hy het hierdie<br />
verhoognaam aangeneem nadat hy Johnny Depp se vertolking van die karakter Jack<br />
Sparrow in Pirates of the Caribbean gesien het, en toe besluit het hy is Jack Parow <strong>–</strong> “the<br />
pirate of the caravan park” (Rust 2010:146).<br />
3. Die kuns van rap<br />
Een van die belangrikste publikasies oor rap-musiek wat gedurende die afgelope<br />
dekade die lig gesien het, is Adam Krims (2000) se Rap music and the poetics of identity.<br />
Terwyl Krims (2000:1) genoegsaam erkenning gee aan vroeëre publikasies oor die<br />
onderwerp, waarvan elk bepaalde kritieke aspekte van rap belig, fokus hy in sy studie<br />
veral op dié vorm se rol as simboliese representasie van etniese en geografiese<br />
identiteite.<br />
Hy erken dat hierdie benadering nie noodwendig by kritiese hoofstroomsienings<br />
aansluit nie:<br />
[S]uch an approach is not necessarily amenable to those uses of popular music<br />
that validate the latter as an upsetter of consensus and challenge to oppressive<br />
(usually discursive) hierarchies. But it is less a purpose of this book to paint rap<br />
music as cultural resistance than to outline the poetics of its functioning in the<br />
formation of ethnic and geographical identities. Krims (2000:1)<br />
Baker (1994:186) beskou rap as die nuwe poëtiese “storie” van postmoderne<br />
kommersiële kuns wat ideaal binne die era van elektronies-gemedieerde produksie<br />
geposisioneer kan word. Hy voer aan dat rap vanaf sy ghetto-oorsprong deur middel<br />
van (steeds) toenemende hibriede gekommersialiseerde vorme tot die snel<br />
veranderende wêreld van mikrorekenaartegnologie, multivlak-opnametegnieke en<br />
videotegnieke toegetree het. Baker beklemtoon egter veral die poëtiese dimensie van<br />
rap wat in ’n groot mate geleë is in virtuose vokaliserings en swart stedelike<br />
choreografie; vir hom is dit “a postmodern form that is fiercely intertextual, open-ended<br />
and hybrid” (1994:193).<br />
Hierteenoor is Potter (1995:20 e.v.) se siening heelwat minder optimisties wanneer hy<br />
rap as ’n fundamenteel “postapokaliptiese” vorm sien wat weinig meer bereik as om<br />
aan die “vervallende oppervlakke van postindustriële waardes te krap” (my vertaling).<br />
Krims (2000:2) evalueer veral die historiese wortels van rap-musiek wanneer hy die<br />
aanvanklike ontstaan van die vorm as ’n kragtige manifestasie van swart identiteit sien<br />
wat, selfs in die talle hibriede transmutasies daarvan, ten diepste resoneer met<br />
“Afrodiasporic practice, signally transformed in cultural gestures and counter-gestures<br />
and in hybrid, syncretic, re-located inflections of meaning”. Hoewel die vorm egter (ook<br />
wêreldwyd) belangrike aspekte van orale Afrika-kultuur behou, bestaan dit tans uit ’n<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
komplekse mengsel van oraliteit en postmoderne tegnologie (vgl. ook Rose 1994:86).<br />
Selfs binne hierdie konteks wil Krims (2000:2) rap egter nie bloot as sinkretiese of<br />
hibriede vorm regverdig nie; dit gaan eerder vir hom om die “concrete social contexts<br />
in which it becomes imaginatively revalidated as something ‘real’, something which, to<br />
adopt the intransitive usage endemic to hip-hop culture, ‘represents’”. 10<br />
Op hierdie punt onderskei Krims (2000:3) sy benadering betekenisvol van dié van ander<br />
rap-studies deurdat hy die belang van die musikale poëtika van die vorm beklemtoon:<br />
The central thesis offered in this book <strong>–</strong> that what I call the “musical poetics” of<br />
rap music must be taken seriously, because they are taken seriously by many<br />
people in the course of its production and consumption <strong>–</strong> is meant partially as a<br />
corrective to the vast majority of rap and hip-hop scholarship which takes the<br />
music seriously but gives little, if any, attention to its musical organization.<br />
Such approaches, I will argue, miss some of its cultural workings.<br />
In terme van die metodologiese aanloop wat in die inleiding van hierdie artikel<br />
aangebied is, is dit belangrik om daarop te let dat dit nie Krims se bedoeling is om terug<br />
te gaan na die tipe ontledings wat uitsluitlik op “die musiek self” wil fokus nie. Hy wil<br />
eerder ’n brug slaan tussen wat hy as die musiekteoretiese en kulturele aspekte van die<br />
vorm beskryf. In hierdie opsig wil hy dus nie “suiwer” musikale parameters op sigself<br />
bestudeer nie; hy wil eerder bepaal op welke wyse hierdie parameters inspeel op die<br />
vorming van wat hy “processes of collective self-definition” noem <strong>–</strong> en vasstel volgens<br />
watter waarneembare musikale patroonmatighede sulke prosesse van voorstelling<br />
vasgelê word (Krims 2000:9). In hierdie opsig neem hy dus nie alleen ’n standpunt in<br />
wat grootliks van dié van ouer positiwistiese analitiese metodes verskil nie, maar ook<br />
van dié van die postmoderne ontleders wat kontekste skep wat soms só selfverwysend<br />
is dat dit soms glad nie meer met die musikale teks verband hou nie.<br />
Vir Krims (2000:46) is die interne strukturering van musiek dus onontbeerlik vir die<br />
verstaan van die komplekse sosiale funksies daarvan. Hy ontwerp ’n soort<br />
sosiokulturele verwysingsisteem van rap-musiek-inhoude en -resepsie (Krims 2000:46<br />
e.v.). In hierdie opsig verbind hy musikale betekenis met die idee van musikale genre<br />
soos van toepassing op rap-musiek, en beskou hy die betreklik outonome wêreld van<br />
diskoerse, style en genres nie as objektiewe aspekte van rap-musiek nie, maar eerder as<br />
diskursiewe aangeleenthede met betrekking tot sosiale gedrag en die bemiddeling<br />
daarvan.<br />
Krims (2000:55<strong>–</strong>80) identifiseer vier hoof- of oorkoepelende rap-genres, naamlik<br />
partytjie-rap, pierewaaier-rap (“mack rap”), jazz-/boheemse rap, en realiteitsrap. 11<br />
Hoewel kruis-genre- en intra-genre-tropering baie algemeen binne alle<br />
transformasies/permutasies van Afrika-ontleende musiekvorme voorkom (ook in<br />
spirituals, blues en gospel), en genres dus baie dikwels in kombinasie of kombinasies<br />
aangetref word, kan Krims se kategorieë breedweg soos hier onder uiteengesit word.<br />
3.1 Partytjie‐rap<br />
Hierdie genre is verteenwoordigend van die eerste voorbeelde van rap-musiek, wat<br />
bedoel was om jongmense “’n goeie tyd te laat hê”, of in Krims (2000:55) se woorde,<br />
“designed for moving a crowd, making them dance, or perhaps creating or continuing a<br />
‘groove’ and a mood”. Partytjie-rap is verreweg die mees kommersiële van alle rapgenres.<br />
Wat die historiese oorsprong daarvan <strong>–</strong> en trouens van rap-musiek in geheel <strong>–</strong><br />
betref, is daar ’n sterk verband met die Afrika-tradisie van “spog” (“toasting”) met die<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
rapper se verbale vermoëns wat dikwels met neerhalende uitsprake oor ’n werklike of<br />
denkbeeldige opponent gepaardgaan. (Dit is interessant om daarop te let dat hierdie<br />
gebruik vrylik binne alle rap-genres voorkom, maar veral in sogenaamde pierewaaierrap).<br />
12<br />
Wat die musikale karakter van partytjie-rap betref, beskryf Krims (2000:56) dit as<br />
dansmusiek met ’n prominente ritmiese aspek en, in terme van tekstuur, ’n minimale<br />
opeenstapeling van klanklae. Hierdie genre is dikwels “basgedrewe” en maak van<br />
vinnige ritmes gebruik (Party rap: http://www.allmusic.com/). Ten opsigte van<br />
verbale styl toon dit ’n merkbare verband met ’n “singerige” styl waarby frase-eindes<br />
dikwels rym, en twee- en viermaat-groeperings voorkom sodat dit maklik memoriseer<br />
en sigself tot saamsing leen (Krims 2000:56). Laasgenoemde aspek word ook versterk<br />
deur vokale koortjies of die voorkoms van ’n “hoek” wat maklik in die geheue vassteek<br />
(Party rap: http://www.allmusic.com/). Die onderwerpe van die liedjies is lig en bevat<br />
geen politieke ondertone nie (Party rap: http://www.allmusic.com/). Dit fokus op<br />
plesier, humor en die viering van die lewe <strong>–</strong> waarby seks en romanse dikwels ter sprake<br />
kom (Krims 2000:57).<br />
3.2 Pierewaaier‐rap (“mack rap”)<br />
Net soos in die geval van partytjie-rap kan pierewaaier-rap (“mack rap”, of soms “pimp<br />
rap”) ook na ’n historiese Afrika-oorsprong teruggevoer word. Die pierewaaier is nie<br />
noodwendig ’n koppelaar (“pimp”) nie, maar ’n ervare “speler” wat weet hoe om vroue<br />
te beïndruk en eksplisiet in sy lirieke hieroor spog (Mack rap s.j.). Een van die mees<br />
algemene strategieë wat in hierdie genre gebruik word, is die sogenaamde<br />
“pierewaaier-tot-man”- aanspreekvorm (“mack to man address”) wat weer eens sy<br />
oorsprong in orale Afrika-tradisies het. Hiermee spreek die rap-persona ’n derde<br />
persoon aan deur te spog oor sy ervarings met vroue, sy mag oor hulle en oor sy<br />
seksuele vermoëns, of sy materiële welvarendheid (Krims 2000:62). In meer<br />
kommersiële weergawes kom ook die “pierewaaier-tot-vrou”-aanspreekvorm voor<br />
(“mack to woman address”) wat meer met populêre liefdesliedjie-genres ooreenstem<br />
(Krims 2000:63).<br />
Krims (2000:63) wys uit dat pierewaaier-rap oor die algemeen ’n baie beperkte skopus<br />
van musikale middele vertoon, en dikwels van R&B-style 13 gebruik maak, asook, in<br />
teenstelling met ander rap-genres, van lewende instrumentasie, soos ’n tromstel,<br />
baskitaar, digitale klawerborde, kitare en saksofone. Die kenmerkende opeenstapeling<br />
van klanklae, so eie aan rap, is, indien dit voorkom, nie naastenby so sterk<br />
kontrasterend as in van die ander genres nie, en dikwels word ’n gesonge refrein<br />
bygevoeg wat meestal deur ’n vrou gesing word (Krims 2000:64).<br />
3.3 Jazz‐/boheemse rap<br />
Hierdie genre word dikwels as ’n soort “connoisseur”-kultuur gesien en soos die naam<br />
impliseer, vorm jazz, sowel geblik as lewend, deel van die musikale middele wat<br />
aangewend word <strong>–</strong> met name “cool jazz”, “soul jazz”, en “hard bop” (Jazz-rap:<br />
http://www.allmusic.com/). Die genre haal egter ook dikwels popmusiek vanaf die<br />
1950’s tot die 1980’s aan (Krims 2000:66). Nietemin is die musikale styl van jazz-<br />
/boheemse rap moeiliker definieerbaar as in die geval van partytjie- of pierewaaier-rap;<br />
dit word juis deur eklektisisme gekenmerk, maar ook deur ’n bepaalde aura van<br />
“kunstigheid” (Krims 2000:66). Die verbale styl kan wissel van sangerigheid (soos by<br />
partytjie-rap) tot ’n perkussiewe-tipe praatstyl wat feitlik ’n “instrumentale” inslag het<br />
(Krims 2000:66). Die lirieke is meestal meer gesofistikeerd as by van die ander genres,<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
en maak dikwels op ’n kritiese sosiale bewustheid aanspraak. Oor die algemeen is<br />
hierdie genre meer “cool” en meer beredeneerd as ander rap-genres, en fokus dit<br />
dikwels bewustelik op sosiopolitieke vraagstukke (Jazz-rap:<br />
http://www.allmusic.com/).<br />
3.4 Realiteitsrap<br />
Krims (2000:70) beskou realiteitsrap as die mees kultureel “gelade” van die verskillende<br />
rap-genres <strong>–</strong> en terselfdertyd een van die mees kommersieel-winsgewendes. Hierdie<br />
genre (spesifiek die subgenre “gangsta rap”) het dikwels ’n pedagogiese funksie.<br />
Warner (1998:33) beskryf dit as verteenwoordigend van ’n “organiese intellektualisme”<br />
wat ’n diepgaande dog gekompliseerde straatkennis openbaar.<br />
Soos hier bo aangedui, weerspieël die lirieke die realiteite van ghetto- en ander<br />
laervlaksamelewingskontekste <strong>–</strong> dikwels verbandhoudend met heersende<br />
mediadebatte (Danielsen 2008:405). Die musikale style kan wyd varieer, maar oor die<br />
algemeen bevat dit die digte aanwending van klanklae wat ’n oormatige gebruik van<br />
geblikte “samplings” 14 insluit (Krims 2000:73). Net soos by pierewaaier-rap kom<br />
lewende instrumentasie, wat R&B-style insluit, ook voor. Die styl word egter oor die<br />
algemeen deur ’n bepaalde “hardheid” gekenmerk, wat ook in die lirieke met<br />
manlikheid en “ghetto-sentrisiteit” verbind word. ’n Aggressiewe vierslagmaat word<br />
dikwels aangetref, asook klanklae wat “uit stemming” met mekaar is en botsende<br />
klankkleure (timbres) bevat (Krims 2000:73).<br />
4. “Cooler as ekke”<br />
Soos hier bo verduidelik, beskou Krims (2000:14) die musikale ontleding van rapmusiek<br />
nie as ’n abstrak-teoretiese aktiwiteit wat van die sosiokulturele konteks<br />
daarvan losgemaak kan word nie; eerder bepleit hy ’n benadering waar die musikale<br />
poësie van rap-genres op ’n betekenisvolle wyse inspeel op die kulturele wêreld wat dit<br />
ontsluit.<br />
Krims (2000:15) se siening kom dus daarop neer dat rap-musiek as ’n spieël van sosiale<br />
kontekste kan funksioneer, en dat die wyse waarop dit gestruktureer is <strong>–</strong> die rymstyl,<br />
die tekstuur, die klankkleur, en die onderwerpe <strong>–</strong> ’n bepaalde kultureel-omlynde<br />
wêreld voorstel.<br />
Die siening dat musikale betekenis nie slegs met formele elemente saamhang nie, maar<br />
binne ’n bepaalde konteks gekonstrueer word, is nie uniek aan Krims (2000) se werk<br />
nie. Martin (1995:57) voer byvoorbeeld aan dat “the meanings of music are neither<br />
inherent nor intuitively recognised, but emerge and become established (or changed or<br />
forgotten) as a consequence of the activities of groups of people in particular cultural<br />
contexts”.<br />
Soortgelyk argumenteer Cook (2001:180) dat musikale betekenis nooit “alleen” staan<br />
nie, maar dat dit altyd deur die interpretatiewe bril van sosiale bemiddeling gestalte<br />
aanneem (Cook 1998:v) <strong>–</strong> ’n perspektief waarvolgens musikale betekenis gekonstrueer<br />
en nie gereproduseer word nie. Binne die konteks van rap-musiek is Krims (2000) se<br />
benadering egter uniek in dié opsig dat sy genremodel ’n oorspronklike interpretatiewe<br />
raamwerk bied waardeur kulturele prosesse en identiteite aan die hand van ’n<br />
kontekstuele begrip van spesifieke klankformasies verstaan kan word.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In die inleiding is daar verwys na plaaslike studies waarby kulturele en sosiopolitieke<br />
kontekste in die “Nuwe” Suid-Afrika aan die hand van musikologiese ontleding belig<br />
word. Ek lig hier onder slegs twee voorbeelde binne die terrein van onlangse populêre<br />
musiekstudies uit, en beperk my bespreking tot interpretasies van twee uiteenlopende<br />
postapartheid-Afrikaner-identiteite. Ook maak ek graag duidelik dat die besprekings<br />
wat ek in hierdie verband aanhaal, nie net op ’n sinvolle wyse spekulatief met die<br />
kontekste wat geskets word, omgaan nie, maar ook stewig op relevante empiriese<br />
gegewens steun.<br />
Marlin-Curiel (2003) se studie oor musiek, taal en identiteit in die “Nuwe” Suid-Afrika<br />
beskryf ’n interessante herdefiniëring van Afrikaner-identiteit in die “rave”-musiek van<br />
die platejoggie DJ Opperman (Heine du Toit). Volgens haar bevestig sy eiesoortige<br />
multimediavertonings die feit dat sosiale identiteite in postapartheid-Suid-Afrika steeds<br />
deur die verlede gevorm word, en dat daar ’n sterk behoefte aan ’n rehabilitasie van<br />
Afrikaans-wees en van Afrikaans is:<br />
I witnessed Du Toit’s act as no ordinary party, but one billed as an Afrikaans<br />
rave “that will put Afrikaans in a whole new context” (Matthews 1999).<br />
Bringing together Afrikaans-speaking musicians from varied racial and cultural<br />
backgrounds, the rave effectively repositioned Afrikaans from its place as the<br />
“language of the oppressor” to the lingua franca of cutting-edge sound.<br />
(Marlin-Curiel 2003:56)<br />
Soos die organiseerder van die geleentheid dit stel:<br />
The implication is that Afrikaans is now no longer God’s holy chosen language,<br />
but a versatile, modern, and extremely adaptable communication tool [...]<br />
uniquely positioned to be symbolic of how achievable unity is in South Africa. 15<br />
Marlin-Curiel (2003:55) beskryf DJ Opperman se aanbieding as ’n mengsel van ekstasemusiek<br />
(“trance music”), grepe uit toesprake van Afrikanerleiers, asook<br />
rugbykommentaar, gekoppel met visuele beelde van Afrikanersimbole, maar ook van<br />
onrusbarende flitse vanuit ons landsgeskiedenis, soos die lyk van die dertienjarige<br />
Hector Peterson wat tydens die 1976-Soweto-onluste weggedra word. Haar<br />
interpretasie van die betekenis van die musiek binne hierdie konteks is dat die politieke<br />
inklusiwiteit van die mediabeelde en -klankbane, tesame met die tegno-impak van die<br />
ekstase-musiek, ’n bepaalde subversiewe toon skep waardeur jong Afrikaners hulleself<br />
nie van hul verlede distansieer nie, maar dit eerder “omhels” en “vier” via ’n pad wat<br />
sowel helend as krities is (Marlin-Curiel 2003:55<strong>–</strong>6).<br />
Postapartheid-Afrikaneridentiteit manifesteer egter op ’n teenstellende wyse in Bok van<br />
Blerk se liedjie “De la Rey” (2006). Lambrechts en Visagie (2009) se ideologiekritiese<br />
ontleding toon dat nostalgie in hierdie liedjie (en die gepaardgaande musiekvideo) ’n<br />
kragtige ideologiese invloed uitoefen. Deur die verheerliking van simboliese beelde uit<br />
die Afrikaner-verlede wat die bedreiginge van die hede impliseer, word die swaarkry<br />
vanuit ’n baie spesifieke periode van die Afrikaner-geskiedenis met dié van die hede in<br />
verband gebring en word “ou” nasionalistiese ideologieë op kragtige wyse herbevestig.<br />
Terwyl die liedjie binne ’n kort tyd ikoniese status bereik het, en die ou volkslied en ou<br />
landsvlag by uitvoerings daarvan gefigureer het, bevind Lambrechts en Visagie<br />
(2009:95) dat dit “geen positiewe bydrae tot ’n vooruitstrewende sosiale gemeenskap in<br />
Suid-Afrika (lewer) nie en stel dit ’n agteruitgang in Afrikaner-identiteit voor, eerder as<br />
’n vooruitgang”. Oorkoepelend kan die liedjie as ’n eensydige uitbeelding van<br />
Afrikaner-identiteit gesien word. Binne die konteks van wat die skrywers as ’n Neo-<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Afrikaner-Protesbeweging beskryf, kan uitbeeldings van Afrikanerskap daarin verdraai<br />
word om as hipernormatiewe sienings te dien (Lambrechts en Visagie 2009:91 e.v.). Met<br />
die term hipernorm verwys Visagie (1996:79 e.v.) na ’n norm of waarde wat ’n<br />
konseptuele status aanneem en alle ander norme of waardes oorheers. 16 Hierdie tipe<br />
konseptuele oorheersing impliseer altyd ’n eensydige siening van die werklikheid<br />
(uiterste voorbeelde is Nazisme of apartheid), en dui ook altyd op waardes wat ’n<br />
ideologiese (oorheersende) status in die lewe van ’n individu of groep aanneem. In my<br />
slotopmerkings sal ek duidelik maak dat vorme van konseptuele oorheersing ook<br />
ideologiese projeksies inhou wat ’n negatiewe ingesteldheid tussen groeperinge kan<br />
veroorsaak.<br />
Dit is nie my doel om dié twee Afrikaner-identiteite in besonderhede te bespreek of met<br />
mekaar te vergelyk nie. Ek volstaan met die stelling dat hoewel dit meer opvallend is in<br />
die geval van “De la Rey”, eensydige sienings van postapartheid-Afrikanerskap in<br />
sowel DJ Opperman se “trance”-musiek as “De la Rey” geprojekteer word. Op die oog<br />
af is “De la Rey” se valse realiteit, gebore uit die verlede en die hede se swaarkry,<br />
moontlik meer misleidend en gevaarlik as die euforie van “saamwees” in ’n nuwe Suid-<br />
Afrika waar, soos Marlin-Curiel (2003:55) dit stel, die “familie-album” die gevalle<br />
Hector Petersen se foto projekteer, en ’n kommersiële tegno-“klankbaan”<br />
skrikwekkende hoorbeelde vanuit ons verlede uitblêr terwyl jongmense ekstaties dans.<br />
Moontlik het ons tans ver genoeg op die pad van die “Nuwe” Suid-Afrika gevorder om<br />
te besef dat simplistiese “reënboog-nasionalistiese” diskoerse hul eie ideologiese<br />
misleiding inhou <strong>–</strong> soos reeds uit talle post-1994-protesliedjies blyk. 17<br />
Van belang vir my bespreking van Jack Parow se “Cooler as ekke” is die idee dat<br />
hierdie liedjie ’n bepaalde beeld van eietydse Afrikanerskap skets waarin Afrikanerverheerliking<br />
allermins aanwesig is, maar waarin die idee van die “viering” van ’n<br />
Afrikaanse “zef”-identiteit sterk na vore kom. Ek wil dus nie beweer dat die liedjie<br />
Afrikanerskap as sodanig uitbeeld nie, maar dat dit wel ’n manifestasie van<br />
Afrikanerskap projekteer waarmee sekere Afrikaanssprekendes sterk mag identifiseer,<br />
terwyl dit by ander ewe sterk weerstand mag wek. Die oorheersing van die “zef”<br />
Afrikaanse identiteit dui immers op ’n hipernormatiewe “waardeprojeksie” in die<br />
liedjie waarna ek in my slotopmerkings sal terugkeer.<br />
Akademiese rap-studies beklemtoon dikwels die verband tussen rap-musiek en lae<br />
sosio-ekonomiese kontekste. Rose (1994:34) wys byvoorbeeld daarop dat die stedelike<br />
oorsprong van Afro-Amerikaanse rap en hip-hop voortgespruit het uit die<br />
straatpraktyke van swart musici wat hulself tot voorafopgeneemde musiek gewend het<br />
omdat hulle nie instrumente kon bekostig nie. Dieselfde konteks word deur Potter<br />
(1995:110) geskets wanneer hy aanvoer dat die eerste geslag rap-kunstenaars in<br />
Amerika elektrisiteit vanuit lamppale gesteel en hul musiek met goedkoop draaitafels,<br />
tuisgemaakte klankversterkers en ou LP’s geproduseer het. Krims (2000:96) se fokus op<br />
bepaalde konstruksies van swart etnisiteit in rap-musiek versterk visies van ekstreme<br />
armoede, asook sosiale lyding en marginalisering. Meer onlangs bevestig Barrer<br />
(2009:59), Forman (2004:203) en Keyes (2002:150) rap se status as gekultiveer en esteties<br />
gedefinieer deur middel van armoede in stedelike ruimtes waar die inwoners<br />
ekonomiese of politieke mag ontbreek.<br />
In Suid-Afrika het rap aanvanklik onder die Kaapse bruin bevolking ontstaan. Battersby<br />
(2003:112) toon aan dat hierdie musiek veral as ’n weerstandsbeweging gesien kan<br />
word, en dat musiek van die “ou skool”-Suid-Afrikaanse rap <strong>–</strong> soos dié van die groepe<br />
Prophets of da City, Black Noise en Brasse vannie Kaap <strong>–</strong> as aktiewe sosiale<br />
kommentaar gefunksioneer het. Sy wys daarop dat interkulturele elemente in hierdie<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
groepe se werk dikwels gebruik is om subversiewe elemente in te voer en om spesifiek<br />
teen wit mag te protesteer (Battersby 2003:114). In hierdie verband verwys sy na die<br />
voorbeeld van Prophets of da City se gebruik van die bekende Afrikaanse volksliedjie<br />
“Daar kom die Alabama” <strong>–</strong> ’n liedjie wat geskiedkundig met die beeld van die “hêppie<br />
Coon” geassosieer word (Battersby 2003:114) <strong>–</strong> maar wat binne die rap-liedjie ’n<br />
subversiewe status aanneem om die idee van ’n essensialistiese identiteit (die singende<br />
bruin slaaf) te opponeer.<br />
Suid-Afrikaanse rap verwys ook dikwels na beelde van die “ghetto” (vergelyk<br />
byvoorbeeld die naam van die plaaslike platemaatskappy Ghetto Ruff, of CD’s soos<br />
Ghetto Code van die rap-groep Prophets of da City, 1997). Battersby (2003:119) voer aan<br />
dat die idee van die ghetto in rap-musiek ’n plek van etniese trots en outentisiteit<br />
geword het. Sy wys daarop dat hoewel die ghetto in essensie met swart identiteit<br />
geassosieer word, dit ook wêreldwyd in rap-musiek met kontekste van onderdrukking<br />
verbind word. In hierdie verband verwys sy na die rapper Shamiel X wat aanvoer: “I’ve<br />
been to London, Sweden, Germany, all over the place. And everywhere, where people<br />
felt fucked by the establishment, kids were into hip-hop” (Battersby 2003:119).<br />
Wanneer die liriek van Jack Parow se “Cooler as ekke” bestudeer word, is dit egter<br />
duidelik dat hierdie liedjie, ofskoon dit ’n tipe “klasse-oorlog” teken, oënskynlik nie<br />
behoort tot ’n sosiaal-gemarginaliseerde konteks waarin weerstand teen politieke<br />
oorheersing gebied word nie.<br />
Cooler as ekke 18<br />
Jy dink jy’s cooler as ekke, want jy rook Yves Saint Laurent sigarette<br />
Jy dink jy’s cooler as ekke, want jy’t ’n tattoo van ’n slang op jou tette<br />
Jy dink jy’s cooler as ek, want jy’t ’n plakkaat van Led Zeppelin bo jou bed<br />
Jy dink jy’s cooler as ek, want jy’s elke jaar by die J&B Met<br />
Jy’s ou nuus, ek kom met rou beats<br />
Jy lê en wag, ek gan soek iets<br />
Jy’s ice tea, ek’s witblits<br />
Jy’s lite bier, ek’s spirits<br />
Jy’s die ou met die new fresh look<br />
Ek’s die ou met die Pep Stores broek<br />
Ek watch jou, jy koekeloer oukes<br />
jy forward nog Vernon Koekemoer jokes<br />
Ek’s fantasties, jy’s spasties<br />
Ek vat an poppies, jy raak an klein kids<br />
Jy’s Tim Voster, ek’s Chris Edwards<br />
Jy’s innie bosse, ek rol innie vet shit<br />
Jy’s boring soos liedjies ommie kampvuur<br />
my styl slick sneak suutjies soos ’n vampier<br />
jou styl kak sag soos ’n pink marshmallow<br />
meisies skree vir net “one night in Parow”<br />
Jy dink jy’s cooler as ekke, want jy hang saam met models en ek hang saam met<br />
slette<br />
Jy dink jy’s cooler as ekke, want ek’s ’n rapper en jy sing in falsette<br />
Jy dink jy’s cooler as ek, want ek ry op met die bus en jy vlieg op met ’n jet<br />
Jy dink jy’s cooler as ek, want jy ry in ’n Peugeot twee nul ses<br />
Jy rol met ’n selfoon in jou pen<br />
Ek rol nog met ’n 3310<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
My styl gooi sexy korrek<br />
Jy dra nog fokken Mr Price Red<br />
As ek instap skrikkie hele fokken bar<br />
Jy kry nog fokken geld by jou ma<br />
Ek los die hele jol papnat<br />
As jy instap begin die hele jollie pad vat<br />
ek’s Amerika, jy’s Irak<br />
ek bomb jou lat die kak slap spat<br />
Ek’s ’n Bic pen, jy’s ’n Mont Blanc<br />
Jy loop rond met fokken skuim op jou mond-rand<br />
Ek’s original jy’s gecopy<br />
Ek’s ’n flash drive jy’s ’n floppy<br />
Jy maak of jy alles het ma jy’s fake<br />
Jack Parow bra ek lewe soos ’n straatmeit<br />
Jy dink jy’s cooler as ekke, want jy drink by Ku De Ta en ek drink by De Dekke<br />
Jy dink jy’s cooler as ekke, want jy’s die gentleman, bra eksie prette<br />
Jy dink jy’s cooler as ek, want ek hou vakansie in Hartenbos en jy hou vakansie<br />
in Quebec<br />
Jy dink jy’s cooler as ek, omdat jy die nuwe issue van One Small Seed het<br />
Jack Parow bra ek’s poes woes<br />
Jy eet caviar en couscous<br />
Ek drink Klipdrif, jy drink Peroni<br />
Jy’t vriende in Swede, ek het vriende in Benoni<br />
Ek koop al my klere by die local Pep Stores save more<br />
Jy koop al jou fokken klere by a store<br />
Jy dra net fokken Polo shirts<br />
Shame, jy luister na die Dirty Skirts<br />
My naam’s Parow, dik heavy uitgeskollie<br />
Jy lyk soos Jeremy de Tollie<br />
Jack Parow, die life van die party<br />
Jy dra net fokken Issey Miyake<br />
Jy’s too cool for school, ek’s mos kief<br />
Ek’s grasshopper, jy’s Lacoste sportief<br />
Jy lat die koek flop, ek lat die huis rys<br />
Jou meisie het ’n foto van my piel op haar Space Case.<br />
Duidelik is “Cooler as ekke” ’n parodie van die Afro-Amerikaanse rap-model van<br />
pierewaaier-rap (vgl. Krims 2000:62). Hierdie tong-in-die-kies uitgangspunt blyk nie<br />
alleen uit die liriek hier bo nie, maar ook uit die meegaande videomateriaal waarin die<br />
rapper sy “opponent” by ’n voorstedelike padkafee bedien, en die verbale<br />
“skermutseling” begin. Anders as wat egter dikwels met parodie die geval is (ook in<br />
populêre of gekommersialiseerde kuns), is daar op die oog af geen polemiese element<br />
in die liedjie nie. Parow vier sy “kommin”, “sexy korrekte” status; hy is die “life van die<br />
party”; hy’s “kief”. Die kunstenaar se eie kommentaar oor sy werk, soos vroeër in die<br />
artikel aangehaal, laat dit ook onwaarskynlik lyk dat hy parodie suiwer aanwend om<br />
die draak te steek met sy “wortel”-kunsvorm, naamlik pierewaaier-rap. Nietemin bevat<br />
“Cooler as ekke” elemente van satire, wat veral in die alledaagsheid en “Afrikaansheid”<br />
van die liedjie gesetel is.<br />
Op hierdie punt wil ek graag aandag gee aan die musikale poëtika van “Cooler as<br />
ekke”. Soos vroeër gemeld, ressorteer die liedjie onder Krims (2000) se kategorie van<br />
pierewaaier-rap, en wel onder die “pierewaaier-tot-man”- (“mack to man”) variant<br />
waarby Parow sy “opponent” aanspreek deur te spog oor sy ervarings met vroue<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
(insluitend die opponent se meisie), sy mag oor die skoner geslag, sy seksuele<br />
vermoëns, en (sy weergawe van) materiële welvarendheid (vgl. Krims 2000:62).<br />
Soos in Krims (2000:63) se beskrywing van pierewaaier-rap vertoon die liedjie ’n<br />
beperkte aanwending van musikale middele, en maak dit gebruik van lewende<br />
instrumentasie, insluitende ’n tromstel en akoestiese kitaar (gespeel deur Hunter<br />
Kennedy). Daar is geen opeenstapeling van klanklae of van “sampling” nie, maar, soos<br />
veronderstel deur die genremodel, word ’n refrein gesing deur ’n bygevoegde<br />
vrouestem (vgl. Krims 2000:64).<br />
Die soniese trefkrag van die liedjie lê moontlik veral in die absolute eenvoud van<br />
musikale middele. Kennedy se kunstige kitaarspel is die enigste musikaal estetiese<br />
aspek wat ’n ryker klankkleur aan die begeleiding verleen, alhoewel die eenvoudige,<br />
herhalende aard van die musiek, wat slegs op ’n enkele tonika-akkoord en ’n maklik<br />
onthoubare ritmiese patroon steun, ’n besondere impak aan die liedjie verleen deur<br />
middel van ’n swaar ritmiese polsslag. Die musikale styl herinner egter nie aan<br />
partytjie-rap nie (vgl. Krims 2000:55), aangesien die tempo relatief stadig is, en Parow se<br />
amperse praatstyl geen sangerige element bevat nie <strong>–</strong> ten spyte van die kenmerkende<br />
Kôpse aksent en klaerige toon.<br />
Soos reeds genoem, bevat die lirieke ’n subtiele satiriese element deurdat stereotiepe<br />
statussimbole van die “in” groep (soos Yves Saint Laurent-sigarette, ystee, “lite” bier,<br />
Peroni, Issey Miyake, Lacoste sportief (sic), ensovoorts) teenoor Parow se “rou beats”,<br />
“witblits” en “spirits” en sy “styl” wat “slick” en “suutjies sneak soos ’n vampier”<br />
afgespeel word. Dit is ’n tipiese rap-eienskap dat bekende massakultuurbeelde en -<br />
verwysings ryklik deur die teks gestrooi word; weer eens is dit kenmerkend van die<br />
“pierewaaier-tot-man”-subkategorie dat karakters uit byvoorbeeld die Afrikaanse sepie<br />
Egoli aangehaal word as identifisering met die opponent en met Parow (“Jy’s Tim<br />
Voster, ek’s Chris Edwards”; dit dui onderskeidelik op die akteurs David Vlok, die<br />
groot kwaaddoener in die storie, en Eckard Rabe, die groot held). Net so kenmerkend<br />
van hierdie subgenre is die “uithaal” van opponente in die musiekbedryf: “Jy lyk soos<br />
Jeremy de Tollie” (die voorsanger van die Kaapstad-gebaseerde alternatiewe “indie”rockgroep,<br />
The Dirty Skirts) teenoor “Jack Parow, die life van die party”.<br />
Die hele strekking van “Cooler as ekke” se lirieke is dus ingestel op die viering van<br />
Afrikaanse “gewoonheid”, “komminheid” en “zefheid”. Soos vroeër uitgewys, word<br />
hierdie “essensieel Suid-Afrikaanse styl” (Fourie 2010:3) tans selfs deur gerekende<br />
akademici as “eg” en “geloofwaardig” gesien, en word daar gemeen dat dit ’n nuwe<br />
alternatiewe kultuur, of ’n nuwe kultuur van parodie, skep (Kotzé in Fourie 2010:3).<br />
Watter tipe Afrikanerskap word dus in Parow se liedjie geteken?<br />
My interpretasie van “Cooler as ekke” steun tot dusver op my interpretasie van die<br />
musikale poësie aan die hand van Krims (2000) se genresisteem. Die breër sosiale<br />
konteks waarna Krims (2000) se interpretatiewe strategie vra, is reeds plek-plek in my<br />
argument aangeraak, maar kan meer spesifiek geskets word as een waarin konsepte<br />
van identiteit op vele vlakke beding word, en kultuurgrense toenemend oorgesteek<br />
word.<br />
Wasserman en Jacobs (2003:15) dui aan dat identiteitskonstruksie egter nie slegs as<br />
hibriditeit funksioneer nie, maar dat eksklusiewe opvattings van identiteit, soos<br />
gebaseer op ras en etnisiteit, steeds ’n kragtige invloed uitoefen.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Lambrechts en Visagie (2009) se studie bevestig hierdie bevinding nie alleen aan die<br />
hand van die koerantpolemiek nie, maar ook deur middel van Steyn (2001) se konsep<br />
van white talk waarmee sy die diskoers van transformasie ontleed. Gebaseer op ’n<br />
ontleding van briewe wat gedurende 2001 aan die Afrikaanse Sondagkoerant Rapport<br />
geskryf is, toon Steyn (2001) se navorsing ’n diepgaande krisis onder wit Suid-<br />
Afrikaners wat vrese oor die verlies van die self, van kultuur, en van bekende tradisies<br />
insluit. Lambrechts en Visagie (2009) bevind dat hierdie proses spesifiek Afrikaners<br />
traumatiseer, en dat hierdie groep daarom soek na ’n “geherkontekstualiseerde,<br />
herontdekte identiteit”.<br />
Volgens hierdie perspektief word dit duidelik dat Jack Parow ’n weergawe van<br />
Afrikaner-identiteit konstrueer wat vashou aan oorbekende, alledaagse simbole van die<br />
“zef” Afrikaanse lewe, soos “vriende in Benoni”, ’n “Pep Stores broek”, en “Vernon<br />
Koekemoer jokes”. Parow se pierewaaier-parodie, waarop bepaalde genre-oorwegings<br />
inspeel, verklaar die feit dat sy opponent nie ’n onderdrukkende etniese groep<br />
verteenwoordig nie. Soos dit egter teen die einde van my bespreking duidelik sal word,<br />
beteken hierdie waarneming nie dat die liedjie nie wel ’n tipe kulturele weerstand<br />
suggereer nie <strong>–</strong> of dat dit bloot onskuldig op etnisiteit inspeel nie.<br />
Op hierdie punt kan daar eerstens opgemerk word dat Parow se “zef” identiteit op ’n<br />
nuwe soort politiek van verskil dui, waardeur die rapper sy herkoms bewustelik<br />
oproep, dog terselfdertyd globale invloede omhels en inkorporeer: die internasionale<br />
“wêreld” van rap, die Afrika-wortels van “viering” (“toasts”), en die kommersiële<br />
simbole eie aan die opponent.<br />
Verder is dit veral die banaliteit van Parow se straatwysheid wat Krims (2000) se<br />
sosiokulturele konteks op ’n betekenisvolle wyse in die liedjie konstrueer en daarom<br />
verdere oordenking verdien. Shinkle (2004:172) argumenteer dat banaliteit nie deur die<br />
subjek as bedreigend beleef word wanneer dit “beskerming” teen die trauma van die<br />
alledaagse lewe bied nie. Die openlikheid en uitdruklikheid van banaliteit<br />
voorveronderstel gevolglik ’n bykans onkritiese aanvaarding daarvan; nie van kruheid<br />
as sodanig nie, maar van die onmerkwaardigheid daarvan (Wakefield 1998:244). Soos<br />
Shinkle (2004:175) dit stel, skok banaliteit moontlik op die oppervlak, maar werk dit nie<br />
uiteindelik mee om die sosiale probleme wat dit suggereer, aan te spreek nie: “Faced<br />
with banality, we are asked to do nothing.”<br />
Eagleton (1992:93) argumenteer dat dit ’n fout sou wees om te meen dat banaliteit om<br />
hierdie rede ideologies neutraal is. Ofskoon banaliteit gewoon as minderwaardige kuns<br />
verpak mag word, is dit nietemin instrumenteel in die “texturing [...], fetishizing, and<br />
libidinizing” van sosiale realiteit. Op die vlak van teoretisering is dit alles goed en wel <strong>–</strong><br />
maar in terme van resepsie (die reële belewing daarvan, hetsy individueel of kollektief)<br />
kan banaliteit die subjek nietemin juis gewoond maak aan die ervaring van simbole en<br />
beelde wat aan subversiewe funksie ontneem is. Volgens Shinkle (2004:181) neig die<br />
blatante uitgesprokenheid van banaliteit om die ideologiese speelveld “gelyk” te maak.<br />
Campany (2003:132) is meer sinies wanneer hy meen dat banaliteit die subjek in ’n staat<br />
van intellektuele gevangenskap laat: “[It] can leave us in permanent limbo, obliterating<br />
even the need for analysis and bolstering a kind of liberal melancholy that shuns<br />
political explanation like a vampire shuns garlic.”<br />
Ofskoon die nuwe Afrikaanse “zef” styl dus as “essensieel Suid-Afrikaans” gesien<br />
word, en selfs deur geleerdes as “eg” en “geloofwaardig” beskryf word (vgl. weer<br />
uitsprake aangehaal in Fourie 2010:3), wil ’n meer diepgaande kontekstualisering van<br />
“Cooler as ekke” nie hierdie siening steun nie. Die liedjie is kru en gee aanstoot,<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
moontlik juis omdat dit so ’n eensydige uitbeelding van Afrikanerskap oproep. Hierdie<br />
besware verdiep wanneer verdere implikasies van banaliteit in ag geneem word: dat dit<br />
die subjek in ideologies gerieflike maniere van ervaar vasvang.<br />
Laat ons die stellings hier bo ook vanuit ’n ander kritiese hoek benader. Die akademiese<br />
studie van populêre kultuur word reeds die afgelope dekades as ’n belangrike afdeling<br />
van kritiese teorie beskou. Soos ek in die inleiding aangevoer het, was een van die<br />
gevolge van hierdie ontwikkeling dat voorheen aanvaarde dualistiese verdelings tussen<br />
“hoë” en “lae” kunsvorme vervaag het <strong>–</strong> soos dit ook binne “Nuwe” musikologiese<br />
studies beslag gekry het.<br />
Die tendens om populêre kultuur as waardevolle tekste vir sosiale kommentaar te<br />
beskou, het reeds gedurende die vorige eeu impetus gekry met die werk van gerekende<br />
kultuurkritici soos Eco (1988 en 1986) en Barthes (1957). In hierdie verband kan daar<br />
byvoorbeeld na Barthes (1957:116) se bekende ontleding van ’n voorblad van die<br />
tydskrif Paris Match verwys word. Barthes interpreteer alle visuele simbole in die<br />
eenvoudige foto van ’n swart soldaat in Franse uniform aan die hand van sy teorie<br />
rondom hedendaagse mites. Op hierdie wyse konstateer hy dat die foto geen feitelike<br />
inligting oor die jong man of oor sy lewe kommunikeer nie, maar dat die afbeelding<br />
terselfdertyd méér simboliseer as wat die kyker op die oppervlak mag waarneem.<br />
Barthes (1957:116) redeneer dat die foto “Fransheid”, “militarisme” en “etniese<br />
andersheid” simboliseer. Hierdie aspekte suggereer nie as sodanig dat Frankryk ’n<br />
groot moondheid is of dat alle Franse jong mans, ongeag kleur, getrou onder die vlag<br />
dien nie. Eerder beklemtoon Barthes (1957:116) dat die kombinasie van simbole (die<br />
saluut, die Franse militêre uniform en die Algerynse nasionaliteit van die jong man) die<br />
mite van imperiale mag en onderdanige toewyding projekteer.<br />
Hierdie voorbeeld beklemtoon die feit dat die skynbare niksbeduidendheid van<br />
populêre kulturele produkte wel belangrike seggingskrag het. En soos elders in die<br />
artikel aangevoer, geniet rap-studies reeds ’n geruime tyd al aandag vanuit gerekende<br />
akademiese geledere. Die Britse ideologiekritikus Thompson (1990:60) se idee van<br />
“ideological modes of operation” waarmee hy alle simboliese uitdrukkingsvorme<br />
benader, bied moontlik ook in hierdie verband ’n waardevolle instrument om “Cooler<br />
as ekke” vanuit ’n ideologiekritiese perspektief te bestudeer.<br />
Thompson (1990:60) voer aan dat sogenaamde “ideological modes of operation”<br />
strategies ten opsigte van die simboliese konstruksie van ideologie funksioneer,<br />
naamlik in die vorm van “legitimation” (hierdie strategie het te make met die<br />
rasionalisering, universalisering of narratifisering van ideologiese inhoud);<br />
“dissimulation” (hiermee verwys Thompson na die verskansing van ideologiese inhoud<br />
deur middel van “verplasing”, byvoorbeeld deur die gebruik van bekende tropes, of<br />
deur verbloemende of versagtende taalgebruik); “unification” (hier gaan dit om<br />
standaardisering of ’n simbolisering van eenheid); “fragmentation” (dit het te make met<br />
differensiëring, of selfs die uitwissing van die ander); en laastens “reification”<br />
(naturalisering; “passifisering”; die projeksie van “ewigdurendheid”).<br />
As ’n mens vanuit hierdie perspektief na Barthes (1957:116) se voorbeeld kyk, word dit<br />
duidelik dat sy interpretasie van die foto minstens met Thompson se strategieë van<br />
“legitimation”, “unification” en “reification” ooreenstem. Indien ons Thompson se<br />
begrippe op “Cooler as ekke” toepas, kan ons aflei dat die liedjie ook aan die hand van<br />
“legitimation” (die daarstelling van ’n bepaalde narratief van Afrikanerskap),<br />
“unification” (die simboliese “behoort” tot hierdie narratief) en “fragmentation” (die<br />
distansiëring van die ander) ideologies funksioneer.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In ’n onderhoud met Rust (2010:146) laat Parow blyk dat dit sy grootste aspirasie is om<br />
“mense van alle klasse te verenig, sodat almal saam kan paartie hou”. Dit is juis vir<br />
mense op wie ander neersien dat hy rap <strong>–</strong> mense soos dié in Parow, “waarop sommige<br />
uit die suidelike voorstede neersien”, “[n]es op die inwoners van Bellville en<br />
Durbanville” (Rust 2010:146).<br />
In dieselfde berig skryf Rust (2010:145) dat meer as 600 000 musiekliefhebbers van<br />
regoor die wêreld op daardie stadium reeds op Parow se YouTube-video’s geklik het.<br />
Edwards (2010) skryf dat Jack Parow se kubergewildheid reeds dié van die Afrikaanse<br />
sangers Kurt Darren en Steve Hofmeyr oortref het en dat sy YouTube-video van<br />
“Cooler as ekke” op daardie stadium reeds deur 1,2 miljoen mense gekyk is.<br />
Dit is egter welbekend dat Parow se musiek, ten spyte van sy groot plaaslike aanhang,<br />
by baie Afrikaners weerstand wek. Rust (2010:144) haal ’n anonieme briefskrywer aan<br />
wat op 13 Maart 2010 in Die Burger se bylaag By skryf: “Wat ’n skande dat Jack Parow<br />
met sy growwe ongeskiktheid ons Afrikaners (se naam) so gat maak”. Later die jaar<br />
berig Prins (2010) dat Parow aan die Huisgenoot Skouspel moes onttrek omdat die<br />
Afrikaanse sangeres Juanita du Plessis nie daarmee gemaklik was om die “Onse Vader”<br />
te sing op ’n verhoog wat sy met Parow moes deel nie. Van die opmerkings wat hierna<br />
op Rapporteer (2010) verskyn het, lees (onveranderd weergegee): “Ek sal nie duur betaal<br />
om so skerminkel te hoor sing nie. Sies Jack het jou ouers jou nie maniere geleer nie?”<br />
(Jaco, 19 September 2010); “Ag f*k eskuus demmit Jack Parow jy is ’n vuiluil wat<br />
niemand respekteer met jou vuil praatjies nie, nou wil jy saam met ordentlike mense<br />
optree? Nee man gaan vra daai ander vuilgat Casper of jy nie saam met hom kan werk<br />
nie” (Philip, 19 September 2010); en “HOERA vir Juanita! Hierdie Parow mannetjie sal<br />
net cool wees op aarde, maar in die hel gaan jy brand boetie! Jy verlei jongmense en<br />
oortuig hulle dis cool om f...p te wees! As jy my laaitie was, het ek jou dood geb...m!! In<br />
diensplig jare sou jy dit nie gemaak het nie! Lyk my jy kon nie werk kry nie, toe besluit<br />
jy maar om vir die duiwel te werk! Vloek rustig voort jou skuim!” (andre pretoria, 19<br />
September 2010).<br />
In ’n rubriek getiteld “’n Ander soort Afrikaner” benader Swarts (2010) die debat vanuit<br />
’n meer intellektuele hoek. Hy meen byvoorbeeld dat Parow se musiekvideo “Dans<br />
Dans Dans” ’n identiteitsverskuiwing binne Afrikaner-geledere uitbeeld. Swarts gee toe<br />
dat ’n mens “’n hele paar intentional fallacies (moet) pleeg en baie verbeelding (moet)<br />
gebruik om by hierdie interpretasie uit te kom”, maar nietemin lewer die video vir hom<br />
op ’n manier kritiek op “’n soort Afrikaner wat besig is om stadig maar seker uit te<br />
sterf”:<br />
Dis die soort Afrikaner wat briewe oor die taaldebat aan Afrikaanse dagblaaie<br />
skryf, graag met mekaar oor hulle beleggings praat en onderlangs wedywer vir<br />
die duurste 4x4, die grootste strandhuis, die regte skilderye en die vetste<br />
bankrekening (en so af en toe die nuutste André Rieu-CD). Die soort wat in die<br />
1960’s ontpop het, toe die Afrikaner begin ryk raak het. (Dis oor hulle en hul<br />
BMW’s wat Johannes Kerkorrel graag gesing het).<br />
[...] Hulle grawe rondom die spreekwoordelike kisdeksel van die Volk in die<br />
hoop om iets van waarde te vind, net om telkens begroet te word met ’n jonger<br />
geslag wat eenvoudig nie omgee oor of identifiseer met hul strewes nie.<br />
Swarts (2010) glo dat die identiteitsverskuiwing wat tans in Afrikaners se geledere<br />
plaasvind, deur Parow vergestalt word; dat hy “die ruwe, styllose armoede wat onder<br />
sommige van sy volksgenote geheers het [...] approprieer en op[...]hef”.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die uiteenlopende standpunte waarna hier bo verwys word, maak dit duidelik dat<br />
Parow nie in sy doel slaag om “almal saam te laat paartie hou” nie (Parow in Rust<br />
2010:146). In “Cooler as ekke” is daar eerder (veral) sprake van ’n skeiding van “klasse”<br />
en van “groepe”, en dus sprake van ’n distansiëring van die ander (“fragmentation” in<br />
Thompson se terme).<br />
Swarts suggereer egter dat Parow se aanhang nie alleen in ’n soort verheerliking van<br />
minder glorieuse aspekte van die Afrikaner se verlede en hede geleë is nie, maar ook in<br />
sy grondige disrespek vir uitgediende, pretensieuse voorstellings van Afrikanerskap.<br />
Van die inskrywings op Rapporteer (2010) bevestig hierdie sienings; Kafka (19<br />
September 2010) meen selfs “Dis kunstenaars soos Parow wat sorg dat Afrikaans bloei<br />
en weer gewild word onder jong (en ouer) mense.” En in antwoord op andre pretoria<br />
wat hier bo aangehaal is: “Ou Andre jy en jou trawante is die rede hoekom ons mense<br />
soos Jack Parow het. Jou banale, enge, fanatiesisme gaan goed saam met jou baard (jy<br />
moet ten minste ’n baard he) so al wat kort is a Al Qeida lidmaatskap jou vark! haha.”<br />
Dit is op hierdie vlak van “verdeling” <strong>–</strong> wat ooglopend in “Cooler as ekke” aanwesig is<br />
<strong>–</strong> dat die liedjie ’n minder onskuldige Afrikaner-identiteit teken. Dit is hier waar die<br />
oënskynlik onskadelike en oppervlakkige pierewaaier-skermutseling ondertone van ’n<br />
minder tegemoetkomende, ideologiese identiteitsvorming begin inhou: aan die een kant<br />
is ’n veronderstelde gedeelde afkoms ter sprake en aan die ander kant ’n eensydige<br />
(hipernormatiewe) tekening van Afrikanerskap, wat terselfdertyd growwe skeidings<br />
binne Afrikaner-geledere trek. 19<br />
Dit is immers op hierdie komplekse sosiokulturele (diskursiewe) vlak dat rap opereer <strong>–</strong><br />
en waarop dit eensydige verklarings weerstaan. As die konstruksie van ’n banale (rap-)<br />
identiteit kan die liedjie dus aan die een kant dien om ’n bepaalde tipe Afrikaneridentiteit<br />
te verabsoluteer <strong>–</strong> maar, net soos in Barthes se voorbeeld, kan dit terselfdertyd<br />
’n vorm van sosiale kritiek uitoefen (vgl. Swarts 2010).<br />
Om Krims (2000:9) dus nogmaals aan te haal:<br />
Indeed, the association of rap music with marginalized and aggrieved groups<br />
virtually guarantees that the carving out of discursive presence will take center<br />
stage in serious discussions. In addition, it is arguable that hip-hop culture,<br />
with its focus on “realness” and claims of cultural ownership, foregrounds<br />
identity with an explicitness well-nigh unprecedented even in the ethnically<br />
and gender-loaded world of popular musics.<br />
Bibliografie<br />
Agawu, K. 1996. Analyzing music under the new musicological regime. Music Theory<br />
Online, 2(4). http://mto.societymusictheory.org/issues/mto.96.2.4/mto.96.2.4.agawu.<br />
html?q=mto/issues/mto.96.2.4/mto.96.2.4.agawu.html (3 Desember 2010 geraadpleeg).<br />
Akrofi, E., M. Smit en S-M. Thórsen. 2007. Music and identity: Transformation and<br />
negotiation. Stellenbosch: Sun Uitgewers.<br />
Allen, L. 2004. Kwaito versus crossed-over: Music and identity during South Africa’s<br />
rainbow years, 1994-99. Social Dynamics, 30(2): 82-111.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Baker, H.A. 1994. Beyond artefacts: Cultural studies and the new hybridity of rap.<br />
InEzell en O’Brien O’Keefe (reds.) 1994.<br />
Ballantine, C. 2004. Re-thinking “whiteness”? Identity, change and “white” popular<br />
music in postapartheid South Africa. Popular Music, 23(2):105<strong>–</strong>31.<br />
Barthes, R. 1957. Mythologies. Parys: Editions du Seuill.<br />
Barrer, P. 2009. “My white, blue, and red heart”: Constructing a Slovak identity in rap<br />
music. Popular Music and Society, 32(1):59<strong>–</strong>75.<br />
Battersby, J. 2003. “Sometimes it feels like I’m not black enough”: Recast(e)ing coloured<br />
through South African hip-hop as a postcolonial text. In Wasserman en Jacobs (reds.)<br />
2003.<br />
Boloka, G. 2003. Cultural studies and the transformation of the music industry: Some<br />
reflections on Kwaito. In Wasserman en Jacobs (reds.) 2003.<br />
Campany, D. 2003. Safe in numbness. In Green (red.) 2003.<br />
Chew, G. 1992. Culture and value: The musical canon in a “New South Africa”. South<br />
African Journal of Musicology, 12:1-9.<br />
Cook, N. 2001. Theorising musical meaning. Music Theory Spectrum, 23(2):170<strong>–</strong>95.<br />
—. 1999. What is musicology? http://www.rma.ac.uk/articles/what -ismusicology.htm<br />
(10 September 2010 geraadpleeg).<br />
—. 1998. Analysing musical multimedia. Oxford: Clarendon Press.<br />
Cook, N. en M. Everist. 1999. Rethinking music. Oxford: Oxford University Press.<br />
Culler, J. 1988. Framing the sign: Criticism and its institutions. Londen: University of<br />
Oklahoma Press.<br />
Danielsen, A. 2008. The musicalization of “reality”: Reality rap and rap reality on Public<br />
Enemy’s Fear of a Black Planet. European Journal of Cultural Studies, 11(4):405<strong>–</strong>20.<br />
Derrida, J. 1981. Positions. Vertaal deur A. Bass. Chicago: University of Chicago Press.<br />
Eagleton, T. 1992. Capitalism, modernism, and postmodernism. In Frascina en Harrison<br />
(reds.) 1992.<br />
Eco, U. 1988. The structure of bad taste. Amsterdam: Bert Bakker.<br />
—. 1986. Travels in hyperreality. New York: Harcourt.<br />
Edwards, G. 2010. Parow “cooler” as Kurt. http://m.news24.com/volksblad/Suid-<br />
Afrika/Nuus/Parow-cooler-as-Kurt-20100903 (10 November 2010 geraadpleeg).<br />
Erlmann, V. 1984. Resensie: Jacques P. Malan, South African Music Encyclopedia, Vol II.<br />
South African Journal of Musicology, 4:73<strong>–</strong>6.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Ezell, M.J.M. en K. O’Brien O’Keefe (reds.). 1994. Cultural artefacts and the production of<br />
meaning: The page, the image, and the body. Ann Arbor: University of Michigan Press.<br />
Floyd, S.A. 1995. The power of black music: Interpreting its history from Africa to the United<br />
States. New York: Oxford University Press.<br />
Forman, M. 2004. “Represent”: Race, space, and place in rap music. InForman en Neal<br />
(reds.) 2004.<br />
Forman, M. en M.A. Neal (reds.). 2004. That’s the joint! The hip-hop studies reader. New<br />
York: Routledge.<br />
Fourie, M. 2010. Is dit “zef” om jou “kômmin” te gedra? Volksblad, 16 Februarie, bl. 3.<br />
Frascina, F. en C. Harrison (reds.). 1992. Art in modern culture: An anthology of critical<br />
texts. Londen: Phaidon.<br />
Froneman, W. 2010. The riches of embarrassment: On traversing hegemonies.<br />
Ongepubliseerde kongresreferaat. IMS-SASRIM Kongres. Stellenbosch, 14<strong>–</strong>17 Julie.<br />
Galane, S. 2008. Beyond memory: Recording the history, moments and memories of South<br />
African music. Somerset-Wes: African Minds.<br />
Green, D. 2003. Where is the photograph? Manchester: Photoworks/Photoforum.<br />
Jazz rap. s.j. http://www.allmusic.com/explore/style/jazz-rap-d2920 (3 Desember<br />
2010 geraadpleeg).<br />
Janus, E. (red.). 1998. Veronica’s revenge: Contemporary perspectives on photography. Zürich:<br />
LAC Press.<br />
Kerman, J. 1985. Contemplating music: Challenges to musicology. Cambridge, Mass.:<br />
Harvard University Press.<br />
Keyes, C.L. 2002. Rap music and street consciousness. Chicago: University of Illinois Press.<br />
Kramer, L. 2003. Musicology and meaning. The Musical Times, 144(1883):6<strong>–</strong>12.<br />
Krims, A. 2000. Rap music and the poetics of identity. Cambridge: Cambridge University<br />
Press.<br />
Lambrechts, L. en J. Visagie. 2009. “De la Rey, De la Rey, sal jy die Boere kom lei?”.<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies, 6(2):75<strong>–</strong>105.<br />
http://www.oulitnet.co.za/newlitnet/pdf/la/LA_6_2_lambrechts_visagie.pdf<br />
(30 November 2010 geraadpleeg).<br />
Lucia, C. (red.). 2005. The world of South African music. Newcastle: Cambridge Scholars<br />
Press.<br />
Lüdemann, W. 1993. Music in transition: In search of a paradigm. South African Journal<br />
of Musicology, 13:31<strong>–</strong>42.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Mack rap. s.j. http://www.urbandictionary.com/define.php?term=mack (20 November<br />
2010 geraadpleeg).<br />
Marlin-Curiel, S. 2003. Sampling the past: Sound, language and identity in the New<br />
South Africa. In Wasserman en Jacobs (reds.) 2003.<br />
Martin, P. 1995. Sound and society: Themes in the sociology of music. Manchester:<br />
Manchester University Press.<br />
Matthews, M. 1999. “Trance met ’n missie”. Daily Mail and Guardian, 17 Desember.<br />
http://www.mg.co.za/art/music/9912/9912217-transmissie.html (15 November 2010<br />
geraadpleeg).<br />
Mellencamp, P. (red.). 1990. Logics of television: Essays in cultural criticism. Bloomington:<br />
Indiana University Press.<br />
Morris, M. 1990. Banality in cultural studies. In Mellencamp (red.) 1990.<br />
Muller, S. 2008. Arnold van Wyk’s hard, strong, flinty path or making things beautiful<br />
in apartheid South Africa. Musical Times, 149 (1905):61-78.<br />
—. 2005. Queer alliances. In Walton en Muller (reds.) 2005.<br />
—. 2001. Exploring the aesthetic of reconciliation: Rugby and the South African national<br />
anthem. South African Journal of Musicology, 21:33-46.<br />
—. 2000. Postmortem of biopsie? Oor middelpuntvlietende kragte, skynmodulasies,<br />
reënboë en Suid-Afrikaanse musikologie. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 40(3):232<strong>–</strong>9.<br />
—. 2000a. Sounding margins: Musical representations of white South Africa.<br />
Ongepubliseerde DPhil-proefskrif. Oxford: Oxford University.<br />
Norris, C. 2005. Music theory, analysis and deconstruction: How they might (just) get<br />
along together. International Review of the Aesthetics and Sociology of Music, 36(1):37<strong>–</strong>82.<br />
—. 1990. What’s wrong with postmodernism: Critical theory and the ends of philosophy. New<br />
York: Harvester Wheatsheaf.<br />
Nzewi, M. en O. Nzewi. 2002. A contemporary study of musical arts informed by African<br />
Indigenous Knowledge Systems. Pretoria: African Minds.<br />
Olwage, G. (red.). 2008. Composing apartheid: Music for and against apartheid.<br />
Johannesburg: Wits University Press.<br />
Party rap. s.j. http://www.allmusic.com/explore/style/party-rap-d4403 (20 November<br />
2010 geraadpleeg).<br />
Potter, R.A. 1995. Spectacular vernaculars: Hip-hop and the politics of postmodernism.<br />
Albany: State University of New York Press.<br />
Prins, G. 2010. Jack se bek is te vuil vir Juanita. http://www.rapport.co.za/Suid-<br />
Afrika/Nuus/Jack-se-bek-is-te-vuil-vir-Juanita-20100918 (25 Mei 2010 geraadpleeg).<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Pyper, B. 2005. “To hell with home and shame”: Jazz, gender and sexuality in the<br />
“Drum” journalism of Todd Matshikize, 1951<strong>–</strong>1957. In Walton en Muller (reds.) 2005.<br />
Rapporteer. 2010. Jack se bek is te vuil vir Juanita. http://www.rapport.co.za/Suid-<br />
Afrika/Nuus/Jack-se-bek-is-te-vuil-vir-Juanita-20100918 (25 Mei <strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
Rose, T. 1994. Black noise: Rap music and black culture in contemporary America. Hanover:<br />
University Press of New England.<br />
Rust, R. 2010. Die plaas in zef: Jack Parow. Sarie, <strong>Augustus</strong>, ble. 42<strong>–</strong>6.<br />
Shinkle, E. 2004. Boredom, repetition, inertia: Contemporary photography and the<br />
aesthetics of the banal. Mosaic: A Journal for the Interdisciplinary Study of Literature,<br />
37:165<strong>–</strong>84.<br />
Shusterman, R. 1991. The fine art of rap. New Literary History, 22:613<strong>–</strong>22.<br />
Smith, M. 2001. The symbolism of death in Arnold van Wyk’s Five Elegies: An<br />
application of William Kimmel’s Theory Concerning the Phrygian Inflection.<br />
Ongepubliseerde verhandeling, Universiteit van Natal.<br />
Steyn, M.E. 2001. Whiteness just isn’t what it used to be: White identity in a changing South<br />
Africa. Albany: State University of New York Press.<br />
Swarts, J. 2010. ’n Ander soort Afrikaner.http://afrikaans.news24.com/ (25 Mei 2010<br />
geraadpleeg).<br />
Thompson, J. 1990. Ideology and modern culture: Critical social theory in the era of mass<br />
communication. Cambridge: Polity Press.<br />
Thom Wium, M. 2010. My country, my dry, forsaken country: On exile in Ovid’s, N.P.<br />
Van Wyk Louw’s and Arnold van Wyk’s Tristia. Musicus, 38(1):25<strong>–</strong>35.<br />
Titlestad, M. 2004. Making the changes: Jazz in South African literature and reportage.<br />
Pretoria: Unisa Press.<br />
Viljoen, M. 2006. “Wrapped up”: Ideological setting and figurative meaning in African-<br />
American gospel rap. Popular Music, 25(2):265<strong>–</strong>82.<br />
—. 2004. Two reflections on urban discourse: Holyhip as social symbolism. Muziki:<br />
Journal for Music Research in Africa, 1(1):20-40.<br />
Viljoen, M. en N.G.J. Viljoen. 2005. The politics of the ineffable: A deconstructive<br />
reading of Hubert du Plessis’s “De Bruid”. In Walton en Muller (reds.) 2005.<br />
Visagie, P.J. 1996. Power, meaning and culture: John Thompson’s Depth Hermeneutics<br />
and the Ideological Topography of Modernity. Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Filosofie,<br />
15(2):73<strong>–</strong>83.<br />
—. 1994. The name of the game in Ideology Theory. Ongepubliseerde manuskrip.<br />
Universiteit van die Vrystaat.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Wakefield, N. 1998. Second-hand daylight: An aesthetics of disappointment. In Janus<br />
(red.) 1998.<br />
Walton, C. 2005. Being Rosa. In Walton en Muller (reds.) 2005.<br />
Walton, C. en S. Muller (reds). 2006. A composer in Africa: Essays on the life and work of<br />
Stefans Grové. Stellenbosch: SUN ePReSS.<br />
—. 2005. Gender and sexuality in South African music. Stellenbosch: SUN ePReSS.<br />
Warner, E. 1998. Searching for a pragmatic aesthetic: The rhetorical strategies of gangsta<br />
rappers. Myths, rituals, and drama of an outlaw music. Ongepubliseerde PhD-proefskrif,<br />
Wayne State University.<br />
Wasserman, H. en S. Jacobs (reds). 2003. Shifting selves: Post-apartheid essays on mass<br />
media, culture and identity. Kaapstad: Kwela Books.<br />
Eindnotas<br />
1 Dit is betreklik onlangs dat Muller (2000a) die Suid-Afrikaanse musikologie aan die<br />
hand van die metafore van “siekte” en “dood” beskryf het <strong>–</strong> waarby hy veral op die<br />
plaaslike gebrek aan sensitiwiteit ten opsigte van die toe reeds internasionaal heersende<br />
kultureel-kritiese tendense gedui het. In die dekade wat verloop het sedert hierdie<br />
standpunt gepubliseer is, is die plaaslike musikologiese terrein egter toenemend deur ’n<br />
steeds dieper bewussyn van die sosiale aard van musiek verbreed. Muller (2001 en<br />
2008), Olwage (2008) en Thom Wium (2010) is maar enkele voorbeelde van bydraes wat<br />
die verband tussen apartheid en musiek onder ’n “Nuwe” musikologiese vaandel<br />
ondersoek; Pyper (2005), Muller (2005), asook Viljoen en Viljoen (2005) is voorbeelde<br />
van ’n soortgelyke benadering ten opsigte van gender-gerigte studies.<br />
2 Die voorwoord tot Cook en Everist (1999:v-xii) se Rethinking music bied ’n nuttige<br />
oorsig van die ontwikkeling wat tot die ontstaan van die sogenaamde “Nuwe”<br />
musikologie aanleiding gegee het <strong>–</strong> by name die rol wat Kerman se Contemplating music<br />
(1985) gespeel het.<br />
3 In hierdie verband kan daar onder meer na die volgende verwys word: Walton en<br />
Muller (2005), Walton en Muller (2006), Titlestad (2004), Lucia (2005), Akrofi, Smit en<br />
Thorsén (2007) en Galane (2008).<br />
4 In sy artikel “Musicology and meaning” stel ook Kramer (2003:6) die vraag of die<br />
sogenaamde “Nuwe” musikologie moontlik reeds “verouder” het.<br />
5 Daar sou geargumenteer kon word dat sommige voorbeelde van Suid-Afrikaanse<br />
musikologie opportunisties met die idee van die “Nuwe” musikologie omgaan <strong>–</strong> juis<br />
omdat die interpretasies ter sprake weier om spekulatiewe werk met empiriese<br />
gegewens te staaf. Ek dink hier byvoorbeeld aan Walton (2005:61<strong>–</strong>70) se hoofstuk oor<br />
Rosa Nepgen in Gender and sexuality in South African music waarby die imponering van<br />
’n politieke subteks (ofskoon humoristies) nie oortuig nie (gewoon omdat hy nie met<br />
belangrike gegewens oor sy onderwerp vertroud was nie). Muller (2000b:45 e.v.)<br />
interpreteer Arnold van Wyk se Missa in illo tempore (1979) as ’n ikonoklastiese stuk<br />
kritiek op die utopiese mites van hoogmodernistiese kultuur en die totalitêre sisteem<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
wat dit geproduseer het <strong>–</strong> en hy beskou hierdie musiek as verhef tot ’n objektiewe<br />
realiteit waaruit die subjek verwyder is. Dieselfde werk word deur Smith (2001:254 e.v.)<br />
as politieke protesmusiek gelees. In die geval van Muller (2000a) word die interpretasie<br />
van die musikale teks gemanipuleer om die hermeneutiese subteks te dien, maar in<br />
Smith (2001) steun die interpretasie hoofsaaklik op buitemusikale tekste waar die<br />
musiek se inhoud nie eens ontledend ter sprake kom nie. Smith (2001) erken darem nog<br />
dat die musiek “self” iets met sy interpretasie te make mag hê (as metafoor); in<br />
Froneman (2010) se referaat “The riches of embarrassment: On traversing hegemonies”<br />
word die onderwerp van boeremusiek uitsluitlik as subjektiwiteit (verleentheid van<br />
identiteit) benader. (Hiermee bedoel ek dat die onderwerp ook enigiets anders wat<br />
Afrikaners tans in verleentheid oor hul identiteit stel, kon wees. Boeremusiek is hier nie<br />
“musiek” nie, maar slegs ’n teoretiese konstruk wat één polities korrekte<br />
interpretatiewe agenda dien.) Hierdie referaat is by die genoemde 2010 IMS-SASRIM<br />
Kongres (Stellenbosch, 14-17 Julie) gelewer; geen kongresverrigtinge is gepubliseer nie.<br />
6 Toonaangewende internasionale studies wat onder hierdie kategorie ressorteer, sluit<br />
in: Shusterman (1991), Rose (1994), Baker (1994), Potter (1995), Warner (1998), Krims<br />
(2000), Keyes (2002), Forman (2004), en Danielsen (2008). Plaaslike voorbeelde is onder<br />
meer Viljoen (2006 en 2004), Allen (2004), Boloka (2003) en Battersby (2003).<br />
7 Ek gebruik die term rapper eerder as die Afrikaanse term kletsrymer <strong>–</strong> rapper korreleer<br />
met Jack Parow se eie beskrywing van sy artistieke nering en dui, binne die konteks van<br />
hierdie artikel, op dimensies van rap-musiek wat met die internasionale konteks<br />
verband hou. Sien ook eindnota 10 vir ’n onderskeid tussen rap en hip-hop.<br />
8 Eindredakteur van die Woordeboek van die Afrikaanse Taal (WAT).<br />
9 Voorsitter van die Taalkommissie van die Suid Afrikaanse Akademie vir Wetenskap<br />
en Kuns.<br />
10 Krims (2000:10-11) onderskei tussen rap en hip-hop deur te sê dat rap op ’n spesifieke<br />
tipe musiek dui (waarin kletsrym dominant is), terwyl hip-hop ’n breër (sub)kulturele<br />
verskynsel is wat visuele kuns, choreografie, kleredrag en lewenstyl omvat. Krims<br />
onderskryf nie noodwendig die siening dat hip-hop meer “outentiek” en rap meer<br />
kommersieel van aard is nie.<br />
11 Dit is interessant om daarop te let dat hierdie breë klassifisering, ten spyte van die<br />
uiters vloeibare transmutasie en hibriede aard van rap-musiek gedurende die afgelope<br />
dekade, steeds geldig is. Hardekern-rap (“hardcore rap”) sou byvoorbeeld onder<br />
“gangsta rap” kon ressorteer; soortgelyk sou “pop rap” onder partytjie-rap kon val,<br />
“alternatiewe rap” onder jazz-/boheemse rap, en politieke rap onder realiteitsrap. Daar<br />
is egter kategorieë wat nie so maklik geplaas kan word nie, byvoorbeeld “ondergrondse<br />
hip-hop” (inspirerende rap wat fokus op liefde, spiritualiteit en vriendskap; ’n “dieper”<br />
subgenre as partytjie-rap) of “vuil- rap” (“dirty rap”) wat nie noodwendig met<br />
realiteitsrap ooreenstem nie (www.urbandictionary.com), aangesien dit pornografiese<br />
elemente bevat.<br />
12 Floyd (1995:92<strong>–</strong>3) wys op die diepgaande kulturele “geheue” van “toasts” soos intens<br />
verbonde aan Afrika orale kultuur; die term verwys na heroïese narratiewe vanuit die<br />
Afro-Amerikaanse tradisie, en wat in rap-musiek dikwels ’n stedelike karakter<br />
aanneem.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
13 Krims (2000:63) verwys na die postdisko-tipes Rhythm and Blues-style soos dié van<br />
R. Kelly of Mariah Carey.<br />
14 Sampling verwys na die aanwending van elektronies gekopieerde gedeeltes uit ander<br />
kommersiële musiek, ’n praktyk wat algemeen in rap-musiek aangetref word.<br />
15 Manie Spamer (1999) soos aangehaal deur Marlin-Curiel (2003:56).<br />
16 Visagie (1994 en 1996) formuleer die hipernorm as ’n teoretiese konstruk waarmee<br />
dominasieverhoudinge binne ’n ideologiekritiese diskoersontleding ontbloot kan word<br />
sodat ’n bepaalde ideologiese verwrongenheid na die oppervlak gebring word.<br />
17 Ballantine (2004:115 e.v.) toon byvoorbeeld aan dat heelwat populêre kunstenaars ná<br />
die aanvanklike “reënboog-euforie” op protestemas begin fokus het en begin sing het<br />
van die verraad teenoor die armes, die verryking van mense in magsposisies, en<br />
geïnstitusionaliseerde korrupsie. Van die skerpste kritiek het gekom uit die pen van<br />
Johannes Kerkorrel, byvoorbeeld in “Sê-sê” (van die album, Ge-trans-for-meer, 1996),<br />
waarin hy verwys na “die vet sotte op die rooi tapyt” en met diegene identifiseer wat<br />
onder die nuwe bestel ly. Ook verwys hy metafories in “Die stad bloei vanaand” (van<br />
Die Ander Kant, 2000) na die “droom” van die nuwe Suid-Afrika wat “gesteel” is.<br />
18 Geskryf en uitgegee deur Jack Parow, en vervaardig deur Justin de Nobrega op die<br />
album Jack Parow, Supra Familias, SF007, 2010. Die teks is vanaf die webblad<br />
getranskribeer. Enige “foute” is waarskynlik opsetlik.<br />
19 Soos wat Krims (2000:152 e.v.), asook Barrer (2009) en Danielsen (2008) aandui (om<br />
maar enkele voorbeelde te noem), word rap ook in die internasionale literatuur dikwels<br />
omstrede omdat dit etniese of nasionale identiteite so kru afbaken.<br />
Erkenning<br />
Hierdie artikel is met die steun van die NRF (National Research Foundation) geskryf.<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
“Binne ’n halfuur het ek wit geword”: Snypunte<br />
van gender, ras en klas in Suid-Afrikaanse<br />
fiksionele uitbeeldings van voorkoms<br />
Summary<br />
Jessica Murray<br />
Departement Engels<br />
Universiteit van Suid-Afrika<br />
“Binne ’n halfuur het ek wit geword” (Within half an hour I became white):<br />
Intersections of gender, race and class in South African fictional<br />
representations of appearance<br />
This article explores how intersections of gender, race and class shape the evaluation of<br />
women’s appearance in selected South African works of fiction. These texts are Pat<br />
Stamatélos’s Kroes (2005),E.K.M. Dido’s ’n Stringetjie blou krale (2000), Zoë Wicomb’s You<br />
can’t get lost in Cape Town (1987), Playing in the light (2006) and The one that got away<br />
(2008), Rayda Jacobs’s My father’s orchid (2006) and Kopano Matlwa’s Coconut (2007). The<br />
novels and short stories that are analysed reveal the extent to which the different authors<br />
regard aspects of appearance, such as hair texture, skin colour and facial features, as<br />
determining the material circumstances of the female characters’ lives. In the process they<br />
construct a landscape that contains marked similarities to South African society. Gender, race<br />
and class can, however, never be regarded as wholly separate constructions. These axes are<br />
intricately interwoven and must be considered together in any attempt to understand<br />
standards of appearance. By means of a literary analysis within the framework of feminist<br />
theories about the intersections of gender, race and class, the article investigates the types of<br />
pressure that are exerted on female characters in terms of their appearance. The article<br />
illustrates that female characters often invest a great deal of time and effort in their<br />
appearance. However, it emerges that power relations in a racist and patriarchal society<br />
strongly encourage women to conform to Eurocentric standards of beauty. The article<br />
suggests that women are not engaging in trivialities when they attempt to change their<br />
appearance. On the contrary, the experiences of the characters demonstrate that this may be<br />
the only way in which women are able to exercise a limited amount of power in a context<br />
where they are oppressed <strong>–</strong> due to the intersections of gender, race and class.<br />
The values of colonial racism have left deep scars on the evaluation of beauty in the South<br />
African context and these racist aesthetic legacies have only been exacerbated by apartheid.<br />
Scholars focusing on gender challenge the assumption that beauty is either universal or<br />
constant. On the contrary, the notion of a Platonic “Ideal Woman” who represents some<br />
unassailable standard of female beauty has been exposed as a myth that is informed by<br />
Eurocentric assumptions (Wolf 1991). South African researchers perceptively argue that<br />
these assumptions about appearance are so deeply entrenched in local cultural discourses<br />
that a light complexion and straight hair continue to be regarded as markers of beauty<br />
(Erasmus 1997, De Villiers 2003).<br />
270<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In the section titled “Facial features, hair and power” the article explores how selected texts<br />
represent the importance that is attached to having “good hair”, which tends to be defined as<br />
long and straight. The opposite of “good hair” is hair that is short and frizzy, and having this<br />
latter kind of hair is regarded by characters as a kind of disability. These texts expose the<br />
extent to which real social power accrues to women with “good hair” since they live in<br />
societies where women’s life chances are profoundly shaped by their adherence to Eurocentric<br />
standards of appearance. The construction of beauty can never be separated from gender and<br />
power relations. Wolf (1991) argues that a system of male dominance is perpetuated by<br />
determining women’s value in a vertical hierarchy according to physical yardsticks of<br />
appearance. In this system, women are placed in the unnatural position of having to vie for<br />
resources that men have claimed as their own.<br />
In the South African society of the 1960s that is depicted in Stamatélos’s Kroes, social, political<br />
and economic power were heavily concentrated in the hands of white men. Women’s<br />
appearance can constitute a vital asset in the process of accessing some of this power, and the<br />
text reveals that they can sometimes accomplish this only through their association with<br />
white men. This association, in turn, depends on their ability to approximate the Eurocentric<br />
bench mark of beauty that the male characters seem to favour. Throughout the texts that are<br />
analysed in this section, one can identify a recurring tendency to associate beauty with<br />
whiteness. Brown female characters are shown to go to great lengths, and often endure<br />
significant pain, to render their hair as straight as possible. Despite the effort, time, expense<br />
and pain, changing the appearance of one’s hair is still more feasible than changing the<br />
colour of one’s skin, which explains why these women spend such seemingly disproportionate<br />
amounts of resources on their hair. All these efforts, however, can always only be temporary,<br />
since hair that is frizzy will keep returning to its natural state. Women are thus forced to<br />
remain in a constant state of vigilance and to be ever alert to the texture of their hair.<br />
In the section titled “Stigma and shame” the article explores how these pressures affect<br />
women’s understanding of themselves and their places in society. The texts that are analysed<br />
show how characters with “good hair” flaunt this asset, while those with frizzy hair go about<br />
their straightening efforts with a profound sense of shame. The failure to conform to<br />
Eurocentric ideals of “good hair” carries a stigma. In his seminal work on shame and stigma<br />
Goffman (1963) illustrates how stigmatised people suffer from discrimination in a variety of<br />
forms and how the discriminatory attitudes of others can drastically curtail the life chances of<br />
individuals. The experiences of the female characters in the texts bear out Goffman’s findings<br />
as the reader witnesses the shame and the secrecy that surround women’s negotiations with<br />
their hair texture. The phenomenon of shame has significant gender dimensions as women<br />
appear to experience the disempowering consequences of shame more extensively than men<br />
(Bartky 1990). Indeed, in the texts under discussion the female characters’ concern about<br />
their hair texture often contrasts sharply with the nonchalance of male characters in this<br />
regard.<br />
While women’s appearance can function as a mechanism for social advancement it can also<br />
be used as a point of reference against which their existing class position can be determined.<br />
The section titled “Appearance and class” demonstrates how characters associate “niceness”<br />
with light skin and “good hair”, where “niceness” serves as a euphemism for a middleclass<br />
status. Other euphemisms for an acceptable class position, such as decency and respectability,<br />
also crop up in the texts. Regardless of the exact terminology, however, such a status is<br />
repeatedly linked to appearing white. In Stamatélos’s text the narrator, Pattie, is as explict<br />
about this as equating her stepmother’s dark skin with being common and vulgar. Mona’s<br />
dark skin and, more importantly, the symbolic currency attached to this skin colour, makes it<br />
impossible for her to stay with Pattie in an area that is designated for white people under<br />
South Africa’s now defunct Group Areas Act. Yet Pattie’s ability to conform to Eurocentric<br />
standards of appearance enables her to stay in this area with the white man who is her fiancé.<br />
271<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
This article exposes the enormity of the pressures that women, particularly brown women,<br />
endure when it comes to regulating and altering their appearance. These pressures are traced<br />
back to the racist legacies of colonialism and apartheid and how these legacies continue to<br />
shape constructions of beauty and the evaluation of appearance. Throughout the article it<br />
emerges that it would be a gross oversimplification to ascribe brown women’s beauty<br />
regimes, particularly the process of straightening their hair, to a desire to be white. The<br />
women who are represented in these texts often have very little room to manoeuvre and the<br />
ability to change their appearance can at least offer them some possibility for changing their<br />
life chances for the better. In order to understand the complexity of women’s negotiations<br />
with Eurocentric standards of appearance the article has considered how female characters<br />
are located at the intersections of gender, race and class and how the resultant relations of<br />
power inform all their decisions and options.<br />
Keywords: beauty, appearance, hair, Pat Stamatélos, E.K.M. Dido, Zoë Wicomb, gender, race,<br />
class<br />
Opsomming<br />
Hierdie artikel ondersoek hoe snypunte van gender, ras en klas die beoordeling van<br />
vroue se voorkoms in uitgesoekte Suid-Afrikaanse fiksionele tekste beïnvloed. Hierdie<br />
tekste is Pat Stamatélos se Kroes (2005), E.K.M. Dido se ’n Stringetjie blou krale (2000), Zoë<br />
Wicomb se You can’t get lost in Cape Town (1987), Playing in the light (2006) en The one that<br />
got away (2008), Rayda Jacobs se My father’s orchid (2006) en Kopano Matlwa se Coconut<br />
(2007). Die romans en kortverhale wat in hierdie artikel aan bod kom, laat blyk die mate<br />
waarin die onderskeie skrywers aspekte van voorkoms, soos haartekstuur, velskakering<br />
en gelaatstrekke, as bepalend in die lewens van die vroulike hoofkarakters beskou. In<br />
die proses konstrueer hulle ’n landskap wat herkenbare ooreenkomste met die Suid-<br />
Afrikaanse samelewing vertoon. Gender, ras en klas kan egter nooit as afsonderlike<br />
konstruksies beskou word nie. Hierdie aslyne is nóú met mekaar verweef en moet dus<br />
gesamentlik in ag geneem word in enige poging om voorkomsstandaarde te verstaan.<br />
Met behulp van ’n letterkundige ontleding van die tekste binne die raamwerk van<br />
feministiese teorieë oor die snypunte van gender, ras en klas ondersoek die artikel die<br />
verskillende soorte druk wat op vroulike karakters uitgeoefen word in terme van hulle<br />
voorkoms. Alhoewel die artikel illustreer dat vroulike karakters dikwels heelwat tyd en<br />
moeite wy aan hulle voorkoms, blyk dit dat die magsverhoudinge in ’n rassistiese en<br />
patriargale samelewing sterk druk op vroue uitoefen om te voldoen aan Eurosentriese<br />
standaarde van skoonheid. Die artikel stel verder voor dat vroue nie besig is met<br />
onbenullighede wanneer hulle probeer om veranderinge aan hulle voorkoms aan te<br />
bring nie. Inteendeel, die ervarings van die karakters wys dat dit dikwels die enigste<br />
manier is waarop vroue ’n beperkte hoeveelheid mag kan uitoefen binne ’n konteks<br />
waar hulle onderdruk word <strong>–</strong> as gevolg van die samevloeiing van gender, ras en klas.<br />
Trefwoorde: skoonheid, voorkoms, hare, Pat Stamatélos, E.K.M. Dido, Zoë Wicomb,<br />
gender, ras, klas<br />
1. Inleiding<br />
Erasmus (1997:12) voer aan dat die voorkoms van hare ’n belangrike kwessie bly in<br />
bruin gemeenskappe in Suid-Afrika, en dat die beoordeling van hare afhang van ’n<br />
272<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
komplekse politieke dinamika waarop idees oor gender, ras en klas inspeel. Hierdie<br />
artikel ontleed konstruksies van skoonheid, met spesifieke klem op hare, velskakering<br />
en gelaatstrekke, in Pat Stamatélos se Kroes (2005),E.K.M. Dido se ’n Stringetjie blou krale<br />
(2000), Zoë Wicomb se You can’t get lost in Cape Town (1987), Playing in the light (2006)en<br />
The one that got away (2008), Rayda Jacobs se My father’s orchid (2006) en Kopano Matlwa<br />
se Coconut (2007). Synnott (1987:381) verduidelik dat hare straks een van die<br />
invloedrykste simbole is van sowel individuele as groepsidentiteit. Dit is so invloedryk<br />
omdat dit liggaamlik en dus uiters persoonlik is. Alhoewel persoonlik, is dit ook deel<br />
van ’n individu se openbare persona. Die voorkoms van hare kan betreklik maklik<br />
verander word. Dit beteken dat hare ’n kragtige simbool kan wees van verskille tussen,<br />
en veranderinge in, individuele en groepsidentiteite (Synnott 1987:381). Dit is juis<br />
hierdie wisselbaarheid van hare waarna daar in die artikel se titel verwys word. Hierdie<br />
woorde word geuiter deur Pattie Peters, die verteller in Stamatélos se debuutroman<br />
Kroes (2005). Pattie verbind haar gedaanteverwisseling van bruin na wit meisie<br />
uitdruklik met die verandering in die voorkoms van haar hare. Haar vriendin, Lorrain,<br />
bied vir Pattie haar “ma se hair straightener” aan en nadat hulle die “stink goed” aan<br />
Pattie se hare smeer, merk Pattie op: “My hare is reguit, soos toutjies. Binne ’n halfuur<br />
het ek wit geword” (20<strong>–</strong>1). Alhoewel meer as twee dekades, asook die verandering van<br />
die politieke bestel in Suid-Afrika, die publikasie van Wicomb se eerste bundel<br />
kortverhale en haar meer onlangse The one that got away (2008) skei, illustreer hierdie<br />
artikel dat die uitbeelding van onder andere hare ’n teer punt in die lewens van bruin<br />
vroue bly. Met behulp van feministiese teorieë oor die snypunte van gender, ras en klas<br />
ondersoek die artikel waarom vroue steeds so sterk gemaan word om hulle “kroesies in<br />
die kas” te hou (Erasmus 1997:12).<br />
Chapkis (1986:15) meen dat sowel mans as vroue vroeg reeds leer om die vleeslike<br />
liggaam te vrees en te verag. Mans oorkom hierdie probleem deur hulself te<br />
vereenselwig met die siel en die denke, terwyl vleeslikheid op vroue geprojekteer word.<br />
In die klassieke feministiese teks The female eunuch wys Greer (1999:293) dat vroue<br />
hierdie vrees en afsku probeer beteuel deur middel van streng maatreëls waardeur die<br />
liggaam beheer en gekonstrueer word. Sy bied as voorbeelde vroue se skynbaar<br />
eindelose pogings om die kleur en tekstuur van hul hare te verander. Die natuurlike<br />
voorkoms van die liggaam moet ten alle koste verdoesel word ten einde aanvaarding te<br />
verkry in ’n samelewing wat die denke vereer en die “verkeerde” tipe liggaam<br />
verafsku. Gouws (2006:2) verduidelik dat so ’n sienswyse beskryf kan word as<br />
somatofobie. In die geval van bruin vroue word die druk om die liggaam te beheer en te<br />
fabriseer, versterk deur die vervlegting van gender- en rassepolitiek.<br />
Erasmus (1997:12) wys daarop dat rassistiese hierargieë en die waardes van koloniale<br />
rassisme diep letsels gelaat het op die beoordeling van skoonheid in die Suid-<br />
Afrikaanse konteks.<br />
Hier is dit egter belangrik om in gedagte te hou dat definisies van sowel kolonialisme as<br />
postkolonialisme problematies is, veral met betrekking tot die Suid-Afrikaanse situasie<br />
(Viljoen 1996). Ashcroft, Griffiths and Tiffin (1995:2) waarsku dat teoretici<br />
postkolonialisme nie sonder meer kan definieer as die tydperk ná kolonialisme of<br />
onafhanklikheid nie. So ’n benadering sou die mate waarin postkoloniale samelewings<br />
steeds gebuk gaan onder óf openlike óf meer subtiele vorme van neokoloniale<br />
onderdrukking, ignoreer. Verdere kompleksitieit kenmerk die Suid-Afrikaanse situasie<br />
omdat talle wit Afrikaanssprekendes voel dat hulle voorheen onder Britse bewind<br />
gekoloniseer was. Hulle beskou gevolglik die Republiekwording in 1961 as die<br />
aanbreek van die postkoloniale era (Viljoen 1996:4; Worden 1994:87<strong>–</strong>8; Carusi 1990:96).<br />
Vir vele Suid-Afrikaners was die apartheidsisteem egter ook ’n vorm van koloniale<br />
oorheersing. Volgens Viljoen (1996:174), “breek die einde van die koloniale fase in Suid-<br />
273<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Afrika eers met die eerste demokratiese verkiesing in 1994 aan.” Die romans wat in<br />
hierdie artikel aan bod kom, speel meestal af gedurende hierdie tweede koloniale<br />
tydperk waarna Viljoen verwys, wat strek vanaf 1961 tot 1994. Alhoewel ’n roman soos<br />
Coconut (2007) van Kopano Matlwa ná 1994 afspeel, worstel die karakters steeds met die<br />
oorblyfsels van koloniale denkwyses en magsverhoudinge (Abrahamsen 2003:195),<br />
veral met betrekking tot idees oor voorkoms.<br />
Wolf (1991:12) meen dat die aanname dat skoonheid universeel en onveranderlik is,<br />
eintlik ’n mite is: die aanname dat die Platoniese “Ideale Vrou” die standaard vir<br />
vroulike skoonheid stel, is ’n Eurosentriese veronderstelling. Soos Erasmus (1997:12)<br />
tereg aanvoer, is hierdie aannames egter so diep gesetel in plaaslike kulturele diskoerse<br />
dat daar steeds ’n neiging is om ’n ligte vel en reguit hare as mooi te beskou. De Villiers<br />
(2003:172) verduidelik dit as volg: “Fisieke aspekte soos liggaamsbou, haarkleur en -<br />
tekstuur, velkleur, vorm van die neus, ensovoorts <strong>–</strong> juis die aspekte waarop die<br />
apartheidsideologie gebaseer is <strong>–</strong> was goed en mooi as dit soos, of byna soos, dié van<br />
die wit mens was.” Hunter (2002:178) herinner ons dat identiteit altyd relasioneel is.<br />
Gevolglik kan diegene wat as “mooi” gedefinieer word, slegs as mooi beskou word in<br />
verhouding tot diegene wat as “lelik” gedefinieer word.<br />
Volgens Hill Collins (1991:89) vorm die relasionalitieit van identiteit ook idees oor<br />
skoonheid deurdat die skoonheidsnorme wat “witheid” ophemel, slegs kan funksioneer<br />
deur “swartheid” te af te kraak. Die simboliese krag van hare lei daartoe dat hare met ’n<br />
sekere voorkoms kan dien as “an encapsulation of the degradation of blackness” (Dash<br />
2006:28).<br />
Uit die teksontleding wat in die res van die artikel volg, sal dit duidelik blyk dat dit<br />
bykans onmoontlik is om die bespreking van hare, huidskakering en gelaatstrekke<br />
netjies te skei, aangesien hulle meermale saamgegroepeer word in die romans.<br />
2. Gelaatstrekke, hare en mag<br />
Die mate waarin reguit hare swaarder weeg as enige ander liggaamlike eienskap, duik<br />
telkens op in Suid-Afrikaanse romans. In Rayda Jacobs se My father’s orchid (2006) vra<br />
die hoofkarakter Hüd vir sy neef, Joe, hoe ’n nuwe kennis lyk. Hüd is in 1977 gebore en<br />
die eerste sewentien jaar van sy verhaal speel dus af gedurende Suid-Afrika se tweede<br />
koloniale tydperk. Joe antwoord slegs dat die meisie, Pearl, lang hare het (38). Jacobs<br />
plaas ekstra klem op die belang van hierdie beskrywing deur die frase “long hair” in ’n<br />
eie sin te herhaal. Hüd verstaan tog te goed wat Joe bedoel met sy antwoord en hy dink<br />
dat dit kan beteken dat Pearl lelik of dom is, maar dat dit alles oorskadu word deur<br />
haar “hair that could lift up and sway in the wind” (38).<br />
Ook in Matlwa se roman Coconut (2007) onthul die verteller, Ofilwe, se beskrywing van<br />
’n skoolmaat hoe “mooi” hare negatiewe karaktereienskappe onbelangrik laat lyk.<br />
Ofilwe beskryf die meisie, Kate, as “spoilt and haughty”, asook “rude and foulmouthed”,<br />
met ’n “podgy face and swollen ankles” (1). Ten spyte hiervan meld Ofilwe:<br />
“But with that hair, Kate was glorious” (1). Almal in die skool was “dazzled” deur die<br />
“radiance” van Kate se “soft hair, curled slightly at its ends” (1).<br />
In Wicomb se kortverhaal “Friends and Goffels” (2008:101<strong>–</strong>6), is die verteller eksplisiet<br />
oor die sosiale mag van reguit hare wanneer sy sê: “Everyone knew the indexes of<br />
worth amongst coloureds, knew the acceptable combinations of facial features, and that<br />
good hair would always override the other disabilities” (103). “Good hair” is die<br />
274<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
teenoorgestelde van “short frizzy hair”. Dit is, met ander woorde, lank en reguit. Die<br />
“disabilities” waarna die verteller hier verwys, is ’n donker velkleur, “frizzy” hare, ’n<br />
plat neus en prominente wangbene. Alhoewel hierdie gelaatstrekke duidelik nie<br />
letterlike gestremdheid behels nie, onthul die tekste wat ek ontleed hoe dit inderdaad<br />
beskou kan word as ’n sosiale gestremdheid in ’n samelewing waar vroue se<br />
lewensopsies steeds in ’n beduidende mate bepaal word deur hulle ooreenstemming<br />
met Eurosentriese standaarde van skoonheid.<br />
Volgens Wolf (1991:12) kan die konstruksie van skoonheid nooit geskei word van<br />
gender-magsverhoudinge nie. Sy beskryf dit as ’n sisteem van aannames wat manlike<br />
oorheersing in stand hou deur aan vroue waarde toe te skryf in ’n vertikale hiërargie<br />
volgens ’n liggaamlike standaard wat deur spesifieke kulturele magte gestalte verkry.<br />
Dit is ’n uitdrukking van magsverhoudinge wat vroue aanmoedig om op ’n<br />
onnatuurlike wyse mee te ding om hulpbronne wat mans vir hulself toegeëien het<br />
(Wolf 1991:12).<br />
Stamatélos se roman (2005) speel af in Suid-Afrika in die 1960’s, ongetwyfeld ’n konteks<br />
waarin sosiale, politieke en ekonomiese mag aan wit mans behoort het. Vroue kon<br />
dikwels toegang tot sulke mag verkry slegs deur verbintenisse met wit mans. Die<br />
gesprekke tussen Pattie en Lorrain wys dan ook hoe ’n voorkoms wat voldoen aan die<br />
Eurosentriese standaard van skoonheid ’n bruin vrou in ’n posisie kan plaas waar sy<br />
toegang tot wit mans, en die sosio-ekonomiese hulpbronne wat hulle besit, kan kry.<br />
Pattie beskryf Lorrain as “beeldskoon” met haar “[l]ang reguit hare”. Sy beskou Lorrain<br />
as “alles wat [sy] wil wees” en sy sluit haar beskrywing van haar vriendin af met die<br />
kort en kragtige sin: “En sy lyk wit” (19). Lorrain help Pattie om haar hare reguit te<br />
maak sodat sy haar kan vergesel na ’n afspraak met ’n groep wit kinders. Lorrain vertel<br />
dat sy “’n oulike wit outjie losgeslaan” het en Pattie is “nie verbaas dat mense dink<br />
Lorrain is wit nie” (20). Selfs nadat Lorrain se verhouding met hierdie “wit outjie” op<br />
die rotse beland, troos sy haarself met die oortuiging dat, “as sy goed genoeg is vir een<br />
wit man, is sy goed genoeg vir ’n ander” (28).<br />
Ook in My father’s orchid (Jacobs 2006) leer Hüd hoe ’n wit voorkoms, of die gebrek<br />
daaraan, kan bepaal watter opsies ’n vrou het in terme van verhoudings. Hüd se ouma<br />
verduidelik hoekom sy ma nie toegelaat is om met sy Moslem-pa te trou nie. Alhoewel<br />
die feit dat sy ma ’n Christen was, ’n rol gespeel het, is een van die ander redes wat<br />
aangevoer word: “Her hair wasn’t straight” (48). Die oordeel dat Avril nie goed genoeg<br />
was om met Hüd se pa te trou nie, het ’n daadwerklike impak op haar<br />
lewensomstandighede gehad. Sy moes die kind alleen grootmaak en is net in haar<br />
getroude minnaar se familiehuis toegelaat wanneer hy haar laat kom het om die plek<br />
skoon te maak.<br />
In verskeie van die kortverhale in Wicomb se You can’t get lost in Cape Town (1987) wys<br />
die skrywer hoe witheid met skoonheid geassosieer word en hoe hierdie assosiasie<br />
vroue se verhoudingsopsies bepaal. Al die verhale in Wicomb se bundel speel af<br />
gedurende die apartheidsjare. In “Jan Klinkies” (11<strong>–</strong>20) verduidelik die verteller hoe<br />
hare inspeel op die magsdinamika in die huwelik van Truida en Jan. Die uitgebreide<br />
familie dink sleg van haar, want “Truida, in spite of her light skin, came from a darkcomplexioned<br />
family and there was certainly something nylonish about her hair” (14).<br />
Die algemene opvatting in die gemeenskap is dat Truida die “struikelblok” van haar<br />
hare oorkom het en bo haar klas getrou het, terwyl Jan “regrettably married beneath<br />
him” (14). Truida moet heelwat geheime werk doen om haar hare in toom te hou en<br />
probeer verseker dat niemand weet van die “primus stove in the back room and the<br />
metal comb and the thick sweet smell of brilliantine welded to shafts of hair” (14) nie.<br />
275<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Ten spyte hiervan word sy veroordeel, want daar kan geen twyfel wees dat “the little<br />
hairs in the nape of the neck were rolled up tightly like fronds unfurled by the cautious<br />
hot comb”.<br />
In “Home sweet home” (83<strong>–</strong>103) maak Wicomb die verband tussen reguit hare en<br />
lewensomstandighede selfs duideliker wanneer die verteller vir tannie Nettie as volg<br />
beskryf: “Not that she would ever lose sight of those attributes that lifted her out of the<br />
madam’s kitchen, the pale skin and smooth wavy hair than won her a teacher for a<br />
husband” (102).<br />
Die bundel as ’n geheel suggereer dat die vooruitsigte vir ’n vrou wat nie voldoen aan<br />
die skoonheidsideaal nie, bra duister is, soos die verteller se moeder in “A trip to the<br />
Gifberge” (163<strong>–</strong>182) wonder oor haar dogter: “Poor child. What can a girl do without<br />
good looks? Who’ll marry you? We’ll have to put a peg on your nose” (164).<br />
In Wicomb se roman Playing in the light (2006) is sowel die tekstuur van vroue se hare as<br />
die skakering van hul velle steeds ’n kwessie waarna die skrywer telkens terugkeer. Die<br />
verteller, Marion, beskryf ’n meisie as “a real beauty, fair with long hair” (94) asof die<br />
lang hare en ligte vel al bewys is wat nodig is om die skoonheid van die meisie te<br />
bevestig. Alhoewel hierdie roman in die “nuwe Suid-Afrika” afspeel (24), het Marion<br />
gedurende die era van apartheid grootgeword. Die teks illustreer dus hoe negatiewe<br />
karaktereienskappe, geassosieer met afwykings van die Eurosentriese<br />
skoonheidstandaard, steeds ’n groot rol bly speel. Wanneer Marion se moeder, Helen,<br />
swanger is, is haar grootste vrees dat die “child’s hair would grow into a mass of frizzy<br />
curls; she would be slow to learn, mentally retarded” (125). Sy neem aan dat die<br />
moontlike kroeshare net die uiterlike manifestasie van intellektuele gebrekkigheid sal<br />
wees. Na Marion se geboorte blyk dit egter dat Helen se vrese ongegrond was,<br />
aangesien die kind ’n “pale skin and smooth hair” het. Dit is hierdie liggaamlike<br />
eienskappe wat dit moontlik maak vir Marion om groot te word as ’n “perfectly<br />
ordinary child who [c]ould take her whiteness, her privileges, for granted” (125).<br />
Witheid en ’n lewe van bevoorregting word hier uitdruklik verbind, maar toegang tot<br />
hierdie voorregte blyk uitsluitlik te wees vir diegene wat voldoen aan die liggaamlike<br />
norm van witheid.<br />
Davis (2006:566) verduidelik die dinamika wat witheid, skoonheid en mag verbind soos<br />
volg: “Women of color are bombarded with cultural messages which not only link<br />
whiteness to feminine beauty, but, more importantly, to ‘gentility, female domesticity,<br />
protection from labor, the exacting standards of the elite, and Anglo-Saxon superiority’<br />
(Peiss 1990:164) <strong>–</strong> in short, to power.” Soos in die geval van tannie Nettie is ’n ligte vel<br />
en reguit hare dus meer as net ’n merker van skoonheid. Dit word inderwaarheid ’n<br />
paspoort uit die “madam’s kitchen” (Wicomb 1987:102) en dus ’n buffer teen handearbeid.<br />
In Kroes (Stamatélos 2005) raak Pattie self betrokke in ’n verhouding met ’n wit man van<br />
Griekse herkoms. Dit is hierdie verhouding wat haar laat besin oor die mate waarin<br />
“witheid” geassosieer word met sowel skoonheid as die geleentheid om haar sosioekonomiese<br />
omstandighede te verbeter. Wanneer haar verloofde, Laki, opmerk dat haar<br />
suster mooi is, wonder Pattie “of Dorie net vir hom pretty is omdat sy wit lyk” (137).<br />
Pattie en Laki se verhouding vervul dus in hierdie opsig ’n dubbele doel in die teks.<br />
Pattie se eie opvattings oor Laki se voorkeure word gekleur deur haar ondervindinge in<br />
’n samelewing wat gekenmerk word deur apartheid.<br />
276<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die roman beeld egter verder uit dat hierdie tipe houding nie noodwendig beperk is tot<br />
Suid-Afrikaanse karakters in ’n “tweede koloniale” oftewel apartheidsmilieu nie.<br />
Wicomb se beskrywings in “A clearing in the bush” (1987:37<strong>–</strong>61) stel voor dat wit<br />
gelaatstrekke inderdaad beskou word as ’n voorvereiste vir skoonheid wanneer die<br />
verteller haar vriendin, Moira, as volg beskryf: “Moira is indisputably beautiful. The<br />
smooth skin. The delicately sculpted form. The sleek brown hair” (51). Pattie trek na<br />
dieselfde woonstelblok waar Laki bly, en wanneer haar suster, Kay, geskok opmerk dat<br />
dit “wit mense se flats” is en vra of Pattie nie bang is vir die “poelies” nie, erken Pattie<br />
dat sy daar kan bly omdat “die mense [daar] dink [sy] is wit” (116).<br />
Pattie besef dat Kay addisionele moeite met haar voorkoms doen omdat sy weet Laki<br />
“se vriende is wit en as sy goed lyk, sal hy nie skaam wees vir haar nie” (Stamatélos<br />
2005:180).<br />
Volgens Fredrickson en Roberts (1997:178) is daar breedvoerige bewyse dat vroue se<br />
voorkoms ’n bepalende rol kan speel in hulle ekonomiese en sosiale vooruitsigte en, as<br />
gevolg van hierdie werklikheid, “it behooves women to anticipate the repercussions of<br />
their physical appearance.” Vroue word inderwaarheid hulle eie “first surveyors”<br />
(Fredrickson en Roberts 1997:178; sien ook die toonaangewende werk van Berger 1972<br />
in hierdie verband). Kay antisipeer hoe Laki se wit vriende haar voorkoms sal<br />
beoordeel en sy ondergaan ’n “gedaanteverwisseling” (180) om te voldoen aan die<br />
vereistes wat sy aanneem hulle sal stel.<br />
Fredrickson en Roberts (1997:178) voer aan dat die skoonheid egter vir sosiale en<br />
ekonomiese mag verruil kan word slegs as dit in die smaak val van die dominante<br />
kultuur, wat steeds wit en manlik is. Vir Kay is die begeerte om skaamte te<br />
minimaliseer en om haar lewensomstandighede te verbeter, nou ineengevleg. Haar<br />
voorkoms is al bate wat sy besit om hierdie drome te verwesenlik en sy pas haar<br />
voorkoms dus aan om te voldoen aan die smaak van Laki se wit vriende, want, soos<br />
Pattie, wil sy ook “wit wees, met ’n wit man aan haar sy” (180).<br />
In Dido se roman ’n Stringetjie blou krale (2000) tree die verwantskap tussen witheid en<br />
skoonheid ook sterk na vore. Die verteller, Nancy Karelse, dink haar ma was “die<br />
mooiste vrou wat [sy] al ooit gesien het” (26). Sy verduidelik dat die meeste vroue in<br />
hul laer “[v]erskillende kleure swart” was, maar haar ma “was anders. Sy was ligbruin”<br />
(26). Nancy beskou haarself as “gelukkig dat [sy] haar kleur en haar gelaatstrekke geërf<br />
het” (27). Alhoewel Nancy gebore is as ’n Xhosa met die naam Nomsa, maak haar ligte<br />
velkleur dit moontlik om hergeklassifiseer te word as ’n kleurling. Siena Hendriks neem<br />
die jong Nomsa na die Departement van Binnelandse Sake en oortuig die amptenaar<br />
dat sy en haar man die kind mag aanneem deur na haar te wys met die woorde: “baas<br />
kan self sien, sy’s uitgeknip Kleurling” (89).<br />
Marais (2005:21) wys daarop dat liggaamlike voorkoms uiteraard ’n kritieke rol gespeel<br />
het in die prosesse waardeur bruin van wit, bruin van swart en swart van wit onderskei<br />
is. In ’n hoofstuk waarin hy die verwarrende aard van rassekategorieë bespreek, noem<br />
West (1988) dat ’n wit persoon gedefinieer is as iemand wie se voorkoms dit duidelik<br />
maak dat so ’n persoon wit is en dat hy of sy oor die algemeen nie beskou is as ’n<br />
kleurling nie.<br />
In Nancy se nuwe lewe blyk dit egter dat die tekstuur van haar hare problematies is. Sy<br />
onthou dat haar hare “amper vir niks [nie] kroes geraak” het en dat sy omtrent net kon<br />
kyk na die “reën of mis of stoom [...] dan het dit weer dik en wollerig en gekoek geraak”<br />
(94).<br />
277<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In Playing in the light (Wicomb 2006) besef Marion dat die strewe na witheid ’n projek is<br />
wat heelwat werk en inspanning verg. Sy verduidelik: “Vigilance is everything; to<br />
achieve whiteness is to keep on your toes” (152).<br />
In Nancy se geval (Dido 2000) sien die leser dat die strewe na hare wat voldoen aan die<br />
standaard van witheid soortgelyke inspanning vereis. Nancy onthou die uitgebreide<br />
werk van die moeder wat haar aangeneem het om te verseker dat Nancy “[p]ap,<br />
gladde, reguit hare” (93) kry. Nancy beskryf hoe haar moeder “eers ’n klip gebruik [het]<br />
en dit op die rooiwarm kole in die stoof gesit [het]”. Nadat sy “die eerste trek met die<br />
klip oor [Nancy se] dik gesmeerde Vaseline-hare trek, het die klip uit die nat lap in haar<br />
hand gegly en [Nancy se] voorkop amper gaar gebrand” (93<strong>–</strong>4). Daarna het haar<br />
moeder “maar ’n eetvurk gebruik”. Ten spyte van die moeite en pyn was Nancy “nog<br />
nooit so bly oor [haar] haartjies soos daai dag nie”. Al wat belangrik was, was dat sy<br />
nou “[g]ladde krulle” gehad het en sy verlekker haar in die vreugde wat hierdie hare<br />
verskaf.<br />
Hierdie beskrywing herinner sterk aan dié van die verteller Ofilwe in Coconut (Matlwa<br />
2007). Ook hier sien die leser hoe ’n klein dogtertjie bereid is om vir ure stil te sit en<br />
fisieke pyn te verduur in ’n poging om reguit hare te kry. Ofilwe onthou hoe die<br />
haarkapster “Black Queen hair- straightener cream” aan haar hare smeer en die pynlike<br />
gevolge: “A chemical reaction. A painful exothermic chemical reaction. Burn. Burning.<br />
Burnt” (4). Wanneer die haarkapster egter vra of sy maar die room kan uitwas, weier<br />
Ofilwe, want “[she] wanted every last tiny weenie curl straight”. Sy meld dat die<br />
gevoeligheid van haar kopvel haar nie gepla het nie en dat sy nie eers bekommerd was<br />
toe sy sien hoe die wit gedeeltes van haar haarwortels na die oppervlak van haar kopvel<br />
gekom het nie, want “[she] was just delighted to be beautiful again”. Vir haar is dit die<br />
“silky soft and straight” (4) hare wat hierdie duur-verworwe skoonheid moontlik maak.<br />
Ook in Wicomb (1987) se kortverhaal “When the train comes” (21<strong>–</strong>35) beskryf die<br />
verteller, Frieda, die “preparations” wat haar hare verg: “wet hair wrapped over large<br />
rollers to separate the strands, dried then swirled around my head, secured overnight<br />
with a nylon stocking, dressed with Vaseline to keep the strands smooth and straight”<br />
(26). Soos in die geval van Nancy, is die doelwit “gladde, reguit hare” (Dido 2000:93).<br />
In “A trip to the Gifberge” (Wicomb 1987:163<strong>–</strong>82) onthou Frieda die maandelikse<br />
haarwassessies as “the terrible torments of the comb as [my mother] hacked with<br />
explorer’s determination the path through the tangled undergrowth, set on the<br />
discovery of silken tresses” (164).<br />
Nancy se moeder en Wicomb se verteller illustreer ook die angs wat hierdie strewe na<br />
“wit” hare tot gevolg het. Wanneer Frieda ’n man se “exuberant bush of fuzzy hair” (26)<br />
sien, gaan haar hand onwillekeurig na haar eie hare om te verseker dat haar<br />
voorbereidings voldoende was om enige “remaining tendency to curl” te stuit. Ook in<br />
Nancy se huis het haar moeder “dit ’n gewoonte gemaak om [Nancy se] hare gestryk te<br />
hou. Sodra dit begin kroes het, het sy dit gestryk” (94).<br />
3. Stigma en skaamte<br />
Alhoewel vroue, en selfs baie jong meisies, genoop voel om hulle hare reguit te hou, is<br />
daar terselfdertyd druk om hierdie haarpraktyke geheim te hou. Erasmus (2001:13)<br />
onthou dat in haar gemeenskap “practices such as curling or straightening one’s hair<br />
carried a stigma of shame”. Chapkis (1986:5) verduidelik dat “[d]espite the fact that<br />
278<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
each woman knows her own belabored transformation from female to feminine is<br />
artificial, she harbours the secret conviction that it should be effortless”. Die<br />
skoonheidspraktyke van vroue moet so sorgvuldig versteek word soos die “defekte”<br />
wat deur hierdie praktyke “reggestel” word (Chapkis 1986:6).<br />
Die “telltale frizz” (Wicomb 2006:132) word beskou as ’n “give-away” (Wicomb<br />
2008:69) wat ten alle koste verberg moet word. Wicomb se “Friends and Goffels”<br />
(2008:101<strong>–</strong>6) ondersoek die gevoel van skaamte wat gepaard gaan met die poging om<br />
hare aanvaarbaar te laat lyk. Meisies met lang, gladde hare, soos Myra, maak ’n punt<br />
daarvan om aandag na hulle hare te trek deur dit “vigorously” (105) rond te swaai. Vir<br />
hierdie meisies word dit ’n sosiale ruimte wat gereserveer is vir diegene wie se hare aan<br />
skoonheidstandaarde voldoen: “The ones with smooth wavy hair swopped Alice bands<br />
and slides; they discussed the intricacies of rolling and swirling shafts of hair” (105). Vir<br />
meisies soos Julie en Dot, met hulle “short, ironed quills” (105), is dinge egter heelwat<br />
anders. In hulle geval is daar “neither combing, nor mirrors propped on the bench”. Die<br />
gevoel van skaamte verhoed hulle selfs om te praat oor hare met vriendinne wie se hare<br />
soortgelyk is. Die verteller verduidelik dit as volg: “They didn’t talk to each other about<br />
hair and never mentioned the visible evidence of a hot comb that occasionally,<br />
accidentally, singed an earlobe or left a tell-tale scar on the forehead” (105<strong>–</strong>6).<br />
In die invloedryke werk oor stigma en skaamte, Stigma: Notes on the management of<br />
spoiled identity (1963), ontleed Goffman hoe stigma binne sosiale interaksies gevorm<br />
word en hoe dit van bepaalde diskoerse afhang. Volgens Goffman (1963:3) is stigma ’n<br />
“attribute that is deeply discrediting, but is should be seen that a language of<br />
relationships, not attributes, is really needed. An attribute that stigmatizes one type of<br />
possessor can confirm the usualness of another, and therefore is neither creditable nor<br />
discreditable as a thing in itself.” Goffman (1963:5) wys hoe ’n gestigmatiseerde persoon<br />
onderwerp word aan diskriminasie in ’n verskeidenheid vorme en hoe sulke houdings<br />
die individu se lewenskanse drasties kan beperk. Die daadwerklike impak van stigma<br />
op die individu se lewe lei daartoe dat so ’n persoon dikwels probeer om die toestand te<br />
“korrigeer” deur ’n aansienlike hoeveelheid tyd en energie aan die verbloeming van die<br />
sogenaamde gebrek te wy. Die skaamte wat met die stigma verbind word, beteken dan<br />
ook dat sulke individue hierdie “werk” meestal in die geheim doen. Soos in die geval<br />
van Julie en Dot hier bo, word hierdie aktiwiteite eenvoudig nooit genoem nie, ten<br />
spyte van die bewyse wat die warm borsel op die meisies se liggame laat. Dit word dus<br />
’n openbare geheim.<br />
Die vraag wat opduik, is wat die impak is van hierdie tipe druk op die individu se<br />
begrip van haarself is. Dit lyk asof sy gedompel word in ’n situasie waarin sy nie kan<br />
wen nie: sy moet skaam voel as haar hare nie voldoen aan die skoonheidstandaard nie,<br />
en sy moet ook skaam wees oor die praktyke waarmee sy probeer om daaraan te<br />
voldoen. Sy het dus altyd alreeds misluk, omdat haar “skoonheid” moeiteloos moet<br />
wees (Chapkis 1986:5).<br />
Davis (2006:575) meen ook dat “[s]hame is one of the most disempowering features of<br />
feminine experience”. Dit is ’n diep-gesetelde vermoede by vroue dat hulle op een of<br />
ander wyse defektief is. Dit is hierdie gevoel wat bepaal hoe vroue oor hulle liggame<br />
voel, hoe hulle selfbeeld ontwikkel, wat hulle interaksies is met andere, asook hulle<br />
vermoë om vryelik in die wêreld om te gaan.<br />
In die hoofstuk “Shame and gender” ontleed Bartky (1990:85) die gender-dimensies van<br />
die verskynsel skaamte. Sy vind dat vroue meer geneig is tot skaamte as mans, en dat<br />
sulke skaamte manifesteer as ’n tipe psigiese angs, omdat vroue deur sosiale druk<br />
279<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
aangemoedig word om te voel dat hulle inherent minderwaardig of defektief is.<br />
Volgens Bartky is hierdie skaamte nie noodwendig verbind aan enige spesifieke<br />
insident in vroue se lewens nie. Dit is eerder ’n “perpetual attunement, the pervasive<br />
affective taste of life” (1990:96) in ’n seksistiese samelewing wat vroulike liggaamlikheid<br />
as veragtelik konstrueer. Bartky se beskrywing van die gevolge van skaamte herinner<br />
sterk aan die voorstelling van die vroulike karakters se gevoel oor hulle hare in die<br />
tekste onder bespreking. Sy wys hoe skaamte lei tot die impuls tot “cringing<br />
withdrawal from others; the cringing within, this felt sometimes as a physical sensation<br />
of being pulled inward and downward; the necessity for hiding and concealment”<br />
(Bartky 1990:86).<br />
In Wicomb se “When the train comes” (1987:21<strong>–</strong>35) beskryf Frieda die interaksies tussen<br />
’n groep jongmense wat met skynbaar onskadelike flirtasie begin, maar wat dan<br />
ontaard in die vernedering van ’n meisie. Die vernedering word duidelik gekoppel aan<br />
die meisie se bestaande kwesbaarheid oor die voorkoms van haar hare. Wanneer die<br />
meisie die “chiffon headscarf that threatens to slip off” (25) regskuif, sien die seuns<br />
onmiddellik dat die kommer oor haar hare haar kwesbaar laat en ’n “pimply boy crows<br />
at his advantage”. Hy ruk die serp van haar kop af en terwyl sy smeek dat hy dit<br />
teruggee, verklap haar lyftaal die geweldige skaamte oor haar hare wat nou onbloot is:<br />
“Her arm is raised protectively over her head, the hand flattened on her hair” (25). Haar<br />
gebare lyk na dié van ’n persoon wat ’n fisieke aanval verwag. Terwyl sy haar gesig<br />
wegsteek in haar geboë arm, koggel die seuns haar uit met die vrae: “You want your<br />
doekie? What do you want it for hey, come on tell us, what do you want it for? What do<br />
you want to cover up?” (26). Vir Frieda, wat hierdie episode van ’n afstand af aanskou,<br />
word die meisie se skaamte dadelik op haar eie liggaam geprojekteer. Frieda is reeds<br />
sensitief oor haar gewig, en wanneer een van die seuns in haar rigting kyk, voel sy haar<br />
“body swelling out of the dress rent into vertical strips that fall to my feet” (27), maar<br />
haar groot vrees is dat die wind ook haar hare sal ontbloot tot die seuns se vermaak, en<br />
sy dink die “wind will surely lift off my hair like a wig” (27).<br />
Fredrickson en Roberts (1997:180) voer aan dat “significant portions of women’s<br />
conscious attention can often be usurped by concerns related to real or imagined,<br />
present or anticipated, surveyors of their physical appearance”. Wanneer Frieda aan<br />
haar vader noem dat die seun “insolently” na haar kyk, meen hy dat sy haar verbeel en<br />
maan haar: “Don’t be silly. You couldn’t possibly tell from this distance” (27).<br />
Skaamte lei tot die kragtige begeerte om weg te kruip, om te ontsnap van die pynlike<br />
blik van andere, of om eenvoudig weg te raak. Hierdie impulse gaan dan ook gepaard<br />
met gevoelens van waardeloosheid en magteloosheid (Fredrickson en Roberts 1997:181;<br />
sien ook Lewis 1992 en Tangney, Miller, Flicker en Barlow 1996).<br />
4. Voorkoms en klas<br />
Terwyl vroue se voorkoms ’n manier kan bied om sosiale vooruitgang te maak, word<br />
dit ook gebruik as ’n maatstaf om mense se huidige klasposisie te beoordeel. In Playing<br />
in the light (Wicomb 2006) beskryf die verteller wat sy beskou as “nice coloured people”<br />
(128): diegene wat kwalifiseer as “nice” het “at least good hair”. Hier is “nice” duidelik<br />
’n verbloemende uitdrukking vir iemand van ’n aanvaarbare klas. Soos “goeie” of<br />
reguit hare, is ’n ligte vel ook ’n aanduiding van “ordentlikheid”. Hierdie verbintenis<br />
word uitdruklik gemaak in die beskrywing van die “light-skinned, respectable Mrs<br />
Bates” (129). Wanneer Frieda vir ’n onwettige aborsie gaan in “You can’t get lost in<br />
Cape Town” (Wicomb 1987:63<strong>–</strong>81), sien die leser hoe ordentlikheid met witheid<br />
280<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
geassosieer word: ’n bruin vrou word as ordentlik beskou in die mate waarin sy<br />
voldoen aan ’n wit voorkoms. Die vrou wat die aborsie verrig, sê vir Frieda dat sy ’n<br />
“respectable concern” (79) bestuur en dat sy “decent women” help. Volgens die vrou is<br />
ordentlikheid die uitsluitlike terrein van wit mense en sy meld met trots dat “[n]o<br />
Coloured girl’s ever been on this sofa” (79). Frieda is egter vir die vrou aanvaarbaar en<br />
kan deurgaan as wit, omdat die vrou haar blind staar op Frieda se “educated voice” (78)<br />
en aksent. Uiterlike voorkoms is so ’n kragtige merker van aanvaarbaarheid dat dit<br />
skynbaar die voor die hand liggende feite ongedaan kan maak. Daarom is Frieda<br />
geskok oor die absurditeit van die vrou se aanname en wonder of sy blind is (78).<br />
In Kroes (Stamatélos 2005) is Kay wel bewus van die invloedrykheid van voorkoms en<br />
wanneer “antie Mona” protesteer: “Ma Pettie is mos nie wit nie”, antwoord Kay<br />
eenvoudig: “Maar, my antie, sy lýk wit” (212). 1<br />
Ook in “Behind the bougainvillea” (Wicomb 1987:105<strong>–</strong>24) word die Shenton-familie<br />
beskryf as “respectable Coloureds” (116) omdat hulle ’n Britse voorvader gehad het. Die<br />
herinnering aan hierdie voorvader “must be kept sacred” (116) en die gesin se<br />
klasposisie, wat spruit uit hulle verbintenis met witheid, moet gekoester word deur te<br />
waak teen “defile[ment] by associating with those beneath [them]” (116).<br />
Nancy (Dido 2000) meld dat haar moeder, “nes baie bruin mense, eers na hare, velkleur<br />
en gelaatstrekke kyk voor hulle die mens raaksien” (120). Wanneer Nancy aan haar<br />
man, Bennie, erken dat sy eintlik van Xhosa-herkoms is, kan hy dit nie verstaan nie en<br />
vra: “Hoe kan jy ’n darkie wees as jy gladde hare en ’n ligte vel het?” (150). So trots soos<br />
die Shenton-gesin op hulle wit voorvader is, so skaam is Bennie oor Nancy se Xhosamoeder.<br />
Nancy besef dit is omdat “Bennie voel nes [sy] tot gister gevoel het: Kleurlinge<br />
is beter as swart mense” (129).<br />
In die hiërargie van rasse is die implikasie dat wit die hoogste rang beklee en swart die<br />
laagste een, met “kleurling” 2 iewers in die middel. Bennie se bewering dat een ras<br />
“beter” as ’n ander is, word gevorm deur ’n komplekse samevloeiing van aannames oor<br />
ras, klas en die moontlikhede van toegang tot sosiale en politieke mag. Dit blyk egter<br />
duidelik dat Nancy se uiterlike voorkoms, en die mate waarin hierdie voorkoms meer<br />
in ooreenstemming is met witheid as met swartheid, dit vir Bennie te moeilik maak om<br />
te aanvaar dat haar moeder ’n Xhosa was. Die werk wat vroue meestal in privaatheid<br />
doen om die tekstuur van hulle hare te “korrigeer”, word nou deur Nancy onthul en sy<br />
probeer aan Bennie verduidelik: “My hare was nie altyd so nie. En was daar nie<br />
haarsalonne nie, sal dit ook nie nou so wees nie” (150). Bennie dring egter daarop aan<br />
dat Nancy nie “’n darkie [kan] wees nie”, want sy “lyk nie soos ’n darkie nie” (150).<br />
Bennie se verwerping van Nancy na haar bekentenis is uiters brutaal, en dit word ook<br />
uitdruklik veroorsaak deur sy aannames oor swart mense en klas. Hy skree dat hy<br />
homself nie sal “verlaag om aan [haar] te raak nie”, omdat sy “dit nie werd [is] nie”.<br />
Hierdie aannames is nog meer tekenend wanneer hy haar die volgende toesnou: “Gaan<br />
bly tussen jou mense in die squatter camp in Crossroads. Jy hoort daar” (152). Die<br />
middelklasgebied waar hulle nou woon, is dus nie meer vir Nancy beskore nie.<br />
Wanneer Pattie (Stamatélos 2005) uitvind dat haar vader by haar wil kom kuier, word<br />
haar opgewondenheid om hom weer te sien gedemp deur die besef dat sy vrou, antie<br />
Mona, hom sal vergesel. Pattie is skaam om haar stiefmoeder aan Laki voor te stel<br />
vanweë sowel haar kleur as haar klas. Sy dink by haarself: “Antie Mona is wrong!”<br />
want “sy is te donker” en sy sal dus nie inpas in die “wit gebied” waar Pattie woon nie<br />
(205). Sy waarsku herhaaldelik vir Laki: “Remember, my father’s wife is dark and a<br />
little ... platvloers” (211). Die direkte vertaling van “platvloers” is “common” of<br />
281<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
“vulgar” - Pattie maak dus ’n baie uitdruklike verbintenis tussen Mona se donker<br />
velkleur en haar klasposisie. Dit blyk ook dat Pattie hierdie vervlegting van Mona se<br />
velskakering en haar klas met skaamte assosieer. Wanneer Laki nie verstaan wat<br />
“platvloers” beteken nie, verduidelik Pattie deur te sê Mona “can be a bit<br />
embarrassing” (211). Soos in die geval van Nancy (Dido 2000), maak Mona (Stamatélos<br />
2005) se swartheid haar ongeskik om in die “ordentlike” wit gebied te woon waar Pattie<br />
bly en Laki moedig haar aan om eerder verblyf te reël by mevrou Soes se losieshuis,<br />
want “netnou tel [sy] moeilikheid op” (211). Alhoewel Laki deurgaans voorgestel word<br />
as ’n simpatieke karakter wat wel lief is vir Pattie, onthul die roman tog krake wat<br />
suggereer dat hy rassistiese neigings het en dat Pattie reg is om bekommerd te wees oor<br />
wat hy van Mona sal dink.<br />
Teen die einde van die roman word Pattie se broer, Stewie, met ’n mes gesteek in die<br />
“kleurling”-woonbuurt, Stofberg. Pattie noem aan Laki dat niemand nog deur die<br />
polisie aangekeer is in verband met die aanval nie en Laki vra of daar wit mense in die<br />
Stofberg-polisiekantoor werk. Wanneer Pattie antwoord dat daar nie wit mense daar<br />
werk nie, omdat dit in Stofberg is, sê Laki: “That is why” (246). Met hierdie stelling<br />
verklap hy die rassistiese aanname wat bekwaamheid met witheid verbind, terwyl<br />
onbevoegdheid as iets beskou word wat met donker velkleure gepaard gaan.<br />
In ’n artikel oor rasse-onderdrukking ondersoek Desmond en Emirbayer (2009:342) die<br />
“poisonous symbolic consequences” wat voortspruit wanneer mense op grond van ras<br />
geklassifiseer word. Hulle (2009:342) verduidelik dat daar die aanname bestaan dat wit<br />
mense agtermekaar, wetsgehoorsaam, moreel en intelligent is, terwyl mense wat nie wit<br />
is nie, minderwaardig, krimineel, onbetroubaar en dom is. Ten spyte van Laki se liefde<br />
vir Pattie wil dit voorkom asof hy nie immuun teen hierdie giftige simboliese<br />
oorblyfsels van rasseklassifikasie is nie. Na Laki se uitlating wat dit duidelik maak “hy<br />
vertrou nie die bruin mans in Stofberg se polisiestasie nie” (247), voel Pattie “soos<br />
iemand wat gif gedrink het” (249). Alhoewel sy herklassifiseer is as wit, skree sy op<br />
Laki: “Ek is bruin gebore en bruin sal ek vrek!” (249).<br />
5. Slot<br />
In sy artikel oor Coconut (Matlwa 2007) ondersoek Raditlhalo (2010:11) die<br />
identiteitskrisisse wat voorkom in die postapartheid-Suid-Afrikaanse konteks waar<br />
jong Suid-Afrikaners volgens hom “suffer from a debilitating sickness of whiteache, in<br />
which they do not wish to ‘pass for white’ but to ‘be white’”. Hy ontleed hoe die twee<br />
jong vertellers in Coconut, Ofilwe en Fikile, met groot moeite te werk gaan om hulle<br />
hare glad en reguit te hou en kom tot die gevolgtrekking dat hulle nastrewe van wit<br />
skoonheidsnorme as bewys dien van “alienation and an ingrained self-hatred”<br />
(Raditlhalo 2010:26).<br />
Alhoewel die rassistiese nalatenskap van kolonialisme en apartheid ongetwyfeld bruin<br />
vroulike liggame as veragtelik gekonstrueer het, kan ’n meer omvattende klem op<br />
gender- en klasverhoudings die leser ’n meer genuanseerde blik op vroue se begrip van<br />
hulle voorkoms bied. Mama (1995:151) voer aan dat swart vroue wat hulle hare reguit<br />
maak, nie noodwendig wit wil wees nie <strong>–</strong> dit gaan eerder daaroor dat hulle aantreklik<br />
wil wees, veral vir mans in ’n rassistiese en patriargale samelewing wat skoonheid met<br />
blonde hare en blou oë oftewel met witheid vereenselwig. Die mate waarin mans steeds<br />
die meeste sosiale, ekonomiese en politieke mag besit, beteken dat vroue se<br />
aantreklikheid wel saak maak in terme van die geleentheid om hulle<br />
lewensomstandighede te verbeter.<br />
282<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die tekste wat in hierdie artikel ontleed word, wys dat vroue dikwels eenvoudig nie<br />
kan bekostig om hulle voorkoms as onbelangrik te beskou nie. Die vroulike karakters se<br />
toe-eiening van wit skoonheidstandaarde is egter nooit onproblematies nie, en kan nie<br />
eenvoudig toegeskryf word aan ’n begeerte om wit te wees nie. Hierdie artikel illustreer<br />
hoe die snypunte van gender, ras en klas, asook die gepaardgaande magsverhoudinge,<br />
in die Suid-Afrikaanse samelewing spesifieke tipes druk op vroue uitoefen en dat<br />
voorkoms vir vroue ’n ruimte kan bied waarbinne hulle ’n greintjie verandering in hulle<br />
lewensomstandighede teweeg kan bring.<br />
Bibliografie<br />
Abrahamsen, R. 2003. African studies and the postcolonial challenge. African Affairs,<br />
102(407):189<strong>–</strong>210.<br />
Adam, I. en H. Tiffin (reds.). 1990. Past the last post. Theorizing post-colonialism and postmodernism.<br />
Calgary: University of Calgary Press.<br />
Ashcroft, B., G. Griffiths en H. Tiffin (reds.). 1995. The postcolonial studies reader. Londen:<br />
Routledge.<br />
Bartky, S.L. 1990. Femininity and domination: Studies in the phenomenology of oppression.<br />
New York: Routledge.<br />
Berger, J. 1972. Ways of seeing. Londen: Penguin.<br />
Boonzaier, E. en J. Sharp (reds.). 1988. South African keywords: The uses and abuses of<br />
political concepts. Kaapstad: David Philip.<br />
Carusi, A. 1990. Post, post and post. Or, where is South African literature in all this? In<br />
Adam en Tiffin (reds.) 1990.<br />
Chapkis, W. 1986. Beauty secrets: Women and the politics of appearance. Londen: The<br />
Women’s Press.<br />
Dash. P. 2006. Black hair culture, politics and change. International Journal of Inclusive<br />
Education, 10(1):27<strong>–</strong>37.<br />
Davis, K. 2006. Beauty and the female body. In Marshall (red.) 2006.<br />
Desmond, M. en M. Emirbayer. 2009. What is racial domination? Du Bois Review,<br />
6(2):335<strong>–</strong>55.<br />
De Villiers, H. 2003. ’n Stringetjie blou krale (E.K.M. Dido): Kulturele identiteit en<br />
hibriditeit in ’n postapartheidskonteks. Stilet, XV(1):167<strong>–</strong>79.<br />
Dido, E.K.M. 2000. ’n Stringetjie blou krale. Kaapstad: Kwela.<br />
Erasmus, Z. 1997. “Oe! My hare gaan huistoe!”: Hair-styling as black cultural practice.<br />
Agenda, 32:11<strong>–</strong>6.<br />
283<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
—. 2001. Introduction: Re-imagining coloured identities in post-apartheid South Africa.<br />
In Erasmus (red.) 2001.<br />
—. (red.). 2001. Coloured by history, shaped by place: New perspectives on coloured identities<br />
in Cape Town. Kaapstad: Kwela.<br />
Fredrickson, B.L. en T. Roberts. 1997. Objectification theory: Toward understanding<br />
women’s lived experiences and mental health risks. Psychology of Women Quarterly,<br />
21:173<strong>–</strong>206.<br />
Gerwel, G.J. 1983. Literatuur en apartheid. Konsepsies van “gekleurdes” in die Afrikaanse<br />
roman tot 1948. Kasselsvlei: Kampen.<br />
Goffman, E. 1963. Stigma: Notes on the management of spoiled identity. New Jersey:<br />
Prentice Hall.<br />
Gouws, A. 2006. Waarom die lyflike nie ontken kan word nie. Die Burger, 3 <strong>Augustus</strong>,<br />
bl. 10.<br />
Greer, G. 1999. The female eunuch. Londen: Flamingo.<br />
Hill Collins, P. 1991. Black feminist thought. New York: Routledge.<br />
Hunter, M.L. 2002. “If you’re light you’re alright”: Light skin color as social capital for<br />
women of color. Gender and Society, 16(2):175<strong>–</strong>93.<br />
Jacobs, R. 2006. My father’s orchid. Roggebaai: Umuzi.<br />
Lewis, M. 1992. Shame: The exposed self. New York: Free Press.<br />
Mama, A. 1995. Beyond the masks. Londen: Routledge.<br />
Marais, M. 2005. Bastards and bodies in Zoë Wicomb’s David’s story. Journal of<br />
Commonwealth Literature, 40(3):21<strong>–</strong>36.<br />
Marshall, P.D. (red.). 2006. The celebrity culture reader. Londen: Routledge.<br />
Matlwa, K. 2007. Coconut. Auckland Park: Jacana.<br />
Peiss, K. 1990. Making faces: The cosmetics industry and the cultural construction of<br />
gender, 1890-1930. In Ruiz en DuBois (reds.) 1994.<br />
Raditlhalo, T.S. 2010. An indefensible obscenity: Fundamental questions of be-ing in<br />
Kopano Matlwa’s Coconut. Imbizo, 1:19<strong>–</strong>38.<br />
Ruiz, V.L. en E.C. DuBois (reds.). 1994. Unequal sisters: A multi-cultural reader in U.S.<br />
women’s History. Londen: Routledge.<br />
Stamatélos, P. 2005. Kroes. Kaapstad: Kwela.<br />
Synnott, A. 1987. Shame and glory: A sociology of hair. The British Journal of Sociology,<br />
38(3):381<strong>–</strong>413.<br />
284<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tangney, J.P., R.S. Miller, L. Flicker en D.H. Barlow. 1996. Are shame, guilt, and<br />
embarrassment distinct emotions? Journal of Personality and Social Psychology, 70:1256<strong>–</strong>69.<br />
Viljoen, L. 1996. Postkolonialisme en die Afrikaanse letterkunde: ’n Verkenning van die<br />
rol van enkele gemarginaliseerde diskoerse. Tydskrif vir Nederlands en Afrikaans,<br />
3(2):158<strong>–</strong>75.<br />
West, M. 1988. Confusing categories: Population groups, national states and citizenship.<br />
In Boonzaier en Sharpe (reds.) 1988.<br />
Wicomb, Z. 1987. You can’t get lost in Cape Town. Londen: Virago.<br />
—. 2006. Playing in the light. Roggebaai: Umuzi.<br />
—. 2008. The one that got away. Roggebaai: Umuzi.<br />
Wolf, N. 1991. The beauty myth: How images of beauty are used against women. New York:<br />
Vintage.<br />
Worden, N. 1994. The making of modern South Africa: Conquest, segregation and apartheid.<br />
Oxford: Blackwell.<br />
Zegeye, A. 2003. A matter of colour. In Zegeye en Harris (reds.) 2003.<br />
Zegeye, A. en R. Harris (reds.). 2003. Media, identity and the public sphere in post-apartheid<br />
South Africa. Leiden: Brill.<br />
Eindnotas<br />
1 Die karakter se naam is Pattie. Sommige van die ander karakters spreek egter hierdie<br />
naam uit as “Pettie“. Ek volg telkens die betrokke karakters se spelvoorkeure na.<br />
2 Kleurling is uiteraard ’n sensitiewe term in die Suid-Afrikaanse konteks. Ek gebruik<br />
aanhalingstekens om aan te dui dat ek bewus is van die kompleksiteit van hierdie term.<br />
Die woord word egter hier gebruik omdat dit in Dido se teks voorkom. Verskillende<br />
skrywers en teoretici het verskillende voorkeure in hierdie verband. Gerwel verkies<br />
byvoorbeeld die term gekleurd (1983). Vir ’n bespreking van die term sien ook Zegeye<br />
(2003).<br />
285<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Summary<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Oortekening as vertaalstrategie in Breyten<br />
Breytenbach se oorblyfsel/voice over<br />
Pieter Odendaal<br />
Departement Afrikaans en Nederlands<br />
Universiteit Stellenbosch<br />
“Oortekening”(retracing) as translational strategy in Breyten Breytenbach’s<br />
oorblyfsel/voice over<br />
Breyten Breytenbach’s collection of poems oorblyfsel/voice over includes what he calls<br />
“transformed [Afrikaans] variations” of twelve poems by the Palestinian poet Mahmoud<br />
Darwish. Breytenbach “transformed” English and French translations of these twelve poems<br />
into Afrikaans “variations”, and then proceeded to selftranslate these variations into English.<br />
This article attempts to make sense of these seemingly odd selftranslations.<br />
Several factors limit the signifying freedom translators have under normal production<br />
circumstances: a translator is usually judged on her ability to keep the signifieds of a source<br />
text intact in the target text. This is also why meaning equivalence is often used to evaluate a<br />
translation’s success. This article challenges the sole use of meaning equivalence as a<br />
yardstick for the evaluation of translated texts by investigating the alternative translation<br />
strategy which Breytenbach employs in oorblyfsel/voice over, a strategy which I have termed<br />
oortekening (retracing). Not only do I argue that Breytenbach’s “odd” translation decisions<br />
make sense only when read in terms of this strategy of “oortekening”, but I also come to the<br />
conclusion that the traditional conception of translation (a conception of translation as the<br />
transporting of signifieds from one system of signs to another) should be extended to also<br />
accommodate translation strategies such as oortekening.<br />
Jacques Derrida’s work on translation serves as a theoretical framework for my argument,<br />
not least because he deconstructs the traditional privileging of signifieds over signifiers when<br />
translating texts <strong>–</strong> a privileging that depends on the separability of signifier and signified. By<br />
showing that signifieds and signifiers cannot exist independently of one another, Derrida<br />
problematises the traditional conception of translation as the transporting of signifieds from<br />
one language to another, thereby implying that translation is strictly speaking impossible if<br />
understood in this way.<br />
Derrida replaces this traditional idea of translation by arguing that translation is the<br />
substitution of one set of signs with another. This substitution attempts to create the same<br />
meaning effects in the target language that the original set of signs creates on the source<br />
language. However, because these meaning effects can never be identical, Derrida suggests<br />
that translation should be reconceptualised as an act that is both transformative and<br />
corrupting. The target text not only transforms the source text by modifying and augmenting<br />
it, but can also be used to corrupt and comment on the source text, thereby establishing a<br />
286<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
signifying tension between the source and target texts. Thus the target text defamiliarises the<br />
source text from itself by exposing alternative readings of the source text.<br />
Drawing on Derrida’s ideas I turn to Breytenbach’s selftranslations and identify all the<br />
instances where the semantic content of a target text element differs significantly from the<br />
semantic content of the corresponding source text element. Three reasons are given why these<br />
differences can be regarded as conscious decisions on the part of the translator and not as<br />
mere translation “errors”: the vast number of semantic discrepancies; Breytenbach’s history<br />
of selftranslation into and his original writing in English; and Breytenbach’s explicit<br />
acknowledgement of these discrepancies in his note at the end of oorblyfsel/voice over. On<br />
these grounds I hypothesise that Breytenbach isn’t busy with a conventional logocentric<br />
translation, but that he consciously transforms or corrupts the source text through the use of<br />
semantic discrepancies. More specifically, I conjecture that certain translation decisions in<br />
oorblyfsel/voice over are the consequence of physical resemblances between Afrikaans and<br />
English signifiers rather than the consequence of meaning resemblances between the two<br />
languages. Phonological or graphic equivalence is thus favoured over meaning equivalence in<br />
these cases. I introduce the term oortekening (retracing) to refer to the aforementioned<br />
translation strategy. Being a translated term, the word retracing cannot accurately capture<br />
the polysemic qualities of oortekening, which can mean both to resign and to redraw.<br />
Breytenbach deliberately deconstructs the conventional hegemony of signifieds over signifiers<br />
during the translation process by choosing to transport signifiers (sounds and graphics)<br />
rather than signifieds from the source to the target text. This strategy of oortekeningcan also<br />
be understood as the creation of interlingual puns.<br />
After elaborating on oortekening as a translation strategy, I identify and discuss three types<br />
of oortekening in oorblyfsel/voice over. The first type occurs when a source text element is<br />
translated with a target text element that is both graphically/phonetically and semantically<br />
similar to the particular source text element, thus duplicating both the connotations and the<br />
sounds of the source text element in the target text. Some examples include the translation of<br />
“bleek” as “bleached” in poem 6. Rather than translating “bleek” with the usual “pale”,<br />
Breytenbach has chosen to use “bleached”, since “bleached” more closely resembles “bleek” on<br />
a graphic level.<br />
The second type of oortekening is the consequence of a process where a single source text<br />
element is substituted by two target text elements, one of which is an oortekening and the<br />
other a semantic translation of the source text element. An example is “die maat” in poem 2,<br />
which is translated as “the meat and measure”: “meat” here functions as an oortekening,<br />
while “measure” is a semantic translation of “maat”.<br />
Furthermore, this type of oortekening is also used in the article to criticise Derrida’s insistence<br />
on the use of quantitative equivalence as a translative norm.<br />
The semantic content of the third type of oortekening significantly differs from its source text<br />
counterparts, so that the source and target text elements share few or no connotations.<br />
These types of oortekening are the most obvious examples of corrupting translations in<br />
oorblyfsel/voice over since they do away with the traditional norm of meaning equivalence<br />
and because they represent a kind of feedback loop that reverts the reader’s attention back to<br />
the source text. These oortekenings cast the source text elements in a new light and<br />
consequently alienate the source text from itself. Breytenbach uses the terms conversation<br />
and dialogue to describe these feedback loops that exist between the source and target text<br />
thanks to his corrupting translations.<br />
I then discuss various examples to support this crucial point, one of which is the translation of<br />
“ontbinding in die donker” as “to unbind darkness” in poem 1. The word “unbind” creates a<br />
new, literal reading of “ontbinding” (decay), as a process of unbinding. The translation<br />
287<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
strategy of oortekening makes this rereading or corruption of the Afrikaans “ontbinding”<br />
possible.<br />
In summary, the article shows how Breytenbach points the way to a broader conception of<br />
translation through his use of the translation strategy of oortekening.<br />
Key words: translation, Breyten Breytenbach, oorblyfsel/voice over, “oortekening”<br />
(retracing)<br />
Opsomming<br />
Hierdie artikel sal sekere oënskynlik vreemde vertaalkeuses in Breyten Breytenbach se<br />
oorblyfsel/voice over (2009) deskriptief ontleed. Reeds met die eerste oogopslag is dit<br />
duidelik dat Breytenbach nie met vertaling in die konvensionele sin van die woord<br />
besig is nie <strong>–</strong> so word “donker” en “modder” in gedig 1 byvoorbeeld respektiewelik as<br />
“danker” en “madder” vertaal. Die oogmerk van hierdie artikel is om agter die<br />
spreekwoordelike kap van die byl van hierdie vertaalkeuses te kom. Jacques Derrida se<br />
werk oor vertaling sal as teoretiese raamwerk vir die ondersoek dien. Verder sal<br />
oortekening as ’n alternatiewe vertaalstrategie in oorblyfsel/voice over geïdentifiseer en<br />
deskriptief ontleed word om sodoende die tradisionele opvatting van vertaling as die<br />
oordrag van betekendes uit te brei.<br />
Trefwoorde: vertaling, Breyten Breytenbach, oorblyfsel/voice over, oortekening<br />
1. Inleiding<br />
Vertaling word tradisioneel as die oordrag van betekendes van een taal na ’n ander<br />
beskou en hierom word betekenisekwivalensie dikwels as evaluerende maatstaf vir<br />
vertalings gebruik. Hierdie artikel voer egter aan dat betekenisekwivalensie nie gebruik<br />
kan word om sekere vreemde vertaalkeuses in Breyten Breytenbach se oorblyfsel/voice<br />
over te evalueer nie, juis omdat Breytenbach die tradisionele opvatting van vertaling as<br />
die oordrag van betekendes uitbrei deur “oortekening” as vertaalstrategie in te span.<br />
Die doel van die artikel is daarom om sin te maak van sekere oënskynlik vreemde<br />
vertaalkeuses in die bundel via ’n deskriptiewe ontleding en om daardeur terselfdertyd<br />
ook die tradisionele opvatting van vertaling uit te brei. In die eerste plek sal die netjiese<br />
onderskeid tussen bron- en doelteks, beide in Breytenbach se bundel en oor die<br />
algemeen, geproblematiseer word, waarna die idee van vertaling as die oordrag van<br />
Saussureaanse betekendes en Derrida se kritiek hierop bespreek sal word. Vervolgens<br />
word ’n voorlopige verstaansraamwerk vir dekonstruktiewe vertaling daargestel.<br />
Laastens word oortekening as ’n alternatiewe vertaalstrategie in oorblyfsel/voice over<br />
geïdentifiseer en deskriptief ontleed deur drie soorte oortekeninge met toepaslike<br />
voorbeelde te bespreek.<br />
2. Brontekste en doeltekste<br />
oorblyfsel/voice over bestaan uit twaalf gedigte wat langs mekaar in Afrikaans en in<br />
Engels verskyn. Die gedigte is verwerkings van oorspronklike Arabiese gedigte van die<br />
288<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Palestynse digter Magmoed Darwiesj. Die brontekste waarvan Breytenbach gebruik<br />
gemaak het, is egter in Engels en Frans, aangesien Breytenbach nie Arabies magtig is<br />
nie. Die tekste wat in oorblyfsel/voice over verskyn, is egter nie blote vertalings van<br />
vertalings van Darwiesj-gedigte nie: in die nota aan die einde van die bundel verwys<br />
Breytenbach na sy gedigte as “getransformeerde variasies” of “collages” van Darwiesjgedigte<br />
(Breytenbach 2009:62). Breytenbach het soms in ’n enkele gedig van<br />
afsonderlike gedigte gebruik gemaak en hy erken ook dat sy eie stem met die gedigte<br />
vervleg is. Verder maak hy dit duidelik dat die Engelse gedigte in oorblyfsel/voice over<br />
terugwerkend uit die Afrikaanse gedigte gespruit het (62). Hier is dus sprake van drie<br />
skakels in ’n vertaalketting: die vertaling van Darwiesj se gedigte uit Arabies in<br />
Engels/Frans, Breytenbach se transformasie van hierdie weergawes in Afrikaans, en sy<br />
vertaling van die Afrikaanse weergawes in Engels.<br />
Oor die eerste twee skakels gaan ek my nie hier uitspreek nie. Hierdie artikel fokus<br />
slegs op die laaste skakel van die bogenoemde vertaalketting, sodat die terme bronteks<br />
en doelteks voortaan onderskeidelik na die Afrikaanse en die Engelse tekste in<br />
oorblyfsel/voice over verwys. Dit is egter belangrik om daarop te let dat Breytenbach die<br />
onderskeid tussen bronteks en doelteks problematiseer: hy wys daarop dat die bron- en<br />
doeltekste interafhanklik bestaan omdat sekere elemente uit die Engelse gedigte nuwe<br />
moontlikhede in die Afrikaanse gedigte opgeroep het (62). ’n Mens sou kon beweer dat<br />
die interafhanklikheid van bron- en doelteks uniek aan Breytenbach se vertalings is<br />
omdat hy toegang tot ’n speelruimte het wat nie gewoonlik aan vertalers gegun word<br />
nie. Hierdie speelruimte, naamlik om brontekselemente na gelang van sekere<br />
doeltekselemente te kan verander en om af te wyk van die bronteksbetekenis in die<br />
doelteks, is een waartoe vertalers van literêre werke selde toegang het, omdat die<br />
bronteks gewoonlik reeds vasgelê is wanneer die vertaler die bronteks na ’n ander taal<br />
moet transponeer.<br />
Verder is daar onder “normale” produksie-omstandighede (markverwante kontekste<br />
waar vertalings as “oorspronklike” werke verkoop word) verskeie beperkende faktore<br />
wat die speelruimte van die vertaler inperk. Onder hierdie “normale” omstandighede<br />
word die bronteks omring deur die aura van die skrywer en verwag uitgewers en<br />
literêre agente dat hierdie aura behou moet word in die doelteks sodat die vertaler se<br />
vingerafdrukke as’t ware verdwyn. Om hierdie rede word sogenaamde vertaalfoute,<br />
waar die betekenis van die doelteks afwyk van die bronteks, onder “normale”<br />
produksie-omstandighede as ongewens beskou. Slegs in uitsonderlike gevalle, soos<br />
selfvertalings, of waar die vertaler eksplisiet ’n sekere vryheid deur die<br />
bronteksskrywer gegun is en daarom nie soseer ingeperk is deur die hegemonie van die<br />
bronteks nie, verkry die vertaler toegang tot die bogenoemde speelruimte. ’n Voorbeeld<br />
van die laasgenoemde vryheid wat aan ’n vertaler gegun is, is Leon de Kock se<br />
vertalings van Cas Vos se gedigte in Duskant die donker / Before it darkens (<strong>2011</strong>). In ’n<br />
gepubliseerde e-poswisseling tussen De Kock en Vos blyk dit duidelik dat Vos sekere<br />
aanpassings aan van sy brontekste gemaak het na aanleiding van De Kock se<br />
“omdigtings” (De Kock en Vos <strong>2011</strong>). Die interafhanklikheid van bron- en doeltekste<br />
kom eksplisiet in die genoemde e-poswisseling na vore.<br />
Volgens Derrida (1985:131) is die interafhanklikheid van bron- en doeltekste egter ’n<br />
fundamentele kenmerk van enige vertaling en is dit daarom nie net beperk tot<br />
selfvertalings of vertalings onder uitsonderlike produksie-omstandighede nie. Volgens<br />
tradisionele opvattings van vertaling bestaan die bronteks en die doelteks onafhanklik<br />
van mekaar en skiet vertalings daarom altyd tekort, omdat hulle nooit daarin kan slaag<br />
om die volheid en die eenheid van vorm en inhoud wat in die “oorspronklike” teks<br />
voorkom, na die doeltaal oor te dra nie, sodat die doelteks altyd en noodwendig deur ’n<br />
gebrek gekenmerk word (Kruger 2004:64). Derrida problematiseer egter bostaande<br />
289<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
geïnstitusionaliseerde magsverhouding tussen bron- en doelteks deur te beweer dat<br />
daar in enige vertaling ’n wedersydse afhanklikheid tussen bronteks en doelteks<br />
bestaan, aangesien die bronteks volgens hom afhanklik is van die doelteks vir sy eie<br />
voortlewing. Dit beteken egter nie dat Derrida beweer dat betekenis sonder enige<br />
verlies van die bronteks na die doelteks oorgedra of vervoer kan word nie. In The Ear of<br />
the Other dekonstrueer Derrida (1985:152) die tradisionele hiërargie van bronteks<br />
(oftewel die “oorspronklike” teks) versus doelteks (die vertaling) soos volg:<br />
[T]he so-called original is in a position of demand with regard to the translation. The<br />
original is not a plenitude which would come to be translated by accident. The original<br />
is in the situation of demand, that is, of a lack or exile. The original is indebted a priori<br />
to the translation. Its survival is a demand and a desire for translation.<br />
Derrida stel dus voor dat die verhouding tussen bron- en doelteks as ’n meer<br />
simmetriese een gekonseptualiseer word: die doelteks ontvang die impuls vir sy<br />
bestaan van die bronteks en is daarom afhanklik van die bronteks; terselfdertyd is die<br />
bronteks ook afhanklik van die doelteks vir sy eie voortbestaan.<br />
Om hierdie rede beweer Graham (1985:27): “[T]here is no provision to mark any<br />
essential difference between an original and a translation. The two need each other in<br />
the same way, and they complement each other in the same way.”<br />
Sodoende vervaag die grense tussen bron- en doelteks, omdat die oorlewing van die<br />
bronteks verweef is met die oorlewing van die doelteks (Kruger 2004:60).<br />
Breytenbach erken die interafhanklikheid van die bron- en doelteks in sy bundel<br />
oorblyfsel/voice over, soos reeds aangedui, en in die lig van Derrida se bespreking van die<br />
verhouding tussen enige bron- en doelteks is dit duidelik dat Breytenbach se vertalings<br />
nie ’n unieke verhouding tussen bron- en doelteks verteenwoordig nie <strong>–</strong> hy maak bloot<br />
die implisiete interafhanklikheid tussen enige “oorspronklike” en vertaalde teks<br />
eksplisiet deur sy ongewone vertaalkeuses. Hierdie interafhanklikheid sal duidelik<br />
word wanneer die ongewone vertaalkeuses in oorblyfsel/voice over in afdeling 5 bespreek<br />
word.<br />
3. Dekonstruksie se uitdaging aan die idee van vertaling<br />
as die oordrag van Saussureaanse betekendes<br />
Alvorens Derrida se uitdaging aan die idee van vertaling as die oordrag van betekendes<br />
bespreek kan word, is dit belangrik om die vertaalmodel waarteen Derrida hom<br />
uitspreek, te ondersoek.<br />
In Saussureaanse terme word vertaling tradisioneel gesien as die oordrag van<br />
betekendes (signifieds) van een taal na ’n ander ongeag die betekendes se betekenaars<br />
(signifiers). Volgens die tradisionele hiërargie van betekende versus betekenaar beklee<br />
die betekende dan ook die bevoorregte posisie tydens die vertaalproses. Hierdie<br />
tekenmodel vir vertaling, waar betekenis onveranderd van een taal na ’n ander<br />
oorgedra kan word, noem Kruger (2004:68) die “conventional logocentric approach to<br />
translation”. Die moontlikheid van vertaling berus hiervolgens op die “separability of<br />
signifier and signified” (Baker en Saldanha 2009:301), aangesien die vertaler dié twee<br />
tekenkomponente van mekaar probeer skei, waarna die betekenaar weggegooi word en<br />
die betekende na die doeltaal oorgedra word. Polley (2009:55) beaam dat die opvatting<br />
290<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
van vertaling as die “restitution of meaning”, dit wil sê die opvatting dat ’n vertaalde<br />
teks die betekenis van die oorspronklike teks kan redupliseer of herwin, geskoei is op ’n<br />
strukturalistiese, oftewel Saussureaanse, siening van taal.<br />
Derrida (1981:11) voer egter De Saussure se tekenmodel tot sy logiese eindpunt en<br />
beweer daarom dat betekendes nooit “teenwoordig” is nie en dat betekendes nie<br />
onafhanklik van hul betekenaars kan bestaan nie: “[E]very concept is inscribed within a<br />
chain or in a system within which it refers to the other, to other concepts, by means of<br />
the systematic play of differences.”<br />
Graham (1985:19) belig die onrusbarende implikasies van die Derrideaanse taalmodel<br />
vir vertaling as volg:<br />
As a result of [deconstruction], it has become as difficult to define as to defend the<br />
difference between words and concepts, sounds and meanings, or any other version of<br />
the difference between a transcendental signified and a material signifier, including<br />
between real thought and mere talk. Yet those are the very rhyme and reason that<br />
translation is supposed to distinguish by discarding the one and preserving the other in<br />
transit from language to language. Hence the effect of deconstruction has already been<br />
to question the very notions that have long defined translation.<br />
Op grond van sy problematisering van die verhouding tussen die betekende en<br />
betekenaar maak Derrida (1981:20) die volgende radikale stelling: “[W]e [have] never<br />
had to do with some ‘transport’ of pure signifieds from one language to another, or<br />
within one and the same language, that the signifying instrument would leave virgin<br />
and untouched.” Omdat die betekende en die betekenaar nie van mekaar geskei kan<br />
word nie, blyk vertaling, in die sin van die oordrag van betekendes van een<br />
tekensisteem na ’n ander, streng gesproke onmoontlik te wees. Dit is dan ook die<br />
uitdaging wat dekonstruksie aan vertaling stel: Hoe vertaal ’n mens as vertaling<br />
onmoontlik is?<br />
Derrida se taalfilosofie impliseer dat alle tekste onvertaalbaar is, “because there is no<br />
fixed meaning to begin with and because it is also impossible to transform the différance<br />
from one system into another in fixed form” (Kruger 2004:63). Hierdie onmoontlikheid<br />
beteken egter nie dat Derrida die fenomeen vertaling wil uitroei nie. Hy beweer bloot<br />
dat dit onmoontlik is om die veelduidigheid van die bronteks in die doelteks te<br />
reproduseer. As vertalers steeds tekste binne ’n semiotiese raamwerk wil vertaal, sal<br />
hulle anders oor die vertaalproses moet begin dink deur die verhouding tussen<br />
vertaling en betekenis te heroorweeg.<br />
4. Voorlopige raamwerk vir ’n dekonstruktiewe vertaling<br />
Aangesien betekenis niks anders as die gevolg van sekere geïnstitusionaliseerde<br />
betekenaareffekte is nie (Davis 2001:20) en inherent onstabiel, hoogs subjektief en<br />
konteksgebonde is, is dit noodsaaklik om die verhouding tussen betekenis en vertaling<br />
anders te konseptualiseer: vertaling kan nie meer as die oordrag van betekendes tussen<br />
bron- en doelteks beskou word nie, omdat die betekeniseffekte wat as gevolg van die<br />
“systematic play of differences” tussen betekenaars in die bronteks ontstaan, nie in die<br />
doelteks herhaalbaar is nie (Baker en Saldanha 2009:96). Vertaling is veel eerder die<br />
vervanging van een betekenaarketting (die bronteks) met ’n ander een (die doelteks),<br />
“trying to fix a signified that can be no more than an interpretation according to the<br />
intelligibilities and interests of the receiving language and culture” (Venuti 2001:171).<br />
291<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die vertaler poog dus om betekenaarkettings in die doeltaal te skep wat soortgelyke<br />
betekeniseffekte as die betekenaarkettings in die brontaal sal veroorsaak. Die<br />
betekeniseffekte van die bronteks kan egter nooit dieselfde wees as die betekeniseffekte<br />
van die doelteks nie. Om hierdie rede stel Derrida voor dat vertaling as ’n begrip<br />
geradikaliseer moet word deur vertaling as beide transformasie én korruptering te<br />
verstaan. Die volgende bespreking van Derrida se alternatiewe opvattings van vertaling<br />
kan ons help om ’n tentatiewe raamwerk vir ’n dekonstruktiewe vertaling daar te stel<br />
wat gebruik kan word om te verstaan wat dit is wat dekonstruktiewe vertalings poog<br />
om te doen. Hierteenoor sal afdeling 5 spesifiek fokus op die “hoe” van Breytenbach se<br />
dekonstruktiewe vertalings, die vertaalstrategie wat hy inspan om<br />
transformerende/korrupterende vertalings te skep.<br />
4.1 Vertaling as transformasie of reis<br />
Omdat vertaling nie meer as die passiewe oordrag van betekenis gesien kan word nie,<br />
word dit nou ’n transformasie van potensiaal deurdat die bronteks deur die doelteks<br />
getransformeer word (Kruger 2004:55). Uit ’n onderhoud op RSG waarin Breytenbach<br />
oorblyfsel/voice over bespreek, blyk dit dat hy bewus is van hierdie transformerende<br />
potensiaal van vertaling: “[Vertaling] bly iets wat groei. [...] Die een woord laat jou dink<br />
aan ’n ander woord <strong>–</strong> dis ’n voortbeweging, ’n werk in wording” (Breytenbach 2010).<br />
Die woord voortbeweging is hier van kardinale belang. Die doelteks groei organies uit<br />
die bronteks sonder om deur die konvensionele idee van die hegemonie van die<br />
bronteks ingeperk te word; ’n transformerende vertaling volg nie die bronteks slaafs na<br />
nie, maar skep verdere “avenues of difference” (Kruger 2004:67).<br />
In sy repliek op Walter Benjamin se opstel “The task of the translator” het Derrida<br />
(1985:122, sy kursivering) die volgende oor vertaling as transformasie te sê:<br />
[T]he task of the translator is precisely to respond to [the] demand for survival which is<br />
the very structure of the original text. […].To do this […] the translator must neither<br />
reproduce, nor represent, nor copy the original, nor even, essentially, care about<br />
communicating the meaning of the original. Translation has nothing to do with reception<br />
or communication or information. [...]. [T]he translator must ensure the survival, which<br />
is to say the growth, of the original. Translation augments and modifies the original,<br />
which, insofar as it is living on, never ceases to be transformed and to grow. It modifies<br />
the original even as it also modifies the translating language. This process <strong>–</strong><br />
transforming the original as well as the translation <strong>–</strong> is the translation contract between<br />
the original and the translated text. In this contract it is a question of neither<br />
representation nor reproduction nor communication; rather, the contract is destined to<br />
assure a survival, not only of a corpus or a text or an author but of languages.<br />
Breytenbach (2009:61) bied ook ’n alternatiewe blik op wat vertaling behels:<br />
Vertaling, om oor te gaan van die een taal in ’n ander, is ook ’n reis. Die landskap<br />
verander, winde met die reuke van onbekende groei waai soos nuus oor die hoogland<br />
na laerliggende valleie, jou skaduwee verskiet, die lied bly ’n wisseltong tussen bekend<br />
en onbekend.<br />
Die opvatting van vertaling as transformasie of reis (en daarom ook as voortlewing) is<br />
van tematiese belang in oorblyfsel/voice over. Die Afrikaanse gedigte is, soos reeds<br />
genoem, “getransformeerde variasies” van Magmoed Darwiesj se werk. Hierdie<br />
transformasies laat die afgestorwe Darwiesj se stem toe om die landskap van Afrikaans<br />
te bewoon en sodoende voort te leef. Die Engelse vertalings transformeer weer beide<br />
292<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die Afrikaanse weergawes en die Engelse taal. Die reis wat as gevolg van die<br />
vertaalproses ontstaan, word dan ook ’n poging om “tussen die woorde na [Darwiesj] te<br />
soek” (62).<br />
4.2 Vertaling as korruptering<br />
In die artikel “Le retrait de la métaphore” maak Derrida (1977:289) die volgende tersyde<br />
opmerking rakende vertaling: “une ‘bonne’ traduction doit toujours abuser” [’n goeie<br />
vertaling moet altyd mishandel/korrupteer]”.<br />
Lewis (1985:43) gebruik hierdie opmerking as ’n vertrekpunt om die idee van ’n<br />
“abusive translation” te ontwikkel.<br />
[An abusive translation] will have a dual function <strong>–</strong> on the one hand, that of forcing the<br />
linguistic and conceptual system of which it is dependent, and on the other hand, of<br />
directing a critical thrust back toward the text that it translates and in relation to which<br />
it becomes a kind of unsettling aftermath.<br />
Verder bevorder ’n korrupterende vertaling volgens Lewis (1985:41, 43) semiotiese<br />
eksperimentering, peuter dit met woordgebruik en staan dit in ’n ambivalente<br />
verhouding teenoor die bronteks. Wanneer die semantiese inhoud van ’n betrokke<br />
doeltekselement dus noemenswaardig verskil van die semantiese inhoud van die<br />
vertaalde brontekselement en hierdie verskil geregverdig kan word deur na die<br />
spanning te verwys wat sodoende tussen die bronteks en die doelteks of die doelteks en<br />
die doeltaal ontstaan, kan die vertaling as ’n korrupterende vertaling getipeer word.<br />
Korrupterende vertalings verskil egter van die behoud van die vreemdheid van ’n<br />
bronteks in die doelteks wat kommentators soos Venuti voorstaan om die sogenaamde<br />
domestikering van vreemde tekste teen te werk. Volgens Venuti (2000:468) behels die<br />
domestikering van vreemde tekste die volgende:<br />
[T]he translator negotiates the linguistic and cultural differences of the foreign text by<br />
reducing them and supplying another set of differences, basically domestic, drawn from<br />
the receiving language and culture to enable the foreign to be received there.<br />
Hierteenoor stel Venuti (2000:469) ’n soort vertaling voor waarvolgens “the hierarchies<br />
that rank the values in the domestic culture are disarranged to set going processes of<br />
defamiliarization, canon formation, ideological critique and institutional change”.<br />
Korrupterende vertalings gaan egter verder as Venuti se voorstel, omdat korrupterende<br />
vertalings nie bloot poog om die doeltaal van sigself te vervreem nie, maar ook om<br />
terug te praat met die bronteks en sodoende die bronteks van sigself te vervreem. In<br />
hierdie verband skryf Lewis (1985:43): “[I]t is as if the [abusive] translation sought to<br />
occupy the original’s already unsettled home, and thereby, far from ‘domesticating’ it,<br />
to turn it into a place still more foreign to itself.”<br />
5. Oortekening as vertaalstrategie in oorblyfsel/voice over<br />
(2009)<br />
Met inagneming van die bostaande tentatiewe raamwerk vir ’n dekonstruktiewe<br />
vertaling kan ons nou op sekere oënskynlik vreemde vertalings in oorblyfsel/voice over<br />
293<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
fokus waar die semantiese inhoud van ’n betrokke doeltekselement noemenswaardig<br />
van die semantiese inhoud van die ooreenstemmende brontekselement verskil. (Onthou<br />
dat die inhoud van die doelteks in elk geval nooit semanties gelyk aan die bronteks s’n<br />
kan wees nie, omdat betekenis nie tussen tale vervoer kan word sonder ’n mate van<br />
verlies nie.)<br />
Die volgende voorbeelde ondersteun bostaande stelling:<br />
* “vog” in gedig 3 (r. 16) word as “a vow of water” (r. 17) vertaal, eerder as die<br />
gebruiklike “vapour” wat semanties gesproke nader aan “vog” lê.<br />
* “spoel van ’n hart” (gedig 2, r. 24) word met “spoil of a heart” (r. 25) vervang, eerder<br />
as die gebruiklike “swill/sluice of a heart”.<br />
* “kreun” (gedig 10, r. 59) word nie met “groan”, “moan” of “whimper” vertaal nie<br />
(woorde wat semanties gesproke nader aan “kreun” lê), maar met “keen” (r. 59).<br />
* “verbrande tong” (gedig 10, r. 124) word “errant tongue” (r. 124), in plaas van die<br />
meer ‘toepaslike’ “burnt tongue”.<br />
Dat Breytenbach doelbewus besig is om nie semantiese ekwivalensie in die bogenoemde<br />
gevalle na te streef nie, blyk eerstens uit die groot aantal “vertaalfoute” wat in die<br />
Engelse weergawes voorkom. Die verskille tussen die bronteks en die doelteks is so<br />
opsigtelik en volop dat die vertaalkeuses hoegenaamd nie as “vertaalfoute” afgemaak<br />
kan word nie. Tweedens is Breytenbach ’n gesoute skrywer wat ook al oorspronklike<br />
tekste in Engels geskryf het; en derdens verwoord Breytenbach die motivering vir sy<br />
vertaalkeuses as volg in sy “Nota” aan die einde van oorblyfsel/voice over:“Die Engelse<br />
weergawes [...] het terugwerkend gespruit uit my Afrikaanse pogings, met die<br />
bedoeling om ’n gesprek tussen die twee tale te bemiddel. Hulle is dus nie woordelikse<br />
‘vertalings’ nie” (62). Breytenbach maak met hierdie opmerking as’t ware voorsiening<br />
vir moontlike kritiek teen die vertalings deur aan te toon dat hy nie bloot besig is met<br />
die tradisionele siening van vertaling as die ongekompliseerde oordrag van betekenis<br />
nie.<br />
Uit bostaande voorbeelde behoort dit duidelik te wees dat Breytenbach nie besig is met<br />
die tradisionele opvatting van vertaling as die onproblematiese oordrag van<br />
betekendesvan een taal na ’n ander nie en dat hy veel eerder bewustelik besig is met ’n<br />
soort transformerende of korrupterende vertaling waar die betekenis van die<br />
doeltekselement noemenswaardig van die betekenis van die brontekselement verskil.<br />
Die res van die artikel bemoei sigself met die spesifieke vertaalstrategie wat<br />
Breytenbach inspan om hierdie transformerende of korrupterende vertalings te skep.<br />
Chatzidimitriou (2009:24) se beskrwying van die ongewone vertaalkeuses wat<br />
selfvertalings dikwels kenmerk, kan help om sin te maak van die ongewone<br />
vertaalkeuses in oorblyfsel/voice over:<br />
[T]ranslingual authors are ideal scavengers of sign systems that are obsolete or<br />
altogether absent from the normative linguistic body of the adoptive tongue. Often<br />
guided by a sense of phonetic euphoria (newly discovered aural particularities of the<br />
foreign language) or archaeological curiosity (unearthing of linguistic rarities) alone,<br />
translingual writers develop a rather unsystematic relationship to the foreign language.<br />
[…] In fact, translingual writers very consciously allow the processes of intralingual and<br />
interlingual translation to intersect and the very vocabulary of their encounter to<br />
dominate the literary space: the occasional anecdote of linguistic incompetence [and]<br />
free-associations crossing linguistic lines […] construct a text fully conscious of and<br />
participating in its own textuality…<br />
294<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Met inagneming van bostaande aanhaling is my hipotese dat sekere vertaalkeuses in<br />
oorblyfsel/voice over die gevolg van fisiese betekenaarooreenkomste eerder as die gevolg<br />
van betekenisekwivalensie tussen brontekselemente en doeltekselemente is.<br />
Die volgende voorbeelde ondersteun hierdie hipotese: die frase “beweging van<br />
emosies” word as “burgeoning of emotions” in strofe 17 van gedig 10 vertaal. Die voor<br />
die hand liggende vertaalkeuse vir “beweging” sou “movement” wees, maar in plaas<br />
daarvan kies Breytenbach die woord “burgeoning”, aangesien “burgeoning” op ’n<br />
grafiese vlak nader aan “beweging” lê as “movement”. Om dieselfde rede word<br />
“dobbelaar” as “dabbler” in plaas van “gambler” vertaal (gedig 10), en in gedig 5 word<br />
“dors” in die bronteks met “door” in plaas van “thirst” vertaal.<br />
Hierdie soort “vertalings” is volop in die bundel. By bogenoemde voorbeelde is dit dus<br />
duidelik dat Breytenbach kies om sekere doeltekselemente te gebruik op grond van die<br />
fisiese tekenooreenkomste wat hulle met brontekselemente deel, eerder as om<br />
betekenisekwivalensie na te streef. (Die Bylaag bevat ’n uitvoerige lys van hierdie soort<br />
vertaalkeuses wat in oorblyfsel/voice over voorkom.)<br />
Dit lyk asof Breytenbach na ’n teken in die doelteks soek wat so veel moontlik soos die<br />
brontekselement lyk of klink sonder om noodwendig op die semantiese inhoud van die<br />
teken te konsentreer. Betekenisekwivalensie word ondergeskik aan grafiese of<br />
fonologiese ekwivalensie gestel en daarom kan daar by hierdie gevalle van ’n<br />
“oortekening” eerder as ’n betekenisvertaling van brontekselemente gepraat word. Die<br />
term oortekening is ’n neologisme wat ek voortaan sal gebruik om na die vertaalstrategie<br />
te verwys wat Breytenbach inspan wanneer hy brontekselemente vertaal op grond van<br />
hulle fisiese betekenaarooreenkomste, hetsy op fonologiese of op grafiese vlak. Verder<br />
sal ek ook die term oortekeninge gebruik om na daardie doeltekselemente te verwys wat<br />
die produkte van die strategie van oortekening is.<br />
Grafiese en fonologiese ekwivalensie is nie op sigself ’n radikaal nuwe vertaalstrategie<br />
nie. Catford het reeds in 1965 na hierdie soort vertalings en hul belang vir vertaalteorie<br />
verwys: “Both phonological and graphological translation must be inlcuded in a<br />
general theory of translation because they help to throw light on the conditions of<br />
translation equivalence, and hence on the more complex process of total translation”<br />
(Catford 1965:23). In die lig van Derrida se differensiële model van taal blyk dit egter<br />
dat Breytenbach besig is met meer as bloot die oppervlakkige vertaling van sekere<br />
brontekselemente op grond van die betekenaarooreenkomste wat hulle met die<br />
betrokke brontekselemente toon: hy dekonstrueer die tradisionele hiërargie van<br />
betekende versus betekenaar deur aan die betekenaar die voorkeurposisie toe te wys<br />
wat gewoonlik tydens die vertaalproses aan die betekende toegewys word. Sodoende<br />
onthul Breytenbach in sy vertalings die fundamentele diskrepansie tussen die<br />
materialiteit van tekens en hul betekenisse, tussen betekenaars en betekendes <strong>–</strong> ’n<br />
diskrepansie wat te maklik vergeet word.<br />
De Man bespreek hierdie onthullende funksie van sekere vertalings wanneer hy die<br />
Duitse vertaling van die Engelse “bread” as “Brot” ondersoek: “To mean ‘bread’, when<br />
I need to name bread, I have the word Brot, so that the way in which I mean ‘bread’ is<br />
by using the word Brot. The translation will reveal a fundamental discrepancy between<br />
the intent to name Brot and the word Brot itself in its materiality, as a device of<br />
meaning” (De Man 1986:87). Breytenbach se vertalings werp dus lig op die arbitrêre<br />
verband wat daar tussen betekenaars en betekendes in enige taal bestaan deur die<br />
tradisionele hiërargie van betekende versus betekenaar te dekonstrueer.<br />
295<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die vertaalstrategie van oortekening kan ook anders beskryf word deur aan te voer dat<br />
Breytenbach hier met intertalige woordspel besig is. Woordspeling speel ’n belangrike<br />
rol in dekonstruktiewe besprekings van taal, omdat dit die arbitrêre verhouding tussen<br />
betekende en betekenaar in ’n taalsisteem belig en daardeur as ’n soort selfverwysing<br />
van die sisteem dien. Om hierdie rede noem Davis (2001:59) woordspeling die<br />
“handtekening” van taal. Breytenbach se voorliefde vir (intratalige) woordspel is<br />
welbekend (sien Verster 1968:137<strong>–</strong>44, 147; Van der Merwe 1975:51<strong>–</strong>61; Viljoen 1988:135<strong>–</strong><br />
40), en Huysamer (1997:42) bring hierdie eienskap van sy poësie in verband met<br />
Derrida se taalfilosofie deur te noem dat Breytenbach se “dekonstruktiewe spel met<br />
sillabes en woordfragmente [...] die opvattings oor taal van teoretici soos [...] Jacques<br />
Derrida prakties illustreer”. Huysamer se opmerking geld ook vir die bespreking van<br />
oortekening as vertaalstrategie in oorblyfsel/voice over, omdat die tekenspel tussen bron-<br />
en doeltekselemente die arbitrêre verhouding tussen betekenaar en betekende belig<br />
deurdat betekenaars wat in verskillende tekensisteme soortgelyk lyk of klink,<br />
verskillende betekeniseffekte (lees: betekendes) tot gevolg het.<br />
Noudat oortekening as vertaalstrategie in oorblyfsel/voice over geïdentifiseer is, is dit<br />
duidelik dat die dubbele bundeltitel vooruitwys na hierdie strategie. Die oortekeninge<br />
is “voice overs” <strong>–</strong> “voice overs” is letterlik die oordrag van stemme, oftewel die oordrag<br />
van klanke.<br />
Hambidge (2009:4) het ook reeds gelet op die genoemde vooruitwysing in die titel na ’n<br />
sekere soort vertaling <strong>–</strong> sy bespreek die term voice over as ’n filmiese term en<br />
interpreteer hierdeur die Engelse vertalings as “agterna-perspektiewe” van die<br />
Afrikaanse gedigte. Eweneens dui die Afrikaanse gedeelte van die bundeltitel daarop<br />
dat daar betekenaarspore van die Afrikaans in die Engelse gedigte oorbly.<br />
Sommige resensente het hul bedenkinge oor die vertalings in oorblyfsel/voice over<br />
uitgespreek. Pienaar (2009:5) meen byvoorbeeld dat die Engelse weergawes “nogal<br />
verrassend swak” is en raai selfs potensiële lesers aan om die vertalings “te ignoreer”.<br />
Pienaar se waarde-oordeel is geldig as betekenisekwivalensie as ’n evaluerende<br />
maatstaf dien om vertalings te beoordeel, maar betekenisekwivalensie kan nie as ’n<br />
evaluerende maatstaf vir die vertalings in oorblyfsel/voice over dien as Breytenbach op ’n<br />
bewuste vlak besig is om teen die grein van tradisionele vertalingstrategieë in te gaan<br />
nie. Om hierdie rede is dit meer sinvol om, in plaas daarvan om die vertalings krities te<br />
evalueer, eerder deur middel van ’n deskriptiewe ontleding drie soorte oortekeninge te<br />
identifiseer en vervolgens hul betekeniseffekte te bespreek.<br />
5.1 Eerste soort oortekening<br />
By die soort oortekening word ’n brontekselement soms met ’n doeltekselement vertaal<br />
sodat die doeltekselement aan die een kant ’n oortekening van die brontekselement is,<br />
maar aan die ander kant ook semantiese inhoud besit wat soortgelyk aan die betekende<br />
van die brontekselement is. Sowel die konnotasies as die klanke van die<br />
brontekselement bly dus in die doelteks behoue.<br />
Een so ’n voorbeeld is die vertaling van “bleek” as “bleached” in gedig 6. Die<br />
Afrikaanse en ooreenstemmende Engelse frases lees as volg: “so bleek soos ’n skulp” (r.<br />
12) en “as bleached as a shell” (r. 11). Eerder as om “bleek” met die gebruiklike “pale”<br />
te vertaal, kies Breytenbach om die woord “bleached” te gebruik. Die woorde “bleek”<br />
en “bleached” lyk meer na mekaar as wat “pale” na “bleek” lyk, sodat “bleached” ’n<br />
oortekening eerder as ’n semantiese vertaling van “bleek” is. Maar “bleek” en<br />
“bleached” het ook soortgelyke semantiese konnotasies, sodat die frases “so bleek soos<br />
296<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
’n skulp” en “as bleached as a shell” min of meer dieselfde beeld oproep. Alhoewel<br />
“bleek” en “bleached” nie presies dieselfde semantiese waarde het nie, word die<br />
betekenis van die bronteksfrase nie noemenswaardig deur die keuse van “bleached” in<br />
die doelteksfrase verander nie.<br />
’n Tweede voorbeeld is die vertaling van “skrywer” (r. 33) as “scribe” (r. 34) in gedig 10.<br />
Weer eens is daar ’n fonologiese ooreenkoms tussen “skrywer” en “scribe” en het die<br />
elemente ook gedeelde konnotasies, sodat die betekenis van die oorspronklike<br />
“skrywer” nie heeltemal verlore gaan tydens die oortekening-proses nie.<br />
Hierdie soort oortekening herinner baie aan een van die groot taboes in tradisionele<br />
vertaalteorie <strong>–</strong> sogenaamde faux amis, oftewel valse vriende. Valse vriende is woorde<br />
wat op grond van hul fonologiese of grafiese ooreenkomste met sekere<br />
brontekselemente dikwels as betekenisekwivalente vir brontekselemente in doeltekste<br />
gebruik word. ’n Klassieke voorbeeld is die “verkeerde” vertaling van die Engelse<br />
werkwoord “travel” as “travailler” in Frans. Die Franse woord “travailler” beteken<br />
egter “om te werk” en nie “om te reis” nie. Die “korrekte” semantiese vertaling vir<br />
“travel” sou “voyager” wees. Derrida stel voor dat die term “belles infidèles” (pragtige<br />
ongetroues) meer gepas is om na faux amis te verwys. Hierdie alternatiewe benaming<br />
vir die verskynsel van valse vriende blyk uiters gepas te wees vir die eerste soort<br />
oortekening in Breytenbach se bundel.<br />
5.2 Tweede soort oortekening<br />
Die tweede soort oortekening is die gevolg van ’n proses waar ’n enkele<br />
brontekselement met twee doeltekselemente vertaal word. Die doelteks bevat twee<br />
elemente waarvan die een ’n semantiese vertaling en die ander een ’n oortekening van<br />
die brontekselement is. In hierdie gevalle word sowel die betekende as die betekenaar<br />
van ’n brontekselement dus “vertaal”. Die sinsnede “sodat die maat en die pyn waaroor<br />
jy skrywe” (gedig 2, r. 4) word byvoorbeeld as “so that the meat and the measure of<br />
your poem’s pain” (r. 4) vertaal. Hier word “maat” as’t ware twee keer vertaal: eerstens<br />
as “measure” en tweedens as “meat”. Die betekeniseffekte van die Engelse woord<br />
“measure” stem ooreen met die betekeniseffekte van “maat”, sodat die sinsnede “so<br />
that the measure of your poem’s pain” aan die tradisionele maatstaf van<br />
betekenenisekwivalensie sou voldoen. Breytenbach voeg egter die woord “meat” in die<br />
Engels by om as ’n oortekening van “maat” te funksioneer. Die Engelse sinsnede kry<br />
ook ’n verdere betekenis wat nie in die Afrikaans terug te vind is nie, alhoewel die<br />
betekenaar van “meat” reeds as’t ware in die bronteks gegee is. ’n Mens kan daarom sê<br />
dat die betekenaar van die Afrikaanse “maat” as ’n wegspringplek dien vir die<br />
byvoeging van betekenis in die Engelse sinsnede.<br />
Die tweede soort oortekening is dus ’n voorbeeld van ’n vertaalstrategie wat tot ’n<br />
transformerende vertaling lei. Hierdie vertaalstrategie lei daartoe dat die doelteks<br />
organies groei uit die bronteks deurdat oortekening letterlik tot ’n aanwas van tekens<br />
lei.<br />
’n Verdere voorbeeld is die naamwoordstuk “miere se koninginneryke” (gedig 10, r. 40)<br />
wat as “the mired queendoms of ants” (r. 40) vertaal word. Sowel “ants” as “mired”<br />
kan teruggevoer word na “miere”: “ants” dien as ’n betekenisvertaling van “miere”<br />
terwyl “mired” ’n oortekening van “miere” verteenwoordig. Hier onder volg ’n lys<br />
voorbeelde uit die bundel (’n uitvoeriger lys kan in die Bylaag gevind word). Die<br />
brontekselemente en hulle oortekeninge word telkens in vetdruk belig, terwyl die<br />
brontekselemente se doelteks-betekenisekwivalente in skuinsdruk aangetoon word:<br />
297<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
* “heilige krokodille” (gedig 3, r. 14) word “sacred crocodiles of healing” (r. 15)<br />
* “skemer” (gedig 3, r. 18) word “shimmering dusk” (r. 19)<br />
* “die moeders in die gaskamers” (gedig 5, r. 14) word “gossamer mothers in gas<br />
chambers” (r. 14)<br />
* “fluit” (gedig 10, r. 5) word “fluid flute” (r. 5)<br />
* “skrik” (gedig 10, r. 14) word “from fright skirled” (r. 12)<br />
* “stadige ontploffings” (gedig 10, r. 48) word “slow studied explosions” (r. 48)<br />
* “vroulike” (gedig 12, r. 1) word “froglike and female” (r. 1).<br />
Ten spyte van Derrida se radikale hersiening van wat vertaling behels, meen hy dat<br />
vertalings waar die doelteks nie kwantitatief ekwivalent aan die bronteks is nie,<br />
onvoldoende is: “The translation must be quantitatively equivalent to the original”<br />
(2001:180) en “as soon as one puts two or three words in the place of one, translation<br />
becomes an analytic explication; that is, it is no longer strictly speaking a translation”<br />
(Derrida 1985:155).<br />
Breytenbach se tweede soort oorklankings weerlê egter Derrida se standpunt dat<br />
kwantitatiewe ekwivalensie altyd as ’n norm vir vertaling moet dien. Breytenbach is nie<br />
besig om te vergoed vir sy gebrekkige vertalings deur ’n ekstra doeltekselement by te<br />
voeg en daardeur die norm van kwantitatiewe ekwivalensie te breek nie. Die Engelse<br />
frases hier bo behou telkens die betekenis van die Afrikaanse uitdrukkings én borduur<br />
daarop voort deur die betekenaar oor te teken. Die bronteksbetekenis bly in die<br />
doelteks enersyds behoue en word andersyds uitgebrei deur hierdie soort oortekening.<br />
Ter verdediging van Derrida moet bygesê word dat Breytenbach ’n sekere vryheid met<br />
betrekking tot die Engelse vertalings geniet wat nie gewoonlik aan vertalers gegun<br />
word nie, omdat hy die skrywer van die bron- én die doelteks is. Om hierdie rede is<br />
Breytenbach reeds uit die staanspoor nie so onderhewig aan die norm van<br />
kwantitatiewe ekwivalensie as die meeste ander vertalers nie.<br />
5.3 Derde soort oortekening<br />
Die derde soort oortekening wat in oorblyfsel/voice over geïdentifiseer kan word, is<br />
daardie oortekening van brontekselemente waar die betekenis van die brontekselement<br />
glad nie in die doelteks terug te vind is nie. Die semantiese inhoud van die<br />
brontekselement gaan dus heeltemal verlore by hierdie soort oortekening. So word<br />
“naakte ” in “naakte landskap” (gedig 1, r. 19) as “nacre” in “nacre landscape” (r. 19)<br />
vertaal. Die semantiese inhoud van “naakte” verdwyn as’t ware in die Engelse teks.<br />
Hierdie soort oortekening verskil egter van die eerste soort oortekeninge waarna reeds<br />
verwys is: by die eerste soort oortekening bly die betekenis van die brontekselement in<br />
’n mate behoue in die doeltekselement, aangesien die twee elemente sekere semantiese<br />
konnotasies deel; by die derde soort oortekening is daar geen gedeelde konnotasies<br />
tussen die brontekselement en die doeltekselement nie.<br />
By die derde soort oortekeninge wyk die doelteksbetekenis van die bronteksbetekenis<br />
af sodat ’n nuwe betekenis in die doelteks ontstaan wat nie in die bronteks teruggevind<br />
kan word nie. Hierdie oortekeninge is die duidelikste voorbeelde van korrupterende<br />
vertalings in oorblyfsel/voice over, omdat hulle klaarblyklik die tradisionele norm van<br />
betekenisekwivalensie laat vaar en daarom ’n soort terugvoerlus (“feedback loop”)<br />
verteenwoordig wat die leser se aandag terugvoer na die bronteks en die<br />
brontekselement opnuut belig om gevolglik die bronteks as’t ware van sigself te<br />
vervreem.<br />
298<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In hierdie verband sal dit nuttig wees om weer Lewis (1985:43) se beskrywing van<br />
korrupterende vertalings aan te haal: “[An abusive translation seeks] to occupy the<br />
original’s already unsettled home, and thereby, far from ‘domesticating’ it, to turn it<br />
into a place still more foreign to itself.”<br />
Breytenbach gebruik woorde soos “gesprek” en “dialoog” om die terugvoerlus te<br />
beskryf wat danksy die derde soort oortekeninge tussen die bron- en doelteks ontstaan.<br />
In ’n onderhoud op RSG (2010) sê hy dat die vertalings “’n dialoog vir [hom] as skrywer<br />
tussen die Afrikaans en die Engels” is, en aan die einde van oorblyfsel/voice over skryf hy<br />
dat die vertalings vir hom ’n gesprek tussen die Afrikaans en die Engels<br />
verteenwoordig (2009:62).<br />
Bassnett (1998:31) stel ’n soortgelyke punt wanneer sy die selfvertalings van Samuel<br />
Beckett ondersoek deur te let op die ooglopende betekenisverskille tussen verskeie<br />
bron- en doeltekste en die dialektiese verhouding wat sodoende tussen Beckett se<br />
(Franse) brontekste en (Engelse) doeltekste ontstaan in publikasies waar hulle langs<br />
mekaar verskyn. In hierdie gevalle funksioneer die doelteks nie net as ’n herskrywing<br />
van die bronteks nie (omdat die doelteksbetekenis van die bronteksbetekenis afwyk),<br />
maar veroorsaak hierdie betekenisverskille dat ’n tweetalige leser heel moontlik weer<br />
die bronteks sal lees nadat hy/sy die betekenisveranderinge in die doelteks opgemerk<br />
het en sodoende die bronteksbetekenis sal heroorweeg.<br />
Voorbeelde uit oorblyfsel/voice over sal bostaande punt verhelder. Die eerste voorbeeld is<br />
“ontbinding in die donker” (gedig 1, r. 23) wat vertaal word as “to unbind darkness” (r.<br />
24). Die woord “ontbinding” is dus oorgeteken as “unbind”. Hierdie oortekening<br />
veroorsaak dat daar ’n nuwe betekenis in die Engelse teks ontstaan wat verskil van die<br />
betekenis in die Afrikaanse teks. Maar “unbind” funksioneer ook om die woord<br />
“ontbinding” van sigself te vervreem deurdat die betekenis van die woord “unbind” op<br />
die woord “ontbinding” van toepassing gemaak kan word: om iets te “unbind” is om<br />
dit los te maak of om dit te ontknoop. In die gesprek tussen die woorde “ontbinding”<br />
en “unbind” word die letterlike betekenis waarop die Afrikaanse metafoor van<br />
ontbinding geskoei is, herbelig deur “ontbinding” as ’n proses van losmaking of<br />
ontknoping te hergiet. Die strategie van oortekening maak hierdie korrupterende<br />
vertaling (Breytenbach sou die woord “gesprek” gebruik) moontlik.<br />
Hierdie vernuwende vertaalstrategie is presies waarna Gentzler (1993:160) verwys as<br />
hy sê: “[On]e could also project a translation theory aimed at protecting differences,<br />
reinvigorating language with lost etymological resonances, thereby opening up new<br />
avenues of thought.” Die oortekening van “ontbind” as “unbind” maak nie net nuwe<br />
denkpatrone moontlik nie, maar ontbloot ook die morfemiese oorsprong van die woord<br />
“ontbind”.<br />
’n Tweede voorbeeld is die vertaling van “laat daar musiek wees” (gedig 2, r. 21) as “let<br />
music weep” (r. 22). Die woord “weep” is ’n oortekening van “wees”. Hierdie<br />
oortekening bemiddel ’n gesprek tussen die Afrikaanse en Engelse gedigte sodat die<br />
aansporing dat daar musiek moet wees ook ’n oproep word dat hierdie musiek moet<br />
“weep”, moet ween.<br />
Dit is belangrik om daarop te let dat die geprekke wat deur oortekeninge in die bundel<br />
moontlik gemaak word, net soos die lees van enige litêrere teks onderworpe is aan ’n<br />
subjektiewe interpretasieproses, sodat hier nie sprake van finale en afgehandelde<br />
interpretasies rakende die gesprek tussen die bron- en doelteks is nie. Wat wél duidelik<br />
is, is dat hierdie gesprek deur die strategie van oortekening bemiddel word.<br />
299<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
’n Derde voorbeeld is die oortekening van “beminde” (gedig 12, r. 9) as “bemoaned<br />
one” (r. 9). Die intieme verhouding tussen smart en die liefde word deur hierdie<br />
oortekening onderstreep: enersyds is bemindes “bemoaned ones” omdat hulle dikwels<br />
vir die liefhebber smart veroorsaak, en andersyds is die smart wat ’n mens as gevolg<br />
van iemand anders ervaar, ’n goeie betekenaar van liefde jeens die persoon.<br />
Breytenbach kry dit reg om implisiete kommentaar op die aard van liefdesverhoudings<br />
te lewer bloot deur “beminde” as “bemoaned one” oor te teken.<br />
Hier onder volg ’n seleksie uit die volledige lys van die derde soort oortekeninge soos<br />
dit in die Bylaag verskyn (die brontekselemente en hulle oortekeninge word telkens in<br />
vetgedrukte letters aangedui). Ek laat dit aan die leser oor om self die bemiddelde<br />
gesprek tussen die bronteks- en doeltekselement te interpreteer:<br />
* “begelei deur ’n beier / paddas” (gedig 3, rr. 8-9) en “beguiled by a pealing / of<br />
frogs” (rr. 8-9)<br />
* “van verbygaan” (gedig 5, r. 5) en “of verbs become verbiage” (r. 5)<br />
* “die wrang smaak van die tong” (gedig 8, r. 11) en “the wrong taste<br />
of tongue” (r. 11)<br />
* “die woestyn” (gedig 10, r. 126) en “the wasting” (r. 126)<br />
* “maak dit eenvoudig” (gedig 10, r. 138) en “mask it with simplicity” (r. 137)<br />
* “jou lieflike mooityd” (gedig 12, r. 8) / “your lifelike beauty” (r. 8).<br />
6. Slot<br />
In die voorgaande bespreking het ons gesien hoe Breytenbach die grense tussen<br />
bronteks en doelteks laat vervaag, en ’n alternatiewe en tentatiewe verstaansraamwerk<br />
is uiteengesit wat gegrond is op Derrida se insigte oor taal. Verder is oortekening as ’n<br />
vertaalstrategie in oorblyfsel/voice over geïdentifiseer en moontlike redes vir die gebruik<br />
van hierdie oortekeninge is bespreek. Hierdie redes sluit die skep van transformerende<br />
of korrupterende vertalings in wat die tradisionele opvatting van vertaling as die<br />
oordrag van betekendes uitbrei. Ten slotte kan gesê word dat Breytenbach deur die<br />
gebruik van oortekeninge ’n brug skep waaroor betekendes en betekenaars telkens<br />
tussen die bron- en doelteks kan beweeg. Deur bron- en doeltekselemente intiem met<br />
mekaar te verweef, hou die bron- en doelteks in oorblyfsel/voice over mekaar voortdurend<br />
aan die lewe.<br />
Bylaag<br />
Eerste soort oortekening<br />
kronkelend (gedig 1, r. 2) / crinkled (r. 3)<br />
donker ink (gedig 1, r. 15) / danker ink (r. 16)<br />
klank (gedig 1, r. 4) / clink (r. 4)<br />
skip (gedig 1, r. 30) / sloop (r. 32)<br />
betekenis (gedig 3, r. 46) / tokening (r. 48)<br />
300<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
eenbleek (gedig 5, r. 4) / bone-bleached (r. 4)<br />
bleek (gedig 6, r. 12) / bleached (r. 11)<br />
praat (gedig 10, r. 1) / prattle (r. 1)<br />
geskreeu (gedig 10, r. 13) / skirled (r. 12)<br />
skrywer (gedig 10, r. 33) / scribe (r. 34)<br />
verwilder (gedig 10, r. 107) / bewilder (r. 107)<br />
posbode (gedig 10, r. 114) / post-box (r. 114)<br />
stemme (gedig 11, r. 11) / songs (r. 11)<br />
teken (gedig 12, r. 10) / token (r. 10)<br />
Tweede soort oortekening<br />
tyd tydsaam (gedig 1, r. 24) / tidal time (r. 25)<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die maat en die pyn waaroor jy skrywe (gedig 2, r. 4) / the meat and the measure of<br />
your poem’s pain (r. 4)<br />
heilige krokodille (gedig 3, r. 14) / sacred crocodiles of healing (r. 15)<br />
die vog (gedig 3, r. 16) / a vow of water (r. 17) (ook eerste tipe)<br />
skemer (gedig 3, r. 18) / shimmering dusk (r. 19)<br />
gesterf (gedig 3, r. 24) / the gesture of dying (r. 27)<br />
testament (gedig 3, r. 26) / will and testament (r. 29)<br />
ek weier om te glo ek is hoegenaamd uitoorlê (gedig 3, r. 48) / I refuse to believe I was<br />
utterly fooled (r. 50)<br />
lewe (gedig 3, r. 51) / lewd life (r. 53)<br />
marmerepitaaf (gedig 4, r. 15) / murmured epitaph marbling time (r. 15)<br />
julle wat blind op loer lê (gedig 5, r. 10) / you lying low in the lee of your blindness (r.<br />
10)<br />
die roos in ons wonde (gedig 5, r. 12) / rose roosting our wounds (r. 12)<br />
die dooies se gesigte (gedig 5, r. 13) / the gazetted faces of the dead (r. 13)<br />
die moeders in die gaskamers (gedig 5, r. 14) / gossamer mothers in gas chambers (r.<br />
14)<br />
301<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
die deure van ons huise (gedig 5, r. 17) / the doorways of our demure dwellings (r. 17)<br />
die sterre (gedig 6, r. 16) / a stir of stars (r. 16)<br />
verskroeide vlerke (gedig 6, r. 30) / scorched verses and plumes (r. 30)<br />
dooie walvisse (gedig 8, r. 5) / domed dead whales (r. 5)<br />
walvisse gebraak deur die maan (gedig 9, r. 9) / whales valised by moon (r. 9)<br />
ouers (gedig 10, r. 19) / all alders and outers (r. 19)<br />
seunskind (gedig 10, r. 21) / swanskin boy (r. 21)<br />
bleek (gedig 10, r. 22) / bled pale (r. 22)<br />
die droom (gedig 10, r. 25) / a doom of dreaming night (r. 25)<br />
miere se koninginneryke (gedig 10, r. 40) / the mired queendoms of ants (r. 40)<br />
die dobbelklippie se worp (gedig 10, r. 43) / the warp of the diceman’s throw (r. 43)<br />
’n militêre teiken (gedig 10, r. 46) / the muleteer’s military target (r. 46)<br />
stadige ontploffings van glas (gedig 10, r.48) / slow studied explosions of glass (r. 48)<br />
trosse (gedig 10, r. 51) / tressed grapes (r. 51)<br />
vrees was my voetstreep (gedig 10, r. 53) / fear versed my footsteps (r. 53)<br />
gesigte (gedig 10, r. 42) / vestiges of faces (r. 59)<br />
maar as die wind dit nie wou hê/ was ek nooit ’n swael (gedig 10, rr. 62-63) / but if the<br />
wind didn’t swell/ my time as swallow would have been moot (rr. 62-63)<br />
want die suide is heemte (gedig 10, r. 67) / for the south hemmed a home (r. 67)<br />
wat in die vroeg en die najaar uit die lug/ oor bouvalle tuit (gedig 10, rr. 69-70) /<br />
leaving ajar in spring and in fall the sky/ over ruins (rr. 69-70)<br />
’n donker keël (gedig 10, r. 77) / a dancer-dark cone (r. 77)<br />
wat betekenis onthul (gedig 10, r. 84) / of meaning betoken (r. 84)<br />
beswyming (gedig 10, r. 84) / busying/ a trance (rr. 84-85)<br />
die vroulike ek geskoot in jou (gedig 10, r. 95) / womanly I besotted in your lap (r. 95)<br />
die bries se voue (gedig 10, r. 107) / the breeze’s bridal folds (r. 107)<br />
of ooit weer mag word nie (gedig 10, r. 112) / or one day may weep (r. 112)<br />
302<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
heilige krokodille (gedig 10, r. 127) / hailing the holy crocodiles (r. 127)<br />
verdwaal in die tussengang van nagte (gedig 10, r. 140) / get lost before then/ in the<br />
vandal corridors of darkness (rr. 139-140)<br />
sou ek my geheue lankal moes verloor (gedig 10, r. 150) / my memory would long since<br />
have been lost like geese (r. 150)<br />
om die niet verleë te maak (gedig 10, r. 155) / to make of the void an embarrassed verse<br />
(r. 155)<br />
dis nie liggame van klip en been en kwarts (gedig 11, r. 9) / they are neither ligaments<br />
nor lingams of stone or bone or quartz (r. 9)<br />
ek het jou so uit die oog verloor (gedig 11, r. 20) / the eye is such a dog (r. 20)<br />
walvisse/ as buitelande heuwels in die maanlig (gedig 11, rr. 28-29) / mantled as jewels<br />
and howls under moon (r. 29)<br />
vroulike (gedig 12, r. 1) / froglike and female (r. 1)<br />
niemand (gedig 12, r. 4) / no knifeman (r. 4)<br />
pantserwa (gedig 12, r. 19) / painted war wagon (r. 20)<br />
Derde soort oortekening<br />
modder (gedig 1, r. 18) / madder (r. 19)<br />
onsigbaar oordag (gedig 1, r. 21) / cordage by day (r. 22)<br />
ontbinding in die donker (gedig 1, r. 23) / to unbind darkness (r. 24)<br />
die los lykevlies (gedig 1, r. 26) / the veiled fleece (r. 27)<br />
skaduwees oor die naakte landskap (gedig 1, r. 27) / schedules over the nacre land (r.<br />
29)<br />
laat daar musiek wees (gedig 2, r. 21) / let music weep (r. 22)<br />
spoel van ’n hart (gedig 2, r. 24) / spoil of a heart (r. 25)<br />
diep en soel en somber aarde (gedig 3, r. 5) / dipped and soiled and sombre earth (r. 5)<br />
aftakeling van herfs (gedig 3, r. 7) / articling of fall (r. 7)<br />
begelei deur ’n beier/ paddas in ’n poel (gedig 3, rr. 8-9) / beguiled by a pealing/ of<br />
frogs in a poem (rr. 8-9)<br />
verbyster oor hoe vinnig alles vervliet (gedig 3, r. 23) / verbosed by the speed at which<br />
everything flees (r. 25)<br />
303<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
eledig en bespot (gedig 6, r. 8) / bleed and mock (r. 7)<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
maar niemand het die telefoon opgetel (gedig 3, r. 30) / but no one opened the<br />
telephone (r. 33)<br />
om dit vir jou voor te berei (gedig 3, r. 32) / to lay it bare for you (r. 35)<br />
[ek] kon geen handeling bedink/ wat ’n dooie man waardig sou wees nie (gedig 3, rr.<br />
43-45) / [I] can think of no action/ awarding a dead man’s weight (rr. 46-47)<br />
hierdie dood het geen betekenis (gedig 3, r. 42) / this doom has no tokening (r. 48)<br />
miskien is ek ’n afgetrede ontslapene (gedig 3, r. 50) / perhaps I’m an aftertime corpse<br />
(r. 52)<br />
hy wat met my ’n bewussyn deel (gedig 4, r. 5) / he who shares with me a musing (r. 5)<br />
die koelte van eike (gedig 4, r. 14) / the kilter of oaks (r. 14)<br />
om tyd vas te beitel (gedig 4, r. 15) / marbling time in a boat (r. 15)<br />
getye se tyding/ van verbygaan (gedig 5, rr. 4-5) / gospel tides/ of verbs become<br />
verbiage (rr. 4-5)<br />
’n dors na lewe (gedig 5, r. 9) / a door to life (r. 9)<br />
beledig en bespot (gedig 6, r. 8) / bleed and mock (r. 7)<br />
die verre noorde (gedig 8, r. 1) / the verged north (r. 1)<br />
die wrang smaak van die tong (gedig 8, r. 11) / the wrong taste of tongue (r. 11)<br />
om die blinde danseres se buik te aai (gedig 9, r. 6) / avail themselves/ of the blind<br />
dancer’s belly (rr. 5-6)<br />
blink gespoel deur water (gedig 10, r. 2) / despoiled by water (r. 2)<br />
die riet deur wind deurboor (gedig 10, r. 4) / the wind-disrobed reed (r. 4)<br />
ek is die dobbelaar (gedig 10, r. 6) / I’m the dabbler (r. 6)<br />
partykeer val die dobbelsteentjies reg (gedig 10, r. 7) / partaking of the arc of falling (r.<br />
7)<br />
met skraler skaduwee uit die put geskater (gedig 10, r. 10) / gestated in scarier shadow<br />
from the well (r. 10)<br />
per abuis het ek hul trekke en skete geërf (gedig 10, r. 15) / I took the abused traits of<br />
the clan (r. 15)<br />
die geheue (gedig 10, r. 18) / forgetting to ghee (r. 18)<br />
304<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
wat hoeka meer weet van tou as musiek (gedig 10, r. 20) / hooked on rope much more<br />
than music (r. 20)<br />
per ongeluk (gedig 10, r. 21) / angelic (r. 21)<br />
om vroue met die nag/ wakker te fluister (gedig 10, rr. 23-24) / to fluster awake/ the<br />
women (rr. 23-24)<br />
moes sneuwel soos die skrywer/ in sy broek (gedig 10, rr. 33-34) / would have snowed<br />
/ like the scribe in his brook (rr. 33-34) (twee voorbeelde)<br />
as die landskap se rug nie geknak is nie (gedig 10, r. 38) / if the landscape’s back had<br />
not been gunked (r. 38)<br />
lig word (gedig 10, r. 57) / lag (r. 57)<br />
blindsien (gedig 10, r. 58) / blindside (r. 58)<br />
kreun (gedig 10, r. 59) / keen (r. 59)<br />
bloei (gedig 10, r. 60) / bloat (r. 60)<br />
om my vere/ te doop in die dooie see se wolke (gedig 10, rr. 70-71) / to droop/ my<br />
feathers in the dead sea’s clouds (rr. 70-71)<br />
die gedig is slegs ’n gooi van die dice (gedig 10, r. 76) / the poem is but a geeing of dice<br />
(r. 76)<br />
haar ritme/ se beweging van emosies (gedig 10, rr. 81-82) / the rhythm/ of its<br />
burgeoning emotions (rr. 81-82)<br />
my voorreg (gedig 10, r. 98) / my vortex (r. 98)<br />
o die skrille eensaamheid van die berg (gedig 10, r. 110) / ah the mountain’s twirled<br />
loneliness (r. 110)<br />
ek het geen partituur wat ek kon wees (gedig 10, r. 111) / I have no partition in what<br />
might have been (r. 111)<br />
die verbrande tong (gedig 10, r. 124) / an errant tongue (r. 124)<br />
die woestyn (gedig 10, r. 126) / the wasting (r. 126)<br />
maak dit eenvoudig (gedig 10, r. 138) / mask it with simplicity (r. 137)<br />
my lyf/ se gawe om pyn asem vir asem te ontklee (gedig 10, rr. 151-152) / my body/ in<br />
its game of undressing pain breath by breath (rr. 151-152).<br />
[om] die leemte te ontnugter (gedig 10, r. 154) / [to] disenchant the limits (r. 154)<br />
die laaste asemteug (gedig 11, r. 14) / the ultimate assertion (r. 14)<br />
305<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
o lewe, loop doekvoet (gedig 11, r. 19) / oh life, go devotedly (r. 19)<br />
leë erwe van vergaan (gedig 11, r. 26) / a vagrant land of decay (r. 26)<br />
buitelende heuwels (gedig 11, r. 29) / mantled as jewels and howels (r. 29)<br />
’n ander dag sal aanbreek (gedig 12, r. 1) / another day will inbreed (r. 1)<br />
geheel in syn gebrand (gedig 12, r. 2) / gavelled in being (r. 2)<br />
soepel (gedig 12, r. 4) / steep-seeped (r. 4)<br />
die swaard van selfmoord (gedig 12, r. 5) / the sword of selfhood (r. 5)<br />
alles buite en behalwe die verlede (gedig 12, r. 6) / everything outside and beholden to<br />
death (r. 6)<br />
asof die tyd/ sluimerend met vakansie is (gedig 12, rr. 7-8) / as if time/ were slivered<br />
on leave (rr. 7-8)<br />
jou lieflike mooityd (gedig 12, r. 8) / your lifelike beauty (r. 8)<br />
beminde (gedig 12, r. 9) / bemoaned one (r. 9)<br />
skandering (gedig 12, r. 15) / squander (r. 15)<br />
Bibliografie<br />
Baker, M. en G. Saldanha (reds.). 2009. Encyclopedia of translation studies. Londen:<br />
Routledge.<br />
Bassnett, S. 1998. When is a translation not a translation? In Bassnett en Lefevere (reds.)<br />
1998.<br />
Bassnett, S. en A. Lefevere (reds.). 1998. Constructing cultures: Essays on literary<br />
translation. Brittanje: Cromwell Press.<br />
Breytenbach, B. 2009. oorblyfsel/voice over. Kaapstad: Human & Rousseau.<br />
—. 2010. Onderhoud op RSG se Leeskring.<br />
Catford, J.C. 1965. A linguistic theory of translation. Londen: Oxford University Press.<br />
Chatzidimitriou, I. 2009. Self-translation as minorization process: Nancy Hudson's<br />
Limbes/Limbo. SubStance, 38(2):22<strong>–</strong>42.<br />
Davis, K. 2001. Deconstruction and translation. Manchester: St. Jerome.<br />
306<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
De Kock, L. en C. Vos. <strong>2011</strong>. Omdigting: ’n Proses. Versindaba.<br />
http://versindaba.co.za/<strong>2011</strong>/04/28/cas-vos-leon-de-kock-omdigting-n-proses (29<br />
Junie <strong>2011</strong> geraadpleeg).<br />
De Man, P. 1986. The resistance to theory. Minneapolis: University of Minnesota Press.<br />
Derrida, J. 1977. Le retrait de la métaphore. Analecta Husserliana,(14):273<strong>–</strong>300.<br />
—. 1981. Positions. Vertaal deur A. Bass. Chicago: University of Chicago Press.<br />
—. 1985. The ear of the other: Otobiography, transference, translation. Vertaal deur P. Kamuf.<br />
New York: Schocken.<br />
—. 2001. What is a “relevant” translation? Vertaal deur L. Venuti. Critical<br />
Inquiry,27:174<strong>–</strong>200.<br />
Gentzler, E. 1993. Contemporary translation theories. Londen: Routledge.<br />
Graham, J.F. 1985. Introduction. In Graham (red.) 1990.<br />
Graham, J.F. (red.). 1990. Difference in translation. Londen: Cornell University Press.<br />
Hambidge. J. 2009. Breyten skuif grense. Volksblad, 2 November, bl. 4.<br />
Huysamer, M. 1997. Breyten Breytenbach se digbundel Soos die so: ’n Ondersoek.<br />
Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.<br />
Kruger, J.L. 2004. Translating traces: Deconstruction and the practice of translation.<br />
Literator, 25(1):47<strong>–</strong>71.<br />
Lewis, P. 1985. The measure of translation effects. In Graham (red.) 1990.<br />
Nida, E. 1969. The theory and practice of translation. Leiden: Brill.<br />
Pienaar, H. 2009. Breyten <strong>–</strong> “bloed, klip en been en kwarts wat spat”. Rapport, 20<br />
September, bl. 5.<br />
Polly, J. 2009. Opportunities of contact: Derrida and Deleuze/Guattari on translation.<br />
Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit van Toronto.<br />
Steiner, G. 1975. After Babel: Aspects of language and translation. Londen: Oxford<br />
University Press.<br />
Van der Merwe, A. 1975. Paradoks as poësie: ’n Ondersoek na enkele aspekte van die<br />
poësie van Breyten Breytenbach. Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Rhodes<br />
Universiteit.<br />
Venuti, L. 2000. Translation, community, utopia. In Venuti (red.) 2000.<br />
—. 2001. Introduction. Critical Enquiry,27(2):169<strong>–</strong>73.<br />
307<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Venuti, L. (red.). 2000. The translation studies reader. Londen en New York: Routledge.<br />
Verster, J. 1968. Taal en beeld in die poësie van Breyten Breytenbach. Ongepubliseerde<br />
MA-verhandeling, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.<br />
Viljoen, L. 1988. Breyten Breytenbach se (“yk”): ’n Semiotiese ondersoek.<br />
Ongepubliseerde doktorale proefskrif, Universiteit Stellenbosch.<br />
Vos, C. <strong>2011</strong>. Duskant die donker/Before it darkens. Vertaal deur L. de Kock. Pretoria:<br />
Protea Boekhuis.<br />
308<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Summary<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Ontronding in Kharkamsafrikaans?<br />
Derounding in Kharkams Afrikaans?<br />
309<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za<br />
Daan Wissing<br />
Derounding of the marked (abnormal) rounded front vowels is a common, widely known<br />
phonological characteristic of Afrikaans. It is therefore quite remarkable that in his book So<br />
praat ons Namakwalanders (1989) Links claims that this phenomenon does not occur in<br />
Kharkams Afrikaans, a variety of Afrikaans found in Namaqualand. In the preface of this book<br />
Fritz Ponelis writes that Links’s work came just in time, since the oldest Afrikaans dialects are<br />
changing or have already disappeared under the comprehensive pressure from educational<br />
institutions and practices and their endeavours towards standard language” (Ponelis’s words<br />
translated by me). Ponelis further implies that this could also be the case in Kharkams<br />
Afrikaans. Using this background, this article will report on the current state of affairs.<br />
Links’s 1989 study is limited to respondents of 76 years and older. He claims that the marked<br />
rounded front vowels (SAMPAnotation /y, 2, 9/ of the IPA’s /y, ø, œ/ respectively) are<br />
rounded “sonder uitsondering” (without exception). He bases his interpretations on<br />
conclusions derived from listening to various taped conversations. He does not, however, take<br />
into consideration wellknown aspects that could influence the extent of derounding.<br />
The method used in my study was determined by its aims. Investigation was limited to the two<br />
marked rounded front vowels /y/ en /9/. There were five adult men (48, 49, 67, 68 and 84<br />
years of age respectively) and five adult women (60, 39, 50, 57 and 75 years of age<br />
respectively) who were available and willing to participate in the taping process. Additionally<br />
there were also ten 15yearold learner participants from a local school <strong>–</strong> five girls and five<br />
boys. No preselection process took place. With the intention of identifying a possible<br />
diminishing trend in the occurrence of rounding related to the age of the speakers, the<br />
participants were divided into four age groups, namely 15yearolds, 30<strong>–</strong>50yearolds, 50<strong>–</strong>60yearolds<br />
and those over 60.<br />
Since electricity was not always readily available, a batteryoperated tape recorder (an<br />
Olympus WS210S) was used, which provided the necessary quality recordings. The stimulus<br />
material consisted of various sentences and a series of numbers that had to be read out aloud.<br />
Participants also had to name the hours of the day from one o’clock to twelve o’clock (hour =<br />
“uur”, containing /2/). The relevant vowels, /y/ en /9/, were included and balanced<br />
throughout the stimulus material. All necessary precautions were taken to ensure the<br />
optimum quality of all recordings.<br />
Modern apparatus and software, such as Adobe Audition and PRAAT, were used in the study.<br />
Auditory analysis was made considerably easier by manipulating speech signals to the extent<br />
needed. This is especially helpful when the speech tempo can be slowed down <strong>–</strong> for example to<br />
about 50 percent of the normal rate. It is also possible to isolate and loop a specific part of the<br />
recording, enabling the listener to listen continually to the same part until a good
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
interpretation can be formed, in this case of whether the relevant vowel is pronounced as a<br />
rounded or a derounded vowel.<br />
A total of 1 044 usable vowels were obtained for analysis. 504 were pronounced by the<br />
learners, and 540 by the adults. Of these vowels, 625 in the dataset belonged to the category<br />
Rounded, and 378 to the category Derounded. Fortyone vowels were omitted as they were<br />
impossible to categorise. A simple statistic equation 1 shows that the difference between the<br />
two groups is statistically highly significant; (c2) = 33,1 (degrees of freedom = 1; p = 0,0000).<br />
A progressive decrease in the ability of older to younger persons to produce rounded vowels<br />
was identified. There were no significant differences between the two oldest groups (c2 = 0,03;<br />
p = 0,87), or between the two youngest groups (c2 = 0,6; p = 0,46). However, the 15yearold<br />
group showed substantial differences from the two oldest groups. The 30<strong>–</strong>50yearold and<br />
50<strong>–</strong>60yearold groups also each showed considerable differences from the oldest group of<br />
60+ years (c2 > 33; p = 0,0000).<br />
Although the number of speakers in each category might not be enough for definite<br />
conclusions, the relatively high number of cases corresponding to these conclusions certainly<br />
suggests their exactitude. The high level of significant differences also suggests that<br />
interpretations can be made with a sense of certainty. The two youngest groups are much<br />
more inclined to derounding, especially in the case of /y/.<br />
The type of vowel is, therefore, very important in studies such as these. It has also been found<br />
that the type of language structure used to obtain speech from the participants, namely the<br />
word lists or sentences used, have to be carefully considered. Furthermore, the style (formal<br />
versus informal) and tempo of speech (normal versus fast) should also not be disregarded.<br />
Derounding is more present in sentences than in word lists. This trend is more prominent in<br />
the two youngest groups than in the two oldest ones, with the youngest group being the most<br />
noticeable. A possible explanation for the latter could be the fact that these students generally<br />
read the materials at a faster tempo than the others.<br />
An acoustic analysis was conducted on the available speech samples from the ten female<br />
speakers. This female group consisted of the five learners (all 15yearolds) and the five adult<br />
women (two in each of the 30<strong>–</strong>50 and 50<strong>–</strong>60yearold categories, and one in the 60+<br />
category) <strong>–</strong> thus a relatively balanced distribution from young to old. Acoustic correlations<br />
that should be taken into consideration are, primarily, the second vowel formant (abbreviated<br />
to F2), and the first vowel formant (F1), which is also important at times. F2 is the strongest<br />
indicator of roundedness of vowels. In a multiple regression analysis these two parameters<br />
seem to be the strongest indicators of a differentiation between Rounded and Derounded. The<br />
other two meaningful parameters are the harmonicitytonoise ratio and fundamental<br />
frequency (F0), or tone. A total of 286 usable vowels from the group of ten women were<br />
analysed. Of these, 183 were classified as Derounded and 103 as Rounded, based on auditory<br />
judgement during the listening phase of the first part of the study.<br />
The difference between F2’s Rounded and Derounded values is statistically highly significant<br />
(p = 0,003; result of a ttest). This conclusion therefore strongly supports the auditory<br />
classification which was previously made. The difference with regard to F1 is similarly<br />
noteworthy (p = 0,004).<br />
The comparison between the two derounded vowels and the two basic unrounded vowels<br />
reveals that the derounded version of /y/, viz. [i], takes on almost the same acoustic<br />
characteristics as the basic unrounded phoneme /i/. In this case, the process of derounding is<br />
therefore very nearly complete. In contrast, there is a bigger difference between the<br />
derounded counterpart of /9/, viz. [@], and the basic unrounded phoneme /@/; which means<br />
that in this case this process of derounding is further from completion.<br />
310<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
The conclusions clearly indicate the occurrence of derounding of the marked vowels /y/ and<br />
/9/ in the speech of Kharkams Afrikaans speakers in all four of the age groups that<br />
participated in this project. However, it is evident that it occurs least in the oldest group of<br />
speakers (those above 60) and most frequently in the group of learners; with the other two<br />
groups averaging somewhere in between. There is undoubtedly a process of change present,<br />
the outcome of which can only be speculated about. Change in a language is not a linear<br />
process, but can cease, or even turn around.<br />
If Links’s 1989 observations with regard to the presence (or rather absence) of derounding in<br />
the Afrikaans of his group of elderly Kharkams Afrikaans speakers are (mostly) accepted to be<br />
true, then my findings could be considered supportive of Ponelis’s hypothesised notion (Links<br />
1989) that Kharkams Afrikaans would also have been subject to gradual changes. Whether<br />
this occurred predominantly, or to a lesser extent, under the influence of the factors<br />
mentioned by Ponelis (urbanisation and cultivation), is an entirely different matter.<br />
The findings of the study lead one to the conclusion that most of the factors taken into<br />
consideration during the planning of the study were, in fact, important. In order to control, or<br />
even eliminate, influencing factors in studies such as these, it is strongly recommended that<br />
word lists rather than sentences be used as stimulus material.<br />
Key words: Derounding, Kharkams Afrikaans, experimental investigation, influencing factors,<br />
chronolectic variances<br />
Opsomming<br />
Ek doen in hierdie artikel verslag van ’n ondersoek na die moontlike aanwesigheid van<br />
ontronding as fonologiese proses in Kharkamsafrikaans, ’n Namakwalandse variëteit<br />
van Afrikaans. Die twee vokale /9/ (die SAMPA-ekwivalent van IPA se /œ/-teken) en<br />
/y/ is in woordlyste en sinne deur 20 toevallig beskikbare sprekers van die dorpie<br />
Kharkams opgeneem en ontleed. Die aanleiding tot die studie is die beskrywing van<br />
Links (1989) asook Fritz Ponelis se Voorwoord tot hierdie werk. Links (1989) lig die<br />
afwesigheid van ontronding toe in die spraak van persone van 76 jaar en ouer. Ponelis<br />
(in die Voorwoord) wys op die tydigheid van die ondersoek, omdat verstedeliking en<br />
kultivering besig was om “groot bresse” te slaan, ook in daardie variëteit van Afrikaans.<br />
Ontronding sou dus waarskynlik by jongmense van die streek begin posvat het. Hierdie<br />
moontlikheid is in hierdie studie getoets. Tien graad 9-leerlinge van die plaaslike<br />
hoërskool is betrek, asook tien volwassenes van wisselende ouderdom (30<strong>–</strong>84 jaar).<br />
Ontronding is by almal gevind, die meeste by die jongste groep, en die minste by die<br />
oudste groep. In hierdie opsig is daar dus wel aanwysings van waarskynlike<br />
beïnvloeding van die kant van verstedeliking en kultivering soos deur Ponelis genoem.<br />
Mens sou hier ook kon praat van chronolektiese verskille tussen die oudste en jongste<br />
sprekers. ’n Aantal aanbevelings word gemaak met betrekking tot die<br />
ondersoekmetode wat gevolg is. Daar moet veral gewaak word teen ’n te enkelvoudige<br />
opset, soos om net van sinne gebruik te maak; lyste woorde gee duideliker resultate.<br />
Die tipe vokaal, sinsaksent, leesstyl en -tempo en gebruiksfrekwensie moet ook in ag<br />
geneem word. By die interpretasie van bevindinge soos dié moet mens natuurlik steeds<br />
in gedagte hou dat sommige prosesse onderhewig is aan meer weerstand teen<br />
verandering as ander.<br />
Trefwoorde: Ontronding, Kharkamsafrikaans, eksperimentele ondersoek,<br />
beïnvloedende faktore, chronolektiese variante<br />
311<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
1. Inleiding<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Ontronding is ’n kenmerkende en algemene Afrikaanse verskynsel. Ek staaf hierdie<br />
bewering in Wissing (<strong>2011</strong>), ook deur te verwys na bestaande literatuur (De Villiers en<br />
Ponelis 1987; Klopper 1983; Le Roux en Pienaar 1928; Ponelis 1990; Wissing en Van<br />
Dijkhorst 2006), asook na bevindinge van onlangse uitgebreide produksie- en persepsieondersoeke<br />
(Wissing <strong>2011</strong>).<br />
Ontronding van die gemerkte 2 geronde Afrikaanse vokale vorm deel van die<br />
geneigdheid tot wat Le Roux en Pienaar (1928) ’n slap artikulasiebasis noem. Dit<br />
beteken, baie ruweg gestel, dat Afrikaanssprekende, sekerlik in vergelyking met<br />
byvoorbeeld Nederlandssprekendes, relatief min moeite doen, of dat minder energie<br />
gebruik word, by die vorming van veral vokaalsegmente oor die algemeen. Meer<br />
tegnies gestel kom dit daarop neer dat die Afrikaanse vokale verder weg, na binne toe,<br />
van die uiterste grense van die kardinale vokaalkaart lê. 3 Dit kan baie ruweg getipeer<br />
word as sentralisering <strong>–</strong> dit wil sê ’n beweeg in die rigting van Neutraal in Figuur 1.<br />
Figuur 1: Vereenvoudigde artikulatoriese vokaalkaart (simbole in SAMPA-konvensie)<br />
van Afrikaans. 4 Die groen-gekleurde vokale is die geronde teenhangers van die<br />
ongeronde lede van die pare gemerkte geronde:ongeronde vokale (hier bruin gekleur).<br />
Voor <strong>–</strong> Agter is die horisontale dimensie; Hoog <strong>–</strong> Laag die vertikale dimensie.<br />
Let op dat die klanke in Figuur 1 basiese foneme in Afrikaans verteenwoordig.<br />
Ontronde vokale, soos in hierdie studie bedoel word, stem selde presies ooreen met<br />
hulle fonologiese gelykes.<br />
’n Opvallende beskrywing van die afwesigheid van die neiging tot ontronding van die<br />
genoemde gemerkte vokale in ’n variëteit van Afrikaans is dié van Links (1989). Op<br />
grond van sy ondersoek van Namakwalandse Afrikaans, veral dié van ouer sprekers 5<br />
van Kharkams, kom hy tot die gevolgtrekking dat “ronding (van die gemerkte geronde<br />
voorvokaal /y/, 6 soos in uur <strong>–</strong> my byvoeging) sonder uitsondering onder die groep<br />
respondente algemeen is”. “Sonder uitsondering” is natuurlik ’n baie sterk stelling <strong>–</strong><br />
sterker nog as “algemeen”. Wat dit waarskynlik beteken, is dat die afwesigheid van<br />
ontronding algemeen is onder alle Kharkamssprekers. Dieselfde geld in wese die ander<br />
312<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
gemerkte geronde voorvokaal (/2/ in bv. neus). Die gemerkte geronde neutrale vokaal<br />
/9/ (in bv. rus) word nie as sodanig deur Links uitgesonder nie.<br />
In die Voorwoord van Links (1989) merk Ponelis die volgende op: “Die oudste<br />
Afrikaanse streektale is aan die verander of het reeds onder die massale druk van die<br />
onderwys en die standaardtaal 7 heeltemal verdwyn”, en ook: “Die noordwestelike<br />
dialek, waarvan Kharkamstaal ’n baie tipiese vorm is, het betreklik lank sy identiteit<br />
bewaar, maar ook hier het verstedeliking en kultivering, veral in die afgelope generasie<br />
of wat groot bresse geslaan.” Verder sê Ponelis: “[...] Links het dus net betyds (my<br />
nadruk) met sy uitgebreide veldwerk in Kharkams begin om die taal van die kontrei uit<br />
die mond van die oudste geslag op te teken.”<br />
Toegepas op die verskynsel van ontronding in die Kharkams-variëteit van Afrikaans,<br />
sou Ponelis se siening enersyds geïnterpreteer kon word dat dit ten tyde van Links<br />
(1989) se waarnemings 8 moontlik ook reeds onderhewig was aan die “groot bresse” wat<br />
geslaan is, maar andersyds sou die “net betydse” optekening weer kon beteken dat dit<br />
toe nog geen beduidende effek gehad het op, in ons geval, die wese van die gemerkte<br />
geronde vokale /y, 2, 9/ nie. Links het destyds slegs gekyk na die aan- of afwesigheid<br />
van ontronding in die spraak van die “oudste geslag” <strong>–</strong> die jongste was 76 jaar, die<br />
oudste 91 jaar oud.<br />
Voordat enige diachroniese gevolgtrekkings gemaak kan word waarteen Ponelis se<br />
menings getoets sou kon word, is dit natuurlik nodig om minstens drie, maar verkieslik<br />
meer, sinchroniese snitte in die spraakgebruik van, in hierdie geval,<br />
Kharkamsafrikaans, ter beskikking te kan hê <strong>–</strong> een van die heel oudste groep sprekers,<br />
en van die jongstes, en een tussenin. ’n Sodanige meer omvattende beskrywing is die<br />
basiese doel van hierdie ondersoek. Dit sou mens dan in staat stel om die uitsprake van<br />
Ponelis in een opsig te toets.<br />
Gegrond op die algemeen-aanvaarde aanname dat taalverandering ’n geleidelike proses<br />
is (kyk bv. Labov 1994 en Lass 1997), sou verwag kon word dat ontronding die minste<br />
by die heel oudste persone gevind sal word, op sy beurt weer merkbaar meer in die<br />
volgende oudste groep, ensovoorts. Op ’n ander vlak sou hiermee moontlik ook meer<br />
insig verkry kon word in die wese van taalverandering oor die algemeen. Mens moet<br />
natuurlik in ag neem dat bepaalde veranderinge intussen sou kon plaasvind, maar wat<br />
steeds gedoen kan word, is om die hedendaagse Kharkams-uitspraak te kan bestudeer<br />
met die oog op ’n moontlike verskil by persone van verskillende ouderdomsgroepe.<br />
Sou daar meer ontronding by jong sprekers as by oueres gevind word, sou dit minstens<br />
ondersteunende getuienis kon wees daarvoor dat taal voortdurend verander, en<br />
moontlik ook dat sodanige verandering, soos deur Ponelis verwoord word, onder<br />
invloed verkeer van (onder meer) faktore soos kultivering. Dit is moeilik om te verstaan<br />
dat verstedeliking in die geval van Kharkamsafrikaans ’n rol kon speel: al die sprekers<br />
wat betrek is, was hulle lewe lank Kharkammers. Dit is belangrik om hier die verskil in<br />
gedagte te hou tussen reële en skynbare taalverandering, 9 soos dit deur Labov (1994)<br />
gedoen word. Eersgenoemde is natuurlik verkieslik, maar is selde direk beskikbaar. My<br />
studie benader die beskrywing van reële verandering ten opsigte van die proses<br />
ontronding in ’n mate, omdat twee stadia (een dié van ongeveer 1980, soos beskryf deur<br />
Links 1989) vergelyk word met dié van 2010 in hierdie studie. Natuurlik moet die<br />
nodige versigtigheid by enige gevolgtrekkings steeds aan die dag gelê word.<br />
313<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
2. Meer oor Links se studie<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Links se 1989-boek So praat ons Namakwalanders is gebaseer op sy proefskrif van 1983:<br />
“Die Afrikaans van Kharkams”. 10 Hy het sy studie tot respondente van 70 jaar en ouer<br />
beperk.<br />
Links gee ’n oorsigtelike en baie algemene beskrywing van onder meer die vokale van<br />
Kharkams, ook van die gemerkte geronde vokale wat hier bo genoem is. Van /y/ gee<br />
hy vier voorbeelde wat volgens hom taamlik frekwent in die opnames voorkom (skuur,<br />
huwelik, muurhuise en sku) (bl. 7), en ses van /2/ (deur, deurgekom, beur, skoonseun, neus<br />
en heup) (bl. 9). Van die ronde variant /y/ meen Links dat dit wil “voorkom of ronding<br />
sonder uitsondering ... algemeen is” (bl. 9) (my kursivering; ook hier onder). Die vokaal<br />
/2/ word volgens hom “op enkele uitsonderings na, deurgaans gerond uitgespreek”. Let<br />
weer op na die tiperings wat ek gekursiveer het. Vir /9/ gee Links die ses voorbeelde<br />
buk, puts, sukkel, suster, tussen, en hulle (ble. 11<strong>–</strong>12), wat volgens sy waarneming glad nie<br />
ontrond nie. Twee van die woorde (sukkel en hulle) is by my stimulussinne ingesluit.<br />
’n Ontleding van die ses in gewone ortografie getranskribeerde gesprekke wat in die<br />
Addenda (Links 1989:89<strong>–</strong>105) opgeneem is, 11 bring die volgende aan die lig. Hulle (met<br />
/9/ as vokaal)kom altesaam49 keer voor <strong>–</strong> soveel as 22 keer in die gesprek met een man<br />
wat 80 was, en slegs een keer by ’n 76-jarige vrou. Dit is dus duidelik dat die voorkoms<br />
van woorde, hier hulle, baie verskil van persoon tot persoon. Afgesien van die paar<br />
woorde met /9/ wat Links uitsonder as veel voorkomend (sien hoër op), kom die<br />
volgende woorde ook nog in hierdie stukke voor: duskant, gesukkel, kurke, kussing, pluk,<br />
rug en stukkie. Duur, Duusman, uur en vuur is ook onder die /y/-woorde gevind, en<br />
hierdeur, neuk, seun en steur by /2/. 12<br />
Links sê nie hoe hy te werk gegaan het met die bepaling van die aan- of afwesigheid<br />
van ronding nie. Op grond van formuleringe soos “dit wil voorkom of ...” is dit<br />
waarskynlik dat hy sy opnames nie woord vir woord beluister het nie. Voorts lyk dit<br />
nie asof hy bekende faktore in berekening geneem het wat die mate van ontronding sou<br />
kon beïnvloed nie <strong>–</strong> hy wys wel daarop dat sy voorbeeldwoorde taamlik frekwent in<br />
die opnames voorkom. Hoëfrekwensiegebruik is ’n algemeen erkende faktor ten gunste<br />
van die voorkoms van fonologiese prosesse oor die algemeen. Nadruk (aksent en<br />
klemtoon <strong>–</strong> sien Wissing 2007 vir ’n uiteensetting) kan ook ’n rol speel by die kwaliteit<br />
van vokale: hoe minder benadruk ’n vokaal, hoe groter is die moontlikheid dat dit<br />
gereduseer kan word, wat in ons geval neig na ontronding. Hierdie aspek is blykbaar<br />
nie deur Links in berekening gebring nie, so ook nie die tipe vokaal nie; ook dit kan in<br />
beginsel ’n bepalende faktor wees. Dit is wel in hierdie ondersoek gedoen. Laer af word<br />
ook ander belangrike faktore vermeld.<br />
3. Die 2010-ondersoek<br />
Die metode wat in hierdie studie gevolg is, is bepaal deur die doelstellings daarvan<br />
soos wat dit hoër op geformuleer is. Die ondersoek is beperk tot die twee gemerkte<br />
geronde voorvokale, /y/ en /9/.<br />
3.1 Die deelnemende sprekers en die opnameproses<br />
Uit die aard van die saak kon dieselfde persone as wat in Links se studie betrek is, nie<br />
ook hier bestudeer word nie <strong>–</strong> 30 jaar later is dit onwaarskynlik dat hulle nog lewend<br />
314<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
sou wees. Gevolglik was die ideaal om onder meer die oudste beskikbare persone in<br />
Kharkams te betrek. Daarnaas moes die uitspraak van persone uit verskillende (jonger)<br />
groepe ingesluit word.<br />
’n Ideale groep sprekers sou gebalanseerd verteenwoordigend moes wees van beide<br />
geslagte en van verskillende ouderdomsgroepe, met, natuurlik, hoofsaaklik ’n aantal<br />
bejaardes aan die een kant, en ewe veel jongmense aan die ander kant, met<br />
verteenwoordigers van verskillende ouderdomsgroepe (bv. dié tussen 30 en 40 jaar<br />
oud, en dié tussen 50 en 60) tussen hierdie twee. In feite moes klaargekom word met die<br />
volgende persone wat beskikbaar en gewillig was om aan die opnameproses deel te<br />
neem: vyf mans (een elk van 48, 49, 67, 68 en 84 jaar) en vyf vrouens (een elk van 30,<br />
39,50, 57 en 75 jaar). Dit was makliker om ’n homogene groep van tien jong sprekers te<br />
bekom. Die Hoërskool Kharkams het goedgunstiglik vyf meisies en vyf seuns, op een<br />
na almal vyftien jaar oud, 13 ter beskikking gestel. Ook hier het geen voorafkeuring<br />
plaasgevind nie. Met die oog op die bepaling van ’n moontlike afnemende tendens van<br />
die teenwoordigheid van ronding ten opsigte van die ouderdom van die sprekers, is<br />
hulle in vier ouderdomsgroepe verdeel, naamlik 15 jaar, 30<strong>–</strong>50 jaar, 50<strong>–</strong>60 jaar, en 60+<br />
jaar oud.<br />
My benadering tydens die opnames was dat ek aan die deelnemers gesê het dat ek<br />
geïnteresseerd is in die spraak van die Namakwalandse mense nadat ek ’n boekie van<br />
’n oudinwoner van Kharkams, Tony Links, gelees het, waarin die manier beskryf word<br />
waarop Kharkamsafrikaans gepraat word. Natuurlik het ek nie die presiese aard van<br />
my belangstelling <strong>–</strong> die uitspraak van die vokale /y/ en /9/ <strong>–</strong> genoem nie. Die<br />
vermelding van Tony se naam het kennelik ’n deur van welwillendheid en<br />
samewerking oopgemaak <strong>–</strong> hy was goed bekend aan almal; sommige was selfs naby<br />
familie. Ek sou die daaropvolgende opnamegeleentheid tipeer as ontspanne en selfs<br />
gemoedelik, wat bevorderlik is vir ’n goeie vergelykende basis vir die werk van Links,<br />
wat as lid van dié gemeenskap duidelik nie met enige beperkinge te kampe gehad het<br />
nie.<br />
In hierdie ondersoek is gebruik gemaak van ’n battery-aangedrewe bandopnemer,<br />
omdat ek voorsien het dat daar moontlik nie oral elektrisiteit beskikbaar sou wees nie,<br />
veral nie as dit so sou uitwerk dat sommige opnames op straat gedoen moes word nie <strong>–</strong><br />
ek het vermoed dat dit die enigste metode sou wees om mense by publieke plekke, soos<br />
vulstasies en winkels 14 <strong>–</strong> te nader. Vanweë die fokus op kwaliteit-opnames wat slegs<br />
betroubare ouditiewe oordele van die spraakmateriaal ten opsigte van die kenmerk<br />
Gerond of Ontrond van vokale sou moontlik maak, was dit nie primêr van belang om<br />
goeie akoestiese ontledings te verseker nie. Hierdie opnemer (’n Olympus WS-210S, wat<br />
digitale opnames maak) is reeds met welslae in vorige studies (bv. Wissing <strong>2011</strong>)<br />
gebruik. Ek kon dit dus ook met vertroue vir hierdie projek gebruik. Die opnames is<br />
direk op ’n harde skyf van ’n rekenaar ingevoer, vanwaar dit verder vir noukeurige<br />
inspeksie in ’n spraakverwerkingsprogram, met name Audio Audition, ingelees en<br />
ontleed is. (Vir meer besonderhede, sien verder afdeling 3.3, “Die proses van ouditiewe<br />
beoordeling”.)<br />
3.2 Stimulusmateriaal<br />
Daar is van die sprekers verwag om die tyd van die dag in ure te noem <strong>–</strong> dit was met<br />
die oog op die uitspraak van /y/ in uur (eenuur, twee-uur, ... twaalfuur), en ook om ’n<br />
reeks syfers te lees, tipies in die vorm van ’n telefoon<strong>nommer</strong>. Hier is vyf nulle ingesluit<br />
(in: 100 900 70), natuurlik met die uitspraak van /9/ in nul in gedagte. Ongelukkig het<br />
die meeste lesers die herhalende nulle as dubbel-nul gelees, sodat daar dus meestal slegs<br />
315<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
drie nul’evoorgekom het. Ter wille van die balans is daar (meestal) 15 by elke leser, selfs<br />
al het enkeles vyf nulle gelees, slegs drie in ag geneem by die ontleding daarvan. Sien<br />
ook die bylaag vir die stimuli wat gebruik is.<br />
Soos gemeld, is daar twaalf /y/-vokale aanwesig. Ten einde die wanbalans wat betref<br />
die aantal vokale (twaalf /y/’s; ses /9/’s) te herstel, is ses ekstra /9/’s toegevoeg: vier<br />
in die drie sinne (onderstreep in die Bylaag), en twee in die name van die maand<br />
<strong>Augustus</strong>. Dit gee terselfdertyd die geleentheid om die uitspraak van dieselfde vokale in<br />
lyste woorde teenoor dié in sinne met mekaar te vergelyk.<br />
In die geval van een blinde persoon is die <strong>nommer</strong>reeks stuk vir stuk aan hom<br />
voorgesê. Hy kon die uur-reeks asook die vier maande van die jaar (kyk Bylaag) sonder<br />
hulp produseer, maar die drie sinne is ook aan hom voorgesê.<br />
Die deelnemers is gevra om elke taak drie maal uit te voer: die eerste keer teen ’n<br />
normale pas, en die ander twee teen ’n duidelik vinniger pas. Ek het hierdie tempo<br />
gekontroleer, en lesers wat hiervan afgewyk het, gevra om die taak te herhaal. In feite is<br />
slegs die lesing teen normale tempo in berekening gebring, dit nadat geblyk het dat<br />
daar geen noemenswaardige verskil per tempo aanwesig was nie.<br />
3.3 Die proses van ouditiewe beoordeling<br />
In die geval van die Links-studie is spraak met ’n konvensionele, analoog-bandopnemer<br />
opgeneem en beluister. Dit het duidelike nadele, waarvan die belangrikste is dat bande<br />
teruggespoel moet word vir herbeluistering. Individuele woorde kan nie maklik oor en<br />
oor gespeel word nie. In die huidige ondersoek, waar van moderne apparatuur en<br />
programmatuur gebruik gemaak is, kon die spraak sodanig gemanipuleer word dat<br />
ouditiewe beoordeling aansienlik vergemaklik is. Dit is veral die geval wanneer die<br />
spraaktempo vertraag kan word <strong>–</strong> sê teen 50 persent van die normale spoed. Verder is<br />
dit moontlik om ’n stuk spraak te isoleer en in ’n lus (Eng. loop) te plaas, sodat dit<br />
outomaties oor en oor gespeel word, totdat mens ’n goeie oordeel kan vorm, in hierdie<br />
geval of die betrokke vokaal as gerond of ontrond uitgespreek is.<br />
Die volgende vier klankinsetsels illustreer hierdie aspek duidelik. 16 Die lesings van die<br />
woorde eenuur en twee-uur, soos voortgebring is deur vier verskillende sprekers, word<br />
twee keer elk teen ’n vertraagde tempo in ’n lus gespeel (klik afsonderlik op die vier<br />
luidsprekertekentjies om dit te beluister). S1 is dié van ’n ou<br />
Kharkamsafrikaanssprekende man, S2 van ’n 15-jarige vroulike Kharkamsleerling; in S3<br />
en S4 is ’n ou manlike (86 jaar) en ’n jong vroulike Afrikaanssprekende (23 jaar) aan die<br />
woord. Beide kan as Standaardafrikaanssprekend geklassifiseer word. Laasgenoemde<br />
twee word slegs ter illustrasie van die verskil tussen die twee taalvariëteite ingevoeg. S1<br />
ontrond glad nie; trouens, sy /y/’s word opmerklik volledig gerond. Dit is minder die<br />
geval met S2, wat die eerste geval wel gerond uitspreek, maar die tweede ontrond.<br />
Beide Kharkamsafrikaanssprekendes (S1 en S2) rond wel duideliker as die twee met<br />
Standaardafrikaanse uitspraak (S3 en S4). S3 rond slegs die tweede van die twee<br />
gevalle, en dan nie baie duidelik nie; S4 nie een nie.<br />
4. Resultate<br />
In hierdie afdeling word die basiese bevindinge gegee sonder om diep op die betekenis<br />
daarvan ten opsigte van die navorsingsdoelstelling in te gaan. Dit word oorhoofs in die<br />
finale afdeling gedoen.<br />
316<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
In beginsel moes 1 260 vokale geproduseer 17 word, dit is 63 per persoon. In feite is 1 044<br />
verkry. Die twee vokale /y/ en /9/ maak saam hierdie 1 044 gevalle uit: 522 per<br />
vokaal. 504 is deur die skoliere uitgespreek, en 540 deur die volwassenes. Die verskil<br />
kan daaraan toegeskryf word dat sommige vokale nie beskikbaar was vir ontleding nie,<br />
onder meer as gevolg van die ietwat andersoortige produksies van die (volwasse)<br />
blinde persoon. Ten einde hierdie redelik gebalanseerde situasie te kon bereik, is drie<br />
van die uur-lesings (dié van twee-, elf- en twaalfuur) weggelaat. Die keuse van hierdie<br />
drie items is deur middel van die metode van willekeurigesteekproeftrekking gedoen.<br />
Soos hoër op geblyk het, was my primêre belangstelling by die bepaling van die mate<br />
van ontronding van die basiese (gemerkte) geronde vokale /y/ en /9/. Dit sluit in die<br />
moontlikheid dat dit, soos genoem deur Links (1989), steeds in die hedendaagse<br />
Kharkamsafrikaans as sodanig uitgespreek word, en of dit, soos gesuggereer deur<br />
Ponelis (in Links 1989), minder gebeur (wat natuurlik baie moeilik is om te<br />
kwantifiseer).<br />
Altesaam behoort 625 van alle vokale in die datastel tot die klas Gerond, en 378 tot<br />
Ontrond. Die Onseker-gevalle (altesaam 41) word voorts weggelaat ter wille van ’n<br />
eenvoudiger hantering van die bevindinge; dit is min genoeg om nie ’n wesenlike<br />
invloed op die geheelbeeld te hê nie. Dit beteken dat ruim 18 60 persent wel gerond is. ’n<br />
Eenvoudige statistiese vergelyking 19 toon dat die verskil tussen die twee groepe hoogs<br />
beduidend is (c2) = 33,1 (vryheidsgrade = 1; p = 0,0000).<br />
’n Fyner subgroepering word vervolgens gemaak. Dit word in terme van die vier<br />
ouderdomsgroepe gedoen wat hoër op bepaal is.<br />
Tabel 1: Aantal kere wat vokale van die totale datastel gerond is of nie; gegee per<br />
ouderdomsgroep (N = 1 003).<br />
Die resultate van Tabel 1 wys op ’n progressiewe afname van oud tot jonk aan die<br />
vermoë om geronde vokale as sodanig te produseer. Daar is geen betekenisvolle verskil<br />
tussen die twee oudste groepe onderling nie (c2 = 0,03; p = 0,87), ook nie tussen die<br />
twee jongstes nie (c2 = 0,6; p = 0,46). Daarteenoor verskil die 15-jarige groep wel<br />
beduidend van elk van die twee oudste groepe. Die groepe 30<strong>–</strong>50 en 50<strong>–</strong>60 verskil op<br />
hulle beurt elk hoogs beduidend van die oudste groep (c2 > 33; p = 0,0000). Hoewel die<br />
aantal sprekers per kategorie waarskynlik te min is vir baie betroubare gevolgtrekkings,<br />
vergoed die relatief groot getal gevalle per kategorie in die meeste gevalle weer<br />
hiervoor. Die baie hoë vlakke van beduidende verskille regverdig ook in ’n mate dat die<br />
interpretasies met redelike vertroue gedoen kan word.<br />
In Tabel 2 word die inligting aangaande ontronding per spesifieke vokaal en per<br />
ouderdomsgroep gegee. In Figuur 2 word die essensie hiervan in terme van<br />
persentasies voorgestel.<br />
317<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Tabel 2: Aantal kere wat die twee vokale /y/ en /9/ gerond of ontrond deur die vier<br />
ouderdomsgroepe geproduseer is.<br />
Figuur 2: Aantal kere (persentasies, op die y-as vertoon) wat die twee vokale /y/ en<br />
/9/ gerond of ontrond deur die vier ouderdomsgroepe geproduseer is. Tipe vokaal en<br />
ouderdomsgroepe word op die x-as genoem.<br />
Dit is duidelik uit sowel Tabel 2 as Figuur 2 dat die twee jongste groepe veel meer tot<br />
ontronding geneigd is, en wel aansienlik meer in die geval van /y/. Een van die<br />
moontlike faktore wat in ag geneem moet word by die samestelling van<br />
stimulusmateriaal is die tipe vokaal; dié vermoede word inderdaad met hierdie<br />
bevindinge bevestig. Dit word hier gedoen in kombinasie met ’n ander belangrike<br />
faktor: die tipe taalstruktuur wat gebruik is in die ontlokking van die spraakproduksie<br />
van die deelnemende persone, naamlik woordelyste of sinne. Eersgenoemde kom neer op<br />
woorde wat (hoofsaaklik) in isolasie gesê is, teenoor dié wat in volsinne gelees is.<br />
318<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Faktore soos aksent en gebruiksfrekwensie moet ook hier in ag geneem word.<br />
Spreekstyl (spontaan teenoor formeel) en spreektempo (normaal of vinnig) moet ook<br />
nie buite berekening gelaat word nie. Omdat die gebruik van woordelyste en sinne<br />
hierdie faktore grotendeels insluit, word verder nie spesiale aandag daaraan gegee nie.<br />
Dit is belangrik om in gedagte te hou dat slegs die vokaal /9/ in sowel lyste as sinne<br />
voorkom. (/y/ tree hoofsaaklik in isolasie op, naamlik in uur-gevalle, voorafgegaan<br />
deur ’n telwoord). In niesinsopset kom /9/ in die syferreeks voor, spesifiek in nul, en<br />
ook in die maandnaamreeks Junie, Julie, <strong>Augustus</strong>, September), terwyl hulle, ongelukkig en<br />
sukkel in sinne optree (sien Bylaag vir besonderhede). Dit bring mee dat /9/ geredelik<br />
meer hoofaksent ontvang by die lees van nul, terwyl die betrokke vokale in die ander<br />
drie gevalle, hulle, ongelukkig en sukkel, gewoonlik sekondêre sinsaksent sal kry. Die<br />
tweede /9/ in <strong>Augustus</strong> dra bowendien sekondêre klemtoon, anders as die vokale van<br />
die ander woorde in die lyste. Ter wille van ’n optimale balans bring dit mee dat<br />
<strong>Augustus</strong> se twee vokale weggelaat sal moet word waar sinne met lyste vergelyk word;<br />
dieselfde geld /y/ (van uur), omdat dit nie in sinne voorkom nie. Figuur 3 is ’n<br />
voorstelling van die aantal kere, uitgedruk in persentasiepunte, wat die basies geronde<br />
vokale /y/ en /9/ wel as gerond deur die vier groepe lesers voortgebring is. Let op dat<br />
dit beduidend meer in lyste as in sinne gebeur. Dit is te begrype, omdat woorde in lyste<br />
met meer nadruk, en ook teen ’n stadiger tempo, gelees word.<br />
Figuur 3: Vergelyking van aantal kere wat die vokale /9/ en /y/ in sinne teenoor lyste<br />
woorde gerond uitgespreek is, uitgedruk in persentasiepunte (y-as). Ouderdomsgroepe<br />
word op die x-as genoem. (Klik op die figuur om dit te vergroot.)<br />
Waar Figuur 3 slegs fokus op die mate van ronding van die twee vokale, /9/ en /y/<br />
saam, word dit apart gedoen in sinne (Figuur 4) en in lyste (Figuur 5); let op dat dit in<br />
beide hierdie gevalle slegs vir /9/ gedoen word.<br />
319<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Figuur 4: Vergelyking, per ouderdomvansprekers, van ronding met ontronding van die<br />
vokaal /9/ in sinne. Ouderdomsgroepe word op die x-as genoem; persentasiepunte<br />
op die y-as.<br />
Figuur 5: Vergelyking, per ouderdom van sprekers, van ronding met ontronding van<br />
die vokaal /9/ in woordlyste. Ouderdomsgroepe word op die x-as genoem;<br />
persentasiepunte op die y-as.<br />
Twee aspekte kom duidelik na vore uit Figuur 4 en 5. Eerstens is dit opvallend dat<br />
ontronding baie meer in sinne as in lyste voorkom <strong>–</strong> dit blyk grafies gesproke uit die feit<br />
dat die blou stawe in Figuur 4 laer is as die rooies, maar andersom in Figuur 5.<br />
Tweedens is hierdie neiging baie meer in die twee jongste groepe te sien as by die twee<br />
oudstes, met die heel jongste groep op sy beurt weer die mees opvallende. Hierdie twee<br />
fasette is so duidelik sigbaar dat dit onnodig lyk om dit met statistiese analises te<br />
onderskryf.<br />
Dit is baie belangrik om nie die gedrag van die onderskeie individuele woorde buite<br />
rekening te laat nie. Kyk net na die volgende bevindinge ten opsigte van die /9/ in die<br />
320<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
drie woorde wat in sinne voorkom (hulle, ongelukkig, sukkel). /9/ word ontrond by 98<br />
van die 115 hulle-gevalle (vir al die sprekers saam geneem, dus sonder inagneming van<br />
ouderdom), dit wil sê ongeveer 85 persent. Ontronding kom daarteenoor baie minder<br />
voor by die ander twee woorde se /9/’s (50 persent by ongelukkig; 59 persent by sukkel).<br />
Dit is moeilik om ’n verklaring te vind vir die hoë voorkoms van ontronding by hulle.<br />
Dit kan moontlik lê by ’n hoër gebruiksfrekwensie van hulle, of by die feit dat dit ’n<br />
ander tipe woordsoort is. Sukkel is naamlik ’n hoofklaswoord (werkwoord) <strong>–</strong> hulle en<br />
ongelukkig nie. Hoofklaswoorde soos werkwoorde en selfstandige naamwoorde word<br />
per definisie (gewoonlik) meer benadruk as ander, met ’n gevolglike kleiner kans op<br />
vokaalreduksie, in hierdie geval ontronding. ’n Teoretiese moontlikheid bestaan<br />
natuurlik dat verskeie faktore kan kombineer om ’n mindere of meerdere mate van<br />
ontronding te veroorsaak.<br />
5. Akoestiese gegewens<br />
Tot dusver was die klem slegs op die mate waarin ontronding van twee van die drie<br />
Afrikaanse gemerkte geronde vokale in Kharkamsafrikaans waargeneem is. Die<br />
resultate is in gewone beskrywende statistiese terme weergegee (aantal gevalle per<br />
kategorie; persentasies, ens.). Dit is daar aangeneem dat die klassifikasie van vokale as<br />
gerond of ontrond op grond van ouditiewe beoordeling korrek is. Die juistheid van<br />
hierdie aanname word vervolgens vanuit akoesties-fonetiese hoek ondersoek.<br />
Hiervoor is slegs die spraakmonsters van die tien vroulike sprekers gebruik. Hierdie<br />
beperking is gedoen op grond van ’n aantal oorwegings. Eerstens is bevind dat daar nie<br />
’n beduidende verskil is tussen vroue- en manspraak in die huidige opset nie.<br />
Tweedens was daar nie ’n groot verskil tussen die twee geslagte se gegewens wat wel<br />
beskikbaar was nie: vroue het altesaam slegs bietjie minder gerond (59 persent) as mans<br />
(65 persent). Wat dit betref, kan hulle informasie dus as verteenwoordigend van die<br />
hele groep geneem word. Derdens is dit bekend dat vroulike spraak makliker en ook<br />
presieser akoesties ontleed kan word, met gevolglik meer betroubare resultate (vgl. bv.<br />
Van der Merwe, Groenewald, Van Aardt, Tesner en Grimbeek 1993). Veral die tweede<br />
vokaalformant 20 blyk dikwels problematies in die geval van manlike spraak te wees; en<br />
dit is juis hierdie formant wat van belang is in die huidige ondersoek.<br />
Hierdie vrouegroep is saamgestel uit die vyf skoliere en vyf volwasse vroue, naamlik<br />
twee elk in die ouderdomsgroep 30<strong>–</strong>50 en 50<strong>–</strong>60, en een in die oudste groep (60+), dus<br />
’n redelike verspreiding van jonk tot oud.<br />
5.1 Die akoestiese aard van ontronding<br />
Hier word vlugtig gekyk na die moontlikheid wat hoër op genoem is, naamlik of die<br />
akoestiese eienskappe van die vokale wat as gerond geklassifiseer is, verskil van dié<br />
wat as ontrond beskou is. Sodanige verskil moet natuurlik ook in die regte rigting wees,<br />
dit wil sê die vokale gemerk as gerond moet akoesties ooreenstem met daardie klas<br />
Afrikaanse vokale wat ook die eienskap gerond het, en andersom. ’n Positiewe uitkoms<br />
hiervan kan as ondersteunend van die ouditiewe metode van klassifikasie beskou<br />
word.<br />
Akoestiese korrelate wat hier in aanmerking geneem kan word, is primêr die tweede<br />
vokaalformant (afgekort tot F2), maar F1 is ook soms van belang. In ’n meervoudigeregressie-analise<br />
blyk hierdie twee parameters die twee sterkste voorspellers vir ’n<br />
321<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
onderskeiding tussen Gerond en Ontrond te wees; die ander twee betekenisvolle<br />
parameters is harmonisiteit-tot-geraas-verhouding en grondtoon. Op hierdie tegniese<br />
aspekte kan nie hier verder ingegaan word nie. Vir volledige uiteensettings kan<br />
standaardboeke, soos dié van Kent en Read (1992) of Rietveld en Van Heuven (1997)<br />
geraadpleeg word. Inligting aangaande Afrikaans kan gevind word in Wissing (2007 en<br />
<strong>2011</strong>).<br />
Vervolgens word kortliks nader op die aard en rol van die tweede vokaalformant<br />
ingegaan.<br />
Die eerste twee vokaalformante is akoestiese eienskappe (frekwensies, gemeet in Hertz,<br />
afgekort tot Hz) wat korreleer met daardie artikulatoriese eienskappe van vokale wat<br />
ooreenkom met die plek en aard van vorming daarvan. F2 korreleer sterk met die mate<br />
van ronding van vokale. Die agtervokale, wat per definisie rond is, het byvoorbeeld ’n<br />
lae F2 (sê in die omgewing van 800 Hz), terwyl voorvokale nader aan, of hoër as, 2 000<br />
Hz lê (kyk Figuur 7 en 8 vir ’n aanduiding hiervan). F1 is weer ’n belangrike<br />
aanduiding van vokaalhoogte. Vir F1 is daar ’n indirekte eweredigheid tussen hoog en<br />
laag in akoestiese teenoor artikulatoriese terme. Artikulatories hoë vokale (wat in die<br />
boonste deel van die mondruimte gevorm word) word gekenmerk deur akoesties lae<br />
F1-waardes, en andersom: artikulatories lae vokale se F1’s is dus hoog. So het die hoë<br />
/i/ ’n lae F1 (±300 Hz), maar die lae /A/ se F1 is hoër, ongeveer 1 200 Hz. Omdat dit in<br />
hierdie werk om ronding van vokale gaan, fokus ons hoofsaaklik op die F2 van vokale,<br />
maar F1 word ook sydelings betrek, omdat dit heeltemal moontlik kan wees dat die<br />
kombinasie van F1 en F2 in elk van die twee tipes vokale, gerond en ontrond, ’n<br />
perseptueel duidelik genoeg klanksein oplewer om hulle as sodanig in luistertoetse te<br />
ervaar.<br />
Die akoestiese ontleding wat hier volg (vgl. ook Tabel 3) is gegrond op 286 vokale van<br />
hierdie groep van tien vroulike sprekers. Daarvan is 183 as Ontrond in die luistertaak<br />
van die eerste deel van die ondersoek op grond van ouditiewe gegewens geklassifiseer,<br />
en 103 as Gerond. Onseker gevalle is ook hier, soos tevore, ter wille van eenvoudiger<br />
akoestiese en statistiese analises weggelaat. Om die kleiner as tevore datastel ietwat uit<br />
te brei, is die woord dubbel hier ingesluit (sommige lesers het “00” as “dubbel nul”<br />
gelees).<br />
Tabel 3: Vokaalformante van al twee die vokale saam geneem, soos geproduseer deur<br />
tien vroulike sprekers. (Waardes is almal in Hertz. N tussen hakies is die totale aantal<br />
metings per klas.)<br />
Die verskil tussen F2 se Gerond- en Ontrond-waardes is statisties hoogs beduidend (p =<br />
0,003 21 ). Hierdie bevinding dien dus as sterk ondersteuning van die ouditiewe<br />
klassifikasie wat hoër op gebruik is. Die verskil ten opsigte van F1 is eweneens statisties<br />
beduidend (p = 0,004). Let op dat ontronde vokale se F2 (2 026 Hz) ooreenkomstig die<br />
teoretiese verwagting (wat hier bo uiteengesit is) wel hoër is as dié van die gerondes<br />
322<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
(1 867 Hz). Dit beteken dat geronde vokale, soos van hierdie klas vokale verwag kan<br />
word, dieper na binne op die vokaalkaart voorkom (nader na die agterkant daarvan,<br />
waar die egte, of dan ongemerkte, geronde vokale lê).<br />
Wanneer die twee vokale (gerond en ontrond) van die tien sprekers apart bekyk word<br />
ten opsigte van hulle akoestiese eienskappe, blyk dieselfde basiese tendense, maar dis<br />
ook duidelik dat ontronde /y/ (dit wil sê /y_O/ in Tabel 4 en Figuur 6) nie volledig<br />
ontrond is nie (dit lê regs van basiese /i/, wat die teiken is van volledige ronding).<br />
Daarteenoor vind volledige ontronding wel plaas in die geval van /9/; dit lê selfs iets<br />
links van die teiken, /@/. Let op dat Figuur 6 slegs die boonste linkerdeel van ’n<br />
volledige vokaalkaart is.<br />
Tabel 4: Formantwaardes van die twee pare geronde en ontronde vokale, y_R en y_O,<br />
en 9_R en 9_O.<br />
Figuur 6: Ligging van die geronde vokale /y/ en /9/, asook die ontronde vokale /y/-<br />
O en /9/-O aangedui (O = Ontrond; R = Gerond). Basiese /i/ en basiese /@/ is<br />
bygevoeg ter wille van vergelyking.<br />
Die vergelyking tussen die twee ontronde vokale met die twee basiese ongeronde<br />
vokale bring aan die lig dat /y/-O (d.w.s. die ontronde /y/) byna dieselfde akoestiese<br />
eienskappe aanneem as die basiese ongeronde /i/. Hier is die proses van ontronding<br />
dus na aan volledig. Daarteenoor is daar ’n groter verskil tussen /9/-O (d.w.s. die<br />
ontronde /9/) in vergelyking en die basies ongeronde /@/, wat beteken dat die proses<br />
verder van volledig is.<br />
Laastens word die resultate gegee van ’n analise van die akoestiese struktuur van die<br />
vokale (gerond en ontrond) van die individuele woorde soos wat dit in Tabel 5 en in<br />
Figuur 7 verskyn. Dit word hoofsaaklik gedoen met die oog op ’n verdere toetsing van<br />
die juistheid van die klassifikasie as Gerond of Ontrond op ouditiewe gronde. Die<br />
visuele voorstelling in Figuur 7 toon dat alle ontronde lede van ’n woordpaar (behalwe<br />
nul_R en nul_O, wat prakties op dieselfde plek lê) inderdaad links van hulle geronde<br />
teenhangers op die akoestiese kaart lê, wat beteken dat hulle F2-waardes deurgaans,<br />
323<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
volgens die bedoeling, groter is as die ooreenstemmende F2’s van die geronde lede van<br />
’n paar. Dit dien as bevestiging van die genoemde klassifikasie. Op sigself is dit<br />
natuurlik nuttige inligting 22 aangaande hierdie vokale.<br />
Tabel 5: Eerste twee vokaalformante van die gemiddeld van die vokale per woord soos<br />
geproduseer deur tien vroulike sprekers.<br />
Ook hier is Figuur 7 afgeskaal wat betref F1 en F2 tot dit wat hier toepaslik is. Let op dat<br />
alle gevalle van hulle ontrond is, en dat daar dus geen metings by Gerond ter sprake is<br />
nie.<br />
324<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Figuur 7: Ligging van die vokale /y/ en /9/ (gerond en ontrond) soos hulle in die<br />
afsonderlike woordpare voorkom. Pare het dieselfde kleur. Pyle wys van geronde na<br />
ontronde vokale in die betrokke woorde <strong>–</strong> woorde is afgekort tot slegs die betrokke<br />
sillabes.<br />
6. Gevolgtrekking<br />
Die bevindinge toon aan dat ontronding van die gemerkte vokale /y/ en /9/ wel<br />
merkbaar voorkom in die spraak van al vier verskillende groepe Kharkamssprekers wat<br />
aan hierdie projek deelgeneem het. Dit is wel duidelik dat dit die minste gebeur by die<br />
oudste groep sprekers (ouer as 60 jaar), en die meeste by die skoliere, met die ander<br />
twee ouderdomsgroepe ongeveer tussenin. Hier is dus wel duidelike aanduidings van<br />
’n proses van verandering; oor wat die eindpunt hiervan sal wees, kan slegs<br />
gespekuleer word. Taalverandering is nie ’n lineêre proses nie; dit kan tot stilstand<br />
kom, of selfs weer omkeer. In hierdie verband is dit insiggewend om die uitspraak van<br />
hierdie Kharkammers te vergelyk met dié van hedendaagse Afrikaans. Vergelyk ook<br />
die klankinsetsels hoër op in hierdie verband. Sodanige ontronding in die standaardtaal<br />
is veral opgemerk in die spraak van die jong sprekers. Wissing (<strong>2011</strong>) vind ’n<br />
beduidende verskil tussen twintigjarige en tagtigjarige sprekers. ’n Vlugtige<br />
opvolgstudie van spesifiek die uitspraak van 25 jong Afrikaanssprekende studente 23<br />
lewer resultate op wat vergelykbaar is met dié van die jongste Kharkamsgroep.<br />
As aangeneem word dat Links (1989) se waarnemings ten opsigte van ontronding al<br />
dan nie in die Afrikaans van sy groep bejaarde Kharkamssprekers (min of meer) korrek<br />
is, sou my bevindinge as ondersteunend geneem kon word dat Kharkamsafrikaans ook<br />
onderhewig sou wees aan geleidelike veranderinge, soos deur Ponelis (in Links 1989)<br />
gepostuleer. Of dit (hoofsaaklik, of deels) onder invloed geskied het van die faktore wat<br />
deur hom genoem is (verstedeliking en kultivering), is ’n ander vraag.<br />
325<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Die bevindinge van die studie lei mens tot die gevolgtrekking dat die meeste van die<br />
faktore wat in ag geneem is by die beplanning daarvan, wel van belang is. 24 Dit was<br />
byvoorbeeld duidelik dat die neiging tot ontronding nie in dieselfde mate by /y/ as by<br />
/9/ waargeneem is nie; /9/ ontrond minder, veral by die oudste groep sprekers. Dit is<br />
reeds genoem dat ouderdom van die sprekers ’n baie groot rol speel. Dit is dus van<br />
belang om, waar moontlik, meer as een tipe vokaal in sodanige studies as<br />
stimulusmateriaal te betrek. Eweneens het dit geblyk dat die konteks waarin woorde<br />
gelees of gesê is, ’n belangrike rol speel. Ontronding vind beduidend minder plaas in<br />
woorde wat geïsoleerd uitgespreek word as in sinne. Dit is waarskynlik omdat meer<br />
aandag aan enkelwoorde by die produksie daarvan gegee word, wat ook inhou dat dit<br />
langsamer geskied as in sinne. 25 Dit kan met stelligheid aanvaar word dat woorde in<br />
lyste bowendien elkeen volledig benadruk word, anders as in sinne, waar woorde om<br />
verskeie redes soms minder, soms meer sinsaksent ontvang. Dit is baie opvallend dat<br />
daar by die heel oudste groep deelnemers (60+) geen enkele geval van ontronding van<br />
/y/ in die woordlyste opgemerk is nie; selfs by die tweede oudste groep is dit ook nog<br />
opmerklik. Die skoliere toon nie ’n soortgelyke neiging nie. Dit sou moontlik daaraan<br />
toegeskryf kon word dat sommige van veral die oudste groep volwassenes nie so goed<br />
kon lees as die skoliere nie, en die sinne dus ook stadiger, en gevolglik presieser, soos<br />
met die lyste die geval was, sou lees. 26 Dit is voorts moontlik dat hulle minder op hulle<br />
gemak was met die “tegnologie” van ’n mikrofoon. Ongemak van dié aard kan ook ’n<br />
beïnvloedende faktor wees. Laastens is die frekwentheid waarmee woorde gebruik<br />
word, en moontlik hiermee saam ook die bekendheid daarvan, ’n faktor wat nie uit die<br />
oog verloor moet word nie. In hierdie studie was dit moontlik ook die geval. Dit is egter<br />
moeilik om presies te kan bepaal of byvoorbeeld die woord (on)gelukkig meer of minder<br />
gebruik word as sukkel (dit wil wel daarop lyk, al is hulle waarskynlik wel ewe bekend);<br />
sekerder is dat hulle sonder veel twyfel ’n hoër gebruiksfrekwensie het as enige van die<br />
ander woorde wat in die studie ingesluit is. Gevolglik kon hulle lys-produksies meer<br />
lyk op dié van die sinne. Hierdie opmerking/waarneming is egter weinig meer as<br />
spekulasie, en sal sistematies nagevors moet word. Meer waarskynlik is die<br />
moontlikheid dat nul (met /9/ as vokaal) as geïsoleerde woord meer aandag by die<br />
uitspreek daarvan kry (primêre aksent) as die /9/-vokaal in die woorde in die sinne,<br />
wat slegs sekondêr geaksentueer word. Daarby kan die gevolglike langsamer tempo<br />
ook hier oorweeg word.<br />
Ten einde sodanige beïnvloedende faktore sover moontlik te beheer, of selfs uit te<br />
skakel, is dit sterk aan te beveel dat daar van woordelyste eerder as van sinne gebruik<br />
gemaak moet word in ondersoeke soos hierdie.<br />
By die interpretasie van bevindinge soos dié moet mens natuurlik steeds in gedagte hou<br />
dat sommige prosesse onderhewig is aan meer weerstand teen verandering as ander.<br />
Ontronding is reeds vir byna ’n honderd jaar al in ons midde, en is nog steeds nie<br />
volledig voltrek nie, selfs nie in moderne Afrikaans nie.<br />
Bylaag A<br />
Noem/sê die twaalf ure van die dag:<br />
Eenuur, twee-uur, drie-uur, vieruur, vyfuur, sesuur, sewe-uur, agtuur, nege-uur,<br />
tienuur, elfuur, twaalfuur.<br />
Lees /sê die <strong>nommer</strong>:<br />
100 900 70<br />
326<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
Lees die volgende sinne:<br />
Hulle ken nie hulle <strong>nommer</strong> nie.<br />
Ek ken dit self nie.<br />
Ek sukkel ongelukkig baie daarmee.<br />
Junie, Julie, <strong>Augustus</strong>, September.<br />
Bibliografie<br />
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Chomsky, N. en M. Halle. 1968. The sound pattern of English. New York: Harper en Row.<br />
Claassen, G.N. en M.C.J. van Rensburg (reds.). 1983. ’n Blik op die spektrum van<br />
taalvariasie in Afrikaans. Pretoria: Academica.<br />
De Villiers, M. en F.A. Ponelis. 1987. Afrikaanse klankleer. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Kent, R. en C. Read. 1992. The acoustic analysis of speech. California: Singular.<br />
Klopper, R.M. 1983. Die sosiale stratifisering van Kaapse Afrikaans. In Claassen en Van<br />
Rensburg (reds.) 1983.<br />
Koopmans-Van Beinum, F.J. 1980. Vowel contrast reduction: an acoustical and<br />
perceptual study of Dutch vowels in various speech conditions. Amsterdam:<br />
Academische Pers.<br />
Labov, William. 1994. Principles of linguistic change. Oxford UK & Oxford USA:<br />
Blackwell.<br />
Lass, R. 1997. Historical linguistics and language change. Cambridge: Cambridge<br />
University Press.<br />
Le Roux, T.H. en P. de V. Pienaar. 1927. Afrikaanse fonetiek. Kaapstad: Juta.<br />
Links, T. 1989. So praat ons Namakwalanders. Kaapstad: Tafelberg.<br />
Ponelis, F.A. 1990. Historiese klankleer van Afrikaans. Annale van die Universiteit<br />
Stellenbosch.<br />
Rietveld, A. en V. van Heuven. 1997. Algemene fonetiek. Bussum: Coutinho.<br />
Schötz, S. 2006. Perception, analysis and synthesis of speaker age. Lund: Lund<br />
University Press.<br />
Van Bergem, D. 1995. Acoustical and lexical vowel reduction. Amsterdam: IFOTT.<br />
Van der Merwe, A., E. Groenewald, D. van Aardt, H.E.C. Tesner en R.J. Grimbeek. 1993.<br />
Die formantpatrone van Afrikaanse vokale soos geproduseer deur manlike sprekers.<br />
Suid-Afrikaanse Tydskrif vir Taalkunde, 11(2):71<strong>–</strong>9.<br />
Wissing, D. en A. Van Dijkhorst. 2006. Is spreekstyl en spreektempo sinonieme? ’n<br />
Fonologiese ondersoek. Southern African Journal of Linguistics and Language Studies,<br />
24(2):217<strong>–</strong>33.<br />
327<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
Wissing, D. 2006. Het jou mô en jou pô ’n strôndhuis by Hôrtenbos? Feit of fiksie?<br />
Studies 2006, Southern African Linguistics and Applied Language Studies, 24(1): 87<strong>–</strong>100.<br />
—. 2007. Basiese akoestiese korrelate van klemtoon in Afrikaans. Southern African<br />
Linguistics and Applied Language Studies, 25(3):44<strong>–</strong>58.<br />
—. 2010. Oor die status van die “oe” in afrikaans: ’n Akoestiese analise. Tydskrif vir<br />
Geesteswetenskappe, 50(1):21<strong>–</strong>30.<br />
—. <strong>2011</strong>. Ontronding in Afrikaans. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 51(1):1<strong>–</strong>20.<br />
Eindnotas<br />
1 Ek verkies om die terme gemerk en ongemerk eerder as normaal en abnormaal te gebruik.<br />
Laasgenoemde het ’n negatiewe konnotasie, wat nie hier die bedoeling is nie.<br />
Ongemerkte elemente is bloot dié wat die meeste in ’n taal, selfs tale oor die algemeen,<br />
voorkom, wat natuurliker in terme van uitspraakmoeilikheidsgraad is; hulle is neutraal;<br />
gemerktes is dan net die teenoorgestelde, is om een of ander rede spesiaal, soos die<br />
betrokke geronde voor- en neutrale vokale waaroor dit hier gaan. Chomsky en Halle<br />
(1968) het dié terme reeds in 1968 gebruik.<br />
2 Ek verkies om die terme gemerk en ongemerk eerder as normaal en abnormaal te gebruik.<br />
Laasgenoemde het ’n negatiewe konnotasie, wat nie hier die bedoeling is nie.<br />
Ongemerkte elemente is bloot dié wat die meeste in ’n taal, selfs tale oor die algemeen,<br />
voorkom, wat natuurliker in terme van uitspraakmoeilikheidsgraad is; hulle is neutraal;<br />
gemerktes is dan net die teenoorgestelde, is om een of ander rede spesiaal, soos die<br />
betrokke geronde voor- en neutrale vokale waaroor dit hier gaan. Chomsky en Halle<br />
(1968) het dié terme reeds in 1968 gebruik.<br />
3 Dit blyk in die spraak van veral jong Afrikaanssprekendes pos te vat waarin minstens<br />
drie van die vokale wat in Figuur 1 genoem word, verskuif, of besig is om te verskuif.<br />
Die mees opvallende is die skuif na agter van die lang /a/ (in bv. ja), veral as dit<br />
beklemtoon is (Wissing 2006), die skuif na voor van die hoë agtervokaal /u/ (in bv.<br />
goed), Wissing 2010), asook die middellae voorvokaal /E/ (in bv. mes) wat laer en effe<br />
na agter uitgespreek word, dus in die rigting van die kort /A/, sodat egter dan baie op<br />
agter klink.<br />
4 Posisies van vokale kom min of meer ooreen met dié van die IPA-vokaalkaart. Kyk<br />
ook http://www.phon.ucl.ac.uk/home/sampa/afrikaans-draft.htm vir die IPA- en die<br />
SAMPA-fonetiesesimbool-stel plus voorbeelde.<br />
5 Die jongste persoon met wie Links onderhoude gevoer het, is 76; die oudste 91 jaar<br />
(sien Addenda, ble. 89<strong>–</strong>105).<br />
6 Ek gebruik slegs SAMPA-simbole; ek gee wel voorbeelde van elke nuwe simbool wat<br />
ek gebruik.<br />
7 Ek gebruik, in ooreenstemming hiermee, die term standaardtaal, verwysende na die<br />
Afrikaans van wit sprekers. Dit is inderdaad ’n baie sensitiewe kwessie, waarop nie hier<br />
ingegaan kan word nie.<br />
328<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
8 Volgens die datums, aangeteken by die transkripsies van Links se gesprekke met van<br />
die inwoners van Kharkams, kan aangeneem word dat sy waarnemings net ná 1980<br />
gedoen is, dus ruim 30 jaar gelede.<br />
9 Hy noem dit onderskeidelik “real time” en “apparent time”.<br />
10 Onder leiding van proff. Fritz Ponelis en A.J.L. Sinclair.<br />
11 Dit is nie duidelik of slegs hierdie ses gesprekke gevoer is en in ag geneem is in die<br />
ontledings nie.<br />
12 Deur kom in hierdeur voor, en seun in skoonseun.<br />
13 Die dertienjarige leerling se response het in so ’n mate ooreengestem met dié van die<br />
ander nege dat sy vir alle verdere praktiese doeleindes ook as vyftienjarige beskou is.<br />
14 Kharkams het slegs een klein winkeltjie; geen vulstasie, poskantoor, drankwinkel,<br />
slaghuis of dergelike nie.<br />
15 Daar is slegs in een geval hiervan afgewyk.<br />
16 Ek gebruik die voorbeelde terselfdertyd om die twee Afrikaansvariëteite ten opsigte<br />
van die ontrondingsproses met dié van Kharkams te vergelyk. Sien hiervoor ook die<br />
afdeling “Gevolgtrekking”.<br />
17 Die term produseer is oorkoepelende een vir lees, sê, noem, voortbring. Voortaan word sê<br />
meestal gebruik.<br />
18 Persentasiepunte is na die naaste volgetal afgerond.<br />
19 ’n Nonparametriese metode is gebruik, naamlik McNemar se toets, wat deur middel<br />
van ’n 2x2-tabel, waarin die totale waardes per geval, hier 370 en 153 vir die volwasse<br />
groep, en 225 en 255 vir die jong groep, opgeneem is. Die c2 word outomaties bereken,<br />
en daarvan word die meer bekende p-waarde afgelei. Let op dat ’n p van kleiner as 0,05<br />
gewoonlik as statisties beduidend aanvaar word.<br />
20 Laer af word die konsep vokaalformant van naderby bekyk.<br />
21 Resultaat van ’n t-toets.<br />
22 Die nuttigheid van inligting soos hierdie lê veral op die gebied van<br />
spraaktegnologiese toepassings. Sodanige inligting kan veral gebruik word om sulke<br />
toepassings meer natuurlik te laat klink.<br />
23 Dit was ’n beskikbaarheidsteekproef, waarin studente gevra is om dieselfde<br />
syferreeks te lees as wat in die Kharkamsstudie gebruik is.<br />
24 Vergelyk Koopmans-Van Beinum (1980) vir ’n volledige behandeling van hierdie<br />
faktore, asook Schötz (2006) se hantering van die belangrike aspek van ouderdom en<br />
uitspraak.<br />
329<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za
<strong>LitNet</strong> Akademies <strong>Jaargang</strong> 8(2) <strong>–</strong> <strong>Augustus</strong> <strong>2011</strong><br />
25 Dit is bekend dat hoe vinniger gepraat word, hoe groter is die waarskynlikheid dat ’n<br />
reël, hier ontronding, wel toegepas sal word <strong>–</strong> vgl. weer Wissing en Van Dijkhorst<br />
(2006) hiervoor.<br />
26 Dit is bekend dat vokale meer tot akoestiese, en soms selfs fonologiese, neutralisasie<br />
geneig is in spraak van ’n hoër tempo, soos hierdie geval (vgl. bv. Van Bergem 1995).<br />
330<br />
ISSN 1995-5928 | Tel: 021 886 5169 | E-pos: akademies@litnet.co.za