Relatiemagazine herfst 2011Centraal Bureau voor de Statistiek - Cbs

h e r f s t 2 0 1 1
03 11
Het relatiemagazine van het Centraal Bureau voor de Statistiek
Interview met voormalig
Shell-topman
Jeroen van der Veer
In gesprek met
Aysel Erbudak
2011: het jaar van de
Europese volkstellingen
Nieuwe
duurzaamheidsmonitor
gelanceerd

2
Herfst in cijfers
In het najaar van 2010 trokken
zo’n 4,5 miljoen landgenoten
er op uit voor een korte of
langere vakantie. Met name
oktober blijkt een geliefde
vakantiemaand tijdens
de herfstperiode. Tijdens
deze herfstvakanties gaven
Nederlanders in totaal ongeveer
€ 2,4 miljard uit, met name aan
vliegvakanties (€ 1,3 miljard).
Ook aan autovakanties wordt
met bijna € 1 miljard relatief
veel geld besteed. (Bron: CBS)

Gosse van der Veen
Directeur-Generaal CBS
h e r f s t 2 0 1 1
03 11
Het relatiemagazine van het Centraal Bureau voor de Statistiek
Interview met voormalig
Shell-topman
Jeroen van der Veer
In gesprek met
Aysel Erbudak
2011: het jaar van de
Europese volkstellingen
Nieuwe
duurzaamheidsmonitor
gelanceerd
Colofon
03/11 is het relatiemagazine
van het CBS dat als doelstelling
heeft de externe relaties
van het statistiekbureau te
informeren over het CBS
en met het CBS verwante
relevante maatschappelijke
ontwikkelingen. 03/11 verschijnt
4 keer per jaar.
Uitgave: Centraal Bureau voor
de Statistiek.
Hoofdredactie:
Miriam van der Sangen.
Medewerkers:
Jaap van Sandijk, Ron Storm,
Miriam van der Sangen,
Annemieke Bos, Ronald van
der Bie, Leo Engberts en
Rosenbaum Selekt.
Cover: Jeroen van der Veer,
voormalig Shell-topman.
Fotografie: PP Fotografie
Zoetermeer, ANP,
Miriam van der Sangen,
Ap Smulders.
Illustraties: Andy Grogan.
Oplage: 7.500 exemplaren.
Concept: Hans van Brussel.
Vormgeving: Jan van Halm.
Opmaak: Centraal Bureau voor
de Statistiek, Grafimedia.
Druk: Tuijtel, Hardinxveld-
Giessendam.
Reacties op het blad zijn
welkom via e-mail:
msnn@cbs.nl.
03 11
Het relatiemagazine van het
Centraal Bureau voor de Statistiek
Voorwoord
Voor u ligt het derde nummer van het CBS-relatiemagazine voor
2011. Daarin een uitgebreid interview met Jeroen van der Veer,
voormalig CEO van Shell en tegenwoordig voorzitter van de Raad
van Commissarissen van Philips en de ING Groep. We spraken
met hem over zijn veelzijdige loopbaan bij Shell, het belang van
duurzaamheid, de adviezen van het Topteam Energie, het tekort aan
bètawetenschappers en de kredietcrisis.
In de serie over prominente vrouwen in onze samenleving wordt
Aysel Erbudak geïnterviewd. Zij is voorzitter van de Raad van Bestuur
van het Slotervaartziekenhuis, dat in 2006 bijna failliet ging en door
haar werd opgekocht. Ons gesprek ging over de verschillen tussen de
Nederlandse en Turkse cultuur, haar manier van leidinggeven, het
glazen plafond, het rendabel maken van een bijna failliet ziekenhuis
en nieuwe zorgprojecten in het Caribisch gebied.
Verder hadden we een boeiend gesprek met CBS-collega Eric Schulte
Nordholt, projectleider van de virtuele volkstelling van 2001 en 2011
in ons land. Hij vertelt over de verschillende manieren waarop de
Europese statistiekbureaus dit jaar hun volkstelling hebben gehouden.
In dit nummer ook aandacht voor twee bijzondere CBS-projecten.
In het eerste project laten we collega’s van het CBS en de drie
planbureaus aan het woord over de onlangs gezamenlijk gepubliceerde
Duurzaamheidsmonitor. De kracht van deze monitor is dat hij niet alleen
de situatie in het hier en nu meet, maar ook kijkt naar de gevolgen voor
anderen in de wereld en de generaties na ons. Het tweede CBS-project
gaat over de conferentie voor brancheorganisaties die het CBS samen
met de ondernemingsorganisaties VNO-NCW en MKB-Nederland
organiseert in november van dit jaar. Doel van de conferentie is het
verbreden en verdiepen van de contacten met de brancheorganisaties.
Verder laten wij weer 5 klanten van het CBS aan het woord. Zij vertellen
welke gegevens zij van het CBS gebruiken en wat zij er meedoen.
Tot slot onze korte rubriekjes met allerlei wetenswaardigheden over
gezondheid, sport, culinair, IT en actuele zaken, allemaal gebaseerd
op CBS-cijfers.
Veel leesplezier. Hebt u suggesties? Laat het mij weten.
Gosse van der Veen,
Directeur-Generaal
3

Aan dit nummer werkten mee...
4
Miriam van der Sangen (1958) studeerde rechten aan de
Rijksuniversiteit Utrecht. Daarna volgde zij diverse opleidingen
op het gebied van management en journalistiek. Begin jaren
tachtig trad zij in dienst van het CBS, waar zij verschillende
functies bekleedde. De afgelopen 15 jaar werkte zij bij de sector
Communicatie.
Ronald van der Bie (1959) studeerde geschiedenis en economie
aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij was bedrijfsleider in
een café, broodschrijver, docent en onderzoeker. Hij publiceerde
over tabaksteelt, sociale zorg, drankgebruik en drankbestrijding
en historische nationale rekeningen. Hij werkt bij het CBS als
wetenschappelijk redacteur en doet er onder meer historisch
tijdreeksonderzoek.
Annemieke Bos (1966) volgde de opleiding Voorlichtingskunde
aan de Haagse Hogeschool. Zij werkte vijf jaar als voorlichter bij
de Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf (tegenwoordig Fundeon)
en daarnaast als freelance journaliste voor de Delftsche en
Westlandsche Courant. Sinds 1995 is ze actief als freelance
tekstschrijver/redacteur.
Jaap van Sandijk (1960) studeerde aan de Pedagogische
Academie, maar koos na de afronding daarvan voor de
journalistiek. Na ervaring te hebben opgedaan bij de regionale
radio en het Leidsch Dagblad vestigde hij zich als freelance
journalist. Hij schrijft voor diverse vakbladen, waaronder
Adformatie, Salesmanagement en Twinkle.

Interview met voormalig
Shell-topman Jeroen van der
Veer 10
Nieuwe duurzaamheidsmonitor
gelanceerd 40
Maarten Mulder: Goede
samenwerking voor een
beter resultaat 18
03 11
Het relatiemagazine van het
Centraal Bureau voor de Statistiek
In gesprek met
Aysel Erbudak 20
2011: het jaar van de Europese
volkstellingen 30
Inhoud
kort gezond 6–7
Dirk Stelder van Universiteit Groningen: Onderzoek spitst zich
meer toe op stedelijke ontwikkeling 8–9
Interview met voormalig Shell-topman
Jeroen van der Veer 10–15
kort IT 16–17
Maarten Mulder van Rijkswaterstaat: Goede samenwerking voor
een beter resultaat 18–19
In gesprek met Aysel Erbudak 20–25
kort sport 26–27
Meile Tamminga van de Provincie Fryslân: Voer voor provinciale
beleidsmakers 28–29
2011: het jaar van de Europese volkstellingen 30–35
kort reizen 36–37
Ad Kerkhof van de Vrije Universiteit van Amsterdam:
CBS-cijfers geven richting aan suïcidepreventiebeleid 38–39
Nieuwe duurzaamheids monitor gelanceerd 40–45
kort actueel 46–47
Saskia van Dorsselaer van het Trimbos-instituut:
‘Een grote mate van zorgvuldigheid is geboden’ 48–49
Huiverige boeren 50–55
kort culinair 56–57
Brancheorganisaties welkom op conferentie 58–61
Recente publicaties 62–63
5

kort gezond
75 procent bevalt in het ziekenhuis
Nederland, land van de thuisbevallingen.
Althans, dat is bij veel mensen – in zowel
binnen- als buitenland – nog steeds het
beeld. Maar hoe zit het nou écht met die
bevallingen in eigen huis? Welnu, het aantal
thuisbevallingen blijft dalen. In 2010 zijn in ons
land 184.000 kinderen geboren. 75 procent van
die bevallingen vond plaats in het ziekenhuis
en 25 procent thuis. In 1989/1991 waren die
cijfers wel anders: toen vond 38 procent van de
bevallingen nog thuis plaats. (Bron: CBS)
Gezondheids- en welzijnszorg:
87,6 miljard aan uitgaven
In 2010 bedroegen de uitgaven aan de
gezondheids- en welzijnszorg in totaal
87,6 miljard euro. Dat is 3,6 procent meer
dan in 2009. En wat kost dat per burger? In
2010 bedroegen de uitgaven per hoofd van de
bevolking aan zorg 5.272 euro. In 2009 was dat
5.113 euro. (Bron: CBS)
6
6 op de 7 tachtig-plussers zelfstandig
Het aantal ouderen in Nederland groeit snel. En een steeds
groter aantal van hen blijft zelfstandig wonen. Zowel
het aandeel zelfstandig alleenwonende ouderen als het
zelfstandig samenwonende ouderen neemt toe. Daar staat
tegenover dat het aantal ouderen dat in een verzorgings-
of verpleeghuis woont afneemt. Tussen 2000 en 2010 nam
het aantal tachtig-plussers toe van 500.000 naar 648.000.
Het aantal tachtig-plussers dat in een verzorgings- of
verpleeghuis woonde, daalde in die periode van 102.000
naar 90.000. Maar liefst 6 op de 7 tachtig-plussers wonen
zelfstandig, al dan niet met ondersteuning. (Bron: CBS)

Aandachtswijken: 25 procent ervaart gezondheid als minder dan goed
kort gezond
De ervaren gezondheidstoestand en leefstijl van mensen in aandachtswijken is minder
goed dan daar buiten. Maar beide zaken zijn de laatste jaren wel verbeterd. Het aandeel
rokers in deze wijken nam af, zelfs in sterkere mate dan in de rest van het land. Sinds
de instelling van aandachtswijken in 2007 lijkt het met de gezondheidstoestand in deze
wijken ook wat beter te gaan. Het aandeel mensen dat de eigen gezondheid ervaart
als ‘minder dan goed’ nam af. Dit daalde van 30 procent in 2005/2007 tot 25 procent in
2007/2009. (Bron: CBS)
7

8
aan het woord...
DIRK STELDER werkt als docent aan de faculteit
Economie en Bedrijfskunde van de Universiteit
Groningen. Hij doceert de vakken ruimtelijke economie en
arbeidsmarkteconomie. Daarnaast verricht hij onderzoek
naar regionale economische ontwikkelingen en de
arbeidsmarkt.

Onderzoek spitst zich
meer toe op stedelijke
ontwikkeling
Dirk Stelder is universitair docent ruimtelijke
economie en arbeidsmarkteconomie aan de Universiteit
Groningen. Daarnaast doet hij onderzoek naar de
ontwikkeling van regio’s en steden, de regionale
arbeidsmarkt en infrastructuren. Hij maakt daarvoor
veel gebruik van CBS-materiaal.
de economische
kerndata die het
raadpleeg
‘Ik
CBS biedt,’ vertelt Stel-
der, ‘zoals cijfers over bevolking,
werkgelegenheid, werkloosheid,
investeringen, enzovoorts. Op
‘Nederland regionaal’, een aparte
functie binnen de StatLinedatabase
van het CBS, zijn veel
bruikbare gegevens te vinden,
onderverdeeld naar provincies,
regio’s en gemeenten. Daarnaast
put ik uit oude reeksen, die onder
de knop ‘archief’ te vinden zijn.
Bijvoorbeeld om de arbeidsmarkt
in kaart te brengen naar provincie,
vanaf de jaren zeventig.’ Het
materiaal dat hij vindt, is over het
algemeen uitstekend bruikbaar.
Een van de meest fascinerende
aspecten van zijn werk is volgens
Stelder dat één cijfer op zich niets
zegt. ‘Het krijgt pas betekenis als
je het in een context plaatst: als ik
stel dat de werkloosheid in Groningen
6 procent is, dan weet je
nog niet veel. Zo’n cijfer gaat pas
spreken als je het vergelijkt met
cijfers uit het verleden of met
cijfers uit andere regio’s. Vergelijkingen
maken, dat is belangrijk.’
De onderzoeken binnen de
ruimtelijke economie zullen zich
de komende jaren vooral toespitsen
op de stedelijke ontwikkeling.
‘We gaan naar een steeds lager
niveau inzoomen. Gemeenten
voegen zich samen en vormen
net als regio’s bestuurlijke eenheden.
Dwars daar doorheen loopt
Een cijfer krijgt
pas betekenis als je
het in een context
plaatst
de ontwikkeling van steden. We
zullen vooral op zoek gaan naar
gegevens daarover. Niet alleen in
Nederland, ook in Europa heeft
deze ontwikkeling de aandacht.
Het CBS komt met de applicatie
‘Wijken en buurten’ al enigszins
aan deze behoefte tegemoet.
Maar kan het de vraag bijbenen?
Op de commerciële markt kun je
al gegevens kopen over bepaalde
buurten en straten.’ De grote
kracht van het CBS ligt in het feit
dat het dicht bij de cijfers zit en
deze ook interpreteert, vindt Stelder.
‘Het zijn experts.’ Een kleine
tip voor de StatLine-database:
maak toegang tot het archief mogelijk
vanuit de actuele reeksen.
‘Je moet echt een doorgewinterde
StatLine-gebruiker zijn om de oudere
reeksen te vinden.’
Annemieke Bos
9

10
relaties
Jeroen van der Veer had
bij Shell duurzaamheid
hoog in het vaandel staan.
Daar dankte hij indertijd de
bijnaam ‘Groene Jeroen’
aan.

‘Onze sterke aardgaspositie
kan heel veel betekenen’
Interview met voormalig Shell-topman Jeroen van der Veer
Jeroen van der Veer (1947) is
één van de meest invloedrijke
Nederlanders. In 1971
rondde hij in Delft een
studie werktuigbouwkunde
af. Daarna ging hij aan de
slag bij Shell. Hij had er
verschillende functies. Vanaf
2000 was hij presidentdirecteur
van de Koninklijke
Nederlandsche Petroleum
Maatschappij NV. Tussen
maart 2004 en juli 2009
bekleedde hij de functie van
Chief Executive van Royal
Dutch Shell. Momenteel is hij
voorzitter van de Raad van
Commissarissen van Philips
en van de ING Groep.
We spreken Jeroen van der Veer op de 10e etage
van het ING House in Amsterdam-Zuid. Daar is
het hoofdkantoor gevestigd van de grote Nederlandse
multinationale bank ING Groep. Van der
Veer is er voorzitter van de Raad van Commissarissen.
Ondanks het feit dat hij officieel met pensioen
is, is er helemaal geen sprake van ‘het zwarte
gat’. Van der Veer werkt nog volop, meer dan 40
uur per week. Aangezien zijn gehele loopbaan
zich afspeelde bij Shell ligt het voor de hand in
het interview eerst terug te blikken naar die tijd.
Welke periode bij Shell was voor Van der Veer het
meest interessant? ‘De grote charme van Shell is
dat het een bedrijf is met veel verschillende functies,
in veel verschillende landen.
Iedere job die ik er gehad
heb, had plussen en minnen.’
Van der Veer hield zich bij Shell
voornamelijk bezig met reorganisaties.
Sommigen waren zeer
drastisch. Tegelijkertijd moesten
de te reorganiseren bedrijfsonderdelen
groeien. Geen geringe
opgave.
Voor een goede
balans hebben we
3 à 4 studenten op
de 10 met een bètaopleiding
nodig
Intelligent en kundig talent
Multinationals als Shell, Unilever, ING en Akzo-
Nobel krijgen veel intelligent en kundig talent
binnen, maar slechts enkelen van hen bereiken de
echte top. Van der Veer is er één van. Wie zijn volgens
hem degenen die de top bereiken en waarin
onderscheiden zij zich van anderen? ‘Ze moeten
aan een aantal eigenschappen voldoen: een sterk
gevoel voor richting hebben, inspireren, durven
te beslissen, hun zwakke kanten kunnen compenseren
en hard werken. Met andere woorden:
de uren die je werkt tel je niet, je staat op met
het bedrijf en gaat er mee naar bed. De week is
van Shell, het weekend voor mij, was een veelgehoorde
uitspraak onder het personeel van Shell.
Overigens geldt dat niet meer op het moment dat
je lid wordt van de Raad van Bestuur, dan werk je
24 uur per dag voor de zaak.’
Duurzaamheid
Van der Veer had bij Shell duurzaamheid hoog in
het vaandel staan. Daar dankte hij indertijd de bijnaam
‘Groene Jeroen’ aan. Hij vindt dat Nederland
het op het gebied van duurzaamheid ‘best goed’
doet, ook al scoort ons land op de Europese duurzaamheidslijst
niet zo hoog. ‘We hebben aardgas –
een fossiele brandstof – maar wel de beste. Doordat
we de kolen hebben vervangen door het aardgas
hebben we grote sprongen voorwaarts gemaakt
qua broeikaseffect. Nederland kan door zijn sterke
aardgaspositie heel veel betekenen
op duurzaamheidsgebied,
maar we zijn te bescheiden geweest.
De Nederlandse regering
had meer moeten doen aan positieve
beeldvorming rond ons
land en onze aardgasproducten.’
Het feit dat Nederland niet zo
hoog staat op de Europese duurzaamheidslijst
wijt Van der Veer
11

12
De uren die je werkt tel je niet. Je staat op met het bedrijf
en gaat er mee naar bed
aan het feit dat ons land weinig aan alternatieve
energie doet. ‘Eén van de oorzaken daarvan is dat
alternatieve energie veel duurder is dan fossiele
energie.’ De bewering dat bedrijven als Shell of de
Gasunie weinig oog hebben voor ontwikkelingen
op het gebied van duurzaamheid deelt hij niet. ‘Iedereen
heeft altijd wel een mening over Shell en
die is vaak kritisch, soms negatief. Daardoor had
je weleens het gevoel dat je nooit wind mee had.
Shell doet een heleboel goede dingen. Het bedrijf
gaat op een verantwoorde manier met grondstoffen
om en liep vóór de jaren negentig zelfs voorop
met bepaalde technieken.’
Tekort aan bètawetenschappers
Volgens sommigen doet de Nederlandse overheid
te weinig haar best om jongeren bij het duurzaamheidsbeleid
te betrekken. Wat vindt Van der
Veer daarvan? ‘Er zijn twee belangrijke aspecten
bij iedere vorm van technologie: dat is de vraag
of het veilig is en of het duurzaam is. Helaas zitten
deze aspecten nog onvoldoende in alle onderwijsprogramma’s.’
Automatisch komen we dan op
het tekort aan bètawetenschappers, waar Van der
Veer zich zorgen over maakt als voorzitter van het
Platform Bètatechniek. Dat platform moet er – in
opdracht van de overheid – voor zorgen
dat er voldoende en kwalitatief
goed opgeleide bèta’s zijn. Alhoewel
er in de afgelopen jaren stappen in de
goede richting zijn gezet, zijn er nog
steeds niet voldoende wetenschappers
en ingenieurs in Nederland.
‘Er zijn drie oorzaken voor het feit
dat er weinig belangstelling voor de
bètawetenschappen is,’ legt Van der
Veer uit. ‘Allereerst omdat deze studies
moeilijk zijn. Ten tweede duren
ze langer en als derde geldt dat ook
andere studies goed betalende banen
opleveren. In ons land volgen 2 op
de 10 studenten een bèta-opleiding.
Dat is lager dan in de ons omrin-
Iedereen heeft
altijd wel een
mening over
Shell en die is
vaak kritisch,
soms negatief
gende landen, inclusief het Verenigd Koninkrijk.
Voor een goede balans hebben we 3 à 4 studenten
op de 10 met een bèta-opleiding nodig. Het is
een win-win-situatie om daaraan te werken, het
biedt ook meer kansen voor een evenwichtigere
samenleving.’
Topteam Energie
Van der Veer is niet alleen voorzitter van het Platform
Bètatechniek. Door minister Verhagen van
Economische Zaken, Landbouw & Innovatie werd
hij dit voorjaar benoemd tot voorzitter van het
Topteam Energie. Dit team, waaraan ambtenaren
en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven
deelnemen, moest onderzoeken hoe duurzame
energie in Nederland meer concurrerend kan zijn.
In juni van dit jaar bracht het topteam hierover
een rapport uit, getiteld ‘Energie in beweging’.
Wat zijn de belangrijkste conclusies? ‘Alternatieve
energie is te duur. Daarom moet de overheid
bedrijven stimuleren nieuwe technologieën te
ontwikkelen en bestaande technologieën te verbeteren
voor toepassingen van duurzame energie.’
Het Topteam Energie adviseerde de minister
verder om innovatiekosten aftrekbaar te maken
en een innovatiefonds voor het midden- en kleinbedrijf
in het leven te roepen. Dit
fonds moet investeren in bedrijven
en technologieën. Ook zal het vergunningenbeleid
met betrekking
tot energietransitie moeten worden
verbeterd, want dit levert momenteel
nog de nodige belemmeringen
op. Van der Veer: ‘We hebben in het
rapport een aantal aanbevelingen
gedaan, onder andere over de Nederlandse
positie als gasrotonde van
Noordwest-Europa. Ook pleiten we
voor een sterkere betrokkenheid van
de energiesectoren bij onderwijs en
onderzoek en we waarschuwen voor
het nijpende tekort aan voldoende
bètatechnici op alle niveaus.’

14
De Nederlandse regering had meer moeten doen
aan positieve beeldvorming rond ons land en onze
aardgasproducten
Tot slot nog een laatste vraag en wel
over de kredietcrisis, die al enige
tijd gaande is. Die heeft wereldwijd
laten zien dat niemand was voorbereid
op een crisis van deze omvang
en diepte. Dat heeft veel los gemaakt
bij overheden, politiek, het bedrijfsleven
en de banken. Wat is volgens
Van der Veer de belangrijkste les die
getrokken moet worden uit de kredietcrisis?
‘We moeten dit in de toekomst
voorkomen. Eén van de manieren
waarop we dat kunnen doen
Ons
democratisch
systeem heeft
er voor gezorgd
dat geld lenen
en uitgeven
tegenwoordig
relatief
gemakkelijk is
is door Europese toezichtsorganen in
het leven te roepen. Daarnaast heeft
ons democratisch systeem er voor
gezorgd dat geld lenen en uitgeven
tegenwoordig relatief gemakkelijk is.
Europa heeft veel te veel krediet genomen.
We hebben meer discipline
nodig in dat opzicht en moeten het
probleem niet doorschuiven naar de
volgende generatie.’
Miriam van der Sangen
CURRICULUM VITAE
Jeroen van der Veer (1947) is één van de meest invloedrijke Nederlanders. In 1971 rondde hij in Delft een studie
werktuigbouwkunde af en in 1976 – toen hij al bij Shell werkte – een studie economie in Rotterdam. Bij Shell had hij
verschillende functies op het gebied van raffinage en marketing in Nederland, Curaçao en het Verenigd Koninkrijk. Ook
was hij coördinator van de regio sub-Sahara en directeur van Shell Nederland. Later werd hij president en CEO van Shell
Chemical Company in de Verenigde Staten. Vanaf 2000 was hij president-directeur van de Koninklijke Nederlandsche
Petroleum Maatschappij NV. Tussen maart 2004 en juli 2009 bekleedde hij de functie van Chief Executive van Royal Dutch
Shell. Momenteel is Van der Veer voorzitter van de Raad van Commissarissen van Philips en van de ING Groep. Hij is ook
voorzitter van het Topteam Energie en voorzitter van het Platform Bètatechniek.

kort IT
14,6 procent meer omzet voor
detaillisten online
2010 was geen best jaar voor de non-foodsector
als geheel. Maar detaillisten die hun spullen
hoofdzakelijk via internet verkochten, deden
het erg goed. De online winkels behaalden in
dat jaar 14,6 procent meer omzet dan in 2009.
Hun branchegenoten die verkopen vanuit
reguliere winkels boekten een omzetdaling van
1,5 procent. De groei van de internetverkopen is
overigens volledig toe te schrijven aan een groter
volume. (Bron: CBS)
16
33 procent Nederlandse bedrijven wijst personeel
op ICT-beveiligingsplichten
33 procent van de Nederlandse bedrijven gebruikte in 2009
een methode waarmee werknemers bewust werden gemaakt
van hun plichten op het gebied van ICT-beveiliging. Dat is ruim
onder het Europees gemiddelde van 48 procent. Frankrijk
scoort met 29 procent nog iets lager dan Nederland. Finland
scoort erg hoog met 80 procent. Bewustmakingsmethoden
die worden gebruikt zijn onder meer trainingen, het
opnemen van bepaalde plichten in (arbeids)contracten of
door informatieverstrekking aan het personeel via intranet,
nieuwsbrieven of papieren documenten.(Bron: CBS)
9,3 miljoen internetshoppers
Het aantal internetshoppers in Nederland blijft stijgen. In
2010 groeide dit aantal tot 9,3 miljoen. Dat is 77 procent
van alle internetgebruikers. In 2006 bedroeg dit percentage
nog 61 procent. Samen met het Verenigd Koninkrijk en
Denemarken vormt Nederland daarmee de Europese
top op het gebied van e-commerce. Het belang van
elektronische verkopen blijft verder toenemen voor het
Nederlandse bedrijfsleven. In 2008 behaalde 16,5 procent
van de bedrijven ten minste 5 procent van de totale omzet
uit elektronische verkoop. Een jaar later steeg dat aandeel
naar 18,4 procent. (Bron: CBS)

1 op de 3 internetters is mobiel
Mobiel internetten groeit als kool. In 2010 had 1 op de 3 internetters
internettoegang via mobiele apparatuur. In 2007 was dat nog maar 1 op
de 5 internetters. Met name jongeren zijn graag ‘always online’. Bijna
de helft van de 12- tot 25-jarige internetters is mobiel actief. Ook onder
internetgebruikers in de leeftijd van 25 tot 44 jaar is het aandeel dat
mobiel internet gebruikt bovengemiddeld ten opzichte van de totale groep
internetgebruikers. Vooral internet via de mobiele telefoon (smartphone)
groeit explosief. In 2007 had 8 procent internettoegang via de mobiel, in
2010 was dat ruim 20 procent. (Bron: CBS)
kort IT
17

18
aan het woord...
MAARTEN MULDER is senior adviseur bij de Dienst
Verkeer en Scheepvaart van Rijkswaterstaat. Hij was
nauw betrokken bij de totstandkoming van diverse
samenwerkingsovereenkomsten met het CBS. Daardoor
is de onderlinge relatie sterk verbeterd, met goede
resultaten tot gevolg.

Goede samenwerking voor
een beter resultaat
Goede samenwerking leidt doorgaans tot betere resultaten.
Maarten Mulder kan dat van harte onderschrijven. Als
senior adviseur bij de Dienst Verkeer en Scheepvaart
van Rijkswaterstaat is hij nauw betrokken bij de
samenwerkingsrelatie met het CBS.
Rijkswaterstaat is een
uitvoeringsorganisatie
van het ministerie van
Infrastructuur en Milieu, voorheen
Verkeer en Waterstaat. In
opdracht van dit ministerie beheert
en ontwikkelt Rijkswaterstaat
het Nederlandse netwerk
van wegen en vaarwegen. Cijfers
over bijvoorbeeld het aantal
automobilisten dat dagelijks de
weg op gaat, het aantal kilometers
dat zij afleggen en het aantal
verkeersslachtoffers zijn onontbeerlijk
om de taken goed uit te
kunnen voeren. Rijkswaterstaat
heeft hiervoor al jaren contact
met het CBS. De laatste vijf jaar
is er veel veranderd. Een samenwerkingsovereenkomst
die
in 2007 tot stand is gekomen,
heeft daarvoor een belangrijke
basis gelegd. Sindsdien is er namelijk
meer onderling overleg
gekomen, op allerlei niveaus.
Mulder: ‘De werelden van de
beleidsmakers en de statistici
verschillen nog wel eens. Beide
disciplines met elkaar om de
tafel zetten, werkt heel verhelderend.
Er ontstaat meer begrip
voor elkaar. Ook op directieniveau
vindt nu regelmatig overleg
plaats. In een goede sfeer
bespreekt men bijvoorbeeld hoe
we samen zaken moeten aanpakken,
zoals het omgaan met
de afnemende registratiegraad
van verkeersongevallen en het
verwerken van cijfers van ver-
De werelden van
beleidsmakers en
statistici verschillen
nog wel eens
keersslachtoffers. Daar lopen
we soms tegen verschillen aan,
maar al met al zijn er sinds 2007
hele grote sprongen vooruit gemaakt
in de samenwerking. Het
CBS voert het grootschalige onderzoek
naar verplaatsingsgedrag
van de Nederlandse bevolking
uit. Rijkswaterstaat heeft
de ervaring in de omgang met
de gebruikers van die cijfers:
wetenschappers op het gebied
van infrastructuur en mobiliteit,
beleidsdirecties van het ministerie
en de eigen dienst Verkeer en
Scheepvaart. Die kennis willen
we graag inbrengen. Ik vond het
boeiend bij te dragen aan een
verbeterde samenwerking en op
een positieve manier ingesleten
gewoonten in de samenwerking
te doorbreken. Nu staat er een
stevige basis waarop we verder
kunnen bouwen.’
Annemieke Bos
19

20
In gesprek met…

‘Ik heb helemaal geen managers
meer, nergens voor nodig’
Aysel Erbudak werd in
1968 in Turkije geboren en
verhuisde op haar tiende met
haar familie naar Nederland.
Na haar middelbare school
volgde ze een HBO-opleiding
In gesprek met Aysel Erbudak
maatschappelijk werk, die
ze niet afrondde. Ze stortte
zich op het ondernemerschap
en stond aan de wieg van
verschillende succesvolle
bedrijven. Erbudak is partner
in de investeringsmaatschappij
Meromi Holding B.V., die
in 2006 het bijna failliete
Slotervaartziekenhuis in Amsterdam
overnam. Erbudak
werd de nieuwe voorzitter
van de Raad van Bestuur en
maakte er een winstgevend
bedrijf van.
Hoe zou u uw opvoeding typeren?
Prestatiegericht. We moesten altijd uitblinken, in
alles wat we deden. We werden altijd vergeleken
met kinderen die het goed hadden gedaan. We
moesten opvallen met onze prestaties, zodat mijn
ouders daar trots op konden zijn.
Welke eigenschappen hebt u van uw moeder en
vader?
Het pragmatische, het multitasken heb ik van mijn
moeder. Zij heeft een scherp inzicht in zaken en is
heel oplossingsgericht. Dat komt in mijn karakter
terug, ik sta niet al te lang stil bij een probleem.
Van mijn vader heb ik het doorzettingsvermogen
en de avontuurlijke inslag. Jezelf een uitgestelde
beloning geven, ergens naartoe kunnen werken.
U bent geboren in Turkije. Daar hebt u tot uw tiende
gewoond, daarna kwam u naar Nederland. Hebt u nog
wel eens heimwee?
Ja, maar niet naar Turkije. Ik heb heimwee naar
mijn geboorteplek. Dat is voor mij iets anders dan
het land zelf. Ik denk dat het heimwee naar mijn
jeugd is, naar het kind-zijn. Ik vind het mooi om
er te zijn. Het hoeft niet lang te duren: als ik er
maar éven ben, heb ik het gevoel dat ik de grootste
vorm van meditatie heb gedaan. Het zijn de
geuren en de geluiden. Die heb ik nodig om mijn
gedachten op een rijtje te zetten.
En de overgang op uw tiende jaar... Kreeg u een
cultuurshock toen u naar Nederland kwam?
Nederland is wel een land waar je van schrikt,
hoor, als je zó uit de achterlanden van Turkije
komt. Beide landen liggen in alle opzichten zó
vreselijk ver van elkaar vandaan. Ja, je loopt wel
een enorme shock op. Bij mij was het een negatieve
shock. Ik was te jong, denk ik.
Voelt u zich nu het meest Turks of het meest
Nederlands? Of van allebei een beetje?
Geen van beide. Het meest voel ik mij een wereldburger.
Ik ben bijvoorbeeld gek op kaasproducten
en die eet ik uit heel veel landen. Die uit Nederland
zou ik niet willen missen. Aan de andere kant... ik
ben ook gek op Franse en Italiaanse kazen; ik heb
in Nederland geleerd om wereldburger te worden.
En als u kijkt naar de opvoeding van uw kinderen?
Doet u dat volgens de Nederlandse traditie of volgens
de Turkse cultuur?
Ik geef ze het beste van beide mee. Nederland
heeft mij altijd wijs gemaakt dat het een tolerant
land was. Ik heb dus geleerd om tolerant te zijn,
maar de Nederlander was dat alleen in theorie,
niet in de praktijk. Het idee dat we over Nederland
hadden, bleek niet te kloppen. Het brengt je wél
op een gedachte: als het in Nederland niet te vinden
is, wat wil ik mijn kinderen dan meegeven?
Elk volk heeft het in zich om ambities neer te zetten,
bijvoorbeeld: ‘We staan open voor andere culturen
of andere mensen of voor het anders zijn.’
21

22
We hebben in Nederland de zesjescultuur gecreëerd en de ambitie
van de jeugd weggevaagd
Dat heb ik mijn kinderen allemaal meegegeven.
Het zijn hele kosmopolitische kinderen geworden!
Wat hebt u ze meegegeven vanuit uw Turkse
achtergrond?
Warmte. Omgang met emotie; dat het niet zwak
is om emotioneel te zijn. Mijn zoon zegt dat hij
het leuk vindt om met zowel Nederlandse als niet-
Nederlandse vrienden om te gaan. Kinderen die
bijvoorbeeld uit het Midden-Oosten komen, denken
veel meer in temperament en emotie. Zijn
Nederlandse vrienden vindt hij veel nuchterder,
die vinden volgens hem dat je emotie niet toont,
dat dit zwak is. Ik vind het heel mooi dat mijn
zoon ze beide herkent en waardeert. De hele opvoeding
is erop gericht om een ander niet te veroordelen
om het anders-zijn of om iets af te stoten
dat je niet kent. Het gaat om belangstelling tonen,
eerst ontdekken wat er is.
Over welke eigenschappen moet een succesvolle
zakenvrouw zoals u beschikken om de top te
bereiken?
Zelfdiscipline, doorzettingsvermogen en verantwoordelijkheidsbesef.
Dat geldt overigens ook
voor mannen.
Veel vrouwen klagen over het glazen plafond. Kunt u
zich daar iets bij voorstellen?
Eigenlijk bestaat het niet voor degenen die er doorheen
weten te rammen. Het kán dus wel, maar je
moet er ook wel wat voor doen. We zijn nog niet
gewend aan vrouwen die niet op het schoolplein
staan. Als ik toch zie hoe vaak daar nog steeds over
gesproken wordt! Ook over het meer dan fulltime
werken en voorzieningen organiseren voor de opvang
van je kinderen. Het zakelijke moederbeeld
vinden we nog niet acceptabel. Mij wordt nog vaak
de vraag gesteld of mijn kinderen het niet erg vonden
dat ik niet thuis zat met een kopje thee en een
koekje. Nou, dat weet ik niet en dat zullen we ook
nooit weten, want ik heb dat nooit gedaan. Van het
weekend had ik het er met mijn oudste zoon over.
Als ik dan kijk naar het eindresultaat, denk ik dat je
kinderen krijgt die bij je passen. Maar als samenleving
zijn we daar nog niet aan gewend. We hebben
nog steeds het oude rollenpatroon van opvoeden
in beeld, maar de kinderen van nu zijn totaal anders
en hebben andere behoeftes dan de kinderen
van tien of twintig jaar geleden. Of ze echt zitten te
wachten op die mama met dat kopje thee en een
koekje?
U hebt niet het gevoel dat uw kinderen daardoor iets
gemist hebben?
Ik denk wel dat mijn kinderen mij gemist hebben,
maar als ik een man was geweest, hadden ze hun
vader gemist. We hadden misschien wat meer tijd
met elkaar moeten doorbrengen, maar we hebben
altijd wél elkaars hoogtepunten meegekregen. Dan
wás ik er. We hebben te weinig vrouwen die door
de vooroordelen heen breken en zeggen: ‘Ik ga het
gewoon máken en er ook voor zorgen dat ik als
moeder zal slagen.’ Voor mij waren die twee dingen
onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ik wilde
slagen in mijn carrière én als moeder. Dat is gelukt.
Als u zichzelf als leidinggevende zou moeten typeren,
hoe zou u zichzelf dan omschrijven?
Ik heb ontzag voor kennis. Je kunt me met elk
onderwerp boeien, als je het maar met passie
overbrengt. Ik denk niet in belangrijke of minder
belangrijke functies of banen, maar in gepassioneerde
mensen en laat daar als werkgever heel
veel ruimte voor. Als iemand die dicht in mijn omgeving
werkt niet in staat is om flexibel te schakelen
en continu de regels erbij haalt, word ik gek en
die persoon ook. Ik ben niet in staat om die regels
te bedenken en als ik ze bedenk, vind ik wel iets
waardoor ze toch niet van toepassing zijn. Ik moet
het hebben van vrijheidsdenkers, mensen die niet
bang zijn voor vrijheid.
Een ING-topman zei laatst over leiders: ‘Een vliegtuig
stijgt alleen op bij tegenwind’, met andere woorden:
een goede carrière is niet mogelijk door alleen maar
de wind in de rug te hebben. Deelt u die mening?
Ik kan mij voorstellen dat hij bedoelt dat mensen
die ondanks heel veel tegenwind tóch overeind
zijn gebleven een bepaalde positie hebben verdiend.
Maar ja, hoeveel zijn er daar nu van? We
zijn in Nederland wel heel erg goed in het zoveel
mogelijk weerstand bieden aan mensen die hun
hoofd boven het maaiveld uitsteken. Als zij succes

Opiniemakers, politici en journalisten beïnvloeden de
gedachtevorming in de samenleving. Ze beroepen zich in het
algemeen op grondige feitenkennis. Maar is dat wel altijd het
geval? Het CBS wil iedereen van informatie voorzien, want alleen
als je de cijfers kent, kan een debat op de juiste gronden worden
gevoerd. Bovendien heeft eenieder daarmee een gelijk startpunt.
In deze rubriek praat Miriam van der Sangen met prominente
vrouwen uit onze samenleving. In de vorige nummers deed Jan
Latten dat met Cisca Dresselhuys, Samira Bouchibti, Rita Verdonk,
Agnes Jongerius, Joan Ferrier, Mirjam Sterk, Isa Baud, Inez Weski,
Annemarie Jorritsma, Liesbeth van der Pol, Karla Peijs, Jeltje van
Nieuwenhoven en Joanne Kellermann. In deze uitgave wordt Aysel
Erbudak geïnterviewd.
23

24
In Nederland is het ‘not done’ als je net iets meer dan het
gewone doet. Dat vind ik zo saai
claimen, is de wereld te klein. In Nederland is het
ook ‘not done’ als je net iets meer dan het gewone
doet. Dat vind ik zó saai! Je moet in Nederland
vooral gewoon doen. Daarmee hebben wij die zesjescultuur
gecreëerd en de ambitie van de jeugd
weggevaagd. Ik blijf mij erover verbazen, net zoals
het sobere van veel mensen die erg succesvol zijn.
Je mag het vooral niet laten zien, dat is hier niet
geaccepteerd. Als je in andere landen komt, is het
de gewoonste zaak van de wereld.
Het Slotervaartziekenhuis kampte met grote
schulden. Hoe hebt u dat ziekenhuis in relatief korte
tijd weer rendabel weten te maken?
Ik heb alle onnodige kosten eruit gesneden en ben
bewust met geld omgegaan. Ik vroeg mij de noodzaak
af bij alle onkosten die we maakten. Daarop
heb ik gestuurd. Wij hebben vooral niet op de
patiënt of op patiëntgebonden kosten bezuinigd,
maar hebben wél gekeken met hoeveel mensen
we het werk eigenlijk uitvoeren. Wat hebben we
voor diensten en zijn die ook nodig?
Ik heb ook begrepen dat u een fiks aantal managers
naar huis hebt gestuurd.
Ik heb helemaal geen managers meer, nergens voor
nodig. Ik werk veel met meewerkende voormannen
en -vrouwen. Teamleiders, die zelf deel uitmaken
van een groep. Ik wil niet dat je een groep aanstuurt
zonder dat je weet wat het werk inhoudt.
Als je toch eens wist hoeveel er aan opdrachten en
oplossingen wordt opgelegd aan afdelingen door
mensen die écht geen verstand van zaken hebben!
Zonder dat zij zich realiseren hoeveel frustratie zij
daarmee creëren! Ik denk dan: Ga het lekker zelf
doen, laat maar zien hoe het moet. Mensen die
zelf niet iets kunnen voordoen, moeten vooral ook
niets bedenken. Iedereen die vindt dat hij of zij een
ander een aanwijzing moet geven, is coördinator.
Mensen hebben de taak niet tegen een ander te
zeggen dat hij het zus of zo moet doen, maar zij
moeten hem er actief bij helpen!
Wat zijn uw plannen voor de toekomst?
We zijn heel actief op het gebied van zorg in het
Caribisch gebied: Curaçao, Aruba en Sint Maarten.
Waar wij komen, rommelt het direct. De weer-
standen zijn groot. Ik denk dat de publieke opinie
wel op onze hand is. Wij willen graag meehelpen
aan het optimaliseren van goede zorg, langs de lijn
van: wordt de patiënt daar wijzer van? Dat doet
wel pijn voor mensen die door onze komst achteruit
gaan in inkomen.
De kredietcrisis heeft op allerlei manieren laten zien
dat niemand op zo’n crisis was voorbereid. Heeft een
ziekenhuis als het uwe er last van en in welk opzicht?
Het ziekenhuis is een product. Wat er ook gebeurt,
het zal altijd geconsumeerd worden. Het
is eigenlijk nergens gevoelig voor, crisis of geen
crisis, mooi weer of slecht weer, het maakt niet
uit. Banken zijn echter zakelijker geworden, ook
voor zorginstellingen. Zij kijken nu veel kritischer
naar aanvragen die ze krijgen. Niet alleen door de
kredietcrisis, maar ook omdat er in Nederland de
laatste jaren veel nadruk is gelegd op het feit dat
zorgconsumptie gaat toenemen en wij op termijn
niet meer in staat zijn om het systeem draaiend te
houden. Er wordt nu bij de langetermijnverplichtingen
gekeken hoe lang je in staat bent om dat
vol te houden. Daar is men wat zakelijker in, omdat
de overheid steeds vaker - terecht - het signaal
afgeeft dat zij er straks niet is om ziekenhuizen
overeind te houden.
Hebt u nog een boodschap voor onze lezers uit de
politiek, de wetenschap en het bestuur?
Ik betrap ze er vaak op dat zij geen moeite hebben
met de voorstellen die op tafel komen, maar met
de manier waarop. Wij moeten ons minder druk
maken om de manier waarop iets wordt gepresenteerd
of gebracht. Wij voelen ons dan op onze
teentjes getrapt, waardoor goede dingen soms niet
doorgaan. Dat vind ik heel jammer. Denk bijvoorbeeld
aan het Elektronisch Patiënten Dossier! Dat
is afgeschoten en het ging om de manier waarop.
Opvallend voor een groep die intellectueel genoeg
is om over de eigen schaduw heen te kunnen
stappen en puur op basis van objectieve criteria
zou kunnen kijken naar wat er voorligt, los van de
manier waarop het overgebracht wordt. Het moet
altijd langs bepaalde paden. Dat vind ik zonde.
Miriam van der Sangen

kort sport
5,4 procent doet aan bowling
Het voorjaar van 2011 was veelbelovend, maar
de zomer bleek een barre tegenvaller. Dat gold
echter niet voor aanbieders van binnenrecreatie,
zoals bioscopen en sportcentra. De bowlingbanen
hadden afgelopen zomer een prima bezetting,
meldden de media. Maar hoe populair is deze
sport nu eigenlijk? Uit cijfers blijkt dat 5,4 procent
van de Nederlandse bevolking (van 6 tot 79 jaar)
deze sport graag beoefent. Bowling is bij
mannen (6,1 procent) geliefder dan bij vrouwen
(4,6 procent). (Bron: CBS)
0,5 miljoen fietsen uit Taiwan
Fietsen is één van de meest populaire sporten in
Nederland. Maar waar worden de tweewielers
waarop we zo graag bewegen eigenlijk
gemaakt? Veel komen er uit Taiwan, zo blijkt.
In 2010 voerde Nederland 1,7 miljoen rijwielen
in. Daarvan komen er ruim een half miljoen uit
Taiwan. Met een aandeel van 30 procent in de
Nederlandse rijwielimport is Taiwan daarmee
onze belangrijkste rijwielleverancier. (Bron: CBS)
26
60 sportverenigingen per gemeente
Nederland is een sportief landje en kent dan ook
een rijke infrastructuur op het gebied van sport. Per
gemeente telt ons land gemiddeld 60 sportverenigingen
en 17 sportaccommodaties, waaronder 1 à 2 zwembaden.
Verder telt een Nederlandse gemeente gemiddeld 8
à 9 sportscholen en -instructeurs, 5 à 6 fitnesscentra
en 3 maneges uitgaande van de 443 gemeenten die
Nederland op 1 januari 2008 telde. Natuurlijk zijn dit
gemiddelden en doen zich in de beschikbaarheid grote
verschillen voor naar regio en naar gemeentegrootte.
Maar belangrijk is dat er door de bank genomen voor
iedereen die wil sporten relatief dicht bij huis wel aanbod
te vinden is. (Bron: CBS; NOC*NSF, VeBON, LC)

0,4 procent speelt waterpolo
kort sport
De geschiedenis van waterpolo begint in 1869 in Engeland. De sport werd opgezet als een
watervariant op de populaire voetbalsport. In het begin was waterpolo een sport die alleen in
Engeland, Ierland en Schotland werd gespeeld. Vanaf 1894 werd het spel ook gespeeld in de rest van
Europa. In de loop der jaren is een aantal spelregels van de sport veranderd. Zo werd vroeger een
doelpunt gemaakt door de bal op de drijvende mat van de tegenpartij te leggen. Inmiddels zijn deze
drijvende matten vervangen door doelen. In waterland Nederland is waterpolo een relatief kleine
sport. 0,4 procent van de Nederlandse bevolking (van 6 tot 79 jaar) speelt waterpolo. In het zuiden en
oosten van Europa is waterpolo beduidend populairder. (Bron: KNZB, CBS)
27

28
aan het woord...
MEILE TAMMINGA werkt al 25 jaar als analist
beleidsinformatie voor de provincie Fryslân. Het werk is in
de loop van de tijd sterk verschoven van onderzoek naar
beleidsmonitoring. Het gebruik van statistieken is echter
in al die jaren niet veel veranderd. Meile is een dankbare
gebruiker van de StatLine-database van het CBS.

Voer voor provinciale
beleidsmakers
De afdeling Beleids- en Geo-informatie van de Provincie
Fryslân voorziet de beleidsmedewerkers van de provincie
dagelijks van relevante informatie voor het opstellen en
toetsen van beleid. Meile Tamminga is verantwoordelijk voor
een aantal beleidsvelden.
altijd eerst in Stat-
Line, daarna raadpleeg
kijk
‘Ik
ik andere bronnen of
we doen zelf onderzoek. StatLine
is een prachtig instrument. Er
zit zó ontzettend veel in! Dat is
direct ook weer een nadeel: het
valt niet altijd mee om te vinden
wat je zoekt. De gegevens zijn
heel gedetailleerd, maar soms is
het net niet de detaillering die
ik nodig heb. Zo zijn veel cijfers
niet op gemeentelijk niveau
beschikbaar. Bevolkingscijfers
wel, maar gegevens over de beroepsbevolking
zijn er alleen op
provinciaal niveau. Daar moet
ik dus een aantal bewerkingsslagen
op plegen.’ Momenteel
werkt Meile aan een overzicht
van de bevolkingsontwikkeling
in Friesland over de afgelopen
100 jaar. De cijfers daarvoor
vindt hij in oude papieren statistieken.
‘Het is mooi om te zien
dat we in Nederland al zolang
cijfers bijhouden, zelfs over de
oorlogsjaren vind ik gegevens.’
Meile is ook bezig met statistieken
over recreatie en toerisme
in Friesland. Een belangrijk beleidsveld,
want Friesland is een
populaire toeristische bestemming
en heeft grote ambities op
dit terrein. Zo wil het in 2030 dé
topattractie in Nederland zijn.
‘Ik verzamel onder andere gege-
StatLine is een
prachtig instrument.
Er zit zó ontzettend
veel in!
vens over het aantal toeristische
overnachtingen en de werkgelegenheid
in de toeristische sector.
Dat zijn relevante ingrediënten
om beleid te kunnen monitoren
en nieuwe beleidsdoelstellingen
te formuleren. Deels maak ik
hiervoor gebruik van CBS-cijfers
en deels doe ik aanvullend eigen
onderzoek.’ Meile is een door de
wol geverfde analist beleidsinformatie.
Hij doet dit werk al 25
jaar en het boeit hem nog altijd.
‘Het was een logisch vervolg op
mijn studie regionale economie.
Ik heb nog meegemaakt
dat we hier kastenvol papieren
statistieken hadden staan. Geleidelijk
aan kwam alles meer
digitaal beschikbaar. Ik denk dat
veel analisten in andere landen
jaloers zijn op het materiaal dat
het CBS beschikbaar stelt.’
Annemieke Bos
29

30
internationaal
2011: het jaar van de
Europese volkstellingen

Dit jaar hebben alle landen
van de Europese Unie de
verplichting een volkstelling
te houden. Het CBS startte
daarvoor in 2009 met de
voorbereidingen. Dat was
ook wel nodig. Zeker nu
Nederland een complete
volkstelling zal produceren met
behulp van registerinformatie
en data uit enquêtes die
zodanig statistisch zijn
gecombineerd en ‘opgehoogd’
dat ze op betrouwbare wijze de
gehele Nederlandse bevolking
dekken. Zoiets wordt ook
wel een virtuele volkstelling
genoemd. Projectleider
van deze mega-operatie is
Eric Schulte Nordholt. Hij
heeft inmiddels de nodige
ervaringen, zowel nationaal
als internationaal, en vertelt
erover.
Foto linksboven: Het team dat bij het CBS werkt aan de virtuele volkstelling van 2011.
Even wat geschiedenis vooraf.
Rond de traditionele volkstelling
van 1971 in ons land stapelden de
bezwaren op privacygebied zich zodanig
op dat werd besloten het verzamelen van
gegevens op deze manier te beëindigen.
Daarnaast speelden kostenoverwegingen
een rol. Het parlement nam toen het besluit
dat nooit meer een traditionele telling
zou worden gehouden in Nederland.
In 1981 en 1991 waren er beperkte volkstellingen
op basis van registergegevens in
combinatie met de toenmalige enquêtes
over de beroepsbevolking en de woningbehoeften.
In 2001 was er voor het eerst in
30 jaar weer een grote volkstelling, maar
nu op ‘virtuele’ basis. Ook de volkstelling
van 2011 is weer virtueel. Het grote verschil
met de voorgaande telling is echter
dat er nu meer en gedetailleerdere gegevens
moeten worden verzameld. ‘Daarbij
komt dat het nu een Europese verplichting
is,’ legt Eric uit. ‘De telling in 2001 was –
vanwege tegenwerking van vooral Duitsland
– geen verplichting, maar werd door
de betrokken Europese landen uitgevoerd
op basis van een gentlemen’s agreement.’
Meer dan 10.000 tabellen
Eric vertelt dat hij en zijn collega’s de afgelopen
tweeëneenhalf jaar volop in de
voorbereidingsfase hebben gezeten. ‘Het
project duurt in zijn geheel 6 jaar. De afgelopen
periode hebben we ons vooral bezig
gehouden met onderzoek, bijvoorbeeld of
de geplande bronnen voldoende informatie
bevatten om rechtstreeks alle variabelen
te bepalen, of de gebruikte methodologie
in staat is de veel grotere set tabellen
consistent te schatten, of de statistische
beveiliging voldoende is, in welk formaat
de gegevens moeten worden geleverd aan
de Europese Unie, etc. Daarna zijn we
gaan proefdraaien met cijfers van 2008.’
Voor de volkstelling 2011 gaat het CBS in
2012 de hoofdfase van het project in. Dat
wil zeggen dat in 2012 wordt gestart met
het verzamelen van alle gegevens over
2011 die nodig zijn om de volkstellingstabellen
samen te stellen. In 2013 vindt dan
het daadwerkelijk samenstellen van de
tabellen plaats. De gegevens die het CBS
uiterlijk op 1 april 2014 in gedetailleerde
tabellen aan Eurostat, het statistiekbureau
31

32
In totaal gaat het om 10.000 tabellen. Dat zijn 10 miljoen cellen
van de Europese Unie, moet leveren
zijn erg divers. De tabellen
betreffen onder andere demografische
gegevens, beroeps- en
opleidingsgegevens en gegevens
over de woonsituatie van alle in
Nederland woonachtige personen.
‘De meeste tabellen moeten
per provincie worden samengesteld,
maar er zijn ook tabellen
die voor alle 418 Nederlandse
gemeenten afzonderlijk moeten
worden gemaakt. In totaal gaat
het om meer dan 10.000 tabellen.
Dat zijn 10 miljoen cellen,’
aldus Eric. De virtuele volkstelling
2011 wordt aan de hand van
een aantal bronnen samengesteld.
Eén van die bronnen is het
Sociaal Statistisch Bestand (SSB),
ooit opgezet om een virtuele
volkstelling mogelijk te maken.
Maar niet alleen het SSB is een
belangrijke bron, ook de Enquête
Beroepsbevolking (EBB) en het
woningregister worden gebruikt.
Enorme kosten
Was het met de volkstelling van
2001 nog zo dat het CBS voorop
liep - Nederland was het eerste
land in de wereld dat een virtuele
volkstelling hield op basis van
een combinatie van registers en
al bestaande enquêtes - inmiddels
zijn er ook andere landen
die kiezen voor het gebruik van
overheidsregisters, al of niet in
combinatie met de verzameling
van individuele gegevens.
Voorbeelden daarvan zijn Noorwegen,
Zweden, Finland, Denemarken,
Oostenrijk en Slovenië.
Eric spreekt zijn collega’s van de
andere Europese statistiekbureaus
regelmatig, zowel formeel
tijdens allerlei internationale
vergaderingen als informeel. ‘We
hebben onderling veel contact en
wisselen kennis en ervaringen
uit. De volkstelling is in Europees
verband ook op hoog niveau een
hot topic, niet in de laatste plaats
vanwege de enorme kosten die
de telling in de meeste EU-landen
met zich meebrengt.’
Hoe doen de noordelijke landen
het?
De omstandigheden waaronder
in de diverse Europese landen
de gegevens verzameld moeten
worden, zijn erg verschillend.
‘Neem nu Noorwegen,’ zegt Eric.
‘Dit land heeft een goede registertraditie.
Voor de volkstelling van
2001 hebben zij dan ook voor
een belangrijk deel op hun registers
kunnen leunen. Voor de gegevens
over het aantal woningen
hebben ze echter een traditionele
woningtelling gehouden. Aan de
hand van de uitkomsten daarvan
hebben ze een nieuw woningregister
opgezet.’ De uitvoering van
de volkstelling in Zweden is volgens
Eric vergelijkbaar met Noorwegen,
maar door de bezuinigingen
is de situatie daar complexer.
‘Een nadeel voor het Zweedse
statistiekbureau is dat ze voor het
gebruik van sommige registers
moeten betalen. Het CBS daar-
De volkstelling is in
Europees verband
ook op hoog niveau
een hot topic, niet
in de laatste plaats
vanwege de enorme
kosten die de telling
in de meeste
EU-landen met zich
meebrengt
entegen heeft wettelijk geregeld
dat het gebruik mag maken van
alle overheidsregisters, zonder
dat daar kosten aan vast zitten.’
Finland kenmerkt Eric als een
sterk statistisch bureau. ‘De vorige
volkstelling hebben zij gehouden
op basis van een complete
registertelling. Dat is goed gelukt,
waardoor ze voor de telling van
2011 een sterke uitgangspositie
hebben. Eén kanttekening is er:
ook het Finse statistiekbureau
heeft te kampen met aanzienlijke
bezuinigingen.’ Denemarken
is volgens Eric één van de
oudste registerlanden. ‘Het is een
relatief klein statistiekbureau, dat
vooral coördinerend bezig is. De
Denen hebben aangegeven met
de levering van de gegevens voor
de volkstelling te voldoen aan de
minimale wettelijke eisen, meer
niet. Aan de zogenaamde Census
hub (het Europese volkstellingennetwerk),
waarin alle Europese
gegevens goed toegankelijk
worden gemaakt voor gebruikers,
doet Denemarken daarom
niet mee. Dat is hen door Eurostat
niet in dank afgenomen.’
Grote stappen voorwaarts
Ook landen als Oostenrijk, Slovenië,
Zwitserland en Duitsland
hebben in de afgelopen jaren
volgens Eric grote stappen voorwaarts
gezet. ‘Oostenrijk heeft
de vorige volkstelling nog op de
traditionele manier gedaan, maar
het kunstje van de virtuele telling
bij ons afgekeken. Ze hebben
in 2006 een proeftelling gehouden.
Die is geslaagd, waardoor ze
nu in 2011 tot een virtuele telling
kunnen overgaan. Voor Slovenië
geldt hetzelfde. De vorige telling
was nog tradi tioneel, nu hebben
ze een virtuele volkstelling.
Heel verrassend! Zij hebben veel

geïnvesteerd in een goede methode.’ De statistiekbureaus
van Oostenrijk en Slovenië lichten in
deze periode de bevolking in dat ze geen vragenlijst
meer krijgen. In Nederland is dat niet nodig, want
niemand verwacht in ons land nog een vragenlijst
van het CBS te krijgen: de Volkstelling van 1971 is
inmiddels al zolang geleden.’
Ook over de Duitse volkstelling weet Eric het nodige
te vertellen. ‘In de jaren tachtig hielden de beide
Duitslanden een traditionele volkstelling: voor
Oost-Duitsland gebeurde dat in 1981, voor West-
Duitsland in 1987. Duitsland beschikt over kwalitatief
goede registers, maar die zijn per Bundesland
georganiseerd. Voor het totaal moeten dus de officiële
cijfers van de afzonderlijke Bundesländer
bijelkaar geteld worden. Dat heeft in het verleden
– o.a. door verhuizingen van de inwoners van het
ene Bundesland naar het andere – veel dubbeltellingen
opgeleverd. Door een enorme inzet zijn die
dubbeltellingen er nu uit en heeft Duitsland een
prachtig kader. Duitsland heeft dus de kenmerken
van een registerland, maar de telling van 2011 verrichten
ze nog traditioneel met een micro-census,
waarbij 10 procent van de bevolking wordt geteld.
34
De situatie in Zwitserland is vergelijkbaar met die in
Duitsland vanwege de 26 kantons.’
Rolling Census
De manier waarop Frankrijk de volkstelling houdt,
wijkt erg af van de hiervoor genoemde landen.
‘Als enige land ter wereld maakt Frankrijk gebruik
van de Rolling Census,’ legt Eric uit. ‘Zij tellen elk
jaar een stukje Frankrijk en na vijf jaar is dan zo’n
beetje heel Frankrijk geteld. Een probleem dat
ze nog niet goed hebben kunnen oplossen is hoe
ze om moeten gaan met mensen die verhuizen.
Ook deze methode levert dus dubbeltellingen op.
Bovendien worden sommige Fransen doordat zij
verhuizen helemaal niet geteld.’ Griekenland telt
net als Portugal traditioneel. Bij de vorige volkstelling
was Eric verrast door de snelheid en kwaliteit
waarmee het Griekse statistiekbureau zijn volkstellingsgegevens
leverde. Gezien de huidige economische
en financiële problemen van het land
is hij nu minder optimistisch gestemd. Daarnaast
signaleert hij dat steeds meer bekwame Griekse
statistici het statistiekbureau verlaten, omdat ze
elders meer kunnen verdienen.

Op de middag dat we Eric interviewen geeft hij
aan later die dag een afspraak te hebben met collega’s
van een aantal ministeries en planbureaus. Zij
willen graag geïnformeerd worden over de meest
actuele stand van zaken rond de volkstelling van
2011. Ook verzorgt hij regelmatig, zowel binnen
als buiten Nederland, lezingen over de volkstelling
van 2011. Zijn enthousiasme over dit project is
groot. ‘We hebben veel kennis en ervaring, maar
DEN HAAG
Den Haag is de hoofdstad van Zuid-Holland. De Nederlandse
regering en het parlement zijn er gevestigd en het is de
residentie van het koninklijk huis. Ook bijna alle ambassades
en ministeries zitten er. Den Haag is het centrum voor de
internationale rechtspraak en vredespolitiek. Het is een oude
stad met veel historie en bezienswaardigheden zoals het
er zijn toch altijd weer nieuwe situaties die zich
voordoen en waarvoor we een oplossing moeten
zoeken. Dat maakt dit project zo interessant!’
En wanneer komen de volkstellingsgegevens van
alle EU-landen beschikbaar? ‘Dat zal in 2014 zijn.
Hierdoor zal prachtig vergelijkingsmateriaal tussen
de verschillende Europese landen vrijkomen.’
Miriam van der Sangen
Binnenhof, de Ridderzaal, de Gevangenpoort, het Mauritshuis,
Paleis Noordeinde en het Vredespaleis. De stad beschikt over
veel natuur. Binnen de gemeentegrens ligt een omvangrijk
duingebied met daarlangs een breed, natuurlijk zandstrand
van bijna 10 kilometer lang. Verspreid over de stad liggen
enkele grotere en kleinere parken en oude landgoederen.
35

kort reizen
19,2 miljoen hotelgasten
Na een periode van krimp in 2008 en 2009 gaat
het weer de goede kant op met de Nederlandse
hotelsector. Vorig jaar registreerden de hotels
19,2 miljoen gasten. Dit is 7,7 procent meer dan
in 2009. Dit aantal is vergelijkbaar met de cijfers
van het recordjaar 2007. De bezetting van de
hotels blijft echter nog wel achter. Ten opzichte
van 2009 groeide de bezetting in 2010 van 43
naar 44 procent. Ter vergelijking: in 2007 was de
gemiddelde bezetting 48 procent. (Bron: CBS)
36
1,3 miljoen Belgen naar Nederland
Het aantal Belgische toeristen dat Nederland
bezoekt is de afgelopen 10 jaar bijna verdubbeld: van
0,7 miljoen in 2000 naar 1,3 miljoen in 2010. In totaal
verbleven onze zuiderburen vorig jaar 3,2 miljoen
nachten in Nederlandse accommodaties. Overigens
is de verblijfsduur van een bezoekje aan Nederland
korter geworden. Verbleven Belgen in 2000 nog
gemiddeld 2,8 nachten in een accommodatie, in 2010
was dat 2,5 nachten. Populairste bestemmingen zijn
de Noordzeebadplaatsen, de vier grote steden en de
provincies Noord-Brabant en Limburg. (Bron: CBS)
58.000 personen verlaten Nederland
De meeste mensen die uit Nederland vertrekken, komen
ook weer terug. Denk bijvoorbeeld aan vakantiegangers of
expats. Maar er zijn er ook die het land verlaten met een
permanente bedoeling: de emigranten. Kijkend naar de
meest recente cijfers neemt het aantal landverhuizers uit
Nederland toe. In de eerste helft van 2011 verlieten ruim
58.000 personen ons land. En dat zijn er bijna 5.000 meer
dan in dezelfde periode van 2010. (Bron: CBS)

3,5 miljoen passagiers via regionale luchthavens
kort reizen
Steeds meer luchtvaartreizigers maken gebruik van de regionale luchthavens in Groningen,
Maastricht, Eindhoven of Rotterdam. In 2010 reisden 3,5 miljoen passagiers van of naar
deze luchthavens. In 2009 waren dat er nog 2,9 miljoen (een verschil van 18 procent). De
groei in 2010 is te danken aan passagiers die graag voordelig vliegen en kiezen voor een
budgetmaatschappij. Op de regionale luchthavens hebben de prijsvechters dan ook een
aandeel van 95 procent in het aantal vervoerde passagiers. Hoewel budgetmaatschappijen ook
vliegen vanaf Schiphol, liggen de cijfers op de nationale luchthaven toch heel anders. Schiphol
verwerkte in 2010 namelijk op een totaal van 45,1 miljoen passagiers ‘slechts’ 9,5 miljoen
reizigers met een budgetmaatschappij. Dat betekent dat 75 procent van het totale aantal
passagiers die boeken bij een prijsvechter via Schiphol vliegt. (Bron: CBS)
37

38
aan het woord...
AD KERKHOF is hoogleraar klinische psychologie,
psychopathologie en suïcidepreventie aan de Vrije
Universiteit van Amsterdam. Hij bestudeert suïcide en
suïcidaal gedrag, onder andere om bij te dragen aan
suïcidepreventie. Daarnaast heeft hij een eigen praktijk
voor psychotherapie.

CBS-cijfers geven richting
aan suïcidepreventiebeleid
Het CBS registreert de meest uiteenlopende gegevens. Zo
verzamelt en publiceert het informatie over zelfdoding in
Nederland. Een trouwe gebruiker van deze cijfers is Ad
Kerkhof. Hij is hoogleraar klinische psychologie aan de Vrije
Universiteit van Amsterdam. Daar doet hij onder andere
onderzoek naar suïcide en suïcidepreventie.
CBS-materiaal
is voor veel ver-
‘Het
schillende vragen
te consulteren. Zelf heb ik veel
aan de overzichten van de ontwikkelingen
die het CBS rond
suïcide opstelt met aantallen onderverdeeld
naar leeftijd en geslacht,
landelijke spreiding, etc.
Het materiaal is nauwkeurig, betrouwbaar
en zeer geschikt voor
trendanalyses. De cijfers zijn bovendien
heel actueel. Ik heb ze
nu al over 2010. Daarmee ben
ik, zeker in de ogen van mijn
buitenlandse collega’s, haantje
de voorste.’ Op grond van
de verzamelde gegevens werkt
Kerkhof aan interventiestrategieën
om suïcide te voorkomen.
Hij adviseert de overheid, Pro
Rail, NS en GGZ-instellingen
over hun suïcidepreventiebe-
leid. Daarvoor interpreteert hij
de cijfers, zoekt naar verbanden
en maakt vergelijkingen met
ontwikkelingen in andere landen.
In Nederland plegen mannen
ongeveer twee keer zo vaak
suïcide als vrouwen. ‘Daaruit
zou je kunnen concluderen dat
vrouwen sterker in het leven
staan. Voor mannen zijn factoren
zoals werkloosheid of een
faillissement van grote invloed.
Deze aanleidingen voor suïci-
Het aantal
zelfdodingen kan
omlaag. Betere hulp
en behandeling
werkt
de, daar wil ik meer onderzoek
naar doen.’ Kerkhof meent dat
de CBS-gegevens over zelfdoding
bepalend zijn om richting
te geven aan het voorkomen
ervan. In 2010 pleegden 1600
mensen in Nederland suïcide.
Volgens Kerkhof kan dat aantal
omlaag. ‘Ik heb als psychotherapeut
al veel mensen op andere
gedachten kunnen brengen.
Door medewerkers in de geestelijke
gezondheidszorg en door
huisartsen worden veel suïcidepogingen
voorkomen. Goede
hulpverlening en betere behandelmethoden
werken echt.’ Al
30 jaar heeft Kerkhof een goede
samenwerking met het CBS. ‘De
service en behulpzaamheid is
groot.’
Annemieke Bos
39

40
CBS-project
Monitor Duurzaam
Nederland 2011

Nieuwe duurzaamheidsmonitor
gelanceerd
Op 5 september 2011
presenteerden het Centraal
Bureau voor de Statistiek,
het Centraal Planbureau,
het Planbureau voor de
Leefomgeving en het Sociaal
Monitor meet huidige situatie en de gevolgen voor de
generaties na ons
en Cultureel Planbureau de
Monitor Duurzaam Nederland
2011. Deze geeft een beeld
van de duurzaamheid van de
Nederlandse samenleving.
De nieuwe Monitor is inmiddels
de tweede die de vier
partners gezamenlijk hebben
ontwikkeld.
De nog kersverse Monitor Duurzaam Nederland
2011 is de opvolger van de eerste, in 2009 gepubliceerde,
Monitor Duurzaam Nederland. Uit
de nieuwe Monitor blijkt dat Nederland het qua
duurzaamheid goed doet – althans, binnen de eigen
grenzen en binnen het huidige tijdsbestek.
‘Hier en nu hebben we het prima voor elkaar,
maar onze groei voltrekt zich deels ten koste van
andere landen en van de generaties die na ons komen,’
vat CBS’er Jan Pieter Smits – één van de
initiatiefnemers van de eerste Monitor Duurzaam
Nederland – de inhoud kort samen. ‘We bouwen
nú rijkdom op, maar schuiven de
rekening deels door.’
Smits geeft daarmee meteen de
kracht van de Monitor aan: deze
meet niet alleen de situatie in het
hier en nu, maar kijkt ook naar
de gevolgen voor anderen in de
wereld en voor de generaties na
ons. Voor die brede benadering
zijn de bronnen van welvaart –
natuurlijke, menselijke, sociale
We bouwen nu
rijkdom op, maar
schuiven de
rekening deels door
naar de volgende
generaties
en economische kapitalen – in beeld gebracht. De
brochure, die tegelijkertijd met de Monitor is uitgegeven,
zegt het zo: ‘Als ons handelen hier en nu
geen nadelig effect heeft op de kwaliteit van het
leven elders of later is sprake van een duurzame
ontwikkeling.’
Knelpunten
Dat Nederland nog niet duurzaam is, ligt aan vier
dingen. De Monitor geeft als punten van zorg: Nederland
legt een relatief groot beslag op de natuurlijke
hulpbronnen, heeft een grote overheidsschuld,
scoort laag op het gebied van kennis en telt veel nietwesterse
allochtonen met achterstanden op diverse
terreinen. Die vier knelpunten vormen een fikse
uitdaging voor beleidsmakers: zij moeten immers
keuzes maken op verschillende beleidsterreinen om
de duurzaamheid van de Nederlandse samenleving
te verbeteren. Anders dan het CBS, dat trends beschrijft,
spelen de drie planbureaus – met prognoses,
analyses en adviezen – hierin een belangrijke rol.
Brede kijk op duurzaamheid
Maar de Monitor richt zich niet alleen op beleidsmakers.
De kritiek van wetenschappers en beleidsmakers
op de eerste Monitor luidde dat deze zich
te veel richtte op de ‘Haagse kaasstolp’ en een breder
publiek (burgers, bedrijven) moet zien te bereiken.
Daarnaast moest ook de beleidsrelevantie
beter worden aangegeven. ‘Daar
hebben we goed naar geluisterd,’
zegt CBS’er Rutger Hoekstra, die
net als Jan Pieter Smits aan de
wieg stond van de eerste Monitor.
‘We hebben deze nieuwe
Monitor niet in de vorm van één
product gegoten, maar hebben er
een drieslag van gemaakt. Naast
de Monitor zelf is er een toegankelijke
brochure die een beknopt
41

42
De roep om duurzaamheidsmonitors is wereldwijd al een
paar decennia oud
overzicht geeft van de belangrijkste
uitkomsten en er is ook een website
ontwikkeld, die zal uitgroeien tot dé
portal voor alles dat te maken heeft
met het meten van duurzaamheid.
In de tweede Monitor besteden
we bovendien veel meer aandacht
aan visualisaties. Zo geven we in
de vorm van stoplichten in de drie
kleuren rood, oranje en groen per beleidsdomein
aan waar het goed gaat en waar het beter kan. Zo
krijg je op een toegankelijke manier een brede kijk
op de duurzaamheid van de samenleving.’
Hoge betrokkenheid
Het samenwerkingsverband werd aangestuurd door
projectleider Ria Okkerse. Hoe kijkt zij terug op de
totstandkoming van de tweede duurzaamheidsmonitor?
‘Iedereen was enorm betrokken, zowel hier
binnen het CBS als bij de planbureaus,’ zegt ze. Maar
hoge betrokkenheid heeft ook een keerzijde, zo ondervond
Okkerse. ‘Door die gigantische betrokkenheid
kunnen mensen zich soms heel druk maken en
dat kan lastig zijn.’ De rol van Okkerse – als communicatief
spin in het web – was dan ook cruciaal. ‘Het
was voor mij een grote uitdaging om de communicatie
tussen zowel de vier partners als de opdrachtgever
– het ministerie van Infrastructuur & Milieu –
soepel te laten verlopen.’ Ze licht toe dat iedere partij
zijn eigen beeld had van het uiteindelijke resultaat.
En die beelden verschilden van elkaar. ‘Vergelijk het
met de aankoop van een stoel: de één wil vooral een
comfortabele stoel, de ander een Rietveldachtige designstoel.
Maar iedereen wil dus wel een stoel. Het
gaat er dan ook om dat je elkaar blijft begrijpen en
dat er een stoel wordt gekozen die iedereen bevalt.’
Internationalisering
De roep om duurzaamheidsmonitors (die inmiddels
al in een flink aantal landen worden geproduceerd)
is wereldwijd al een paar decennia oud.
Dat komt omdat het besef dat de hoogte van het
Iedereen
was enorm
betrokken, zowel
bij het CBS als bij
de planbureaus
Bruto Binnenlands Product (BBP)
een te dominante rol speelde bij de
vaststelling van de welvaart van een
land, steeds sterker werd. Want wat
zegt een louter economisch cijfer als
het BBP nu helemaal, als we tegelijkertijd
onze natuurlijke hulpbronnen
uitputten? ‘VN-conferenties in
de jaren negentig, waaronder die in
Rio, waren een belangrijke katalysator en hebben
de opkomst van duurzaamheidsmonitors aangejaagd,’
analyseert Smits. Samen met Rutger Hoekstra
is hij inmiddels voorzitter van de internationale
Taskforce for Measuring Sustainable Development,
waarin onder meer de VN, OECD, EuroStat, Wereldbank
en de top-tienlanden op het gebied van
het meten van duurzaamheid participeren. Smits
en Hoekstra zijn door de taskforce benaderd met
de vraag om duurzaamheidsmonitoren van andere
landen te harmoniseren, om zo tot een internationaal
model te komen. Door deze internationale opdracht
waren ze bij de realisering van de Monitor
Duurzaam Nederland 2011 veel minder betrokken
dan bij de eerste. Ria Okkerse en collega-CBS’er
Remco Kaashoek hebben het stokje overgenomen
en bouwen verder op het fundament waarvoor
Smits en Hoekstra grotendeels verantwoordelijk
waren. ‘De rol van het CBS in de duurzaamheidsmonitor
is vooral gericht op de conceptuele onderbouwing
van het meetsysteem,’ vertelt Smits over
dat fundament. ‘Daarbij draait het om de vraag
wat je precies wil meten en waarom. Bijvoorbeeld:
welke hulpbronnen meten we en op welke gronden?
Daarvoor moet je veel graafwerk verrichten
in de schatkist van het CBS en er ook rekening mee
houden dat gegevens internationaal vergelijkbaar
moeten zijn. Je moet je gegevens per slot een plaats
kunnen geven in de top 27 van de Europese Unie.’
Meten van maatschappelijke ontwikkelingen
Over internationalisering gesproken: het concept
van de Nederlandse duurzaamheidsmonitor zou

44
De planbureaus die hebben meegewerkt aan de
Monitor Duurzaam Nederland 2011 vinden dat de
toegankelijkheid ervan is verbeterd
ook wereldwijd een succes kunnen
worden. ‘Brazilië is er bijvoorbeeld
erg van gecharmeerd,’ weet Hoekstra.
Ook de Taskforce for Measuring
Sustainable Development ziet
de Nederlandse monitor graag als
standaard voor een te ontwikkelen
wereldmodel, meldt Smits niet zonder trots. Eind
dit jaar moeten de voorstellen van het tweetal
klaar zijn, waarna het rapport een internationale
inspraakronde ingaat. In juni 2012 moet er dan een
eerste internationaal model beschikbaar zijn. ‘Maar
denk niet dat we dan klaar zijn,’ haast Hoekstra
zich te zeggen. ‘Harmonisatie gaat niet over jaren,
maar eerder over decennia. Het BBP is ook niet
zomaar even in korte tijd geharmoniseerd.’ In internationaal
verband wordt dan ook gewerkt aan
de verdere harmonisatie van het meten van maatschappelijke
ontwikkelingen. Gosse van der Veen,
Directeur-Generaal van het CBS, geeft de komende
jaren – samen met de Directeur-Generaal van
het Italiaanse statistiekbureau – leiding aan het
Europese ‘E-Frame’-project. Ter afsluiting van dit
project vindt in 2014 een grote internationale conferentie
plaats bij het CBS.
Monitor toegankelijker
De planbureaus die hebben meegewerkt aan de
Monitor Duurzaam Nederland 2011 vinden dat de
toegankelijkheid ervan is verbeterd. Daarmee wordt
beantwoord aan een belangrijk punt van kritiek op
de eerste Monitor. ‘De presentatie en de toelichtingen
zijn beter,’ vindt Herman Stolwijk, programmaleider
bij het Centraal Planbureau (CPB) en lid
van de projectgroep die de Monitor realiseerde. ‘Dat
geldt ook voor de achtergrondverhalen.’
Aldert Hanemaaijer, onderzoeker bij het Planbureau
voor de Leefomgeving (PBL) en ook betrokken
bij de Monitor, vindt dat de tweede duurzaamheidsmonitor
methodisch en communicatief beter
is. ‘Dat verhoogt de bruikbaarheid in beleid. Ook
de website verhoogt de toegankelijkheid.’ Jeroen
Boelhouwer, onderzoeker leefsituatie/sociale indicatoren
van het Sociaal en Cultureel Planbureau
(SCP) en ook aangesloten bij de projectgroep, om-
Veel graafwerk
verrichten in de
schatkist van het
CBS
schrijft de tweede Monitor in vergelijking
met de eerste als ‘een stap
voorwaarts.’ Hij licht toe: ‘Een aantal
zaken is beter uitgewerkt. Dat
geldt bijvoorbeeld voor het begrip
‘Kwaliteit van leven’. Daaraan is nu
– dankzij een groter aantal indicatoren
– een betere invulling gegeven. Dat maakt het
begrip completer en de Monitor beter. Wat ook een
verbetering is: er is een duidelijke scheiding aangebracht
tussen het Monitorgedeelte en de diverse
thema’s, die nu in verdiepende hoofdstukken aan
het slot worden behandeld. In de eerste Monitor
liep dat wat door elkaar heen.’
Maar in hoeverre is de beleidsrelevantie van de Monitor
verbeterd – een andere kritische noot op de eerste
Monitor? Ook op dat gebied is een stap voorwaarts
gemaakt, vindt Hanemaaijer. Maar hij waarschuwt
dat die beleidsrelevantie niet moet worden overschat.
‘Vergeet niet dat de Monitor trends en lange termijn
ontwikkelingen signaleert en de input voor het maatschappelijk
debat levert en niet het debat organiseert.
Wij kijken naar wat beleidsmakers doen, maar stellen
zelf geen doelen.’ Boelhouwer sluit zich daarbij aan.
‘Beleidsrelevantie vind ik sowieso een moeilijke term
waar je op verschillende manieren invulling aan
kunt geven. De Monitor geeft inzicht in een breed
scala aan duurzaamheidsaspecten en dat is op zich
al beleidsrelevant.’ Herman Stolwijk vult aan: ‘De
Monitor is een achtergronddocument voor discussie.
Als wij ervoor kunnen zorgen dat deze midden
in de discussie staat, kwijten we ons goed van onze
taak. Meer is niet haalbaar.’ Hij vervolgt: ‘Beleidsmakers
verwachten soms dat onderzoekers hen vertellen
wat ze moeten doen. Ze zijn soms teleurgesteld
als dat niet gebeurt, maar adviseren is onze taak niet.
De toekomst is bovendien onzeker, dat geldt vooral
als het om de lange termijn duurzaamheidsontwikkeling
gaat. Wat dat betreft zou je het verhaal van de
mensheid als een gezamenlijke ontdekkingsreis kunnen
zien, een ontdekkingsreis die deels het karakter
heeft van tasten in het duister.’
Jaap van Sandijk

kort actueel
55 procent van de jongeren volgt
hoger onderwijs
Het aantal jongeren dat hoger onderwijs volgt, stijgt. In
het schooljaar 2009/2010 volgde ruim 55 procent van
de 1,4 miljoen 18- tot 25-jarigen een opleiding aan het
mbo, hbo of aan een universiteit. Vier jaar geleden was
dit nog 50 procent. Het aandeel dat hoger onderwijs
volgt (een hbo- of wo-opleiding) steeg in die 4 jaar van
29 naar 33 procent. Het aandeel jongeren dat mbo doet,
bleef nagenoeg ongewijzigd met 22 procent. In het
mbo overheersen overigens de mannen, terwijl in het
hoger onderwijs de vrouwen in de meerderheid zijn.
(Bron: CBS)
1 op de 10 bruiden is 40-plusser
Het was een grote hit in 1966 voor het Lowland
Trio: ‘Trouw niet voor je 40 bent.’ En ook al
is het een oud liedje, het advies wordt door
vrouwen steeds meer opgevolgd, zo blijkt
uit CBS-cijfers. De gemiddelde leeftijd van
vrouwen bij huwelijkssluiting stijgt namelijk
gestaag. In 2010 trouwden bijna 6.000 vrouwen
van boven de 40 jaar voor het eerst, terwijl dat
er in 1980 nog 800 waren. (Bron: CBS)
46
1,8 miljoen mensen wonen alleen
Het aantal personen in Nederland dat alleen woont blijft
stijgen. Woonden er in 1995 nog 1,4 miljoen mensen
van 18 tot 65 jaar in hun eentje, in 2010 bleek dit aantal
te zijn opgelopen tot 1,8 miljoen. In alle leeftijdsgroepen
is zowel het aantal als het aandeel alleenwonenden
toegenomen. Maar de stijging is het grootst onder
mannen van middelbare leeftijd. Zij gaan vaker alleen
wonen als hun relatie stuk loopt en er kinderen in het
spel zijn. (Bron: CBS)

Veiligheid in de buurt: een 7
Rapportcijfers zijn altijd leuk. Niet alleen om ze te geven, maar ook
om ze te krijgen. Al kan dat laatste vervelend zijn als het om een
flinke onvoldoende blijkt te gaan. Dat laatste is gelukkig niet het geval
als het gaat om onze woonbuurt. We geven namelijk gemiddeld een
ruime voldoende aan de veiligheid in onze woon- en leefomgeving.
Vertaald in een rapportcijfer is dat gemiddeld een 7. De woonomgeving
en de leefbaarheid in onze woonbuurt waarderen we nog hoger: die
krijgen respectievelijk een 7,5 en een 7,4. Stadsbewoners geven hun
buurt overigens een lagere waardering dan plattelandsbewoners.
Dat geldt niet alleen voor het onderwerp veiligheid, maar ook voor de
onderwerpen woonomgeving en leefbaarheid. (Bron: CBS)
kort actueel
47

48
aan het woord...
SASKIA VAN DORSSELAER is datamanager epidemiologie
bij het Trimbos-instituut. Zij zorgt ervoor dat de gegevens
die het instituut nodig heeft voor onderzoeken op het
gebied van geestelijke gezondheidszorg up-to-date en
representatief zijn. Het CBS vormt een waardevolle bron.

‘Een grote mate van
zorgvuldigheid is geboden’
Het Trimbos-instituut doet onderzoek op het gebied van
geestelijke gezondheidszorg en verslaving.
Saskia van Dorsselaer is datamanager op de afdeling
epidemiologie van het instituut.
afdeling werkt
veelal in opdracht
‘Onze
van het ministerie
van Volksgezondheid, Welzijn
en Sport,’ vertelt Van Dorsselaer.
‘We leveren daarnaast basismateriaal
voor collega’s van andere
afdelingen binnen het Trimbosinstituut.
De onderzoeksresultaten
dienen als beleidsondersteunende
informatie, maar ook ter
onderbouwing van bijvoorbeeld
richtlijnen voor het behandelen
van depressies.’ De toegankelijkheid
en bruikbaarheid van CBSmateriaal
wordt volgens Van
Dorsselaer steeds beter. ‘Uit Stat-
Line zijn veel gegevens te halen.
We gebruiken het cijfermateriaal
om steekproeven te trekken
per regio en provincie en om te
controleren of onze cijfers representatief
zijn. Vaak wordt
met behulp van CBS-cijfers een
weging gemaakt. Naast Stat-
Line gebruik ik ook rapporten
die op de website van het CBS
staan om onze onderzoeken te
onderbouwen. Het is mijn taak
als datamanager om ervoor te
zorgen dat onze cijfers up-todate
en representatief zijn.’ Van
Dorsselaer vindt het boeiend
om te zien dat de studies van
het Trimbos-instituut als landelijk
referentiemateriaal worden
gebruikt. ‘Nemesis, onze studie
naar de psychische gezond-
De toegankelijkheid
en bruikbaarheid
van CBS-materiaal
wordt steeds beter
heidstoestand van volwassenen,
is vrijwel de enige studie op dit
gebied in Nederland. Deze status
is natuurlijk prachtig, maar geeft
ook verantwoordelijkheid: een
grote mate van zorgvuldigheid
is geboden.’ Het zoeken naar
informatie in de CBS-database
vraagt wel enig doorzettingsvermogen,
vindt ze. ‘Als je er niet
goed in thuis bent, kun je dingen
over het hoofd zien. Soms
kun je bepaalde gegevens niet
vinden, maar blijken ze er toch
in te zitten. Het is jammer dat je
zoekopdrachten niet kunt vastleggen.’
In de toekomst zal ze
de CBS-database opnieuw op de
proef stellen. ‘Ik wil meer gaan
werken met buurtkenmerken.
Het CBS heeft die, maar dan is
wel een koppeling met postcodegebieden
nodig. Dat wordt
een mooie uitdaging!’
Annemieke Bos
49

50
historie
Bron: Collectie IISG, Amsterdam

Het Centraal Bureau voor de Statistiek is
in 1899 opgericht om de departementen
en overige openbare besturen te voorzien
van adviezen over beleidszaken, adviezen die gebaseerd
waren op statistisch onderzoek. Het CBS nam
de ambtelijke statistieken van de departementen
over. De gerechtelijke statistiek was één van de eerste
statistieken die van het departement overkwam
naar het CBS. De landbouwstatistiek ging pas over
in 1941. Diep geworteld was bij het ministerie van
Economische Zaken de vrees dat het CBS een verlengstuk
was van de belastingdienst. Openheid van
zaken geven zou vroeg of laat een belastingaanslag
opleveren, was de gedachte.
De CBS-commies en latere directeur Henri Methorst
liet in 1902 de geschiedenis van de landbouwstatistiek
in 1799 beginnen met de Aanschrijving van
de agent van nationale oeconomie – minister van
Economische Zaken – Johannes Goldberg aan de
gemeenten om inlichtingen over zaken van landbouw,
nijverheid, handel en scheepvaart. Bij de
aanschrijving ging het om een verzoek om informatie,
inclusief een lijst met te beantwoorden vragen,
met de stand van zaken in de gemeenten. De
vragenlijsten werden verspreid via betrouwbare kanalen:
de onderwijzers en dominees van de Maat-
Huiverige boeren
Over de geschiedenis van de landbouwstatistieken
schappij tot Nut van ’t Algemeen, die de plaatselijke
situatie volgens Goldberg voldoende kenden,
mede omdat de laatste er weinig fiducie in had dat
de boeren zelf veel te melden hadden. De boeren
in het Hollandse Noorderkwartier waren volgens
een van die zegslieden ‘huiverig om ons hunne
antwoorden te gerieven, zij zijn doorgaans tegen
alle nieuwigheden ingenomen en hun algemeene
regel is bij het voorouderlijke te blijven, zij vreesen
daar uit eene nauwkeurige opgaave van hunnen
producten en inkomsten niet dan meerdere belasting
ten gevolge zou hebben.’ De antwoorden, die
per plaats zijn verzameld en gepubliceerd, leverden
overigens nauwelijks tabellen op, wel plaatsbeschrijvingen
over de bestaansbronnen van de bevolking,
maar ook over het gezins- en kroegleven
en over de eet- en drinkgewoonten.
De veldwachter als enquêteur
Landbouwverslagen, met overzichten van de staat
van de voornaamste gewassen in Nederland, zijn
gepubliceerd vanaf 1806, de eerste jaren als Staten
van de Landbouw, na 1813 als Magazijn van den
Vaderlandschen Landbouw en sinds 1829 als Algemeen
verslag wegens den staat van den landbouw
in het Koningrijk der Nederlanden. In 1851 kwam
het eerste Landbouwverslag uit vanwege de rege-
51

Bron: Collectie IISG, Amsterdam
52

ing. De basisgegevens werden via enquêtes verzameld
door de burgemeesters van de gemeenten,
die er op hun beurt de veldwachters op uitstuurden
om de gegevens bij de huizen op te halen.
Landhuishoudkundige congressen
De late overkomst van de landbouwstatistiek verbaast
wel. De landbouw was een oud beleidsterrein
van de overheid, maar vooral ook van de
vele regionaal georganiseerde maatschappijen van
landbouw. Deftige, ‘verlichte’ heren hielden zich
er bezig met landbouwvraagstukken. Die aandacht
bleek ook uit de uitgave van tijdschriften als
Vriend van den landman (1837) en het Tijdschrift voor
Staathuishoudkunde en Statistiek (1841). Op initiatief
van de liberaal mr. B.W.A.E. Sloet tot Oldhuis,
Kamerlid en rechter in Zwolle, kwamen de vertegenwoordigers
van de maatschappijen sinds 1846
op de landhuishoudkundige congressen bij elkaar,
waar zij zich bogen over de vele facetten van de
landbouw. Zij wisselden er kennis, ervaringen en
ideeën uit. In ‘de verzoening van wetenschap en
praktijk’, maar vooral in de vorming van netwerken
(‘de vermeerdering van de kameraadschap’
in de termen van die dagen) lag het belang van de
congressen. Samenwerking was hard nodig omdat
de landbouw nog niet of nauwelijks georganiseerd
was en geen gesprekspartner was van de regering.
Verval van de landarbeider
De noodzakelijke kennis werd in rapporten bijeengebracht
en die kennis noemden zij statistiek. Het
was geen statistiek ‘die in lijnen of cijfers ontaardde’,
maar ‘statistiek in hare hoogere beteekenis’, schreef
Sloet in een door de Overijsselse Vereeniging tot
Ontwikkeling van Provinciale Welvaart uitgegeven
brochure. Die statistiek ging over ‘het eigenlijke
volksleven’: ‘Zij beschouwt een gegeven volk in zijne
dagelijksche leefwijze, zeden en gewoonten, in
zijnen wetenschappelijken toestand, enz. Zij vorscht
na hoe en welke middelen van onderhoud het zich
verschaft, hoe het gehuisvest is, hoe het zich voedt,
kleedt en verlustigt, en in dit onderzoek omvat zij
den bodem zoowel in een geologisch opzigt, als wat
deszelfs voortbrengend vermogen en de voortbrengselen
zelven betreft. Zij wordt van een onberekenbaar
nut, wanneer zij, met de onafhankelijkheid der
wetenschap eigen, en alzoo warsch van de zucht om
volkshoogmoed te vleijen, de algemeene aandacht
op heilzame verbeteringen, of op nieuwe bronnen
van welvaart vestigt, en de middelen aanwijst, om
de eersten daar te stellen en de laatsten te doen vloeijen.’
Het probleem van het zedelijk en materieel
verval van de landarbeider was op de bijeenkomsten
van de maatschappijen meer dan eens onderwerp
van discussie.
Landbouwspecialisten
Toen in 1892 de plannen voor een Centrale Commissie
voor de Statistiek vaste vorm kregen, was er
dan ook plaats voor een ruime vertegenwoordiging
van de landbouw. De landbouwexpertise in de commissie
was groot. In de allereerste commissie zaten
drie landbouwspecialisten. Het waren Alexander
van Dedem, dr. Luitje Broekema en Gerard Corten.
Alle drie hadden ze als rapporteurs van de Landbouwcommissie
(1886) hun sporen verdiend in het
beleidsonderzoek over de landbouw.
Van Dedem (1838–1931) was baron en zeer
conservatief. Hij was opgeleid als officier aan de
Koninklijke Militaire Academie te Breda, maar
nam al op vrij jonge leeftijd ontslag uit de dienst
en werd herenboer te Dalfsen. Het boerenleven
kende hij dus uit de praktijk, al heeft hij de schop
nooit in de hand gehad. Vanaf 1879 zat hij in de
Tweede Kamer voor de Anti-Revolutionaire Partij
en de diverse opvolgers daarvan. In de Kamer was
de ‘Dalfser cavallerist’ onder andere woordvoerder
over landbouwzaken. Hij was mede-oprichter
van de Boerenbond en lid van het hoofdbestuur.
Geen prulberichten
Dr. Luitje Broekema (1850–1936) was plantenveredelaar.
Hij ontwikkelde enkele hoogproductieve
tarwerassen. Hij was op het moment van
zijn aantreden directeur van de Rijkslandbouwschool
in Wageningen. Hij bezorgde de school in
1904 de status van Rijks Hogere Land- en Tuinbouwschool
en bij de omvorming tot Landbouwhogeschool
in 1918 werd hij hoogleraar. Hij was
correspondent van de Geldersch-Overijsselsche
Maatschappij van Landbouw en jarenlang verantwoordelijk
voor de uitgave van het Verslag
van de landbouw. Gerard Corten was landbouwconsulent
bij de Limburgsche Maatschappij van
Landbouw. Hij trok door het land en gaf lezingen
voor de boeren en boerinnen in de dorpen
en voor de onderwijzers van de scholen om hen
de nieuwste inzichten bij te brengen en hen te
motiveren voor de coöperatie. In het maandblad
van de Maatschappij had hij al in 1871 gepleit
voor een wetenschappelijk-statistische benadering
van het veldonderzoek. Als dat onderzoek
niet was gebaseerd op cijfers vond hij het maar
‘prulberichten’. In 1893 nam hij het initiatief tot
de oprichting van de Zuid-Nederlandsche Zuivelbond,
een samenwerkingsverband van een aantal
kleine (coöperatieve) zuivelfabriekjes.
53

Departementale vertegenwoordigers
Ook in latere commissies zaten landbouwvertegenwoordigers
uit de hoogste ambtelijke gelederen:
drie landbouwministers, te weten Syb Talma
(CCS-lid in de periode 1908–1913), Hendrik
van IJsselstein (1918–1922) en Dirk Jan de Geer
(1925–1926) en een secretaris-generaal van het
ministerie van Landbouw, Nijverheid en Handel,
Jan Willem Versteeg (1905–1918). Versteeg was
de voormalige chef van de afdeling Arbeids- en fabriekswezen
van het departement van Waterstaat,
Handel en Nijverheid, waar de sociale wetgeving
werd voorbereid. Hij is wel de ‘geestelijke vader
van de Ongevallenwet’ genoemd. Ten slotte zat in
de CCS het hoofd van de afdeling landbouwstatistiek
van het ministerie van Landbouw, Nijverheid
en Handel, de aartsconservatieve Jan Smid
(1921–1938).
Traagheid en centralisatiezucht
De opdracht aan het CBS om landbouwstatistieken
te maken, is laat geregisseerd. Pas in september
1941 is de overkomst van de landbouwstatistiek
gelukt. De departementsambtenaren
verweten de statistici lange tijd een gebrek aan
deskundigheid over landbouwzaken, ambtelijke
traagheid en centralisatiezucht. Zelfs bij de opzet
van een Landbouwtelling in 1930 was het CBS
geen gesprekspartner voor de landbouwambtenaren,
terwijl het bureau net een bedrijfstelling had
gemaakt en het ministerie over het houden van
een dergelijke enquête goed had kunnen adviseren.
De situatie in vele andere landen, waar de
landbouwstatistiek de verantwoordelijkheid was
van het departement, werd het CBS voortdurend
ten voorbeeld gesteld.
Coördinatie in crisistijd
De roep om meer coördinatie in crisistijden bracht
het ministerie er toe een statistiekafdeling op te
richten aan het Landbouwcrisisbureau (Ministerie
van Economische Zaken). Dit Economisch Statistisch
Bureau (1933) was verantwoordelijk voor
de eerste officiële Landbouwinventarisatie (1934).
Het besef dat het ESBU betere statistieken maakte
54
dan de statistiekafdeling van het ministerie moet
ontnuchterend zijn geweest. De overgang van de
landbouwstatistiek naar het CBS in 1941 was echter
vooral een oplossing voor een aantal praktische
problemen, zoals de voorziene reorganisatie
van de landbouw naar Duits model met op vitale
posities NSB-gezinde landbouwbestuurders. Het
CBS was inmiddels wettelijk gemachtigd tot het
inwinnen van inlichtingen, ‘rechtstreeks of door
tusschenkomst van ambtenaren’, voor de economische
statistiek. Met de overkomst van het ESBU
was de centralisatie van de ambtelijke statistiek
formeel een feit.
In september 1941 is het ESBU met het adressenbestand
en het Hollerith-machinepark ondergebracht
bij het CBS. Het hoofd van het ESBU,
mr. C.P.G.J. Smit, werd adjunct-directeur bij het
CBS. Het enquêteren bleef de taak van het ministerie,
maar die besteedde het werk uit, sinds 1995
aan de Dienst Landelijke Service bij Regelingen
(LASER). De Landbouwinventarisatie (sinds 1955:
Landbouwtelling) publiceert het CBS jaarlijks.
Medewerking is verplicht. Aanvankelijk gingen de
tellers de boerderijen langs om gegevens te verzamelen,
tegenwoordig gebeurt de dataverzameling
hoofdzakelijk elektronisch, via een internettoepassing.
De verzamelde gegevens worden door de
Dienst Regelingen aan het CBS geleverd, dat de
gegevens controleert, navraag doet en aanvullend
plausibiliteitcontroles uitvoert. De gegevens worden
gepubliceerd in de database StatLine.
De Landbouwtellingen zijn de bron voor de (beleids)gegevens
over de landbouw. De tellingen zijn
de input voor de jaarlijkse Land- en tuinbouwcijfers,
de gezamenlijke publicatie van het CBS en
het Landbouw Economisch Instituut (LEI) over
de land- en tuinbouw, en dienen tevens als steekproef-
en ophoogkader voor de oogststatistieken.
De diertellingen uit de landbouwtelling vormen
de basis voor de berekeningen van de mestproductie
en mineralenuitscheidingen.
Ronald van der Bie

Literatuur
Bie, R.J. van der, De macht van de statistiek. De Centrale Commissie voor de
Statistiek, samenstelling en rekrutering, 1892–1899. (Amsterdam 2009)
Hekker, R.C., ‘Het Noord-Hollandse boerenleven in 1800’, in: De speelwagen 8
(1993), nr. 4, 108–119
Methorst, H.W., Geschiedenis van de statistiek in het Koninkrijk der Nederlanden.
(’s-Gravenhage 1902)
Kuijlaars, A., Het huis der getallen. De institutionele geschiedenis van het Centraal
Bureau voor de Statistiek en de Centrale Commissie voor de Statistiek, 1899–1996.
(Amsterdam 1999)
Niphuis, A., ‘Landbouwtellingen’, in: Erwich, B. en J.G.S.J. van
Maarseveen (red.), Een eeuw statistieken. Historisch-methodologische schetsen
van de Nederlandse officiële statistieken in de twintigste eeuw. (Amsterdam 1999)
Bron foto’s: Collectie IISG, Amsterdam
55

kort culinair
6,6 procent meer omzet voor horeca
De omzetcijfers van de horeca blijven groeien.
Ook in het tweede kwartaal van 2011 is sprake
van een stijgende lijn. In dit kwartaal heeft
de horeca 6,6 procent meer omzet behaald
in vergelijking met hetzelfde kwartaal in
het voorafgaande jaar. Het is daarnaast het
tweede kwartaal op rij waarin de omzet steeg
met een percentage hoger dan 6. Van alle
horecabranches (café’s, hotels, cafetaria’s en
restaurants) deden de cafetaria’s het ‘t best. In
vergelijking met hetzelfde kwartaal in 2010 steeg
hun omzet gemiddeld met 9,4 procent. Café’s
scoorden het minst: zij boekten een omzetgroei
van 2,3 procent. (Bron: CBS)
56
8 tot 10 liter alcohol tussen 1820 en 1840
Even terug in de tijd. Hoe was het vroeger eigenlijk
gesteld met het alcoholverbruik in Nederland? Wel,
twee eeuwen geleden was het verbruik van bier, wijn
en gedestilleerd hoog. Tussen 1820 en 1840 dronk
men gemiddeld zo’n 8 tot 10 liter pure alcohol. In de
decennia daarna zakte dit gestaag. Pas rond 1970
werd het niveau van rond 1830 weer bereikt. Dankzij
de welvaartsgroei steeg het verbruik van gedestilleerd
van 5,5 liter pure alcohol per hoofd in 1970 tot 8 liter in
1995. (Bon: CBS)
Nederland exporteert 1,6 miljard liter bier
Nederland heeft in 2010 ruim 1,6 miljard liter bier
uitgevoerd. Hiervan ging 0,7 miljard liter naar de Verenigde
Staten (VS). Hiermee is de VS met afstand de belangrijkste
afnemer van Nederlands bier. De totale bierexport is in
2010 overigens wel met 7 procent gedaald in vergelijking
met 2009. Vooral de uitvoer naar het Verenigd Koninkrijk
daalde: deze is met een kwart afgenomen. Daar tegenover
staat een toename van de bierexport naar Taiwan met
bijna 30 procent. (Bron: CBS)

Horeca 21 procent duurder op Sint-Eustatius
kort culinair
Veel vis, veel bonen, maar ook een heerlijke wijnsoep. Of anders misschien een
zalige funchi, een gerecht dat bestaat uit maïsgriesmeel, zout, boter en water.
Caribisch eten is heerlijk, ook in Caribisch Nederland. Maar de prijzen in de horeca
rijzen wel de pan uit; in elk geval op Sint-Eustatius en op Saba. Op Sint-Eustatius
waren de prijzen in café’s, restaurants en hotels in het eerste kwartaal van 2011
ruim 21 procent hoger dan in dezelfde periode een jaar eerder. Ook op Saba waren
consumenten in de eerste drie maanden van 2011 bijna 21 procent duurder uit in
horecagelegenheden. Op Bonaire, het grootste eiland van Caribisch Nederland,
stegen de prijzen in de horeca veel minder dan op de andere twee eilanden.
(Bron: CBS)
57

58
CBS-project
Leo Engberts
(CBS/links op de
foto) en Thom van
Huystee (VNO-NCW/
MKB-Nederland)
bereiden samen
de conferentie voor
brancheorganisaties
in november van dit
jaar voor.

Brancheorganisaties welkom
op conferentie
Op 10 november a.s. organiseren
het CBS en de ondernemingsorganisaties
VNO-NCW
en MKB-Nederland een
conferentie voor branche-
Doel conferentie: contact met brancheorganisaties
verbreden en verdiepen
‘De voorlaatste voorzitter van MKB-Nederland,
Loek Hermans, memoreerde in een interview met
dit magazine vorig jaar al dat het CBS druk werkt
aan de lastendrukvermindering,’ aldus Van Huystee.
‘Daardoor is het CBS van de eerste naar de 6e
of 7e plaats op de lastendrukranglijst gezakt. Hermans
merkte ook op dat het CBS zich bekommert
om goed bruikbare uitkomsten voor de MKB-leden:
simpel en eenvoudig te vinden. Onze organisaties
werken nu dan ook graag mee aan deze brancheconferentie.’
Het doel van de conferentie is het
contact met de brancheorganisaties
(lees: het bedrijfsleven) te
verbreden en te verdiepen. Om
dit te bereiken wil het CBS de
statistische producten die bij de
bedrijfsvoering kunnen worden
gebruikt laten zien. Op deze manier
kan het Bureau van de deelnemers
vernemen wat er beter of
anders kan. ‘Het zijn tenslotte de
gebruikers die het beste kunnen
omschrijven hoe ze de cijfers willen
gebruiken en zij kunnen ook
organisaties. De bij beide
organisaties aangesloten
brancheorganisaties omvatten
tezamen nagenoeg alle
sectoren van de Nederlandse
economie. Leo Engberts
(CBS) en Thom van Huystee
(VNO-NCW/ MKB-Nederland)
bereiden deze conferentie
voor. Het programma ligt nu
vast, maar er wordt nog druk
gewerkt aan alle details van
de invulling.
We hebben het
CBS de laatste jaren
leren kennen als een
instelling die zeker
oog heeft voor de
belangen van het
bedrijfsleven
aangeven hoe het CBS de statistische producten beter
bruikbaar kan maken,’ aldus Engberts.
Successen
De branches kennen ook de andere kant van het
CBS: het instituut dat hoge administratieve lasten
veroorzaakt. Dat imago is echter al enige tijd
door de werkelijkheid achterhaald. Het CBS werkt
sinds 1994 hard aan de vermindering van de lastendruk,
ook als dit onderwerp even buiten het
zoeklicht van de politiek valt. Zo worden steeds
minder bedrijven benaderd. Waar mogelijk wordt
gebruik gemaakt van registraties, zijn de enquêteformulieren
gedigitaliseerd en gestandaardiseerd
en is het aantal vragen steeds verder ingeperkt. Al
deze acties hebben in de periode dat de digitalisering
zijn intrede deed (1994-2000) geleid tot een
afname in werkuren bij de bedrijven van 52 procent.
Ook daarna zijn er successen geboekt met
het terugdringen van de enquêtedruk: van 2001
tot 2010 is nog eens een reductie van ruim 40 procent
gerealiseerd! De lastendruk die het CBS veroorzaakt,
vormt minder dan 0,25 procent van de
totale lastendruk vanuit de rijksoverheid.
Afgenomen lastendruk
Over de lastendrukvermindering is intensief overlegd
met VNO/NCW en het
MKB. Deze organisaties zijn
positief over de behaalde resultaten.
Van Huystee: ‘We hebben
het CBS de laatste jaren leren
kennen als een instelling die
zeker oog heeft voor de belangen
van het bedrijfsleven. Daar
wordt ook behoorlijk in geïnvesteerd
en daarbij is steeds goed
overleg geweest, zowel met het
MKB als met VNO/NCW. De
lastendruk is inderdaad afgeno-
59

60
Het CBS werkt sinds 1994 hard aan de vermindering van
de administratieve lastendruk
men. Natuurlijk zijn onze leden
nog steeds niet blij met enquêtes.
Zij besteden hun tijd liever aan
ondernemen, maar wij wijzen er
steeds op dat de lastendruk die
door het CBS wordt veroorzaakt
niet te vergelijken is met de situatie
van jaren geleden.’
Uitkomsten
De conferentie die op 10 november
plaatsvindt gaat niet over de
dataverzameling, maar over de
uitkomsten. Het gaat ook over een
betere communicatie, waardoor
het CBS beter bruikbare statistische
producten kan samenstellen.
Om die communicatie tussen de
organisatoren en de deelnemers te optimaliseren,
is gekozen voor een programma waarbij de
plenaire sessies kort zijn. Er is veel tijd ingeruimd
voor kleinschalige workshops. Parallel worden
een zevental verschillende workshops gehouden,
waar deelnemers kennis kunnen nemen van de
CBS-producten, vragen kunnen stellen, kritiek
kunnen geven en suggesties kun-
nen doen. Een greep uit de vele onderwerpen
die tijdens de workshops
deze middag aan bod komen: de
conjunctuurmonitor, de branchemonitor,
bedrijvendynamiek, de internationaliseringsmonitor,
prijzen
en demografische ontwikkelingen.
De deelnemers
zullen ook
worden voorzien
van middelen
en informatie
om gemakkelijk
toegang te
vinden tot CBSgegevens
Het CBS maakt
over heel veel
onderwerpen
statistieken
Engberts vertelt dat tijdens de conferentie
medewerkers van het CBS
van de partij zullen zijn om vragen
te beantwoorden of in discussie te
gaan. De deelnemers zullen ook
worden voorzien van middelen en
informatie om gemakkelijk toegang
te vinden tot CBS-gegevens.
‘Het is in deze tijd van schaarste
niet rea listisch om te denken aan
veel of nieuw onderzoek, maar wel
bestaat de mogelijkheid om met
de bestaande informatie producten
samen te stellen die nóg beter
bruikbaar zijn.’ Het CBS maakt
over heel veel onderwerpen statistieken.
Deze kunnen niet allemaal
in de workshops worden gepresenteerd.
Daarom is er gedurende de conferentie ook
een markt ingericht met een stand waarin een
overzicht wordt gegeven van CBS-producten met
uitkomsten op het terrein van de verschillende
branches. Verder zijn er nog stands met een scala
aan onderwerpen die direct of indirect met het bedrijfsleven
te maken hebben: internationale handel,
verkeer & vervoer, geoservices,
prijzen, groene groei, etc.
Als u als brancheorganisatie aan
deze conferentie wilt deelnemen, dan
kunt u zich aanmelden via onze site
www.Bedrijfslevenencbs.nl (er zijn geen
kosten aan verbonden).

ecente CBS-publicaties
Nationale rekeningen 2010
De Nationale rekeningen vormen de officiële
overzichtsstatistiek van de nationale economie.
Het nationaal inkomen, de economische groei,
het tekort of overschot van de overheid en
de werkgelegenheid zijn voorbeelden van
belangrijke gegevens uit deze publicatie. De
begrippen en classificaties van de Nationale
rekeningen zijn wereldwijd gestandaardiseerd en
vastgelegd in internationale richtlijnen waardoor
vergelijkingen tussen landen mogelijk zijn.
Bestellingen
E-mail: verkoop@cbs.nl
Fax: (045) 570 62 68
Kengetal: P-2
ISSN: 0168-3489
ISBN: 978-90-357-1377-2
Abonnementsprijs: € 51,40 (exclusief
verzendkosten)
62
Monitor Duurzaam Nederland 2011
Deze publicatie geeft een beeld van de
duurzaamheid van de Nederlandse samenleving.
Drie belangrijke aspecten komen hierbij
aan de orde: de toestand op dit moment, de
gevolgen van het handelen in Nederland voor de
mogelijkheden van een duurzame ontwikkeling
elders in de wereld en de effecten van het huidige
handelen voor de toekomst.
Bestellingen
E-mail: verkoop@cbs.nl
Fax: (045) 570 62 68
Kengetal: W-35
ISBN: 978-90-357-1690-2
ISSN: 1877-461X
Prijs: € 22,45 (exclusief verzendkosten)

Hernieuwbare energie in
Nederland 2010
Het aandeel hernieuwbare energie in het totale
energieverbruik is gestegen van 1 procent in 1990
tot 3,8 procent in 2010. Deze stijging trad vooral
op vanaf 2003 door subsidie op de productie van
hernieuwbare elektriciteit en de verplichting
tot het bijmengen van biobrandstoffen voor het
wegverkeer vanaf 2007. Bijzonder was dat tussen
2009 en 2010 het aandeel hernieuwbare energie
juist daalde van 4,2 procent naar 3,8 procent.
Bestellingen
E-mail: verkoop@cbs.nl
Fax: (045) 570 62 68
Kengetal: C-89
ISSN: 1573-2215
ISBN: 978-90-357-1608-7
Abonnementsprijs: € 14,00 (exclusief
verzendkosten)
recente CBS-publicaties
Toerisme in Nederland 2010
Deze publicatie beschrijft het gebruik van de
Nederlandse logiesaccommodaties. In de
publicatie staan onder andere gegevens over
het aantal gasten en overnachtingen naar
hun land van herkomst, regio van verblijf en
type accommodatie. Ook dit jaar beschrijft de
publicatie de overnachtingen van zakelijke aard.
Bestellingen
E-mail: verkoop@cbs.nl
Fax: (045) 570 62 68
Kengetal: G-77
ISBN: 978-90-357-1527-1
ISSN: 1383-7214
Prijs: € 37,70 (exclusief verzendkosten)
63

Centraal Bureau voor de Statistiek