Menselijk gedrag bij brand; ​Validatie van de toepassing - NIFV

Menselijk gedrag bij brand
Validatie van de toepassing van serious gaming in onderzoek
naar brandveiligheidspsychonomie

2
Een nieuwe kijk op brandveiligheid
Veilig vluchten is het belangrijkste aspect bij de brandveiligheid van gebouwen.
De voorzieningen in het gebouw moeten dan wel zo zijn dat in geval van brand
snel gevlucht kan worden. In de praktijk blijkt dat niet altijd mogelijk te zijn.
Bovendien blijken sommige aannames in het huidige brandveiligheidsbeleid
niet overeen te komen met het menselijk gedrag bij werkelijke brandevacuaties.
Om brandveiligheidsmaatregelen goed af te stemmen op het werkelijke
gedrag bij brand is inzicht in psychonomie van essentieel belang. Oftewel
hoe functioneert en reageert de mens in zijn omgeving. Daarbij gaat
het vooral om de menselijke perceptie van brand en van de gebouwde
omgeving. Dit betekent dat nieuwe kennis nodig is over evacuatiegedrag.
Er is vooral inzicht nodig in het proces van wayfinding, de wijze waarop
mensen hun vluchtroute vinden. En hoe dit proces van wayfinding met
lay-out en ontwerpmaatregelen kan worden ondersteund. Om dit inzicht te
verkrijgen kan praktijkonderzoek uitgevoerd worden met de methode van
onaangekondigde ontruimingsoefeningen.
Daarnaast lijkt serious gaming een geschikt instrument voor onderzoek
naar passende brandveiligheidsvoorzieningen op basis van psychonomie.
De belangrijkste doelstelling van het promotieonderzoek is daarom de
validatie, oftewel een wetenschappelijke goedkeuring van een nieuwe
onderzoeksmethode, waarbij gebruik gemaakt wordt van serious gaming.
Deze nieuwe onderzoeksmethode bestaat uit een analysemodel waarmee de
zelfredzaamheid bij brand in gebouwen op systematische wijze bestudeerd kan
worden (Analysemodel vluchtveiligheid), en uit een virtuele omgeving waarin
het menselijk gedrag uitvoerig bestudeerd kan worden, namelijk de serious
game ADMS-BART.
De nieuwe onderzoeksmethode is ontwikkeld om inzicht te krijgen
in het evacuatiegedrag en in het effect van het gebouwontwerp op dat
evacuatiegedrag. En in het bijzonder op wayfinding. Het verkrijgen van dit
inzicht is een aanvullende doelstelling van het promotieonderzoek.
Meer info: brochures op www.nifv.nl:
• ‘Psychonomie en brandveiligheid - Een nieuwe kijk op fire safety engineering’
• ‘Zelfredzaamheid bij brand - Tien mythen ontkracht’

Validatie ADMS-BART
ADMS-BART is de Behavioural Assessment and Research Tool in de simulatieplatform
Advanced Disaster Management Simulator. ADMS-BART is een
onderzoeksinstrument in de vorm van een serious game. Een serious game
is een spel dat gebruik maakt van interactieve simulatie door middel van
computertechnologie. Interactieve simulatie is de voorstelling van de rol
van een mens, de omgeving, of van beide, die in de loop van de speltijd
zullen veranderen als de speler wel of geen acties uitvoert.
Het gebruik van ADMS-BART is
gevalideerd door de testresultaten
in een echt hotel te vergelijken
met dezelfde type testen in een
virtuele replica van het hotel in
de serious game. In totaal zijn
153 brandevacuatietesten in drie
scenario’s bestudeerd voor de
validatie-analyse, namelijk 83 testen
in het echte hotel en 70 testen in het
virtuele hotel. In elk afzonderlijk
testscenario (zowel in het echte als in
het virtuele hotel) deden ten minste
20 personen mee.
Uit het onderzoek is gebleken dat
ADMS-BART gebruikt kan worden
als instrument voor onderzoek naar
het gedrag van wayfinding bij brand: de invloed van rook op de uitgangkeuze
is in het virtuele hotel niet significant anders dan in het echte hotel. Het
resultaat voor uitgangkeuze in het ‘lage bordjes scenario’ bleek in het virtuele
hotel contra-intuïtief te zijn. Daardoor is de validiteit van ADMS-BART nog
niet volledig aangetoond voor onderzoek naar de invloed van de locatie van
vluchtrouteaanduiding op de uitgangkeuze.
Toch zijn de resultaten uit het onderzoek veelbelovend. Zo melden de
deelnemers aan het onderzoek in de gebruiksvriendelijkheidstesten dat
ADMS-BART een realistische omgeving simuleert. Verder geven zij aan de
gesimuleerde omgeving in een gedragsonderzoek niet als een ‘spel’-situatie
maar als een ‘echte’ situatie te beleven.

4
Uit het onderzoek is verder naar voren gekomen dat de testsituatie in de
virtuele omgeving van ADMS-BART voor deelnemers overtuigender is dan de
testsituatie in het echte hotel. Enkele belangrijke emoties, zoals het gevoel van
nood, het gevoel van haast en het gevoel van stress, zijn namelijk significant
sterker in de testen in de virtuele omgeving dan in de echte omgeving.
Analysemodel vluchtveiligheid
De mate van zelfredzaamheid bij brand en de mate van risico’s voor de
aanwezigen in een gebouw zijn een belangrijke indicator voor de brandveiligheid
van een gebouw.
Uit een literatuurstudie naar brandveiligheid en het menselijk gedrag bij brand
is naar voren gekomen dat de mate van zelfredzaamheid wordt beïnvloed door
drie groepen van factoren, namelijk de kenmerken van brand, de mens en het
gebouw. De drie groepen factoren en de subfactoren zijn samengebracht in het
‘Analysemodel vluchtveiligheid’.
Het analysemodel geeft een overzicht van de kritieke factoren die de
zelfredzaamheid bij brand in gebouwen bepalen en een kwalitatieve
beoordeling van het effect van de kritieke factoren op vluchtveiligheid.
Het gebruik van het ‘Analysemodel vluchtveiligheid’ is getoetst door het
te gebruiken bij de analyse van de brand in het voetbalstadion Euroborg
(april, 2008). Uit de test is naar voren gekomen dat het gebruik van het
model leidt tot een systematische analyse. Verder geeft het een duidelijk
overzicht van het effect van verschillende aspecten van vluchtveiligheid in
een gebouw. Deze kennis is nodig voor de ontwikkeling en verbetering van
brandveiligheidsbeleid en voor de toepassing van Fire Safety Engineering (FSE).
Daarnaast is gebleken dat het model een toereikende voorspelling geeft van de
mate van zelfredzaamheid in een gebouw.
Het ‘Analysemodel vluchtveiligheid’ kan toegepast worden op nieuwe
gebouwontwerpen, bestaande gebouwen en op gebouwen waarin een brand
is geweest. Bij nieuwe gebouwontwerpen kan het model gebruikt worden
om maatgevende brandscenario’s en gedragscenario’s te ontwikkelen die
gebaseerd zijn op zowel de kenmerken van het gebouwontwerp als de
kenmerken van de te verwachten gebouwpopulatie. Bij bestaande gebouwen
kan het model toegepast worden om de situatie op gebied van brandveiligheid
te analyseren, door alle factoren te bestuderen die van invloed kunnen

zijn op de zelfredzaamheid bij brand. Bij gebouwen waarin een brand
is geweest kan het model gebruikt worden om nieuwe informatie over
brandveiligheidspsychonomie te verzamelen. Deze informatie kan toegepast
worden in andere bestaande FSE-instrumenten, zoals in evacuatiesimulatiesoftware,
en is het bruikbaar voor de verdere ontwikkeling van FSEinstrumenten.
Meer info: brochure ‘Analysemodel vluchtveiligheid - Systematische analyse
van vluchtveiligheid van gebouwen’ op www.nifv.nl
Nachtelijke ontruimingsoefeningen in een hotel
Om inzicht te krijgen in menselijk gedrag bij brand is praktijkonderzoek
uitgevoerd naar gedrag bij wayfinding. De experimenten zijn uitgevoerd
in Hotel Veluwemeer Amersfoort en in een virtuele replica van het
hotel in de serious game ADMS-BART. Een ethische commissie van
Universiteit Groningen heeft de onderzoeksopzet goedgekeurd.
Situatie in het hotel
I I
Basisscenario Rookscenario Lage-bordjesscenario
Geen zichtbare rook
Hooggeplaatste
vluchtrouteaanduiding
Normaal
verlichtingsniveau
Situatie met ADMS-BART
Zichtbare rook
Hooggeplaatste
vluchtrouteaanduiding
Normaal
verlichtingsniveau
Basisscenario Rookscenario
Geen zichtbare rook
Hooggeplaatste
vluchtrouteaanduiding
Normaal
verlichtingsniveau
Zichtbare rook
Hooggeplaatste
vluchtrouteaanduiding
Normaal
verlichtingsniveau
I
Zichtbare rook
Laaggeplaatste
vluchtrouteaanduiding
Normaal
verlichtingsniveau
Lage-bordjesscenario
Zichtbare rook
Laaggeplaatste
vluchtrouteaanduiding
Normaal
verlichtingsniveau
Gereduceerde
verlichtingsscenario
Zichtbare rook
Hooggeplaatste
vluchtrouteaanduiding
Normaal
verlichtingsniveau
5

6
Het onderzoek bestond uit experimenten die uitgevoerd werden in
verschillende testsituaties (scenario’s). In de echte omgeving werden drie
scenario’s getest, namelijk het ‘basis scenario’, het ‘rook scenario’ en het ‘lage
bordjes scenario’. In de virtuele omgeving werd daar een vierde scenario aan
toegevoegd: het ‘gereduceerde verlichting scenario’.
Invloed rook
De invloed van rook op wayfinding is in de echte omgeving getest. In het ‘basis
scenario’ in de echte omgeving is de meerderheid (55%) van de deelnemers
via de hoofduitgang gevlucht. In het ‘rook scenario’ en in het ‘lage bordjes
scenario’ in de echte omgeving is de meerderheid (64%, respectievelijk 75%)
daarentegen via de dichtstbijzijnde nooduitgang gevlucht. Dit wijst erop dat de
aanwezigheid (of geen aanwezigheid) van waarneembare rook van invloed is
op de keuze van de uitgang. In het ‘rook scenario’ is toch nog een aanzienlijk
deel van de groep testpersonen (31%) via de hoofduitgang gevlucht. Dit
betekent dat bijna een derde van de groep deelnemers door de rook en langs
de (fictieve) brandhaard is gevlucht. In een echte brandsituatie zou dit gedrag
waarschijnlijk tot slachtoffers hebben geleid. Het al of niet hebben van een
BHV-achtergrond blijkt nauwelijks de keuze van de uitgang te beïnvloeden.
De mate van bekendheid met de omgeving (of type van omgeving) blijkt wel
van invloed te zijn op de routekeuze. Zo zijn mensen die voor het slapen gaan
de vluchtroute hebben geïnspecteerd meer geneigd via de nooduitgang te
vluchten.
Vluchtrouteaanduiding
Ook de invloed van de locatie van vluchtrouteaanduiding is in de echte
omgeving getest. Het merendeel van de deelnemers heeft aangegeven dat
zij gebruik hebben gemaakt van de vluchtrouteaanduidingen. Het gebruik
van vluchtrouteaanduidingen heeft een aantoonbaar positief effect op het
gebruik van de dichtstbijzijnde nooduitgang. Bovendien blijkt dat vooral de
laag geplaatste bordjes duidelijke informatie geven en dat het een positieve
invloed heeft op het gebruik van de nooduitgang. Daar staat tegenover dat 22%
van de mensen die in het basis scenario heeft aangegeven dat zij gebruik heeft
gemaakt van de vluchtrouteaanduiding de aanwijzingen op de groene borden
niet heeft opgevolgd. In het rook scenario heeft 33% van de deelnemers de
aanwijzingen op de borden niet opgevolgd.

Verlichtingsniveau
De invloed van het verlichtingsniveau is alleen in de virtuele omgeving getest.
Het verlichtingsniveau heeft een significante invloed gehad op de keuze
van de uitgang: evacués zullen eerder via de dichtstbijzijnde nooduitgang
vluchten wanneer sprake is van een normaal verlichtingsniveau. In de
huidige regelgeving is het laag
verlichtingsniveau in geval van nood
geaccepteerd.
Aannames loopgedrag
Verder blijkt dat de aannames
over het loopgedrag die in de
regelgeving worden gedaan niet
overeenkomen met de resultaten uit
het praktijkonderzoek in het echte
hotel. Zo wordt in de regelgeving
aangenomen dat gebouwgebruikers in geval van nood via de kortste route
vluchten: in het scenario zonder waarneembare rook vluchtte 70% echter niet
via de kortste route en in de scenario’s met waarneembare rook vluchtte 33%
(lage bordjes scenario) tot 39% (rook scenario) van de deelnemers niet via de
kortste route. Dat betekent dat waarschijnlijk ademhalingsproblemen zullen
optreden wanneer de kortste route naar een ‘vluchtdeur’ ongeveer 30 meter is,
zoals in de regelgeving wordt geaccepteerd. Daarnaast is een loopsnelheid van
1 m/s nodig om de geaccepteerde 30 meter in 30 seconden af te leggen. In totaal
liep 60% van de testpersonen langzamer dan 1 m/s, terwijl in de hotelvleugel
sprake was van een lage bezettingsdichtheid.
Colofon
In deze folder zijn enkele hoofdpunten opgenomen uit het promotieonderzoek van Margrethe Kobes
bij de leerstoel Crisisbeheersing en Fysieke Veiligheid van de Vrije Universiteit Amsterdam, in
samenwerking met het NIFV en de leerstoel Architectonische Ontwerpsystemen van de Technische
Universiteit Eindhoven.
De volledige rapportage van het onderzoek kunt u vinden in het proefschrift ‘Understanding human
behaviour in fire’, verkrijgbaar via www.nifv.nl
Omslagfoto: Brand stadion Euroborg (Tuitman 2008)
“De aannames in de huidige
regelgeving over loopsnelheid
en loopafstand zouden
opnieuw in overweging
genomen moeten worden.
Dit geldt ook voor de eisen
voor noodverlichting.”
Meer info: brochure ‘Wayfinding bij brand - Nachtelijke ontruimingsoefeningen
in een hotel’ op www.nifv.nl
7

Nederlands Instituut Fysieke Veiligheid
Postbus 7010
6801 HA Arnhem
T 026 355 24 00
F 026 351 50 51
www.nifv.nl