Betekenis III: Discourse en Pragmatiek

Betekenis III: Discourse en Pragmatiek
Rick Nouwen
Inleiding Taalkunde

Overzicht
◮ Meer over betekenis...
◮ Van op zichzelfstaande zinnen naar gestructureerde
groepen zinnen, ofwel discourse
◮ Van het perspectief van de hoorder, naar de interactie
tussen spreker en hoorder
◮ Van conventie naar intentie

Onderwerpen
◮ Samenhang in discourse (coherentie)
◮ Verwijzing in discourse (referentie / anafora)
◮ Anafora-resolutie
◮ Taalactie en Intentie

In het boek
◮ Hoofdstuk 21
◮ tot en met 21.6
◮ maar niet 21.1
◮ Lees bovendien hoofdstuk 24, sectie 24.1.
Let op: er stonden een tijdje de verkeerde secties op het internet

If the balloons popped, the sound wouldn’t be able to carry
since everything would be too far away from the correct floor. A
closed window would also prevent the sound from carrying,
since most buildings tend to be well insulated. Since the whole
operation depends on a steady flow of electricity, a break in the
middle of the wire would also cause problems. Of course, the
fellow could shout, but the human voice is not loud enough to
carry that far. An additional problem is that a string could break
on the instrument. Then there could be no accompaniment to
the message. It is clear that the best situation would involve
less distance. Then there would be fewer potential problems.
With face to face contact, the least number of things could go
wrong.

If the balloons popped, the sound wouldn’t be able to carry
since everything would be too far away from the correct floor. A
closed window would also prevent the sound from carrying,
since most buildings tend to be well insulated. Since the whole
operation depends on a steady flow of electricity, a break in the
middle of the wire would also cause problems. Of course, the
fellow could shout, but the human voice is not loud enough to
carry that far. An additional problem is that a string could break
on the instrument. Then there could be no accompaniment to
the message. It is clear that the best situation would involve
less distance. Then there would be fewer potential problems.
With face to face contact, the least number of things could go
wrong.

A text...
The procedure is actually quite simple. First you arrange
things into different groups. Of course, one pile may be
sufficient depending on how much there is to do. If you
have to go somewhere else, due to lack of facilities that is
the next step; otherwise, you are pretty well set. A mistake
can be expensive. The manipulation of the appropriate
mechanisms should be self-explanatory, however. At first,
the whole procedure will seem complicated. Soon,
however, it will become just another facet of life.
(Bransford and Johnson 1972)

Washing clothes
The procedure is actually quite simple. First you arrange
things into different groups. Of course, one pile may be
sufficient depending on how much there is to do. If you
have to go somewhere else, due to lack of facilities that is
the next step; otherwise, you are pretty well set. A mistake
can be expensive. The manipulation of the appropriate
mechanisms should be self-explanatory, however. At first,
the whole procedure will seem complicated. Soon,
however, it will become just another facet of life.
(Bransford and Johnson 1972)

Context
◮ Interpretatie is altijd in context
◮ Onderscheid:
◮ Los-staande betekenis van een zin
◮ De betekenis binnen de context waarin de zin zich bevindt
◮ Context-afhankelijkheid (geen betekenis zonder context):
◮ Hij kwam binnen
◮ Het is hier koud
◮ Mimi is groot

Discourse
◮ Discourse: een gestructureerde groep zinnen
◮ Niet zomaar een rijtje zinnen:
Jan liep het restaurant binnen. Amsterdam is de hoofdstad
van Nederland. Het is 10 uur.
Jan liep het restaurant binnen. Hij ging aan een tafeltje bij
het raam zitten. Toen de ober kwam vroeg hij om een
menukaart.
◮ Hoe interacteren zinnen en hun betekenissen met elkaar in
een discourse?
◮ Antwoord: coherentie (samenhang)

Coherentie
Jan is er vandaag niet.
Hij is met vakantie.

Coherentie
Jan is er vandaag niet.
Hij is met vakantie.
feit - reden

Coherentie
Jan heeft een iPhone gekocht.
Hij is nu voor de rest van de maand blut.

Coherentie
Jan heeft een iPhone gekocht.
Hij is nu voor de rest van de maand blut.
feit - gevolg

Coherentie
Jan studeert CKI.
Dat staat voor cognitieve kunstmatige intelligentie.

Coherentie
Jan studeert CKI.
Dat staat voor cognitieve kunstmatige intelligentie.
feit - uitleg

Coherentie
Jan heeft een Duitse moeder.
Amsterdam is de hoofdstad van Nederland.

Coherentie
Jan heeft een Duitse moeder.
Amsterdam is de hoofdstad van Nederland.
feit - ???

Relationele Coherentie
◮ Relationele coherentie ontstaat als er tussen delen van
een discourse verbanden gelegd kunnen worden
◮ Als er niet zo’n verband gelegd kan worden is de discourse
incoherent
◮ Om welke delen gaat het?
Niet zomaar zinnen:
Jan heeft een Duitse moeder en Piet is ziek.
Maar segmenten:
1e segment
Jan heeft een Duitse moeder en Piet is ziek
2e segment

Segmentering
Jan was er niet, maar Piet was er wel.
Jan was er niet. Piet was er echter wel.
Jan is er niet, want hij is ziek.
Jan is er niet. Hij is ziek.
Omdat Jan ziek is, is hij er niet.

Taxonomie van coherentie-relaties
◮ Veel theoretische voorstellen
◮ Laat S0 de betekenis van een segment zijn, en S1 de
betekenis van het daaropvolgende segment.
causaal Jan drukte op de knop. Het lampje ging branden.
Het lampje brandde. Jan had op de knop gedrukt.
parallel Jan heeft een BMW. Piet heeft een Mercedes.
Jan gaf Marie een boek. Wim gaf haar een cd.
contrast Jan wil op vakantie, maar hij heeft geen geld.
etc. Zie sectie 21.2

Helaas raken de Nederlandse asielen iedere zomer weer boordevol
met dakloze dieren. Dieren die om welke reden dan
ook door hun baasje zijn weggedaan en die nu aan hun lot zijn
overgelaten. Namens hen vragen wij om uw hulp. Want om deze
dieren een beter bestaante geven, is er natuurlijk geld nodig.
Voor inentingen en sterilisaties. Voor uitbreiding van het aantal
onderkomens. Voor extra medische zorg wanneer noodzakelijk.
(Egg & Redeker 2005)

(C1) Helaas raken de Nederlandse asielen iedere zomer weer
boordevol met dakloze dieren. (C2) Dieren die om welke reden
dan ook door hun baasje zijn weggedaan en die nu aan hun
lot zijn overgelaten. (C3) Namens hen vragen wij om uw hulp.
(C4) Want om deze dieren een beter bestaante geven, (C5) is er
natuurlijk geld nodig. (C6) Voor inentingen en sterilisaties. (C7)
Voor uitbreiding van het aantal onderkomens. (C8) Voor extra
medische zorg wanneer noodzakelijk.
(Egg & Redeker 2005)

(C1) Helaas raken de Nederlandse asielen iedere zomer weer
boordevol met dakloze dieren. (C2) Dieren die om welke reden
dan ook door hun baasje zijn weggedaan en die nu aan hun
lot zijn overgelaten. (C3) Namens hen vragen wij om uw hulp.
(C4) Want om deze dieren een beter bestaante geven, (C5) is er
natuurlijk geld nodig. (C6) Voor inentingen en sterilisaties. (C7)
Voor uitbreiding van het aantal onderkomens. (C8) Voor extra
medische zorg wanneer noodzakelijk.
(Egg & Redeker 2005)

Waarom discourse ontleden?
◮ De som is meer dan de delen
◮ ”Piet is ziek” betekent dat Piet ziek is
◮ ”Piet is er niet” betekent dat Piet afwezig is
◮ ”Piet is er niet. Hij is ziek.” betekent dat Piet afwezig is
omdat hij ziek is
◮ Praktische toepassingen:
◮ Informatie-extractie
◮ Tekstbegrijpelijkheid
◮ Tekstgeneratie

Hoe ken je automatisch coherentierelaties toe?
◮ Moeilijk probleem
◮ Connectieven: omdat, dus, want, en, maar, etc.
◮ Overige discourse markers: toch, bovendien, ook,
daardoor, daarentegen, etc.
◮ Automatische segmentering: maak gebruik van
connectieven en markers
◮ Geavanceerde techniek voor waar markeringen ontbreken
en waar markeringen ambigu zijn

Verwijzing in discourse
◮ Samenhang onstaat niet alleen op relationeel vlak
◮ Discourse-segmenten bevatten vaak dezelfde
verwijzingen: referentiële coherentie
◮
Jan is er niet. Hij zegt dat hij ziek is. Maar volgens mij is hij
helemaal niet ziek.

Verwijzing in discourse
◮ Samenhang onstaat niet alleen op relationeel vlak
◮ Discourse-segmenten bevatten vaak dezelfde
verwijzingen: referentiële coherentie
◮
Jan is er niet. Hij zegt dat hij ziek is. Maar volgens mij is hij
helemaal niet ziek.

Verwijzing in discourse
◮ Samenhang onstaat niet alleen op relationeel vlak
◮ Discourse-segmenten bevatten vaak dezelfde
verwijzingen: referentiële coherentie
Jan is er niet. Hij zegt dat hij ziek is. Maar volgens mij is hij
helemaal niet ziek.
◮ Pronomina: afhankelijk v/d discourse waarin ze voorkomen

Verwijzing
◮ Typische verwijzende elementen: noun phrases (NPs)
De huidige president van de VS
Barack Hussein Obama II
Een in Columbia en Harvard geschoolde jurist
◮ Verwijzing-studies:
— Analytische filosofie (taal — wereld)
— Taalkunde (soorten NPs — soorten verwijzing)
— Computertaalkunde (identificatie van verwijzing)

De linguïstiek van verwijzing
Beschrijvingen (descriptions):
indefiniet een, enkele, drie, vijfhonderd, kale meervouden
—Functie: het introduceren van entiteiten in de
discourse-context die nieuw zijn voor de hoorder
definiet de, het
—Functie: het verwijzen naar entiteiten die door
de hoorder identificeerbaar zijn
In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe
onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster
Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij
genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van
de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

De linguïstiek van verwijzing
Beschrijvingen (descriptions):
indefiniet een, enkele, drie, vijfhonderd, kale meervouden
—Functie: het introduceren van entiteiten in de
discourse-context die nieuw zijn voor de hoorder
definiet de, het
—Functie: het verwijzen naar entiteiten die door
de hoorder identificeerbaar zijn
In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe
onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster
Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij
genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van
de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

De linguïstiek van verwijzing
Eigennamen Jan, Piet, Amsterdam, TomTom etc.
—Functie: een beetje als definiete beschrijvingen;
de hoorder kan met de naam de referent
identificeren
Pronomina zij, hij, zijn, haar, hun, het etc.
—Functie: het verwijzen naar een entiteit die een
hoge mate van activiteit in de discourse-context
heeft
In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe
onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster
Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij
genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van
de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

De linguïstiek van verwijzing
Eigennamen Jan, Piet, Amsterdam, TomTom etc.
—Functie: een beetje als definiete beschrijvingen;
de hoorder kan met de naam de referent
identificeren
Pronomina zij, hij, zijn, haar, hun, het etc.
—Functie: het verwijzen naar een entiteit die een
hoge mate van activiteit in de discourse-context
heeft
In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe
onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster
Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij
genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van
de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

De linguïstiek van verwijzing
Demonstratieven deze, die, dit, dat
—Functie: verwijzen naar relatief gemakkelijk
identificeerbare entiteiten (uit de
discourse-context, dan wel de ruimtelijke context)
proximal: deze / dit
distal: die / dat

Demonstratieven — voorbeeld
Twee jongens uit Utrecht zijn maandag 20 april aangehouden
met een kinderwagen vol gestolen spullen. Een surveillerende
motoragent zag rond 16.30 uur twee jongens op de
Leijenseweg achter een kinderwagen lopen. Toen zij de agent
zagen, gingen de jongens ervandoor en lieten de kinderwagen
op straat achter. De agent vertrouwde de situatie niet en kon
uiteindelijk de jongens (15 en 17 jaar) op de Prins Hendriklaan
aanhouden. In de achtergelaten kinderwagen hadden de
verdachten een flatscreen tv en computerscherm verstopt. [...]
Na onderzoek naar de herkomst van de goederen bleek dat
deze waren gestolen uit een woning aan de Prins Hendriklaan.
De bewoner van deze woning had die maandag direct aangifte
van inbraak gedaan.

Meer demonstratieven
dicht bij spreker: iyá
dicht bij hoorder: itán
ver van beiden: imán
(Pangasinan, Filipijnen)
“Ik zie dit/dat kind ”: (Servisch)
dichtbij: Vidim ovo dete
tussenvorm: Vidim to dete
veraf: Vidim ono dete

Anafora
◮ Anafora: verwijzing naar een eerder besproken referent
◮ De NP die de eerdere verwijzing deed: antecedent
◮ Een NP is anaforisch als het terugverwijst
◮ Definiete beschrijvingen, pronomina en demonstratieven
zijn typisch anaforisch
◮ Indefinieten zijn typisch niet-anaforisch
(a) Marie heeft een nieuwe vriend. Hij heet Jan.
(b) Dit is Jan. Marie heeft een nieuwe vriend.

De pragmatiek van verwijzing
◮ Verwijzende NPs vormen een hierarchie
◮ Hoe hoger een NP in de hierarchie hoe gemakkelijker een
hoorder de referent kan identificeren
◮ Maw: een anaforische NP van een bepaalde vorm geeft
een signaal af over wat de informatie-status van de
referent is
pronomina > demonstratieven > definiete beschrijvingen >
indefinieten
“Jan ging eten in het restaurant waar de zus van zijn buurman
serveerster is.”
Hij / deze buurman . . .

Vormen van anafora
◮ Co-referentie: antecedent en anaforische NP identificeren
precies dezelfde referent
Jan is er niet. Hij is ziek.
Jan is er niet. Die idioot is weer eens ziek.
◮ Bridging: antecedent en anaforische NP zijn door
inferentie aan elkaar gerelateerd
Jan heeft net een huis gekocht. Het is in goede staat, maar
de keuken moet nodig vernieuwd worden.
Jan’s auto is kapot. #Ze zijn alle vier lek.

Anafora-resolutie
◮ Anafora-resolutie: het identificeren van referentiële
verbanden binnen een discourse-context
◮ Psychologisch: Hoe identificeren mensen de referenten
van anaforische NPs?
◮ NB: anafora-resolutie is heel erg gemakkelijk voor mensen
◮ Computationeel: Hoe kunnen we anaforische relaties
automatisch identificeren?
◮ NB: anafora-resolutie is heel erg moeilijk voor computers

Factoren bij anafora-resolutie
◮ Congruentie: vooral geslacht
Jan vroeg Marie om advies. Zij. . .
◮ Salience: de mate van activiteit van een referent
◮ Recentheid: hoe recenter, hoe meer salience
◮ Gramm. rol: onderwerp > lijdend vw > meewerkend vw
◮ Veelvuldige referentie
◮ (Zie sectie 21.5.2 voor meer)

Algorithmes anafora-resolutie
— (Het Hobbs-algoritme: zelf lezen)
— Centering Theory
◮ Elke discourse-segment: één backward-looking center en
één of meer forward-looking centers
◮ Cf (U): een lijst van entiteiten genoemd in U die mogelijk in
de toekomst Cb’s zijn, geordend naar grammaticale rol
◮ Cp(U): de preferred center; het hoogste element in Cf (U)
◮ Cb(U): de huidige focus van de discourse; de Cp van het
vorige segment
◮ Transities, in volgorde van voorkeur
[1] Cb en Cp blijven gelijk: continue
[2] Cb blijft gelijk Cp niet: retain
[3] Cb verandert, Cp blijft gelijk: smooth shift
[4] Cb en Cp veranderen: rough shift

Centering: voorbeeld
1. Jan kwam binnen. Cp = Jan
2. Hij ging naast Piet zitten. Cp = Jan, C b = Jan
3. Hij zweeg.
– Twee opties voor 3.
Hij=Jan C b(3)=Jan, Cp(3)=Jan continue
Hij=Piet C b(3)=Jan, Cp(3)=Piet retain

Centering: voorbeeld
1. Jan kwam binnen. Cp=Jan
2. Hij ging naast Piet zitten. Cp=Jan, C b=Jan
3. Hij keek Jan streng aan. Cp=Piet, C b=Jan
4. Willem riep iets naar hem. Cp=Willem, C b=Piet
3. is een smooth shift
4. is een rough shift

Aanvankelijk reed Lance Armstrong i als enige uit de US Postalploeg
in een groep je dat de achtervolging op Virenque j en zijn j
medevluchters had ingezet. In zijn i gezelschap Joseba Beloki k,
Igor Gonzalez de Galdeano l en José Azevedom van ONCE. In
zijn eentje deklasseerde Armstrong i de drie Spanjaarden {k,l,m}.
Toen hij i zich van Beloki k ontdeed, ging Armstrong i er zo snel
vandoor dat het leek alsof de Bask k stilstond.
(Uit: Bouma 2002. Bron: NRC)
Conclusie: wereldkennis helpt!

Algemene pragmatiek
Wat de spreker doet:
◮ Jan is er niet
◮ Dit is een assertie: de spreker laat weten dat iets het geval
is
◮ Niet alle uitingen zijn asserties
◮ Directieven: Kom hier!
◮ Commisieven: Ik zal het nooit meer doen.
◮ Expressieven: Bedankt!
◮ Declaraties: Je bent ontslagen.

Algemene pragmatiek
Spreker-Hoorder interactie
◮ Paul Grice (1975): sprekers en hoorders nemen constant
van elkaar aan dat ze elkaar behulpzaam zijn in een
communicatieve handeling
4 maximes voor spreker-hoorder interactie
◮ Spreek (boven alles) de waarheid
◮ Wees informatief
◮ Wees relevant
◮ Spreek orderlijk

Algemene pragmatiek
Spreker-Hoorder interactie
Jan: Ik sta zonder benzine.
Piet: Er is een benzinepomp om de hoek.
Jan kan er van uit gaan dat Piet’s uiting relevant is. Piet’s uiting
zou irrelevant zijn als Piet wist dat de benzinepomp dicht was.
Jan kan er dus van uit gaan dat Piet meent dat de pomp open
is.

Algemene pragmatiek
Spreker-Hoorder interactie
Jan heeft een nieuw huis gekocht. De keuken moet verbouwd
worden.
De hoorder kan er van uit gaan dat de spreker zich aan het
relevantie-maxime houdt. De tweede uiting moet dus relevant
zijn in het licht van de eerste. Dat kan eigenlijk alleen wanneer
de keuken verwijst naar de keuken van het huis dat Jan
gekocht heeft.

Algemene pragmatiek
Spreker-Hoorder interactie
Jan: Waar woont Bill?
Piet: Ergens in Frankrijk.
Jan kan er van uit gaan dat Piet zo informatief mogelijk is. Als
Piet wist in welke stad in Frankrijk Bill woont, dan had hij dat
wel gezegd. Jan kan uit Piet’s antwoord dus infereren dat Piet
niet weet waar Bill precies woont.

Algemene pragmatiek
Spreker-Hoorder interactie
Geachte meneer X,
Piet spreekt erg goed Nederlands en draagt altijd mooie kleren.
Met vriendelijke groet,
Y
De lezer van de brief ziet dat de briefschrijver niet informatief is.
Daar moet een reden voor zijn. Waarschijnlijk omdat de
briefschrijver de waarheid wil schrijven en de informatieve
waarheid ongemakkelijk is. De lezer leest nu in de brief dat Piet
ongeschikt is.

Opsomming: Betekenis
◮ Semantische representaties: predikaat-logika
◮ Compositionaliteit: syntax-semantiek interactie / lambda’s
◮ Discourse en betekenis
◮ Relationele Coherentie
◮ Verwijzing en anafora(-resolutie)
◮ Spreker/Hoorder-interactie

Oefeningen bij dit college
Zie website!

De komende weken...
do 11/6 Yoad Winter gastcollege
di 16/6 Henriëtte de Swart gastcollege
di 23/6 Taalproject-presentaties
do 25/6 Tweede deeltentamen