4. Semantiek / Betekenisleer 4.1 Sinonieme - Christelike Biblioteek
4. Semantiek / Betekenisleer 4.1 Sinonieme - Christelike Biblioteek
4. Semantiek / Betekenisleer 4.1 Sinonieme - Christelike Biblioteek
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>4.</strong> <strong>Semantiek</strong> / <strong>Betekenisleer</strong><br />
<strong>4.</strong>1 <strong>Sinonieme</strong><br />
Dit is woorde met min of meer dieselfde betekenis, byvoorbeeld:<br />
Die aanwas/groei van die bevolking.<br />
Die gehoor luister aandagtig/noukeurig na die toespraak.<br />
<strong>4.</strong>2 Antonieme<br />
Dit is woorde met min of meer die teenoorgestelde betekenis, byvoorbeeld:<br />
Hy het sy werk nie deeglik nie, maar uiters onvolledig gedoen.<br />
Vir ouer mense het hy eerbied, maar hy behandel sy maats met minagting.<br />
<strong>4.</strong>3 Homonieme<br />
Dit is woorde wat verskil in betekenis, maar wat dieselfde uitspraak en spelling het:<br />
In die lente bloei die blomme en is die tuine oortrek met bloeisels. Ek het my toon<br />
gestamp en dit bloei.<br />
<strong>4.</strong>4 Homofone<br />
Dit is woorde wat dieselfde klankvorm het, maar die spelling, betekenis en herkoms<br />
verskil: Ek bleik die wasgoed met bleikmiddel. Dit blyk die waarheid te wees.<br />
<strong>4.</strong>5 Paronieme<br />
Dit is woorde wat dieselfde stam het, maar verskil in betekenis: kliënt en klant.<br />
Die kliënt maak gebruik van sy prokureur se dienste. Die klant koop by die winkel.<br />
Die gesin is besorg oor die toestand van die siek broertjie. Die sorgsame moeder staan<br />
vroeg op om ontbyt reg te hê vir die kindertjies.<br />
<strong>4.</strong>6 Polisemie<br />
Dit is woorde wat dieselfde gespel word en wat dieselfde beteken, maar wat verskillende<br />
toepassingsmoontlikhede het:<br />
Om dit te verduidelik, noem ons ‘n aantal voorbeelde:<br />
a. rug (s.nw.)<br />
Die seun val op sy rug.<br />
Die perd verdwyn oor die rug van die rant.<br />
Die titel verskyn op die rug van die boek.<br />
33
. veld (s.nw.)<br />
Die veld is dor vanweë die droogte (gras).<br />
Die veld van ondersoek was wyd (gebied).<br />
Die hokkiewedstryd vind op die veld van die skool plaas<br />
(hokkieterrein).<br />
c. loop (ww.) loop (stap) loop (gaan)<br />
loop (lek)<br />
d. grys (b.nw.)<br />
loop (ry, beweeg) loop (bywoon, volg)<br />
Die ou oom is al grys. Die lig is grys. Die gryse verlede.<br />
<strong>4.</strong>7 Doeblette<br />
Twee woorde wat ‘n gemeenskaplike oorsprong het, maar in vorm en betekenis verskil.<br />
Dit is dus tweelingwoorde wat stamverwant is, maar verskil in betekenis en gebruik.<br />
Voorbeelde:<br />
kwes (‘n bok) – wond kwets (gevoelens seermaak)<br />
gereelde besoeke (op gesette tye) gereëlde kongres (goed georganiseerde)<br />
praktiseer (‘n dokter – beroep uitoefen) prakseer (‘n plan – maak)<br />
Verdere voorbeelde:<br />
aardig arig blaadjie bladjie<br />
bodem boom bra braaf<br />
harslag hartslag kompanie kompanjie<br />
lid (lede) lit (litte) mankoliek melancholies<br />
rand (rande) rant (rante) reebok ribbok<br />
skenk skink stad (stede) stat (statte)<br />
tabak twak<br />
<strong>4.</strong>8 Dubbelsinnigheid<br />
Taal word gebruik om ‘n boodskap oor te dra en in dié sin is dit ook ‘n kommunikasiemiddel.<br />
As ‘n taalgebruiker dus doeltreffend wil kommunikeer, moet hy daarop<br />
let om nie die betekenis van ‘n sin te verwaarloos nie.<br />
Faktore wat bydraes lewer tot die betekenis van ‘n sin is onder meer:<br />
a. Die betekenis van die woorde waaruit ‘n sin opgebou is.<br />
b. Die funksie van elke sinsdeel.<br />
c. Die posisie van die woord in die sin.<br />
Kyk na die volgende sinne en let op die verskil in betekenis:<br />
Sy is ver van mooi af. Sy is mooi van ver af.<br />
En<br />
Jy moet self leer om te dink.<br />
34<br />
Jy moet leer om self te dink.
Dubbelsinnigheid in sinne word veroorsaak as daar meer as een interpretasiemoontlikheid<br />
van dieselfde sin is, byvoorbeeld:<br />
Bêre die boeke onder die bank.<br />
Dit kan beteken:<br />
Bêre die boeke wat onder die bank lê.<br />
of<br />
Bêre jou boeke onder jou bank.<br />
Dubbelsinnigheid kom normaalweg voor in alle tale, maar dit kom soms onnodig voor<br />
as gevolg van swak woordkeuse, of deur weglating, of deur ‘n lomp manier van sê.<br />
<strong>4.</strong>9 Idiomatiese taal<br />
Idiome sluit in spreekwoorde, segswyses, gesegdes en vaste uitdrukkings.<br />
<br />
like<br />
taalgebruik, teenoor letterlike taalgebruik. Dit is reeds opvallend by die hantering<br />
van uitdrukkings. Neem byvoorbeeld die volgende uitdrukking:<br />
Hy het lang vingers.<br />
Dit beteken: hy steel.<br />
Hierteenoor kan ons ook die sin: “Hy het lang vingers” kry, wat letterlik beteken dat<br />
die betrokke persoon se vingers lank is.<br />
spraak.<br />
Neem as voorbeeld die metafoor:<br />
Die seun is ‘n hemelbesem.<br />
Hier word die metafoor “hemelbesem” gebruik om te sê dat die seun baie lank is.<br />
<strong>4.</strong>11 Die gevoelswaarde van woorde<br />
Die gevoel wat ‘n taalgebruiker teenoor iemand of iets koester, kan hy dadelik laat<br />
uitkom. Dit doen hy onder meer deur bepaalde woorde te gebruik, deur ‘n bepaalde<br />
stembuiging, deur die intonasie van die sin, deur bepaalde woorde te benadruk. Dit<br />
gaan alles gewoonlik ook gepaard met die gebruik van gebare, die skud van die kop,<br />
die houding van die lyf en dies meer.<br />
Die gevoelswaarde van woorde of uitdrukkings gaan gewoonlik nie om die betekenis<br />
van ‘n woord of woorde nie, maar wel om ‘n bepaalde gevoel of houding aan die kant<br />
van die spreker, wat weer invloed op die hoorder het.<br />
35
So gesien, onderskei ons ‘n groep woorde waarmee die spreker ‘n houding kan uitdruk<br />
ten opsigte van bepaalde sake in die werklikheid: hy noem nie net die sake nie, maar<br />
neem ook in die betrokke situasie ‘n houding van goed- of afkeuring, van blydskap of<br />
verdriet, van aggressie of vreedsaamheid; en hierdie houding druk hy uit deur van<br />
bepaalde woorde gebruik te maak.<br />
36<br />
Sulke woorde het houdingsbetekenis:<br />
mooi! gaaf! foei! sies! ditsem! bravo!<br />
netjies! ga! ba! gmf!<br />
Dergelike woorde is gewoonlik uitroepe.<br />
‘n Ander groep woorde het sowel houdings- as verwysingsbetekenis: die saak word<br />
benoem, maar die spreker druk ook sy houding daaroor uit:<br />
smeerlap! kat! opdons! hond!<br />
luiaard! aansukkel! vuilis! vent!<br />
dis ‘n vrot poging!<br />
Vergelyk ook sinne soos:<br />
a. Meidjie, jy moet nou hier kom, hoor!<br />
(Deur ‘n moeder aan haar dogtertjie gesê.)<br />
b. Mamma sal gou ‘n pleistertjie op die ou seerplekkie plak!<br />
<br />
Let daarop hoe in sinne (1) en (2) vertroeteling uitgedruk word; dit geskied onder meer<br />
deur die gebruik van verkleinwoorde. Sin (3) kan só uitgespreek word dat dit dankbaarheid<br />
óf sarkasme uitdruk.<br />
<strong>4.</strong>12 Konjunkte, disjunkte en adjunkte taalgebruik<br />
Wanneer ons woorde op die gewone manier gebruik, dit wil sê om presies te sê wat ons<br />
bedoel, praat ons van konjunkte taalgebruik. Die woord word dus gebruik vir die saak<br />
(die betekenis wat normaalweg daaraan geheg word).<br />
Wanneer ons taal egter metafories gebruik, praat ons van disjunkte taalgebruik. Dit is<br />
wanneer die woord wat ons kies slegs gedeeltelik na die normale betekenis daarvan<br />
verwys, bv. om te sê: “Jou kamer is ‘n varkhok”, word die woord varkhok anders as<br />
normaalweg gebruik – die kamer is immers nie letterlik ‘n varkhok nie. Daar is egter<br />
sekere ooreenkomste tussen die twee ruimtes, en gevolglik verstaan ons die woord<br />
sonder veel probleme.<br />
Wanneer die woord en die saak soos ons dit normaalweg verstaan nog verder van mekaar<br />
lê, praat ons van adjunkte taalgebruik. Hieronder sal maskertaal soos eufemismes<br />
val, aangesien jy juis nie sê wat jy bedoel nie, byvoorbeeld as jy sê: “Hy loop twee rye<br />
spore,” verwys dit nie direk na dronkenskap nie.
Nog voorbeelde:<br />
Die bobbejaan sit op ‘n klip = konjunkte taalgebruik<br />
Daardie man is ‘n regte bobbejaan = disjunkte taalgebruik<br />
Bly kalm: moenie die bobbejaan agter die bult gaan haal nie = adjunkte taalgebruik<br />
Wisselvorme:<br />
dae - dage oë - oge<br />
hoër - hoger probeer - geprobeer<br />
het baklei - gebaklei eienaardig - eigenaardig<br />
neëntig - negentig opbrings - opbrengs<br />
ag - agt meesal - meestal<br />
afskuwelik - gruwelik vryelik - vrylik<br />
<br />
37