5 Mei 1923: Radio Malabar wordt geopend - Radio Kootwijk

5 Mei 1923: Radio Malabar wordt geopend
Uit: Radio Malabar, Herinneringen aan een boeiende tijd 1914 – 1945
Door: Klaas Dijkstra (1894 – 1976)
(gedigitaliseerd: 12-11-2012 JWU)
“De beschrijving in deze paragraaf is één van de minst prettige van het gehele boekwerk.
Wanneer ik terugdenk aan de gebeurtenissen op die bewuste vijfde - en ook nog zesde - Mei
1923, dan komt nóg altijd een gevoel van onbehagen bij mij op”.
Het is waar; het was een ongeluksdag, alles liep tegen. Maar, had het openen van een
wereldstation als Radio Malabar wel mogen afhangen van een beetje meer of minder geluk?
Natuurlijk niet! Vooral niet, omdat in de loop der jaren zo hoog van het station was opgegeven,
zodat de verwachtingen zeer hoog gespannen waren, en aller ogen op de komende prestaties
waren gericht. Zelfs had deze opening niet mogen plaats hebben, ook al heeft zij haar goede
zijde gehad, zoals naderhand zal blijken. Er was niets, dat we tot onze verontschuldiging konden
aanvoeren. We konden niet zeggen, dat we bijvoorbeeld de gehele voorgaande week, of zelfs
maar één der voorafgaande dagen, op het uur van de opening, of een ander willekeurig uur
verbinding met Nederland hadden gehad. Ook konden we niet zeggen - en dat was misschien
wel het ergste - dat we openden met een bedrijfszekere booglampzender. En zo werd dan de
reputatie van het grote werk en van de gehele Radiodienst te grabbel gegooid . Het grote werk,
waaraan we allen ons steentje hadden bijgedragen.... Enfin, laten we niet op de gang van
zaken vooruit lopen en de draad van het verhaal weer opvatten.

Nadat eerder de opening van de radioverbinding Nederland - Indië op 15 April, op verzoek van
Dr. de Groot, niet was doorgegaan werd kort daarna de Zaterdag van de vijfde Mei als nieuwe
datum genoemd. Aanvankelijk schonken we hieraan op Malabar weinig aandacht, ten eerste niet,
omdat we al zo vaak een openingsdatum hadden gehoord, welke kort daarna weer werd
ingetrokken en ten tweede niet, omdat de grote booglamp minder bedrijfsklaar was dan ooit
tevoren. Naarmate echter de aangekondigde dag naderde, des te meer kwamen we tot de
overtuiging, dat het thans wel eens menens kon worden. Zou men het er dan toch maar op
wagen? Het was haast niet te geloven! Niet, dat wij op het station hier veel van merkten. De
boog ging misschien wat minder vaak aan dan voorheen, doch verder bleef alles normaal.. Maar
de dagbladen werden pertinenter in hun beweringen en kondigden verschillende bijzonderheden
over het op handen zijnde verkeer aan. Zo er nog enige twijfel bestond, werd deze geheel
weggenomen, toen het programma over de opening bekend werd gemaakt. Deze luidde
ongeveer als volgt: De opening zal in Indië met enige plechtigheid plaats hebben. Zijne
Excellentie de Gouverneur Generaal komt naar Radio Malabar om persoonlijk de opening te
verrichten, waarbij hij een rede zal uitspreken. Daarna - omstreeks 11 uur - zal hij een
openingstelegram aan H.M. de Koningin verzenden. De openstelling van de radioverbinding voor
de openbare dienst zal niet eerder plaats hebben dan op Maandag 7 Mei. Hierbij dient rekening
te worden gehouden, dat het in de bedoeling ligt, voorlopig alleen de gemeenschappelijke
nachturen te gebruiken, omdat deze voor de verbinding het meest geschikt worden geacht. (dit
laatste wees erop dat het verzenden van spoedtelegrammen niet mogelijk was: KD) Tot zover dit
programma. Eerlijk gezegd, hadden wij met het verkeer niet zoveel bemoeienis (dit behoorde tot
Tjangkring) maar het kwam ons direct al een
beetje vreemd voor, dat een openingsuur in
de ochtend was uitgekozen en dan nog wel
om elf uur. Op die tijd stond de
machinezender - die reeds enige tijd in bedrijf
was, zij het dan voor, proef - nooit bij. Wél in
de middag om ‘n uur of drie, vier en op die
uren was hij ook wel gehoord, dat was dus
om ’n uur of acht, negen 's ochtends in
Holland. Maar in de late ochtend nooit. De
beste uren waren natuurlijk de
gemeenschappelijke nachturen, maar we
begrepen best, dat het niet aanging om de
G.G. in de nacht naar Malabar te laten
komen. De enige geruststelling was, dat de
heren, die het openingsuur hadden bepaald
(dat waren vermoedelijk Dr. de Groot en de
chef van het ontvangstation), het wel beter
zouden weten dan wij op Malabar, die niets
anders hadden te doen, dan de bevelen van
Tjangkring en Dr. de Groot uit te voeren.
Naarmate de dag van de opening naderde,
steeg de spanning. De gehele week voor de opening was de grote booglamp niet meer aan
geweest, teneinde alle tijd te hebben, de scheuren goed te dichten en de verdere installatie nog
eens terdege onder de loep te nemen. Niets mocht aan het toeval worden overgelaten, (behalve
dan die onzekere vlamkamer, waar we niet vóór konden en die ons parten kon spelen) Tientallen
koelies werden aan het werk gezet om het station te reinigen. Weer anderen zorgden voor de
versiering. Zowat de halve kloof werd leeg gesleept, teneinde het gebouw een feestelijk aanzien

te geven. Met kwistige hand werden langs de randen van de torens en van de gevel en allerlei
andere plaatsen grote takken groen vastgehecht. Ook de traditionele erepoort zou niet
ontbreken. De antenne-opzichter, die gewoonlijk dit soort werkjes uitvoerde, had alle eer van zijn
werk. Eindelijk brak de grote dag aan. Het was in het begin van de droge tijd en de kloof baadde
zich in het zonlicht. ‘s Ochtends werd nog even repetitie gehouden met de seingeving. Het lag
namelijk in de bedoeling, dat de G.G. na zijn rede, op een knopje zou drukken, waarna
automatisch de seingever werd ingeschakeld, die het openingstelegram bevatte. Deze repetitie
was als voorzorgsmaatregel genomen, teneinde geen risico te nemen. Uit ervaring was maar al
te goed bekend, dat dit soort dingen
op kritieke momenten de dienst
weigeren. Vóór de Hoge Gast, de
Directeur van Gouvernements
Bedrijven, de leden van het
Hoofdbestuur van de P.T.T. Dienst,
genodigden, enz. waren in de
linkerhoek van de hall achter de
grote boog een groot aantal stoelen
neergezet. Naast deze zender stond
de lessenaar, van welke plaats de
verschillende sprekers het woord
zouden voeren. Even over tienen
kondigde de wacht de Hoge Gast
aan. Bij het binnentreden werd het
Wilhelmus gespeeld en rezen allen
van hun zetels. Direct daarop werd
een rede uitgesproken door de heer
Roelofsen, Directeur van
Gouvernements Bedrijven, waarna
de heer von Faber, Hoofd van de
P.T.T. Dienst aan het woord kwam.
Toen deze klaar was, sprak de
Gouverneur Generaal, de heer Fock,
voor de vuist weg een gloedvolle
rede uit, waaraan ik het volgende
ontleen. De Landvoogd herinnerde
er aan, hoe een 40-tal jaren geleden een hooggeplaatst persoon in Nederland tot een aanvrager
om concessie voor een telegraafverbinding tussen verschillende eilanden had gezegd: "Wij zullen
van al die verbindingen maar last hebben, allerlei berichten zullen te vroeg, ontijdig naar
Nederland, en dan nog overdreven worden overgebracht". "Die tijden zijn voorbij", aldus de G.G.
"De oorlog heeft het gemis ener directe verbinding Nederland - Indië doen gevoelen. Reeds voor
de oorlog had men begrepen, dat de ene kabel waarover men beschikte, onvoldoende was. Toen
werd de "Duitsch-Nederlandsche Telegraaf Mij" opgericht. Haar verbinding werd echter in het
begin van de oorlog onbruikbaar gemaakt en die kabel is nu, na 4 jaren wapenstilstand, nog niet
in werking". "In die tijd dacht men nog niet ernstig aan de mogelijkheid van een directe
radiotelegrafische verbinding van Ned. Indië naar Nederland, de techniek was nog niet zo ver.
Maar sindsdien heeft de techniek grote vorderingen gemaakt en hebben onze technici de
bezwaren overwonnen." "Met belangstelling heb ik (aldus de G.G.) geluisterd naar de
mededelingen betreffende de wijze waarop Malabar tot stand is gekomen.

Het station vervult ieder met bewondering voor onze mannen, die door hun rusteloos zoeken en
werken, door hun durf en energie, door hun conceptievermogen en doorzettingskracht dit
resultaat hebben weten te bereiken en ons dit station hebben gegeven, dat niet door enig ander,
waar ook, wordt overtroffen, ja zelfs niet geëvenaard. " Hulde bracht de spreker aan onze
ingenieur Dr. de Groot, wiens naam daaraan onverbrekelijk verbonden zal blijven; hulde aan
allen, die met, naast, en onder hem hebben meegewerkt in het bijzonder aan de dienst van
Waterkracht en Electriciteit, die had voor te bereiden de verstrekking van de vereiste electrische
energie: hulde aan de Departement van B.O.W. dat de weg aangelegd en het gebouw gesticht
heeft in deze moeilijke bergstreek. De landvoogd hield zich er van overtuigd, dat de P.T.T. Dienst
de exploitatie tot aller bevrediging zal voeren. Hij wenste deze dienst geluk met het bezit van het
station; het zou zonder twijfel het streven zijn om de exploitatie steeds meer de volmaaktheid
nabij te brengen. "Uit den aard had men in Indië (zo ging hij voort) natuurlijk geen zeggenschap
over het station in Nederland, maar ook in Nederland was men doordrongen van het grote
belang van die mooie verbinding en ook daar zou men alles in het werk stellen om de goede
werking van de verbinding te verzekeren en haar geheel tot haar recht te laten komen." Dit
moment noemde de G.G. voor Nederland en voor Ned. Indië van het grootste gewicht: "Het is
een historisch moment dat Nederland en Ned. Indië nog nader tot elkaar werden gebracht en de
hechte band nog meer werd versterkt." "Ook handel, landbouw, scheepvaart en industrie zullen
van de verbinding profijt trekken". De spreker achtte zich gelukkig, dit station, dat hij het
krachtigste ter wereld noemde, voor het openbaar verkeer te kunnen openstellen. Tot slot werd
de verzending aangekondigd der telegrammen aan H.M. de Koningin en aan de Minister van
Koloniën. Nadat de Landvoogd uitgesproken
was, werd het doek omhoog gerold van de
marmeren gedenkplaat, welke nog een
plaats in één de muren van de grote
zendhall zou moeten krijgen. Vervolgens
drukte de G. G. op een knopje. Onmiddellijk
hierop schakelde de schakelbordwachter de
stroomtoevoer in en lieten de
draaistroommotoren van de beide "Grote
Amerikanen" hun dof gegrom horen, waarbij
zich spoedig het hoge piep geluid van de
tientallen borstels voegde, die over de
collectoren gleden. Daarna kwam de
zenderbedienaar in actie. Allen stonden reeds op hun post. Resoluut duwde hij de handle van de
automatische kathode in, als wilde hij de boog een zetje meegeven. Vlak daarop hoorde men het
sissend geluid van de boog en begon de wijzer van de grote antenneampèremeter, die zich in het
front boven op de zender bevond, uit te slaan. Na enkele seinen gegeven te hebben aan de
schakelbordbedienaar, om de spanning te verhogen, werd de maximum toelaatbare
antennewaarde bereikt. Dit was het moment, waarop het spel kon beginnen. De aanwezige
insiders, die niet mee hoefden te helpen, volgden nauwkeurig alle bewegingen. Zij kenden alle
handelingen en wisten telkens precies wat er moest komen. Ook de G. G. wist, dat het thans
weer zijn beurt was om op het knopje te drukken, dat de seinautomaat in beweging moest
brengen. Want nauwelijks klonk het belletje opnieuw of Hij deed voor de tweede keer Zijn plicht,
waarna……er niets gebeurde !
Het automatenduiveltje van de Malabar speelde ons - ondanks de repetitie van ’s ochtends toch
nog parten. De zenderbedienaar begreep onmiddellijk, wat er aan de hand was. Zekerheidshalve
had de chef van het station een telegrafist laten komen, voor het geval de automaat weigerde.

Deze voorzorgsmaatregel was dus goed gezien. Op een wenk van de zenderbedienaar greep hij
naar de seinsleutel, welke zich op de bedieningstafel bevond en dadelijk daarna begonnen de
relais beneden met een oorverdovend lawaai op en neer te dansen waarbij de vonken in het rond
spatten. Dit alles was zó snel in zijn werk gegaan, dat zij, die niet tot de ingewijden behoorden,
niets van de storing gemerkt hebben. En zo zij al iets op de gezichten van het personeel gelezen
meenden te hebben, dan waren zij door de plotselinge herrie van de dansende relais enz. te
beduusd, om verder argwaan te hebben gekoesterd. Nog geen minuut, nadat de G. G. op het
knopje had gedrukt, werden de morsetekens, die het telegram aan H.M. de Koningin bevatten,
aan de aether toevertrouwd en hadden op hetzelfde moment te Sambeek gehoord kunnen
worden. Alles was nu in vol bedrijf. De motordynamo-aggregaten gromden, relais klepperden, de
boog siste, compressoren ratelden, kortom het was een lawaai van jewelste, waarbij horen en
zien je verging. Degenen van de aanwezigen, die nog nimmer iets dergelijks hadden gezien,
waren een en al verbazing. De grote gebeurtenis van dat ogenblik en de grote bewondering van
het Hoge gezelschap voor alles, wat zich om hen heen afspeelde, deed even een gevoel van trots
bij ons opkomen en we verbeeldden ons misschien wel - in navolging van de Lesseps - te kunnen
zeggen: dit werd door ons gewrocht. En als nu straks ook nog het bericht kwam van de goede
ontvangst van het telegram aan de Koningin, wel, dan kende ons geluk geen grenzen meer. ...
Wat een prachtig moment was dit, om nimmer te vergeten! Aan één stuk door werd Kootwijk
geroepen: PCG PCG PCG....de PKX PKX PKX...., waarna de tekst van het telegram volgde. De
grote boogzender deed het wonderlijk goed; ieder ogenblik kon het bericht van Tjangkring
komen over de goede ontvangst van het telegram en het antwoord hierop aan Zijne Exc. de
Gouverneur Generaal. Hier was het wachten op, want dit zou de bezegeling zijn van de opening.
Traag sprong de minuutwijzer van de grote electrische klok verder. Minuut na minuut verging en
nog kwam geen bericht. Op eens herinnerden we ons, dat het uur waarop gewerkt werd niet
goed was en het zuiver toeval zou zijn, als Sambeek ons hoorde; door de drukte en de
belangrijkheid van het ogenblik waren we dit helemaal vergeten. En een gevoel van angst kwam
plotseling bij ons op: veronderstel dat Holland ons niet hoort; wat moet de G. G. dan wel van de
vertoning denken? Al maar verder schokte de minutenwijzer. Het werd half twaalf, het werd
twaalf uur. Bijna een uur had de zender nu gedraaid. Hoewel nog nauwelijks merkbaar, begon hij
reeds zijn traditionele inzinking te vertonen, nog hoogstens een half uurtje en dan zou hij afgezet
moeten worden, voor het drogen van de vlamkamer. De Landvoogd met gevolg liet zich door het
station rondleiden. Vervolgens werd onder de tonen van een orkestje een koele dronk
geserveerd. Onderwijl ratelden de relais onvermoeid door. De zenderbedienaar deed wat hij kon,
om de boog aan te houden. "Nog even volhouden jongens", stond op zijn gezicht te lezen,
"misschien lukt het nog en is de eer van Radio Malabar gered." Maar hoe men zijn best ook deed,
het lukte niet! De boog moest afgezet worden voor het dichten der lekken, vóórdat bericht van
ontvangst van het telegram was binnen gekomen. Buiten wachtten nog altijd de G. G. en andere
autoriteiten. Men kon nu gerust naar huis gaan, want de eerste drie - vier uur kon de boog niet
weer bijgezet worden. Langer op Radio Malabar te blijven had dus geen zin meer. Het was half
twee' s middags, dat de laatste gasten naar Bandoeng terug keerden. Daarna was het weer
rustig op de Malabar, behalve in ons gemoed! In de loop van de middag werd de boog opnieuw
aangezet. Het zou de eerste keer zijn, dat hij bij afwezigheid van zijn geestelijke vader aan ging.
Stilzwijgend werd thans de bediening aan het personeel overgelaten. Na het droevige resultaat
van de ochtend, was de algemene stemming er niet op vooruit gegaan. Toch bleef een ieder zijn
uiterste best doen, om te proberen, het openingstelegram en het eerste Aneta-persbericht voor
de moederlandse bladen over te krijgen. De middaguren, wanneer het gehele traject in het
daglicht verkeert, waren gunstiger dan de ochtenduren. De machinezender en zelfs de kleine
booglamp waren tussen 3 en 9 uur A.T. ook wel eens neembaar geweest. Wanneer de zender
het goed deed en we hadden een beetje geluk, dan moest hij gehoord worden, dat stond vast.

Doch de zender deed het die middag minder goed dan' s ochtends, omdat de duur van de
voorbereiding veel te kort was geweest. Verder werkte het weer niet mee, daar in de late middag
een hevige onweersbui op kwam opzetten. Tot dusver hadden we zoiets nog niet meegemaakt,
omdat de zender op zulke ogenblikken niet bij gestaan had. Men had dus helemaal geen
ervaring, wat op zulke momenten moest worden gedaan. Toen zich dan ook de eerste
atmosferische ontladingen voordeden en de waarden van de antenne wat raar gingen doen,
werd de zender afgezet. Na een uurtje klaarde het weer op, doch toen bleek het niet mogelijk de
zender weer aan te krijgen, vanwege het vele water dat zich in de vlamkamer verzameld had.
Het beste zou toen geweest zijn de machinezender bij te laten zetten, doch dat durfden we op
eigen houtje niet te doen. We wisten maar al te goed, dat Dr. de Groot er op stond, dat de grote
booglamp de eer van het overbrengen van het telegram moest hebben. Zelfs durfden we het niet
aan, hem op te bellen. Tot onze verwondering kwam kort daarop Dr. de Groot zelf aan de
telefoon met de order de machinezender bij te laten zetten. Hiermede ging enige tijd heen,
omdat de monteur van Telefunken eerst opgehaald moest worden. Toen dan eindelijk deze
zender bij stond, werd hij niet meer gehoord, omdat de gunstige tijd voor het verkrijgen van een
goede verbinding reeds verstreken was... Hiermede was het lot van de 5e Mei beslist, want die
dag kwam het openingstelegram niet meer over.
De volgende dag was het Zondag. Kort na middernacht werd de grote booglamp opnieuw
aangezet. Deze tijd was het best voor het maken van verbinding. Daar de zender niet langer dan
een anderhalf uur bij kon staan en daarna weer enige uren moest stoppen, werd in overleg met
Tjangkring, het meest geschikte uur uitgezocht. Maar, dit heeft niet mogen baten, ook toen
hoorde Sambeek ons niet. (later bleek, dat bij vergissing op een - voor de nacht - veel te lange
golf was gewerkt, zodat Holland ons niet had kunnen horen. 6 Mei ' s middags ging de boog
weer aan. Tot overmaat van ramp luisterde Sambeek die ochtend (het was toen ochtend in
Holland) niet uit. Vermoedelijk was men in Indië zowel als in Holland, een beetje de kluts kwijt
geraakt. Geen wonder, dat ook deze vierde poging op niets moest uitlopen. Dan het dus' s
avonds nog maar eens geprobeerd. Zondagavond om 7 uur stond de machinezender bij voor het
overbrengen van regeringstelegrammen. De grote booglamp was toen nog niet klaar om bijgezet
te worden. Trouwens, het was toen ook nog niet mogelijk, met beide zenders tegelijk te werken.
Het toeval wilde, dat het moment om verbinding te maken toen heel goed moet zijn geweest,
want de machinezender werd uitstekend gehoord. Waarom Dr. de Groot van deze gelegenheid
geen gebruik heeft gemaakt het openingstelegram via deze zender over te laten brengen, is weer
een raadsel. Blijkbaar heeft hij nog een laatste poging willen wagen met zijn grote booglamp.
Hoe laat de machinezender is afgegaan en de grote booglamp is bijgezet, is mij niet bekend.
Doch hij heeft bijgestaan, want hij werd die avond inderdaad gehoord, evenwel veel te zwak om
neembaar te zijn. Daarbij schijnt de toon schor geweest te zijn, terwijl het eigenlijke sein
zwakker was, dan het contrasein. Vermoedelijk was de zender toen al niet meer in goede
conditie, vanwege het vele water, dat zich, door het veelvuldig gebruik van de laatste dagen, in
de vlamkamer verzameld had. Zo hij goed gewerkt had, had hij even sterk als de machinezender
geweest moeten zijn. Te 9.45 at werd weer op de machinezender overgegaan, deze werd ook
toen gehoord, maar het telegram aan de Koningin werd niet herhaald...
Zo ging ook de zesde Mei voorbij. Ook die dag was het telegram niet overgekomen. Van verdere
pogingen met de zenders werd afgezien en het telegram werd per kabel overgeseind!
o-o-o-o-o-o-o

2: Reacties op de mislukte opening (fragmentarisch)
Het ligt voor de hand, dat het échec op de Malabar veel stof heeft doen opwaaien. De dagbladen
wijdden boze artikelen aan het geval. Geen dezer, die ook nog maar een goed woord over had
voor Dr. de Groot, niettegenstaande hij nog niet zo lang geleden door deze bladen werd
verheerlijkt. En zoals het dan gewoonlijk gaat: men valt van het ene uiterste in het andere en
gaat verschrikkelijk overdrijven. Zo ook hier. Voor een groot deel was de totale ommezwaai van
de pers een gevolg van een tekortkoming aan voorlichting. Wanneer onze dienst van tevoren een
korte mededeling had verstrekt omtrent de slechte toestand waarin de vlamkamer verkeerde,
dan was het publiek al vast een beetje voorbereid geweest op een mogelijke mislukking. Nu dit
niet was gebeurd, verkeerde iedereen in de veronderstelling, dat de opening vlot van stapel zou
lopen. Maar al te vaak waren de geweldige mogelijkheden van de zender van Dr. de Groot
publiek gemaakt, zodat geheel Indië met spanning zat te wachten op de dag, waarop de wereld
getoond zou worden, waartoe men op de Malabar in staat was. Niemand in geheel Indië had er
ook maar een moment aan gedacht, dat er iets mis kon lopen. Daarom kwam de slag ook wel
wat al te hard aan. Men was zo aan de successen van Dr. de Groot gewend geraakt en er waren
altijd zulke wonderen op de Malabar gepresteerd, dat men deze tegenslag moeilijk kon
verwerken en het eigenlijk als een belediging voor de Indische gemeenschap beschouwde. Geen
wonder, dat de bladen geen woorden genoeg konden vinden hun misnoegen te uiten, hetgeen
nog werd verergerd, doordat men niet precies wist hoe de vork in de steel zat. Hierdoor begaf
men zich op zijwegen, zonder de eigenlijke oorzaak aan te roeren…Al waren de ontboezemingen
wel wat overdreven en soms weinig ter zake, in de grond bevatten zij toch wel enige waarheid.
Zo bijvoorbeeld hetgeen door de pers te berde werd gebracht omtrent de machinezender. Het
was namelijk een feit, dat in de loop der jaren door Dr. de Groot niets nagelaten was de grote
booglampzender op te hemelen (met de beste bedoelingen natuurlijk maar niettemin
onvoorzichtig) en de machinezender stelselmatig af te kammen…….
Personeelsetentje na de openingsceremonie op 5 mei 1923