OOST-lNDIË. - the Aceh Books website

^EDEÏ^LA NDSCH
OOST-lNDIË.
DOOR
À. J. A.. pEÎ\LACH,
Commandeur, Officier eu Ridder van verscheidene orden.
Oud-Kolonel der Artillerie.
's-GRAVENHAGE,
JOH. IJ K E M A.
1874.
*%w

ö ^ &

I
NEDERLANDSCH OOST-INDIË.
J

NEDERLANDSCH
OOST-INDIE.
DOOR
p.. j A. GERLACH,
COMMANDEUR. OFFICIER EN RIDDER VAN VERSCHEIDENE ORDEN.
OUD-KOLONEL DER ARTILLERIE.
's-GRAVENHAGE.
J 0 H. U K E M A.
1874.
,._,*.'- M M MAM

EEN WOORD VOORAF.
Toen mij het voorstel werd gedaan eene geschiedenis
te schrijven van de Nederlandsche Oost-Indische bezittingen,
die tot leiddraad dienen kon bij het onderwijs
aan Gymnasia en Hoogere Burgerscholen, was mijne eerste
vraag of er behoefte bestond aan eene zoodanige handleiding.
Bij de voltooiing van het werk van den heer
Meinsma kon zulks met recht worden betwijfeld.
Het gevoelen van bevoegde beoordeelaars stemde overeen,
dat zonder iets aan de geschiedkundige waarde van diens
arbeid te kort te doen, dat boek, als te uitgebreid en te
kroniekmatig, voor eene handleiding bij het middelbaar
onderwijs minder te verkiezen was. Men wenschte de
geschiedenis van onze Oost-Indische bezittingen beknopter
en de voornaamste gebeurtenissen op meer verhalende
wijze behandeld te zien; men verlangde zoowel een lees
als een leerboek. Ik heb getracht aan dien moeilijken
eisch naar mijn beste vermogen te voldoen voor zoover
het doel eener handleiding zulk eene bewerking toeliet,
alsmede om de gewichtigste personen of zaken zooveel
mogeljjk op den voorgrond te brengen, en ze door het
overige er om heen te groepeeren, beter te doen uitkomen.
Men verwachte alzoo geene volledige geschiedenis, uitsluitend
naar chronologische orde bijeengebracht, maar
een kort verhaal van het merkwaardigste der zich in een
geregeld verband opvolgende feiten en gebeurtenissen, die
invloed hadden op den algomeenen toestand, de opkomst
en vooruitgang of de handhaving van ons gezag in den
Oost-Indischen Archipel. Hoewel ik gewenscht had omtrent
vroegere en thans bestaande Indische toestanden,
1

2
zoowel van maatschappelijke!! als huishoudelijken aard,
een meer volledig en geschiedkundig overzicht te geven,
konden zij hier en daar slechts vluchtig worden aangestipt.
Zoolang de verzameling van onuitgegeven stukken uit
het oud-Koloniaal-Archief niet kompleet is, blijven den
geschiedschrijver vele gegevens ontbreken en zal men zich
met de thans beschikbare bronnen moeten behelpen tot
tijd en wijle de heer Jhr. Mr. J. K. J. de Jonge zijn verdienstelijken
arbeid zal hebben voltooid.
Teneinde het verhaal der gebeurtenissen onafgebroken
te laten volgen, kwam het mij geschikt voor, dat verhaal
door een enkel woord over de vroegere geschiedenis deivolken
van den O. I. Archipel waarmede de Nederlanders
in aanraking kwamen, benevens eenigc bijzonderheden
omtrent hun bestuur, erfopvolging, titulatuur enz. te doen
voorafgaan.
Naarmate bij Neèrlands jongelingschap de lust toeneemt
het vaderland in zijne overzeeschè bezittingen te dienen,
of zich daar een onafhankelijk bestaan te verschaffen,
wordt het een vereischte ook bij het middelbaar onderwijs
de kennis aan te kweeken en te bevorderen van gewesten,
aan wier bloei en vooruitgang zoovele algomeene en bijzondere
belangen in Nederland zijn verbonden. Moge deze
handleiding daartoe dienstig zijn. Moge zij tevens als
leesboek toegang vinden in den huiseljjken kring mijner
medeburgers, en iets bijdragen tot de kennis van eene
geschiedenis, in wier gedenkboeken naast menige treurige
en beschamende bladzijde, toch ook menig roemrijk en
opwekkend blad voor het Nederlandsche volk werd weggelegd.
Wanneer men, te rekenen van de laatste jaren der
XVI de eeuw, de geschiedrollen van den Oost-Indischen
Archipel opslaat, doen zich als van zelven drie hoofdafdelingen
voor.
De eerste behelst de vestiging van onze voorouders in
dien Archipel, benevens de opkomst en uitbreiding van
het Nederlansch gezag tijdens het beheer der Vereenigde
Oost-Indische Compagnie.
De tweede doet de lotgevallen dezer bezittingen onder

3
het bestuur van de Bataafsche republiek, van het koninkrijk
Holland en 't Fransche keizerrijk benevens de Engel-
8che tusschenregeering kennen.
De derde bevat de geschiedenis van 't herstel en de
latere uitbreiding van het Nederlandsche gezag in Oost-
Indië tot op onze dagen.
Ook de historie der Oost-Indische Compagnie kan gevoegelijk
in drie hoofddoelen worden gesplitst: en wel in
een tijdperk van ontwikkeling, een van uitbreiding en bloei,
en een van verval en ontbinding.
De onderverdeeling dezer tijdperken is meestal afhankelijk
gemaakt van zulke voorvallen, die öf op zich zelve een geschikt
rustpunt aanboden, of wier gevolgen een overwegenden
invloed hadden op den verderen loop der geschiedenis,
Teneinde het droge en eentoonige van den kroniekstijl
eenigermate te vermijden en den lezer zoo min mogelijk
met jaartallen lastig te vallen, heb ik een tijdrekenkundig
overzicht van de belangrijkste gebeurtenissen aan
dit werkje toegevoegd. De enge grenzen aan deze handleiding
gesteld, lieten niet toe ze door een aardrijkskundig
overzicht te doen voorafgaan. Zij die daaraan behoefte
mochten gevoelen of hunne geographische kennis van den
O. I. Archipel wenschen te vermeerderen, verwijs ik naar
de uitmuntende Handleiding bij de beoefening der landen
volkenkunde van Nederlandsen Oosl-Indië, door Dr.
J. J. de Hollander, hoogleeraar in de taal en letterkunde
aan de Kon. Mil. Akademie.
De voornaamste der in het Aardrijkskundig en Statistisch
Woordenboek van Nederlandseli Indie' aangegeven
bronnen zijn bij < het samenstellen van deze handleiding
geraadpleegd, alsmede het manuscript van Pieter van Dam,
advokaat der O. I. O, aan wien „bij resolutie van gecommitteerde
bewindliebboren ter vergadering van de XVII,
in dato 9 Juli 1693/' liet schrijven cener nauwkeurige
geschiedenis der Vereenigde O. I. O werd opgedragen.
Op welk een uitvoerige wijze hij aan dien last voldaan
heeft, kunnen zij beoordeelen die in het een of ander
onderdeel van zijn veel omvattend en hoogst belangrijk
werk zijn doorgedrongen. Toch moet het met omzichtigheid
geraadpleegd worden.
1*

I
Ook de Geschiedenis van de Nederlandsch Oost-Indische
bezittingen door J. J. Meinsma, was mij bij het bewerken
dezer handleiding een nuttige gids en wegwijzer.
Op cenc enkele uitzondering na, is in Javaansche
woorden de letter a behouden, ook waar die met een
o-klank zou moeten worden uitgesproken.
Den Haag Januari 1874.

BEKNOPTE SCHETS DEB GESCHIEDENIS VAN
DEN ABCHIPEL VOOR DE KOMST DEB
NEDERLANDERS IN OOST-INDIË.
INLEIDEND HOOFDSTUK.
Ofschoon de Oost-Indische Archipel voor ons eerst een
rechtstreeksch belang en eene meer bepaalde waarde verkrijgt,
sedert het tijdstip dat die_ uitgestrekte eilanden-zee
door onze voorouders werd bezocht, zoo is een terugblik
op de vroegere lotgevallen van eenigo dier groote eilanden
niet onbelangrijk; vooral, waar zij onuitwischbare sporen
in het leven der volken hebben achtergelaten of hunne
kennis voor de beoefening der latere geschiedenis dienstig
kan zijn.
Niettegenstaande de schaarschheid der bronnen, waaruit
men bij de samenstelling der vroegere historie van deze
geographisch afgesloten wereld putten kan, en in weerwil
van de vele moeilijkheden, aan die bronnenstudie verbonden,
doet zij toch tot den oorsprong van sommige
eigenaardigheden in wetten, zeden en instellingen doordringen,
die kunnen strekken tot opheldering van latere
maatschappelijke toestanden. Zij voert ons meermalen tot
de ware bron van vele adats en plechtigheden terug, en
daarom is het niet overbodig, hier in 't kort eenige bijzonderheden
uit die vroegere geschiedenis mede te doelen.
Nopens den toestand der eilanden van den Indischen
Archipel vóór de Hindoe-periode is weinig bekend.
Van de Javanen zijn nog de meest vertrouwbare berichten
tot ons gekomen. Als een oorspronkelijk landbouwend
volk schijnen zij ten allen tijde aan den grond

6
hunner geboorte, hunne gebruiken en instellingen (adat)
en de graven hunner vaderen gehecht te zijn geweest;
en hoewel de akkerbouw op een zeer lagen trap van ontwikkeling
stond, kenden zij reeds vroeg de bewerking
en het gebruik van ijzer en andere metalen. Zij. hadden
weinig of geene behoeften, weefden kleederen uit den
vezelachtigen bast van sommige boomen of planten, wisten
buffels te temmen om ze tot last- of trekdieren af te richten,
en dreven ook reeds eenigen handel. In kinderlijken eenvoud
vereerden zij goede geesten, die naar hunne meening,
de heerlijke vruchtbare natuur beheerschten en op 's menschen
lot een weldadigen invloed hadden.
Ofschoon veel omtrent den vroegeren maatschappelijken
toestand van dit arbeidzame goedaardige maar onnadenkende
volk buiten het bereik ligt der geschiedkundige
nasporing, zoo schijnt echter de toenmalige godsdienstige
ontwikkeling van den Javaan zich tot een eenvoudig
fetischisme te hebben .bepaald. Hij waande de godheid
waarnaar hij zocht, onder ieder hem onbekend voorwerp
dat toevallig zijne zinnen trof of zijne verbeelding opwekte,
verborgen.
Deze eerste elementen voor eene verdere ontwikkeling
behoefden slechts eenige leiding om later goede vruchten
te kunnen dragen. Die verdere ontwikkeling ging Java
te gemoet toen vóór of in den beginne van onze tijdrekening,
Indische volkplanters, afstammelingen van den tak
der Ariërs die Voor- en Achter-Indië onderworpen hadden,
hunne zeden, taal ('t sanskrit) en godsdienst ('t brahmaïsme)
op dit schoone eiland invoerden. Met eene hoogere
beschaving brachten zij tevens hunne mythen en epische
verhalen naar het nieuwe vaderland over.
' Volgens de meest aannemelijke overlevering wordt een
Brahmaansch opperhoofd, die uit Kalingga den dienst van
Brahma overgebracht, en de Javaansche aera vastgesteld
heeft, als de stichter eener Indische maatschappij op Java
voorgesteld.
Het brahmaïsme, welke leer in de veda's of heilige
boeken vervat; later verschillende sekten deed ontstaan,
waarvan zich enkelen door dweepzucht en wreedheid onderscheidden,
werd eindelijk door eene meer zuivere, zachtere

7
leer vervangen. Siddhârta een prins van Kapilavastu,
in de geheimen der brahmanen ingewijd, verliet op 35jarigen
leeftijd het hof zijns vaders om zich in eenzaamheid afteïonderen
en aan zijne godsdienstige mijmeringen overtegeven.
Hij ruilde — zoo luidt de legende — het koninklijk
purper tegen de grove pij, zwaard en schepter
tegen den staf des pelgrims, en maakte zich den arme
gelijk. Weldra trad hij op als bestrijder der Brahmanen,
trok als leeraar door het land, verbrak het kastenstelsel
en opende voor de Indiaansche volkstammen eene nieuwe
godsdienst-periode. De leer van dezen Boeddha, dat is:
de wijze, de verlichte bij uitnemendheid, hoe dan ook
later veranderd en verbasterd, was gedurende eene reeks
van eeuwen, de godsdienst van meest alle Indische volken.
Die godsdienst zou volgens Chineesche oorkonden, sedert
de V de of VI Je eeuw onzer jaartelling op Java hebben
bestaan, totdat èn brahma- èn boeddhadienst moesten
wijken voor de leer van Mekka's profeet. Maar al werden
de inlandsche goden door anderen verdrongen, al hadden
vreemde wetten en gebruiken zich op de bestaande instellingen
geënt, toch bleef het oorspronkelijke Javaansche
element in vele opzichten bewaard, en is het inlandsche
volkskarakter dat op verschillende zaken zijn eigenaardigen
stempel gedrukt heeft, nimmer geheel verloren gegaan.
Vandaar zoo menig bijgeloovig denkbeeld en vreemde handeling
die men ieder oogenblik bij den inlander kan waarnemen.
Zoo verklaart zich de eerbied voor de waringin, als
zijnde de geheiligde boom der Hindoes. Zoo komt de vereering
van ruwe steenklompen, op menige aloen-aloen, het groote
plein rondom de woning (dalem) van den regent tegenover
de balei of moskee (mesdjid, missigit) of wel onder eeuwen
heugend geboomte opgericht, minder vreemd voor, bij de
herinnering dat wâtoe-goenoeng (de steen dos bergs) waarschijnlijk
een der oude inlandsche berggoden was. Al is
nu de dienst van dien god sedert lang verbannen, daarom
is hij niet geheel vergeten, vooral wanneer de god van den
Profeet niet helpt ; en thans nog worden sommige steenen
beschouwd — volgens eene oud Javaansche inscriptie —
als: „een sluier tusschen de menschen en de godheid."
Beeds vroeg hadden de Chineezen eenige betrekkingen

met Java aangeknoopt. Na de vestiging echter der Europeanen
vindt men ze als mijnwerkers, ambachtslieden
of als handelaren met sommige monopoliön begunstigd,
op schier alle punten van den Archipel. Zij kunnen met
de over Europa verspreide Joden vergeleken worden, en
zijn op de verdere geschiedenis van onze bezittingen niet
zonder invloed gebleven. Later komen wij op die staartdragende
bewoners van het Hemclsche rijk terug.
Hoewel de groote volksverhuizing der Maleiers eerst in
de helft der XII dc eeuw plaats vond, zoo waren toch
reeds vroeger volkplantingen van dit bij uitstek koloniseerond
ras, over de rijke eilanden-groep van den Oost-
Indischen Archipel verspreid, en hadden zich, vooral op
de groote Soenda-eilanden, ook Arabieren gevestigd die,
aanmatigend en trotsch, zich moer door hunne zedelijke
meerderheid en titels als seid (afstammeling van Mohammed),
sjeikh (eerwaardig man) of hadji (bedevaartganger
naar Mekka), dan door getalsterkte hebben doen golden.
Van de talen in Neêrland's Indië gesproken, alle tot
den Polynesischen taaistam behoorende, vindt men onder
de Javaansche taaisoorten de schoonste, de rijkste en de
meest beschaafde. De Soendaneesche, minder ontwikkeld
en beschaafd, behoort oorspronkelijk meer in 't westen
van Java te huis, terwijl de Maleische taal op alle kustlanden
de heerschende is.
Al zijn nu de inlandsche overleveringen hier ruimer in
aantal en rijker in waarde dan op andere eilanden van den
Archipel, zoo blijft het echter zeer moeilijk om uit die
duistere, verwarde en fabelachtige oorkonden, een juist
denkbeeld van de vroegere geschiedenis te verkrijgen. Zoowel
in geschiedkundige voorstelling als in tijdrekening vindt
men somtijds een aanmerkelijk verschil, al naarmate zij uit
het westelijk of' oostelijk gedeelte van Java afkomstig zijn.
Nu en dan werd de reeds bestaande verwarring door verkeerde
opvatting van latere schrijvers nog vermeerderd.
Maar ook afgescheiden daarvan, behelzen ze dikwijls niet
veel meer dan onvolledige geslachtsregisters, of de opgesmukte
verhalen van persoonlijke bedrijven hunner vorsten,
Zelden wordt eenige melding gemaakt van de maatschappelijke
of staatkundige toestanden der volken, wier lot
8

9 '
gewoonlijk berustte in de hand van den njksbostuurder,
die zijn heer alléén verantwoording van dat bestuur verschuldigd
was.
Zonder ons dan ook bezig te houden met het ontstaan
en verdwijnen van zoo menigen kleinen staat in Tânah
Soenda en Tânah Djâwa (liet westelijke en oostelijke
gedeelte van Java), zullen wij slechts een oogenblik stilstaan
bij die rijken, waarvan de opkomst, bloei of val,
van invloed was op latere gebeurtenissen.
De vroeger geheel op zich zelve staande Indische volkplantingen,
verkregen in 't begin der VII (Ie eeuw, door
de stichting van Mendang Kamoelan op Java's zuidkust,
ter plaatse waar later Mataram zich verhief, een middelpunt
waar veler belangen zich vereenigden en van waar
het verkeer met Vóor-Indic hoe langer hoe meer toenam.
Uit die vereeniging is een eerste tijdperk van staatkundige
en maatschappelijke ontwikkeling voortgevloeid. Dââr
schijnt de benaming tjatjah voor het eerst in zwang te
zijn gekomen om een huisgezin aan te duiden, dat belastingschuldig
was, welke belasting toen reeds voor
zoover men kan nagaan, door den landbouwer op Java
in een deel van zijn rijstgewas werd opgebracht. Tot in
den aanvang der XVI^ eeuw in natura betaald, werd
ze later in een geldelijke opbrengst veranderd, met
uitzondering van landschappen of dorpen (dossa's) die in
de behoeften aan voeding, kleeding en andere noodwendigheden
voor de vorsten, den adel en de ambtenaren
moesten voorzien, of later contingenten leverden aan de
Oost-Indische Compagnie. Hoewel den souverein een gedeelte
van do graangewassen werd toegestaan, mocht hij
noch over den grond zelven beschikken, noch de rechten
schenden van den landbouwer op ontgonnen en bebouwd
land. Dit oen Javaansch wetboek (Soeria Alem)
in 't begin der XV e eeuw bijeengebracht, kan men het
gezond verstand, den practischen zin, de eenvoudige maar
rechtvaardige begrippen van landbezit benevens de vrij
zuivere beginselen van rechtsgevoel bij dit zachtaardige en
arbeidzame volk het best leeren kennen. De akkers waren
in geërfde of geschonken, in gekochte en in woeste gronden
onderscheiden; en als beginsel was aangenomen dat

10
hij, die bewijzen kon een stuk land ontgonnen of omheind
of een oogst gezaaid of geplant te hebben, eigenaar was
van dat land of dien oogst, „gelijk de gazel behoort aan
hem die haar de eerste wonde heeft toegebracht." Slechts
het juiste en wettige bedrag der belasting mocht in naam
van den vorst worden geheven, en de wet leverde genoegzame
waarborgen op tegen iedere onrechtmatige handeling.
Die milde grondbeginselen werden echter bij het despotisme
hunner vorsten maar al te dikwijls uit het oog verloren,
en hebben verschillende wijzigingen ondergaan
waarop later wordt teruggekomen.
De bloei van Mendang Kamoelan was van korten duur
en schijnt al spoedig op het rijk van Djanggala te zijn
overgegaan, waar vele kleine staten van oostelijk Java zich
bjj aansloten, en welks zetel volgens sommige overleveringen
omstreeks 1078 der inlandsche aera (1156) naar
Padjadjaran in 't westelijk gedeelte van Java het tegenwoordige
Buitenzorg werd overgebracht. Zoo drong dan
ook de Hindoe-beschaving tot de zooveel van de Javanen
verschillende Soendaneezen door, en weldra strekte zich
Padjadjaran tot aan Bantam uit, dat toen reeds door zijne
eigene vorsten geregeerd werd.
Later, door broedertwisten verdeeld, ging die eertijds
zoo bloeiende staat te gronde, en zou — volgens de legende
— de door zijn halven broeder verdreven vorst van
Padjadjaran meer in het oosten een nieuw rijk hebben
gesticht', waar zich een gedeelte zijner vorige onderdanen
vestigde. Het andere gedeelte werd in kleine staatjes opgelost,
later onder den naam van Proanger-regentschappen
bekend. Voor dat nieuwe rijk was een schoonere toekomst
ontsloten.
Bij den hevigen strijd over de troonopvolging van Padjadjaran
gevoerd, en die met eene verdeeling van dat rijk
eindigde, waarvan een der overblijfsels tot omstreeks 1525
in westelijk Java schijnt te hebben bestaan,verkreeg de
stad Madjapahit (bittere vrucht) - - wellicht reeds vroeger
gesticht — eene zoodanige uitbreiding, dat zij in de eerste
helft der XIV eeuw reeds alle andere steden in macht en
aanzien overtrof. Weldra werd zij de zetel van het groote
rijk van dien naam, dat zich bijna over geheel Java uit-

1!
strekte, en welks opperheerschappij ook door de meeste
andere eilanden van den Archipel geheel of gedeeltelijk
erkend werd. De oostelijke helft van Sumatra, het zuidelijk
gedeelte van Malakka, de meeste kustlanden van Borneo
en een belangrijk gedeelte van Celebes waren meer of
minder aan die heerschappij onderworpen.
Toen Madjapahit, omstreeks het einde der XIV e eeuw ,
het toppunt van aanzien en luister bereikt had, kwamen
onder de regeering van Angka Widjaja, den machtigsten
en roemrijksten vorst zijner dynastie, Arabische zendelingen
op Java om de banier van hun profeet ook op dien
Indischen bodem te planten, 't geen reeds vroeger beproefd,
maar niet gelukt was. Welig ontwikkelde zich toen de
eerste kiem van den nieuwen godsdienst, door verschillende
zendelingen gepredikt, waaronder raden Rahmat,
neef van Angka Widjaja, door zijne deugden en uitstekende
hoedanigheden, een der beste en voornaamste leiders
was en weldra als soenan 1) van Ngampel (het tegenwoordige
Soerabaja) vereerd werd. Van moer dan eene moskee
blonk de halve maan den inlander tegen, en omstreeks
het midden der XV e eeuw had de leer van Mohammed
zich reeds over een groot deel van Java verspreid.
Naarmate echter de vaan van den Profeet zich verhief,
naar dié mate daalde het gezag en verdween de macht
van Majapahit. Godsdiensttwisten, verdeeldheid tusschen
de vorsten en hunne onderdanen, gebrek aan eenheid in
't oppergezag waren de voorboden van zijn ondergang.
Terwijl raden-Rahmat en zijne leerlingen door overreding
de nieuwe begrippen trachtten in te voeren, besloot raden
Patah, zeer nauw aan het koninklijke geslacht van Madjapahit
verwant, doch al spoedig een dweepziek ijveraar
voor het Mohamedaanscho geloof, die heidensche dynastie
gewapenderhand ten onder te brengen, niettegenstaande
zijn jongere broeder raden Hoesein gastvrij en met vele
eerbewijzen aan het hof was ontvangen. Volgens de Javaansche
overlevering huwde hij eene kleindochter van den
soenan van Ngampel, stichtte meer westwaarts eene stad,
1) Soenan is eene verkorting van socsoehpenan (te vereeren), later de algemeen
aangenomen titel der regeerende vorsten van Mataram.

12
later onder den naam van Demak de hoofdstad van het
eerste Muselmansche rijk op Java, en na de voornaamsten
onder de leeraars van Mohammed tot zich geroepen te hebben,
verklaarde hij den oorlog aan het heidensche rijk in weerwil
van al de gunsten en weldaden ook aan hem door
den vorst van Madjapahit verleend. Een langdurige strijd
met afwisselende kansen gevoerd, word eindelijk ten voordeele
der belijders van Mekka's profeet beslist, en weldra
woei zjjne vaan van de veroverde veste. Omstreeks 't jaar
1478 van onze tijdrekening (1400 der Javaansche jaartelling)
ging het machtige Hindoe-rijk in een Muselmansch
wingewest over.
De laatste koning van Madjapahit hield zich nog eenigen
tijd te Malang staande, maar vluchtte al spoedig met zijne
volgelingen naar Bali, waar het Hindoeïsme met vele zijner
heilige schriften, geschiedkundige overleveringen en
epische gedichten in do kawi-(dichter)taal bewaard is gebleven.
Na de laatste vonk van de eertijds zoo onbeperkte macht
dor gevallen dynastie uitgedoofd en do koninklijke insigniën
benevens de rijkssieraden (poesaka en regalia) naar
Demak (residentiën Samarang en Japara) te hebben overgebracht,
waar een thans nog bestaande tempel ter eere
van Mohammed verrees, liet raden Patah zich als het
opperhoofd der geloovigen kronen en verkreeg als sultan
het hoogste gezag. Onder zijne regeering schijnt het getal
tjatjahs van ieder landschap als grondslag te zijn aangenomen
voor alle materieele en geldelijke belastingen. A r an
Madjapahit de prachtige residentie der inlandsche heerschappij
bleven slechts eenigo bouwvallen over.
Bij dit keerpunt in de Javaansche geschiedenis wordt
voor den geschiedschrijver wel een minder duister maar
wat kunst en beschaving betreft tevens een minder glansrijk
tijdvak geopend.
Overal waar de vaan van den Profeet zich verhief geschiedde
dit ten koste der vrije staatkundige ontwikkelingof
van den vooruitgang op wetenschappelijk gebied; en
daar waar de heerlijkste kunstgewrochten der Hindoeperiode
als om strijd verrezen, liet het Mohammedanisme
niets dan puinhoopen achter.

13
Vermoedelijk is het deze godsdienst-oorlog geweest waarvan
de vernielende hand, door vulkanische uitbarstingen
geholpen, zich over zoovele bloeiende steden en zoo menigen
llindoeschen tempel heeft uitgestrekt.
Terwijl dit alles in het oostelijk gedeelte van Java
plaats vond, had ook meer westelijk, in Tjeribon (Tji
Rebon) de leer van Mohammed onder den sjeikh Ibn Maulana
later (Soenan Goenoeng Djati) en zijne zonen reeds
vorderingen gemaakt: ook dââr, werden de pagoden van
Boeddha eerlang door de moskeeën van Allah vervangen.
Op het puin der twee laatste Hindoe-rijken verrezen achtervolgens
verschillende Mohammedaansche Staten waaronder
Demak — in 't midden der XVI' ,e eeuw door Padjang
verdrongen — Tjeribon en Bantam de voornaamste
waren. Van toen af werd de leer van den koran algemeen
aangenomen, doch zonder diepen wortel te schieten of in
het hart der bevolking door te dringen. De Islam heeft
het oude bijgeloof nimmer geheel kunnen overwinnen.
I)wcepziekoi priesters en luie hadji's die, van Mekka of
van eene voorgewende reis naar de heilige stad teruggekeerd,
meestal ten koste hunner dorpsgenooten leven,
nemen meer nauwkeurig do voorschriften der uitwendige
plichten hunner godsdienst waar.
Nog voor dat die eeuw haar einde bereikte, was dicht
aan het zuiderstrand, in eene arme provincie van Padjang,
Mataram genaamd, de kiem gelegd van het machtigste rijk,
dat sedert den val van Madjapahit ooit op Java bestond.
De stichter der dynastie van Mataram, — zegt de
legende — was een dor rijks grooten van Padjangs koning,
die hem tot belooning van bewezen diensten bij de verovering
van Demak, het landschap Mintawok of Mataram
in leen had geschonken. De zoon van dezen leenman,
door hoogmoed en eerzucht gedreven, weigerde na het
overlijden zijns vaders de jaarlijksche hofreis naar Padjang
te maken, en stond al spoedig tegen zijn woldoener op, niettegenstaande
deze hem met den titel van (panembahan) in
het regentschap van Mataram bevestigd, en tot senapati
(bevelhebber zijner troepen) benoemd had. Na een geheel
onafhankelijke houding aangenomen en 's konings krijgsmacht
, afgezonden om hem tot zijn plicht te brengen, ver-

11
slagen te hebben, maakte hij zich van de hoofdstad meester
en was op het punt den vorst van Padjang gevangen te
nemen, toen deze door nood gedwongen, den opstandeling
vergiffenis schonk en zich verbond hem tot zijn opvolger
te benoemen, als hij met de zijnen naar Mataram
terugkeerde. De senapati keerde dan ook terug; maar
nauwelijks was de koning gestorven, of hjj beschouwde
zich als souverain en Padjang als vazalstaat van Mataram.
Die eigendunkelijke verheffing bezorgde hem vele e'n onverzoenlijke
vijanden en gedurig moest hij het zwaard
trekken tot handhaving zijner macht. Eindelijk overwon
hij al zijne tegenstanders, verwoestte de hoofdstad, bracli t
de rijkssieraden waaraan de Javanen de eigenlijke heerschappij
en njksmacht verbinden, naar Mataram over en
vestigde, waar thans Pasargedé ligt, de hoofdzetel va'n
een rijk dat in de latere geschiedenis van Java zoo belangrijk
op den voorgrond treedt. Omstreeks het einde der
XVI^ eeuw, waren de meeste oostelijke landschappen
aan zijn gezag onderworpen, en moesten ook de westeljjke
landen, thans de Preanger-regcntschappen, Krawang en
Tjeribon uitmakende, voor de overmacht van den panembahan
senapati bukken, zoodat het gebied van Mataram
zich al spoedig van Bantam tot aan het Tenggersche gebergte
uitstrekte, onder welks bewoners het Hindoeïsme
tot heden is bewaardgebleven.
Bij de nasporing der vroegere geschiedenis van Sumatra
wordt den geschiedvorscher niet veel meer aangeboden
dan eenige opgedolven overblijfselen van kunstwerken uit
lang vervlogen tijden. Uit die verminkte afgodsbeelden,
dat half vergane steenschrift en eenige duistere overleveringen,
blijkt echter, dat Hindoesche volkplantingen hare
taal, godsdienst en beschaving ook naar dit schoone,
vruchtbare eiland hebben overgebacht. Hoezeer met tal
van onjuiste voorstellingen of verdichtselen doorweven,
geven die oude tradition ook hier somtijds den sleutel in
handen tot eene betere beoordeeling van latere toestanden
of gebeurtenissen.
Hoogst merkwaardige inscription, in de nabijheid van
Pagar-Roejong en Soeroeaso gevonden — waarvan ei'

15
een de dagteekening draagt van 578 der Javaansche aera
(anno 656) — en van Adityadharma, maharadja (opperkoning)
van Menangkabau afkomstig, vermelden dat het
grootste deel van Sumatra,—Atjihen wellicht de Battalanden
uitgezonderd — alsmede een gedeelte van Java in meerder
of minder mate tot dat rijk beli oorden. Godsdienst vr i j beid
schijnt er de leuze te zijn geweest van vorst en van volk ;
Brahma zoowel als Boeddha werden er vereerd en gediend.
Zelfs op den vroegeren toestand der Batta's schijnt die
Hindoe-periode een gunstigen invloed te hebben uitgeoefend
, waaraan de herinnering echter al spoedig verloren
is gegaan. En toen ook in Menangkabau — de bakermat
der Maleiers — de leer van Mohammed ingang vond, reeds
vroeger door Arabische zendelingen in Atjih verspreid,
kon die nieuwe godsdienst de bestaande toestanden in
midden-Sumatra wel grootendeels wijzigen, maar niet geheel
verdringen.
Zoo bleef o. a. de aartsvaderlijke instelling van de Soekoeverdeeling,
die waarschijnlijk aan een der vorsten — Jang
di pertoe wan (hij die regeert) — van dat uitgestrekte rijk
haar aanzijn te danken heeft, met de daarmede in verband
staande huishoudelijke gewoonten, schier overal in de Padangsche
bovenlanden en aan de westkust behouden. In de
meeste streken van Sumatra hebben de afdeelingen of
stammen (soekoes); over de dorpen of districten (kampongs
kota's of larahs) verspreid, hunne eigene hoofden (panghoeloes).
Zij maken gezamenlijk het dorps- en districtsbestuur
uit, en hunne vergaderingen (panghoeloe rapat)
wordt door den imam (priester) bijgewoond. Behalve deze
en de hoofden, maken de burgers de leden eener soekoe
uit. Pandelingen (orang ber-oetang) die wegens schulden
verplicht zijn voor hunne schuldeischers te werken kunnen
leden worden, van welk voorrecht de slaven voor immer
zijn uitgesloten.
Ieder Maleier, hoe gering ook, weet tot welke soekoe
hij behoort, kent zijn panghoeloe en is hem gehoorzaam.
Vooral bij het uitbarsten van den krijg zijn de soekoe's
verplicht zich geheel overeenkomstig de bevelen van hunne
hoofden — door pagawe's (uitvoerders der bevelen) en
hoeloebalangs (voorvechters) bijgestaan — te gedragen,

16
wier macht meestal van hunne meerdere of mindere populariteit,
sluwheid of moed afhankelijk is, en wier voorrechten
door geene geschrevene wetten, maar door de adat zijn bepaald.
In onderscheidene rangen verdeeld, worden hun verschillende
eeretitels als toeankoe, pamoentjakh en radja
gegeven.
In iedere soekoe is gewoonlijk ééne familie, waaruit de
panghoeloe's voor geheel hun leven worden gekozen en
wier waardigheid volgens den gewonen regel van het Maleische
erfrecht van den oom in de eerste plaats op zijne
neven (kamanakan) van zusterszij de overgaat. Zjjn er geene
rechtstreeks tot de erfopvolging gerechtigde bloedverwanten
aanwezig, dan wordt, vooral dââr waar de koran — die
het erfrecht in de rechte lijn voorschrijft — meer dan de
adat geldt, de nalatenschap bij uitersten wil aan de kinderen
vermaakt.
Noch het ijzeren juk der Padrie's noch ons vrijgevig
regeeringstelsel hebben de gehechtheid van den inlander aan
dat bestuur kunnen uitdooven.
Hoewel het denkbeeld, dat de eigendom van den grond
alleen bij het Opperwezen berust algemeen heerschende is,
bestaat in de meeste gewesten van Sumatra een groot verschil
in de opvatting omtrent grondbezit en heerediensten.
Men erkent individueel-, larah-, kampong en soekoegrondbezit,
leen- of vruchtgebruik en bezitrecht op woeste gronden.
Het bouwen en onderhouden der pasars (markten) en
moskeeën, het bekostigen van huwelijks- en lijkfeesten
'der Hoofden, behooren tot de verplichte heeredienston en
belastingen.
Reeds vóór dat de Maleiers over den geheelen Archipel
werden verstrooid, hadden Javaansche, Maleische en Chineesche
kolonisten zich op het oosterstrand aan de mondingen
der bevaarbare rivieren nedergezet, en aan de
Djambi, Indragiri, Kampar en Siak allengs kleine staten
gevormd, die zich al spoedig aan het gezag van Menangkabau
wisten te onttrekken. Ook in het zuidwesten, had
Indrapoera zijne macht tot aan de Lampongs uitgebreid,
welke districten even als do zuidelijke staten der oostkust,
aan Javaanschen invloed onderworpen of aan Bantam
cijnsbaar waren. En nadat Singapore het middelpunt werd

17
van den Maleischen handel en de groote handelsweg naar
China langs Sumatra's oostkust voerde, stegen die kuststaten
in welvaart en aanzien, terwijl het rijk van Menangkabau
al meer en meer aan macht, gezag en invloed
verloor.
De geschiedenis van don Molukschen Archipel vóór de
komst der Nederlanders, mag evenmin worden voorbijgegaan
, zonder een blik te werpen op' vroegere gebeurtenissen,
welker invloed zich nog later deed gevoelen.
Wanneer op Djaïlolo (Djilolo) Celebes, Boeroe, Ceram
en andere eilanden de thans nog bestaande heidensche
bergbewoners (Alfoeren) de oorspronkelijke bevolking hebben
uitgemaakt, zijn deze al vroeg naar de hoogere binnenlanden
terug gedreven als een gevolg van de nederzetting
van andere stammen op hunne kusten of van oorlogen,
waarbij die kustlanden in 't bezit bleven van den overwinnaar.
Green wonder, dat Javanen of Maleiers uit de Soendaeilanden,
eenmaal met de inboorlingen van dezen heerlijken
Archipel in aanraking gekomen, zich daar trachtten
te vestigen en uit te breiden; geen wonder, dat er strijd
gevoerd is ter verkrijging dier kostbare specerijen, die al
spoedig zoo gezocht en geliefd werden.
Toen reeds werden Djilolo en omringende plaatsen waar
de kruidnagelboom, en Ceram, waar do muskaatboom in
het wild groeien, door Arabieren bezocht, die den rijken
en gemakkebjken oogst langs Bagdad en Alexandrie naar
Europa overbrachten.
Aan den naam Moluksche-eilanden, vroeger onder het
bestuur der zoogenaamde vier koningen, die van Djilolo
of Halmahera, Ternate, Tidor en Batjan, waarvan vele
andore eilandjes afhankelijk waren, werd al spoedig een
ruimere beteekenis gegeven ; men paste dien toe op al de
gewesten, die sedert de vestiging der Oost-Indische Compagnie
onder de drie zoogenaamde oostersche gouvernementen
Amboina, Banda en Ternate behoorden, op Java
meer algemeen onder den naam van Groote-Oost bekend.
Gedurende den loop der XIV de eeuw nam de bloei en
de bevolking van Ternate door de vestiging van Javanen,
Maleiers en Arabieren, die er een uitgebreiden handel
2

IS
dreven in specerijen, dermate toe, dat weldra de naijver
der overige Moluksche vorsten of dorpsheeren verschillende
oorlogen deed uitbarsten. Ze eindigden echter met vredesonderhandelingen,
door het Motir-verbond bekrachtigd,
waarbij den koning van Djilolo do eerste, dien van Ternate
de tweede, don koning van .Tidor de derde en aan Batjan's
koning de vierde plaats werd toegekend, tot dat in den
aanvang der volgende eeuw die van Ternate de hoogste
macht in handen kreeg.
Toen de leer van Mohammed ook in dien Archipel
doordrong, was Zeïr-el-âbidin, de negentiende koning van
Ternate, de eerste die het nieuwe geloof omhelsde. Zijn
opvolger Bajang Oellah, trachtte zijn volk door verstandige
wetten en instellingen tot eene hoogere beschaving
op te leiden en zou wellicht de hervormer en alleenheerscher
in den Molukschen Archipel zijn geworden, zoo
niet door den val van Malakka in 1511 ook Voor deze
gewesten een nieuw tijdperk ware ontsloten.
Voor ons zijn vooral de groep van Amboina en de Bandaeilanden
merkwaardig, als gevende dien rijken oogst aan
specerijen, waarvan de alleenhandcl, door zoo velen begeerd
, eerst aan Portugal toebehoorde, om later op onze
voorouders over te gaan. De eilanden Hitoe en Leitimor,
die, door de smalle landtong van Baguala vereenigd, den
naam Amboina dragen, zijn met Haroeko, Honimoa of
Saparoea en Noesa-laut de voornaamste stapelplaatsen der
kruidnagelen; terwijl onder de Banda-oilanden, opLonthoir
of Croot-Banda, Banda-Neira en Poelo-Ai de muskaatnoot
het weligst tiert.
Volgens geloofwaardige overleveringen is Amboina
omstreeks de helft van de XV do eeuw door volkplantingen
van Ceram, Djilolo en Java bevolkt, die aanvankelijk
onder vier opperhoofden een aristocratischen regeeringsvorm
hadden aangenomen. Later kregen de dorpshoofden of
orang kaja's eenen grooteren invloed.
De Banda-eilanden schijnen evenmin een oorspronkelijke
bevolking te hebben gehad : en ofschoon bij de komst der
Portugeezen onder een republikeinschen regeeringsvorm
staande, blijkt het, dat de bewoners vroeger door vier
koningen bestuurd werden, die later slechts eene eereplaats

1!)
in de vergaderingen hadden behouden toen de wezenlijke
macht bij het volk berustte. De bevolking was in twee
bondgenootschappen Patah- of Oeli-siwa en Patah- of Oelilima,
negen- en vijfgespanschap verdeeld, wier onderlinge
twisten dikwerf tot vijandelijkheden aanleiding gaven.
Over de oude kronieken van Celebes en onderhoorigheden,
is door den heer Roelof Blok — van 1756 tot
1760 gouverneur en directeur ter zuidkust van Celebes—
een beknopt verhaal geleverd, dat, uit oorspronkelijke
Bonische en Makassaarsche jaarboeken geput, eene der
beste bronnen is, die men omtrent de vroegere geschiedenis
dier gewesten kan raadplegen. De legenden van
verschillende rijken over Celebes verspreid, onder welke
Loewoe een der voornaamsten was, doen hunne eerste
koningen of vorsten meest allen uit den hemel nederdalen.
Later door Makassar en Boni overwonnen, hebben die
koninkrijkjes slechts eene zeer ondergeschikte rol vervuld.
De Makassaren en Boniërs waren koene zeelieden, dapper
en strijdlustig. Onder hun feodalen regeeringsvorm —
eenigszins met den Europeeschen in de middeleeuwen te
vergelijken — verlieten allo weerbare mannen gewillig
hun dagelijksch bedrijf — meestal zeevaart en handel —
om hunne leenhceren in den oorlog te volgen. In de
verdere geschiedenis zal men dit krijgshaftig volk (de
Boegineezen) nader leeren kennen.
De Portugeezen schijnen omtrent 1525 op de zuidkust van
Celebes geland en tot den handel toegelaten te zijn : onder
Antonio Galvao, den zevenden gouverneur der Molukken werd
er door enkele zendelingen het christendom gepredikt en eerst
later do leer van Mohammed meer algemeen verkondigd.
Sultan Ala oe'd-din, die in 't laatst der X\T> eeuw
den troon van Makassar beklom en onder wiens bestuur
Engel8chen, Hollanders en Denen handel begonnen te
drijven met zijne staten, was een der beroemdste vorsten
van Celebes, die de meer noordelijk gelegene landstreken
veroverde of cijnsbaar maakte en den Mohammedaanschen
godsdienst erkende.
Ook Boni's eerste koning daalde volgens de legende uit
hoogere sferen op de aarde neder, en steeg nà eene veero*

20
tigjarige regeering met zijne vrouw weder naar 's hemels
transen op. Onder zijn bestuur kwamen vele wetten tot
stand, waaronder er zijn, die thans nog worden nagekomen,
en werden de zeven kiesheeren (Matoean of Aroe Pitoe)
aangesteld.
De vorstenhuizen van Sopeng — van ouds mede een der
machtigste rijken van Celebes — schijnen meestal met die
van Boni door huwelijk verbonden te zijn geweest. De
andere eertijds wellicht zelfstandige staatjes van dit eiland
waren al vroeg aan de hier genoemde rijken cijnsbaar of
leenplichtig, en spelen dan ook eene weinig belangrijke
rol in de geschiedenis.
Eindelijk een blik slaande op den staatkundigen en
geographischen toestand van, Borneo, zij al dadelijk opgemerkt,
dat zijne vroegere geschiedenis niet minder dan
die der overige groote eilanden van den Indischen Archipel
zoodanig met tastbare ongerijmdheden opgesmukt en met
fabelen doorweven is, dat „do grenzen niet zijn aan te
wijzen, waarop de mythe in geschiedenis overgaat."
Enkele vrij duistere overleveringen, waaraan weinig
geschiedkundige waarde te hechten is, stemmen echter
met sommige geologische feiten in zooverre overeen, dat
Borneo, in de vroegste tijden slechts een klein eiland,
door duizenden klippen omgeven, zich allengs ten gevolge
van aanslibbing heeft uitgebreid. Men zoekt cite
vergeefs naar sporen eener vroegere beschaving, naar
geschreven oorkonden of andere aanwijzingen, waaruit
men zich ecnig denkbeeld van vorige toestanden zou
kunnen vormen, hoewel hier en daar verspreide steenen
en metalen afgodsbeelden, graf heuvels en urnen aan
eene Hindoe-periode doen denken. Het kustland, dooide
Indische zee bespoeld, en de meeste eilanden van den
Archipel hebben tot de gemengde bevolking van Borneo
bijgedragen. De oorspronkelijke bewoners (de Dajaks)
zijn allengs of door vreemde en Maleische volkplantingen
onderworpen, óf naar de wildernis teruggedrongen, vanwaar
zij zich langzamerhand over het binnenland hebben
verspreid.
In den uitgestrektsten zin worden thans alle belijders

2-1
der leer van Mekka's profeet, al waren zij ook geheel of
gedeeltelijk van Dajaksche of .Chineesche afkomst, zoowel
als de Arabieren van Pontianak, de Boegineezen van de
oostkust en van Mampawa, de Javaansche en Klinggaleesche
kolonisten in Soekadana en Bandjermasin of de slaven
van Soembawa en elders aangevoerd, gerekend tot de
Maleiers te behooren.
Het tijdperk der vroegste Hindoe-Javaansche of Maleische
vestiging op Borneo is moeiel ij k te bepalen. Historische
overleveringen verspreiden daarover weinig licht. Broenei
of Borneo-proper in het noord-westen, Sambas en menig
kleine staat in het Kapoeas-gebied schijnen uit het Djohoreesche
rijk, Bandjermasin, Kotawaringin en Soekadana
door Hindoe-Javanen van Madjapahit gekoloniseerd te zijn
geworden.
Volgens Maleische oorkonden moeten verscheidene rijkjes
der westkust aan dat machtige Hindoe-rijk op Java leenof
schatplichtig zijn geweest en sommige dynastieën ook
aan de zuid- en oosterstranden, haren oorsprong aan het
huis van Madjapahit te danken hebben.
Dat de inwoners van Broenei vermeenen deels van Cliineesche,
deels van Maleische en Arabische volkplantingen
af te stammen, vindt zijn oorsprong in het vroeger vorkeer
met het Chineesche rijk, waarmede in de A r II de eeuw
handelsbetrekkingen waren aangeknoopt. A'ele hunner overleveringen
stemmen met vroegere berichten uit China
overeen, en ofschoon noch in zeden of gewoonten, noch
in godsdienst of taal der Maleiers van Broenei eenige verwantschap
met die der staartdragende kinderen van het
Hemelsche rijk te vinden is, valt er aan eene vroegere
Chineesche nederzetting aldaar niet te twijfelen.
Aan het westerstrand schijnen do meeste staten afhankelijk
te zijn geweest van Soekadana, oven als Bandjermasin
aan de spits stond der verschillende rijkjes van de
zuid- en oostkust en Broenei op de noordkust don schepter
zwaaide. Soekadana is wellicht de eenige staat van Borneo,
die eene aaneengeschakelde geschiedenis bezit, maar door
het geheimzinnig en fabelachtig omkleedsel gaat er veel
van, hare geschiedkundige waarheid verloren.
Omstreeks de helft der XVI de eeuw drong de Islam tot

22
op deze kusten door, en vormden zich de meeste Mohammedaansche
dynastieën, die onze voorouders er vonden.
Wij mogen de vroegere geschiedenis van den Oost-
Indischen Archipel niet eindigen, zonder met een enkel
woord te wijzen op den gewichtigen en bbjvenden invloed
door enkele Europeesche staten verkregen, in gewesten,
waar voorheen nimmer eenig begrip of denkbeeld van
christebjken godsdienst of westersche beschaving was doorgedrongen.
Waren Constantinopel en Alexandrie de stapelplaatsen
geweest, vanwaar de Indische produkten, door Italiaansche
kooplieden naar Venetië gevoerd, over Europa werden
verspreid, zoo deed het omzeilen van Afrika's zuidelijken
uithoek door Bartholomeus Diaz in 1486 de hoop verlevendigen
en het voornemen rijpen, Indië langs dien weg
te bereiken. En dat vertrouwen werd niet beschaamd, die
hoop zou weldra vervuld worden.
In 1498 liet Vasco da Gama het anker voor Kalikoet,
den aiouden zetel van den Indo-Arabischen handel vallen,
en was de eerste schrede gedaan in het nieuwe tijdperk,
dat zich van toen af voor Indië begon te openen.
Weldra werden Goa, Ormuz en Malakka de stapelplaatsen
en Lissabon de hoofdmarkt der Indische produkten
; de handel, waarbij Venetië en Genua zoo vele schatten
gewonnen hadden, was geheel zeehandel geworden en
in Portugeesche handen overgegaan.
Hoewel Goa reeds in 't begin der XVI de eeuw 't middelpunt
was hunner macht op het vaste land van Indië,
zien wij de Portugeezen hunne handelsbetrekkingen ook
over Java, Sumatra en den Archipel der Molukken uitbreiden.
En naarmate die handel toenam, klom de invloed
van dit ondernemend volk al hooger en liooger. Vele
kustlanden waren hun cijnsbaar. Zij bezaten factorijen op
Ceilon even .als op de meeste eilanden van den Archipel
en hadden zich zelfs op Japan on in China gevestigd.
Onder de eerste plaatsen, waar de Portugeezen zich op
Java nederzetten, komen Panaroekan, Japara en Soerabaja
maar vooral Gresik (Grissee) in aanmerking; ook waren

23
Toeban voor den oosthoek van Java en Bantam met betrekking
tot de zuidelijke staten van Sumatra voor handel
en zeevaart zeer belangrijk.
Maar nog voor dat die eeuw hare eerste helft bereikte,
had ook de voorspoed van Portugal in Indië haar toppunt
bereikt.
Toen heldenmoed en geestkracht in heerschzucht en
dwingelandij waren ontaard, de ridderlijke beginselen der
Portugeesche edelen voor het eigenbelang en de baatzuchtige
oogmerken van den handelaar moesten wijken,
en de priesterstaf het heldenzwaard verving, begon Portugal's
zon in het oosten te dalen. Al losser en losser werd
de band, die Indië aan zijn overwinnaar bond; en toen
de inquisitie ook dââr den brandstapel deed verrijzen, werd
die band verscheurd en de eerbied voor den meester ging*
over in haat tegen den beul. Nog voor dat Philips II in
1580 meester van Portugal en dus ook van Indië werd,
was bijna overal de vaan van den opstand ontrold. En
ofschoon het den dapperen Ludovico de Ataïda in 1570
mocht gelukken de opgestane vorsten vrij spoedig ten onder
te brengen, werd het geschokte gezag niet hersteld.
Waar geen openlijk verzet plaats had, wachtte men slechts
eene gunstige gelegenheid af om zich aan het gehate juk
van afpersing en priesterdwang te ontrukken, en die gelegenheid
kwam, toen de Hollandsclie vlag zich in de
zeeën van Indië vertoonde.
Het begin der XVI de eeuw, toen de Indische bevolking
beurtelings in aanraking kwam met de zeevarende volken
van het westen, vormt een keerpunt, niet alleen in de
geschiedenis en den handel van Java, maar ook in die van
Sumatra en geheel den Archipel. Nauwelijks toch had Portugal
als het vaderland van Alvaro Telezzo — die door
een storm op de kust van Sumatra was geworpen, —
zich de eer der ontdekking toegeëigend, of Diëgo Lopez
Sequeira knoopte handelsbetrekkingen aan met de noordelijkste
staten van dat zoo belangrijke eiland. En toen,
na den val van Malakka, de Portugeezen meenden
die noord- en oostcrstranden geheel aan zich te kunnen
onderwerpen, behoorde Atjih onder de eerste staten die
paal en perk stelden aan Portugals overmacht en geweld,

waaruit een oorlog ontstond, die met tusschenpoozen langer
dan eene eeuw heeft geduurd.
Ook de Moluksche Archipel, reeds vroeger door Ludovico
de Varthema bezocht, en door de Portugeezen, Archipelago
de San Lazaro genaamd, was in 1511, toen
Antonio d'Abreo, op last van den zegevierenden Alboquerque,
er met een drietal schepen verscheen, het groote
keerpunt in de geschiedenis zijner bewoners genaderd, en
ging een toekomst vol jammer en ellende to gemoet.
Nadat Francisco Serrao, op de terugreis van Banda
naar Malakka door storm beloopen, met zijn schip van
het smaldecl onder dAbreo afgeraakt en op de kust van
Hitoe geland was, wist de koning van Ternate die vreemdelingen
naar zijne staten te lokken, liet hen eene sterkte
bouwen en beloofde den oogst zijner kruidnagelen uitsluitend
en alleen aan hen te verkoopen, bijaldien zij hem
tegen zijne vijanden de Tidorcczen wilden helpen. En toen
in 1521 een paar Spaansche schepen — door de straat van
Magollaan 1) naar den Indischen Archipel gestevend — voor
Tidor het anker wierpen, en ook daar de bemanning met
open armen ontvangen werd, was èn door Ternate èn door
Tidor hot Trojaansche paard naar binnen gehaald.
Amboina was een vorverschingsoord der Portugeezen
geworden, zij bouwden eene loge nabij Hitoe-Lamma en
knoopten vriendschapbetrekkingen met de jLeitimoreezen
aan. Nauwelijks echter hadden zij vasten voet in de Molukken
verkregen, of de Portugeesche bevelhebbers begonnen
zich te mengen in de staatkundige en persoonlijke
twisten der inlandscho vorsten, nu voor den een dan voor
den ander partij kiezende, al naarmate hun belang het
medebracht.
Deze dubbelzinnige staatkunde, gepaard met hoogst willekeurige
soms onmenschehjke handelingen en de gevoelige
verliezen, den Portugeezen gaande weg door do inlanders
toegebracht, deden hun invloed aanmerkelijk afnemen en
1) Volgens dr ','^.eiiile bul van Pau- Alexander VI, zouden de landen , om
de West (westwaarts van den meriiihau over Flores en Corvo) ontdekt,
aan Spanje, en die om de Oost (oost-v., irts van die lijn gelegen) aan Portugal
toébehooren.

L'.')
maakten hunne stelling in dien Archipel en vooral op
Ternate onder Antonio de Britto, Garsias Henriques en
d'Ataïda schier onhoudbaar, toen Galvao in 1537 het
gouvernement der Molukkon aanvaardde.
Aan hem had Portugal het herstel van het verloren
gezag te danken. Niet alleen wist hij zich de genegenheid
der bevolking te verwerven, maar tevens de vorsten van
Ternate, Djilolo en Batjan, door zijn even welwillend als
beleidvol gedrag, tot een verbond van vrede en vriendschap
over te halen, en alzoo den algemeenen vrede te
herstellen.
De kustbewoners van Hitoe bracht hij onder zijne gehoorzaamheid
terug: het Christendom door den edelen
Xaverius gepredikt, breidde zich weldra langs Leitimors
kusten uit, waar de leer van Mohammed nog niet was
doorgedrongen, en zijn bestuur werd een zegen voor dien
Archipel. Maar al ras gingen de voordeden, onder Galvao
behaald, weder verloren. Georgio de Castro, die hem in
een zoo roemvol driejarig bestuur verving, mocht wel het
fort Nostra Senhora del Rosario, door de inlanders Gamoe
Lamma (groote stad) genaamd, op Ternate voltooien,
maar hij verloor voor altijd het vertrouwen en de genegenheid
der Ternatanen, die de Portugeezen weldra het
land deden ontruimen. Hun aanmatigende trots en overdreven
godsdienstijver deden hun bondgenootschap evenzeer
schuwen, als hun gezag verfoeid werd uithoofde van
de afpersingen on verregaande wreedheid waarmee het
gepaard ging. Uit Ternate verjaagd, vestigden de Portugeezen
den zetel van hun bestuur op Amboina, maar het
duurde niet lang of Leitimor en Hitoe, door Javanen
ondersteund, hadden zich vereenigd om den algemeenen
vijand ook van daar te verdrijven. En, naarmate de koning
van Ternate Saïd Berkat er in slaagde zijne macht op
Ceram, Booroe, Amblauw, Manipa, Kelang, Bonoa en
andere eilanden uittebreiden, ging die der Portugeezen
verloren, wier gebied zich ten laatste bepaalde tot eene
vestiging op Timor en Solor benevens eene sterkte op
Leitimor en Tidor waar zij zich nog eenigen tijd wisten
staande te houden.
Op de Banda-eilanden, in 1511 almede door Antonio

2j6
d'Abreo bezocht, schijnen de Portugeezen, hoewel als
handelaren geduld, nimmer eenig erkend gezag te hebben
uitgeoefend.
Onder deze omstandigheden vertoonde zich de Nederlandsche
vlag in 't begin der XVII(,C eeuw in den Molukschen
Archipel.
Hetzij dat de noordelijke kust van Broenei door Lorenzo
de Gomez in 1518, door Don Jorge de Menezes in 1526,
door de vloot van Magelhaen omstreeks 1521 of wel reeds
vroeger door den beroemden Pigafetta werd bezocht, zeker
is het, dat de eer der ontdekking van Borneo door Spanje
aan de Portugeezen werd betwist, die echter vrijen toegang
tot de havens van Broenei verkregen. Het handelsverkeer
met de zuidkust was van minder belang, maar
gaf aanleiding, dat er omstreeks 1690, door een Siciliaansch
Theatijner monnik Antonio Ventimiglia, de eerste
zaden van het Christendom op vruchtbaren bodem werden
gestrooid. Tot in de binnenlanden onder de Dajaks — te
Bandjermasin Bejadjoe's geheeten — doorgedrongen, stichtte
hij er eene christelijke gemeente, maar kort na zijn dood
ging die eerste kiem eener godsdienstige beschaving weder
verloren: de pas ontloken zaden van het Christendom
mochten den waardigen monnik niet lang overleven.
De eerste Europeesche volken, die tot in dat verre
Oosten waren doorgedrongen deden, zooals wij zagen,
reeds in vele gewesten hun invloed of heerschappij beduidend
gelden en ook Engel sehe schepen onder Drake en
Cavendish hadden zich in den O. I. Archipel vertoond,
toen door de komst van onze voorouders een nieuw tijdvak
in de geschiedenis der meeste volken van die groote
eilanden-zee werd geopend.
Hoe kort en onvolledig nu dit overzicht hunner vroegere
gedenkrollen (babads) bij gebrek aan meer degelijke bronnen,
en het gemis aan de zoo noodige kennis der Jayaansche
en Maleische taal- letter- en oudheidkunde ook wezen
moge, zal het naar ik vertrouw, met de hier volgende
aanteekeningen voldoende zijn, om de latere geschiedenis
met meer gemak te kunnen volgen.
't Was gedurende de laatste levensjaren van den man

27
die het rijk van Mataram op de puinhoopen van Padjang
deed verrijzen, dat Nederlandsclie schepen hun anker op
de reede van Bantam lieten vallen. Op het einde der
XVI de of in 't begin der XVII de eeuw werd hij door .een
zijner zonen Mas Djalang opgevolgd, (in de geschiedenis
meer bekend onder den naam van Sedjo Krapijak. naaide
plaats waar hij werd begraven) wiens troonsbeklimming
— door een ouder broeder, pangeran Poeger, adipati
of regent van Demak betwist — tot een vierjarigen burgeroorlog
aanleiding gaf.
( )fschoon toen reeds een groot deel van Java aan Mataram
onderworpen of cjjnsbaar was, had Bantam in lier
westen, even als Blambangan in het oosten, zijne onafhankelijkheid
weten te bewaren, maar steeds bevreesd
eenmaal 't zij door list, 't zij door geweld voor die oppermacht
te moeten bukken.
Oe meeste landschappen werden uit naam van den vorst
van Mataram bestuurd door stedehouders (adipati) of regenten,
veelal prinsen van vorstelijk bloed (pangeran) of
wel den titel van raden of mâs, toemenggoeng (legerbevelhebber)
en ngabéhi voerende, die gehouden waren een
zekere pachtsom te betalen en minstens eenmaal in 't jaar,
de zoogenaamde hofreis aan te nemen om hem in zijne
woning (kraton) hunne hulde te komen aanbieden. Zij
bezaten eene autocratische macht zoo de jaarlijksche opbrengst
slechts voldaan werd. Hunne medehelpers (patih)
brachten de gegeven bevelen aan de mindere hoofden over,
en het voeren benevens de kleur en de versierselen van
den zonnescherm (pajoeng) deden voornamelijk het verschil
in rang van de hoogere standen kennen. Wij dienen
hier een oogenblik bij die titulatuur stil te staan voor zoo
verre zij in de latere geschiedenis zal voorkomen.
Bij de Javanen hangt de hoogere of lagere adeldom af
van de nauwere verwantschap met den vorst, die soesoehoenan
of soeltan genaamd wordt. Zijn oudste wettige
gemalin draagt den titel van ratoe, de oudste der echte
zonen, als troonopvolger, dien, van pangeran adipatianom
en de oudste der onechte, dien van pangeran
ngabéhi ; tijdens hunne kindsheid echter heeten zij anders.
Verdere mannelijke en vrouwelijke afstammelingen, noemt

28
men radèn of mâs naar gelang zij gesproten zijn uit een
huwelijk tusschen personen van gelijken of van ongelijken
rang.
De titel van radèn-adipati wordt somtijds ook aan de
aanzienhjksten onder den adel en de rijksgrooten, zoo als
aan den rijksbestuurdei' (danoe redja of ferdana mantri)
geschonken.
Wedana of demang is de gewone titel der districts-hoofden,
terwijl die van kliwon, mantri, loerah, bekel enz.
aan ondcr-districts- of gemeentehoofden en andere beamb-.
ten wordt gegeven. De djaksa is met het toezicht op de
politie, de kliwon met dat over do verdeeling der werkzaamheden,
de goede orde, de behoorlijke regeling der
kooli- (sjouwers-)diensten; enz. belast.
Het dorp (do dessa (desa), doosoen, doekoe) kan als
grondslag van den maatschappehjken toestand worden aangenomen.
Eene desa bestaat uit de leden van het bestuur
waartoe behalve het dorpshoofd, gewoonlijk door de bevolking
uit de aanzienlijkste ingezetenen gekozen, de oudste
en de priester (modïn kahoem of lobé), behooren; een
schrijver (djoeroe-toelis) en een politiebeambte (raksa-boemi)
is meestal aan den dorpsraad toegevoegd. Deze namen
echter verschillen naarmate zij in Javaansche of Soendaschc
districten gebezigd worden. Verder heeft men
de gegoede volksklasse, do gewone landbouwers en de
orang menoempang, die geen aandeel in de rijstvelden
(sawah) bezitten; deze zijn meestal ambachtslieden of daglooners
(boedjang) en verrichten tegen een zeker loon de
hecrediensten waartoe de gemeenteleden verplicht zijn.
Priesters en krijgslieden maken geen afzonderlijken stand
of kaste uit. Ieder kan priester worden, en alle weerbare
mannen moeten in oorlogstijd hunne vorsten volgen.
Daar waar, zooals in 't grootste gedeelte van midden-
Java, het oud Hindoe-Javaanscho beginsel gehuldigd wordt
„dat de vorst zich beschouwt als eigenaar van den grond",
heerscht het gemeenschappelijk grondgebruik. Van de
gronden in leen of in gebruik afgestaan, wordt dan gewoonlijk
zekere pacht of landrente gevorderd, bestaande
in Vs gedeelte der producten of de waarde daarvan,
of wel in hecrediensten tot hetzelfde bedrag berekend.

29
In de meeste Soenda-landen daarentegen is het grondbezit
individueel en kan de eigenaar naar goedvinden over zijn
grond beschikken, behoudens het opbrengen aan zijn landheer
van do gewone belasting, 't zij in producten, geld
of arbeid. Ook vindt men daar meer kampongs en gehuchten
(kleine buurten) in stede van dessa's, die gemeenten
(kaloe rahan) vormen, door een loerah bestuurd.
De negerijen in de Molukken, de kota's op Sumatra
en de kampongs in Atjih waren in vele opzichten op dergelijke
wijze als de dessa's ingericht, 't Behoeft evenwel
geen betoog dat, waar de inrichting der districts- en dorpsbesturen
even als de namen en titels der onderscheidene
waardigheidsbekleeders reeds verschillen, naarmate zij in 't
oosten, in 't westen of in de vorstenlanden van Java voorkomen,
die verschillen op de overige eilanden nog meer
uiteenloopend zijn.
Bij den oorßpronkoljjken, eigenaardigen trap van beschaving
der volken aan den O. I. A., waarop de verschijningder
Portugeezen weinig of geen invloed uitoefende, vond
men overal en vindt men ook thans nog groote voorliefde
voor de aloude gebruiken en instellingen waarvan sommigen
hier met een enkel woord zijn besproken.
Zóó was grootendcels de maatschappelijke toestand toen
de Nederlanders met de Javaansche, Soendaneesche en
Maleische bevolkingen in aanraking kwamen: later zullen
wij zien dat die toestand ; vooral wat het inlandsen bestuur
betreft, wel hier en daar eenige wijziging maar geene
groote verandering heeft ondergaan.

,
EERSTE GEDEELTE.
Nederlandsen Oost-Indië. voor en onder het beheer van
de Yereenigde Oost-Indische Compagnie.
J

EERSTE TIJDVAK.
DE VESTIGING VAN ONZE VOOROUDERS,
DE OPKOMST VAN HET NEDERLANDSCH GEZAG
EN DE ONTWIKKELING VAN DE VER-
EENIGDE OOST-INDISCHE COMPAGNIE IN DEN
OOST-INDISCHEN ARCHIPEL.
1595-1678.
HOOFSTUK I.
DB EERSTE TOCHTEN DER NEDERLANDERS NAAR OOST-
INDIË ONDER VERSCHILLENDE COMPAGNIEËN.
1595—1602.
Toen op het einde der XVI de eeuw het sluiten der
Spaansche en Portugeesehe havens voor Hollandsche en
Zeeuwsche schepen, de verbodsplakaten van Leycester
en Britsche naijver, den bloei en de uitbreiding van onzen
handel al meer en meer bedreigden, waren het juist deze
schijnbaar zoo ongunstige omstandigheden, die een krachtigen
stoot gaven aan Neêrlands ondernemingsgeest en
nieuwere, ruimere handelswegen deden openen. Men
brandde van verlangen, geleden hoon te wreken, geleden
schade en verliezen te herstellen. De voorzichtige Hollandsehe
koopman berekende reeds bij voorbaat de winsten
eener rechtstreeksche vaart op Indië, wanneer die rijke
producten — tot hiertoe niet anders dan door een dikwerf
l>elemmerden tusschenhandel op Lissabon te verkrijo-pn —
hun voortaan uit de eerste hand zouden toevloeien.
Gehard iu den strijd voor hun onafhankelijk volksbe-
3

staan en door stoute tochten tot kloeke zeelui gevormd,
gevoelden onze voorouders zich weldra sterk genoeg om
met eigen schepen den Indischen Archipel te bereiken.
Bezield met de zucht naar ontwikkeling en vooruitgang,
dien geest van onderzoek en onderneming welke de grootste
bezwaren doet overwinnen, konden ook zij bij het toenemend
gevoel van eigen kracht, niet achterblijven in een
tijd, waar overal en schier op elk gebied van wetenschap,
van nijverheid en kunst, leven en beweging werd waargenomen.
Onze handel in de Oost- en Witte zeeën, ten gevolge
waarvan Archangel als koopstad verrees, de reizen naar
Brazilië en de westkust van Afrika, de vaart door de
Caledonischc en de graanhandel in de Middellandsche zee,
waren voor schippers en zeelieden een oefenschool geweest,
nu zij de meer nederige rol van vrachtvaarders
tegen den naam van Oost-Indievaarders willen ruilen.
Nauwelijks was dan ook door Philips II de handel op
Portugal verboden, en na de verovering van Antwerpen
en het sluiten van de Schelde een goed deel van Brabant's
en Vlaanderen's handel, nijverheid en kapitaal naar Holland
overgebracht, of de rechtstreeksche vaart op Indië
werd het doelwit van veler streven.
Hadden Engelsche zeelieden reeds sedert 1553 op verschillende
tochten, doch steeds tevergeefs beproefd, China
lang het noorden van Azië te bereiken, zoo besloten ook
de Staten-Generaal, vooral op het herhaald aandringen
van Balthazar de Moucheron - - het hoofd van 't voornaamste
handelshuis in Zeeland — door twee aanzienlijke
magistraten, Jacob Valck en François Maelson ondersteund,
eenige schepen daarvoor uit te rusten.
Op den 5 den Juni 1594 vingen Cornells Cornelisz. van
Enkhuizen, Brandt IJsbrandts en Willem Barendsz. de
e vaar volle reize aan en kwamen in September behouden
terug, met berichten, die een goeden uitslag beloofden.
Het volgende jaar stevenden zeven schepen onder dezelfde
aanvoerders uit Texel naar zee; maar bitter teleur
gesteld in hunne verwachting, door sneeuwstormen en
ijsvelden teruggedreven, lieten zij den 18 den October weder
het anker op de vaderlandsche kusten vallen.

35
Na deze mislukte tochten, waaraan Jan Huyghen van
Linschoten, Jacob van Heemskerk, Gerrit de Veer en
andere beroemde mannen deelnamen, begrepen de Algemeene
Staten en die van Holland en Zeeland daaraan
geene landspcnningen meer te moeten besteden. Zij loofden
evenwel eene premie uit van ƒ25.000, en vrijdom van
rechten voor een zeker aantal jaren „voor hem, die met
eigen middelen en krachten den handelsweg bij Noorden
om naar China en Japan mocht vinden." En men gaf den
moed niet verloren.
Op den 10 de " Mei 1596 wendden op nieuw twee schepen —
door de Amsterdamsche regeering uitgerust — onder Barendsz.,
Jacob van Heemskerk en Jan Cornelisz. Rijp,
den steven naar het barre noorden.
Wie kent niet den ongelukkigen afloop van den te recht
zoo beroemden maar jammervollen tocht naar die onherbergzame
kusten, de uitgestane ellende en de nooit genoeg
te prijzen volharding, waarmede onze wakkere zeelieden
de grootste gevaren trotseerden?
Nu men zich langs de Noord-pool geen weg had weten
te banen, moest Indic door het zuiden worden bereikten
daarvoor schenen de kansen niet ongunstig.
Aan vele Nederlanders, zooals van Linschoten, Gerrit
Dirksz. bijgenaamd China, de gebroeders Houtman uit
Gouda en anderen, waren de geheimen nopens de groote
vaart en den handel op Indië niet onbekend gebleven.
Spanje, door eigenbelang en winzucht gedreven, was zelfs
onstaatkundig genoeg geweest om de in beslag genomen
Nederlandsche schepen voor zijn eigen handel te bezigen
en den schippers als 't ware den weg te wijzen, dien zij
te volgen hadden. Geen wonder dus dat beroemde aardrijkskundigen
als Gerard Mercator, Petrus Plancius', en
kooplieden als Hudde, Pauw en anderen er op uit waren
zich de opgedane ondervinding dier landgenooten ten nutte
te maken, om de zoo zeer begeerde schatten rechtstreeks
uit het Oosten naar hier te doen afvloeien.
De uitvoerige berichten van Cornelis Houtman — in
1594 uit Lissabon, toen de stapelplaats van den Indischen
handel, teruggekeerd — deden al spoedig een tiental Amsterdamsche
kooplieden besluiten zich tot eene compagnie
3*

36
te vereenigen — welke de Compagnie van Verre genaamd'
werd — om een smaldeel van vier schepen tot de Indische
vaart langs de Kaap de Goede Hoop uit te rusten. Op
den 2 den April 1595 onder Pieter Dirksz. Keyser alsopperste
piloot of hoofd van de stuurlieden, en Cornelis
Houtman als opperste commies of hoofd van den handel
nitgezeild, liet dit eskader na eene reis van ongeveer 15
maanden, en veel tegenspoed zoowel door ziekte der bemanning
en onkunde der schippers, als door twist en verdeeldheid
veroorzaakt, in Juni 1596 het anker op de
noordkust van Java vallen.
Bjj hunne aankomst vonden onze zeelieden de Portugeezen
te Bantam gevestigd, dat na den val van Padjadjaran,
de bloeiendste staat der Soenda-landen geworden
was, en zijne heerschappij ook over eenige gewesten
op Sumatra uitstrekte. Ten gevolge der minderjarigheid
van den troonopvolger, wiens vader in een oorlog tegen
l'alembang sneuvelde, was Bantam ondereen driemanschap
verdeeld: den rijksbestuurder, die de uitvoerende macht
in handen had, den havenmeester (sjahbandar) en den admiraal
der vloot (laksamana).
Aanvankelijk in vreedzame verstandhouding met de inwoners
, knoopten de Hollanders eenige handelsbetrekkingen
aan en scheen de reis goede vruchten te zullen dragen.
Al spoedig echter werden hier, even als later op andere
plaatsen van Java's en Madoera's kusten, de nadeelige
gevolgen ondervonden van het onhandig bestuur van Houtman
en den bekrompen koopmansgeest der overige commiezen.
De onwil of het ruwe gedrag van het scheepsvolk
gaven bovendien gereede aanleiding, dat de Bantammer*
aan de inblazingen der Portugeezen geloofden, die de Nederlanders
als eervergeten zeeroovers afschilderden. Zoo
moesten Houtman en eenigen der zijnen, te Bantam gevangen
genomen, zich voor 2000 spaansche matten loskoopen.
Zoo werden in Sidajoe eenige schepelingen verraderlijk
vermoord, waarover door hunne kameraden te
Arosbaja op de daaraan onschuldige Madoereezen eene
bloedige wraak werd genomen. List en geweld, verraad en
trouweloosheid van beide zijden, hadden de spanning doen
toenemen, en de indruk was alles behalve gunstig bij

:s7
«lezen eersten tocht der blondharige Westerlingen in den
Oosterscheri Archipel achtergelaten. En toen na eene afwezigheid
van ruim 28 maanden, drie ontredderde schepen
(de Amsterdam was als geheel reddeloos verlaten en
in brand gestoken), met een derde der bemanning, bijna
zonder lading in Augustus 1597 de reê van Texel opzeilden
; was menig gunstig vooruitzicht en veler hoop in rook
vervlogen. Toch waren de verkregen uitkomsten niet
onbelangrijk en werden de schepelingen te Amsterdam met
klokkengelui en trompetgeschal ontvangen. De weg was
gebaand, de verre en moeilijke reis volbracht. Het kleine
Nederland had zijne vlag in het Oosten vertoond en plaats
genomen onder de zeemogendheden van Europa. Al waren
de materiëele winsten niet groot, men had veel gewonnen
aan kennis en ondervinding.
Wel verre van zich door den minder gelukkigen uitslag
van dezen tocht te laten afschrikken, rustte de Compagnie
op nieuw vier schepen en twee jachten uit, terwijl terzelfder
tijd eene andere, even als de eerste door de Staten
van Holland ondersteund, twee groote schepen en een
jacht deden gereed maken. Ten gevolge echter der samensmelting
van die twee maatschappijen, sedert onder den
naam van Oude Compagnie bekend, werden die bodems
onder den admiraal Jacob Cornelisz. van Neck, en den viceadmiraal
Wybrand van Warwijck tot ééne vloot vereenigd.
Deze titels, geheel verschillend van de waardigheid, later aan
onze Hollandsche en Zeeuwsche vlootvoogden verleend , waren
algemeen bij de verschillende Compagnieën aangenomen.
Op den l 3ten Mei 1598 wendde de vloot, door Jacoben
s van Heemskerk vergezeld, den steven naar het
Oosten. Ruimschoots van oorlogsbehoeften en geschonken
voor de Indiaansche vorsten voorzien, bereikten die schepen
gelukkig hunne bestemming. Nadat van Warwijck op
een onbewoond eiland, door de Portugeezen Ilha do Cerne
genoemd, maar door hem ter eere van „Zijne Prinselijcke
Excellentie", in Mauritius herdoopt, eene veilige haven en
uitmuntende ververschingplaats gevonden had, hereenigde
hij zich op den laatsten dag des jaars met 't overige der
vloot op de reede van Bantam, waar van Neck reeds in
November was aangekomen,

38
Ofschoon de admiraal in den beginne met vele zwarigheden
te kampen had, gelukte het hem toch al spoedig,
de ongunstige stemming der inlanders tegenover zijne
landgenooten — een gevolg van Houtman's onhandig gedrag
en de lastertaal der Portugeezen — aanmerkelijk te
wijzigen. Hij wist den rijksbestuurder voor zich te winnen,
vrijen handel te verkrijgen, en eene kostbare lading aan
boord te brengen, zoodat hij met vier rijk beladen schepen,
geschenken aan prins Maurits en keur van specerijen
naar 't moederland terugkeerde.
Middelerwijl stevenden van Warwijck als vlootvoogd,
en van Heemskerk als vice-admiraal naar de Moluksche
eilanden, op welke reis ook de noordkust van Java en
voornamelijk Jakatra, Toeban, Gresik en Joartan werden
bezocht.
Op den 3 den Maart 1599 wapperde de Hollandsche vlag
voor 't eerst op de ree van Hitoe en ankerde het smaldeel
onder van Warwijk voor Hitoelama, aan de noordkust
van Amboina gelegen. Van Heemskerk verkreeg op
Banda met veel moeite eene lading, vestigde er twee
kantoren, waarvan dat onder Adriaan van Veen het voornaamste
was, en bereikte na eene lange maar gelukkige
reis in Mei van 't jaar 1600 de vaderlandsche kust.
Ook op Amboina waren vriendschapsbetrekkingen met
den capitan Hitoe — een titel door de Britto voor bewezen
diensten aan 't hoofd van Hitoe's bevolking geschonken
en bij de Compagnie in eere gehouden — aangeknoopt,
met den koning van Ternate, die tegen Tidor
en de Spaansch-Portugeezen krijg voerde, een verbond
gesloten en een vaste prijs voor de levering van kruidnagelen
bedongen. Vervolgens stichtte de admiraal een handelskantoor
op Ternate — waar Frank van der Does als
opzichter achterbleef — en had het geluk, omstreeks vier
, maanden later dan van Heemskerk, een rijke lading binnen
te brengen.
Aan deze beide verdienstelijke mannen had Nederland
zijne eerste handelsbetrekkingen in den Molukschen Archipel
te danken.
In vele opzichten waren de omstandigheden ons gunstig.
Menig volk van die vruchtbare eilanden-groep, de druk-

39
kende heerschappij der Portugeezen moede, beschouwde
de komst der Hollanders als een zegen voor zijn land en
als een middel om zich van dat gehate juk te ontslaan.
Zonder zich er over te bekommeren of hun geen nieuwe,
wellicht nog drukkender kluisters zouden worden aangelegd,
knoopten de inlanders betrekkingen aan, die al
spoedig in een wedcrzijdsch verbond tegen den gemecnschappelijken
vijand overgingen, waarbij dan veelal het
een of ander monopolie of bijzondere handelsvoordeelon
bedongen werden.
In een ander gedeelte echter van den Archipel was men
aanvankelijk minder gelukkig.
In Maart 1598, op nieuw maar thans voor rekeningvan
Zeeuwsche kooplieden met twee schepen naar het
noorden van Sumatra gezonden, werd Cornelis Houtman,
voornamelijk op aanhitsing der Portugeezen en gedeeltelijk
ten gevolge zijner onvoorzichtige handelingen, te Atjih
met velen der zijnen verraderlijk vermoord. Zijn broeder
Frederik, bleef er gedurende meer dan twee jaren gevangen,
en de schepen moesten bijna zonder lading en
zonder volk torugkooren. Maar al was elke reis niet even
voordeelig, en al moesten er somtijds bloedige offers op
deze verre kusten vallen, toch waren de verkregen uitkomsten
over 't algemeen hoogst belangrijk.
Op Java, Amboina, Banda en Ternate waren factorijen
opgericht en vele rijk beladen schepen liepen onze
havens binnen, al mocht Sebald de Weert slechts één
schip terugbrengen van de vijf, waarmede hij mot Jacques
Mahu en Simon de Cordes in Juni 1598 vertrokken was,
om Oost-Indië door de Straat van Magollaan te bereiken.
Men gaf den moed niet op, en compagnieën verrezen als
om strijd, ten einde schepen voor de groote vaart gereed
te maken.
Al die verschillende maatschappijen werden onder zekere
bepalingen door de regeering ondersteund en sommigen
maakten goede zaken.
Steven van der Hagen, in April 1599 door de oude
Comp, met eene vloot naar Indië gezonden, sloot een ofen
defensief verbond met de hoofden van Hitoe's kust,
liet er eene sterkte bouwen, door hem kasteel van

40
Verre, doch door de inlanders Kota Warwijck genoemd,
en deed eene Javaansche vloot, die het op onze in Banda
gevestigde factorijen gemunt had, al spoedig afdeinzen.
De eene tocht volgt nu op don anderen. Nog eer de
XVI de eeuw ten einde liep, vertrokken twee vloten, ieder
van vier schepen, naar den O. I. Archipel. De eene onder
Jacob AVilkens, werd door de oude Comp, uitgerust, de
andere onder Paulus van Caerden en Pieter Both, door
de zich noemende Nieuwe Brabantsche Compagnie, waarvan
Isaac Lemaire een der bestuurders was.
Wilkens, die te Bantam voor twee schepen eene lading
peper bekwam, te vergeefs door hem in Atjih gezocht,
zond bij zijn terugkeer naar liet moederland, twee andere'
onder Cornelis van Heemskerk naar de Molukken, waar
hem vrijdom van tol en ankergeldon werd verleend, ofschoon
hij genoodzaakt was, uit vrees voor oen aanval
der Portugeezen de zwakke bezetting van het kasteel mede
te voeren; en na in Bali een voordeelig handels verbon d
gesloten te hebben, koerde ook hij met eene rijke lading
weder.
Van Caerden slaagde in Atjih niet beter dan zijn voorganger.
Door den edelen Houtman met gevaar van zijn
leven voor de trouwelooze handelingen van don sultan
gewaarschuwd — aan wien hij reeds een vrij belangrijk
voorschot op de te verkrijgen peper verstrekt had — nam
hij zich voor zijn eigen rechter te zijn. Door gramschap
verblind, beging hij de fout, om ter vergoeding zijner
voorschotten en geleden schade, eenige voor anker liggende
schepen hunne lading te ontnemen. Ten gevolge van
deze ondoordachte en niet te rechtvaardigen handel wijze,
werd aan Neêrlands eerlijkheid en goede trouw in Atjih
een gevoeligen schok en aan de Nieuwe Brabantsche Comp,
eon aanzienlijk verlies toegebracht. Zij was genoodzaakt
later eene schadevergoeding van 50,000 realen 1) aan de
reeders van die beroofde schepen uit te keeren.
In het eerste jaar der XA r II de eeuw, werd van Neck op
nieuw door de Oude Comp., wier schepen de voordeeligsto
reizen maakten, en die zich gaarne het monopolie der Tn-
) Een reaal was acht en veertig stuivers of zestig lichte stuiver

Ü
disclie vaart had toegeëigend, met eene vloot naar zee
gezonden. Ook de Nieuwe Brabantsche trachtte door het
uitzenden van een paar schepen onder Guljam Seneschal
als admiraal en Cornelis Pietersz. als opperkoopman de
geleden schade te herstellen. Beide vloten echter, vermochten
niet aan de hooggespannen verwachting te beantwoorden.
Na eene mislukte poging om de Portugeeschc sterkte
op Tidor te bemachtigen, bij welken aanval van Neck
drie vingers werden afgeschoten, en geen voldoende lading
in de Molukken kunnende verkrijgen, trachtte hij in China
een handelsweg te openen: maar ook die tocht voldeed
niet aan de verwachting. Voor Makao door de Portugeezen
aangevallen, verloor hij een twintigtal manschappen, waarvan
de meesten, even alsof het zeeroovcrs waren, meedoogenloos
werden opgehangen. Beter slaagde hij te Patani,
vanwaar een zijner onderbevelhebbers, Cornelis van Foreest,
met eene goede lading naar Nederland terugkeerde. Twee
andere schepen, die onder Caspar van Groesbergen de
kusten van Cochin-China bezochten, leden groote verliezen
en hadden met vele wederwaardigheden te kampen.
De andere vloot bracht de Nieuwe Brabantsche Comp,
ook weinig voordeel aan, en moest te Priaman — waar
bemanning en goederen in beslag werden genomen — tot
hare schade, de gevolgen van van Caerden's roekeloos
gedrag voor Atjih ondervinden.
Bij de uitbreiding van onze betrekkingen op die verwijderde
kusten, begon men meer en meer behoefte te
gevoelen aan eene centralisatie van krachten; en toen het
wedijveren van een achttal compagnieën, door winzucht
en monopolie-geest beheerscht, den pas ontluikenden handel
dreigde te ondermijnen, werden vooral door 's Landsadvocaat
Johan van Oldenbarnevelt pogingen aangewend,
om dien stand van zaken te wijzigen.
Het beoogde doel werd gedeeltelijk bereikt, door de
samenvoeging van de te Amsterdam gevestigde compagnieën,
waarbij de reeders van Hoorn, Alkmaar en Enkhuizen
zich aansloten; de Staten-Generaal haddon echter
te vergeefs beproefd eene vereeniging der reederijen van
Holland en Zeeland tot stand te brengen.

42
Jacob van Heemskerk, in 1601 met acht schepen voor
rekening dezer vereenigdc maatschappij in zee gestoken,
stichtte, na te Demak met de inlanders slaags te zijn geweest,
waarbij hij eenige gevangenen moest achterlaten,
een handelskantoor te Joartan en maakte zich van de
kostbare lading van eenige Portugeesche schepen meester.
Terzelfder tijd was eene kleine vloot, door de Oude
Comp, uitgerust, onder Wolfert Hermansz. naar Java vertrokken,
waar hij door zijn heldhaftig gedrag den inlander
met eerbied naar onze vlag deed opzien, en onzen zedelijken
invloed aanmerkelijk verhoogde. In Straat Soenda
aangekomen, vernam hij dat eene Spaansche vloot van 30
zeilen, onder don Andreas Furtado de Mendoça en Thomas
de Loysa op Bantam's kusten kruiste. Onmiddellijk stond
zijn besluit vast die vloot aan te tasten, door Spanje afgezonden
om don Nederlandschen handel met één slag te
vernietigen, en den zoo gehaten mededinger voor altijd te
verdrijven. Met bewondering zag de Indiaan, hoe die
trotsche armade, waarvan het admiraalschip alleen meer
koppen telde dan het geheele smaldeel van Hermansz.,
door die geringe macht werd bestookt en met verlies van
twee groote schepen moest wijken.
Zoo werd ook dâdr der Spanjaarden trots gefnuikt en
terwijl hunne galjoenen de ondergane vernedering wreken
door het vernielen van duizenden specerijboomen op de
Moluksche eilanden, wijst men langs Bantam's kust met
eerbied en ontzag op Hollands kleine schepen.
Maar ook andere zeeën worden bezocht. Olivier van
Noord, de 'eerste van onze landgenooten, die eene reis
rondom de aarde volbracht, vertoonde Neêrland's vlag
voor Broenei (Borneo proper), waarbij echter meer buit
en roem dan handelsvoordeelen werden behaald.
De mare van het toenemend aanzien dier vreemde zeelieden
— reeds tot de uiterste grenzen van den Archipel doorgedrongen
— en het verval dor Portugeezen brachten tevens
eene verbetering te weeg in hunne verhouding tegenover
den sultan van Atjih. Hoe meer Inj Portugals vriendschapsbetuigingen
begon te wantrouwen, hoe vredelievender
hij werd voor zijne Nederlandsche bezoekers. Dit
bleek duidelijk toen Gerard de Roy, opperkoopman op

43
de Zeelandia — met nog drie andere schepen door eene
vereenigde Zeeuwsche Compagnie uitgerust, het anker voor
Atjih liet vallen. Zonder losprijs liet de sultan Houtman
en zijne medegevangenen vrij, gaf vergunning tot de oprichting
eener handelsfactorij (de Zeeland), die weldra door
eene belangrijke vertakking te Goezeratte gevolgd werd,
en vaardigde een gezantschap af naar Maurits, dat hem
in zijne legerplaats te Grave werd voorgesteld.
Kort daarna gelukte het aan Joris Spilbergh ook den
oppermachtigen keizer van Ceilon, den maharadja van
Kandia, door zijn moedig on beleidvol gedrag voor zich
te winnen. Der Portugeezen aanmatigingen moede, beloofde
hij niet alleen zijne krachtdadige ondersteuning, maar
droeg hem tevens eene vertrouwelijke zonding aan prins
Maurits op. Naar Aijih gestevend, besloot Spilbergh,
die tot dusverre meer roem dan voordeel behaald had,
met de Britscho bevelhebbers James Lancaster en Middleton
een aanslag te wagen op het Portugeesche schip, dat jaarlijks
met eene rijke lading van Bengale naar Malakka
overstak ; en werkelijk viel hun de begeerde prooi in handen,
zoodat de admiraal al spoedig met een kostbaar beladen
schip naar Zeeland kon tcrugkeeren.
Door onze kleine republiek werden èn in Europa èn in
Indië groote dingen tot stand gebracht. Met recht mocht
(ji'otius dan ook schrijven:
„De faem deser saeken tot d'andere wereldt overgcbraght
sijnde, heeft niet alleen allen ijdelen arghwacn
doen verdwijnen, maer ook de meeste hunner (inlandsche
volken) ingeboesomt, dat er voor hen meer sekerheit w r as
in de vriendtschap der Hollanders als in der Spanjaerden
slaevernij."
Doch naarmate de verschillende maatschappijen hare
handelsbetrekkingen uitbreidden, begonnen zich luider
stemmen tegen deze vereenigingen te verheffen.
De Staten der Vereenigde .Nederlanden besloten dan ook
krachtiger op te treden. Zij begrepen niet langer te mogen
dralen om al die afzonderlijke belangen in één algemeen
belang, en de verschillende compagnieën tot één
groot handelslichaam te vereenigen. De mededinging toch
van zoovele op elkander naijverige maatschappijen gaf aan-

Il
leiding tot botsingen van allerlei aard, waardoor de meeste
winsten verloren gingen. Bovendien werd meer krachtsinspanning
en machtsontwikkoling vereischt om den vijand
liet hoofd te bieden, verkregen rechten te handhaven,
eenheid te brengen, waar verdeeldheid zulke wrange
vruchten opleverde, en de opkomst van het Nederlandseh
gezag te steunen.
HOOFDSTUK IL
VAN DE OPRICHTING DER VEREENIGDE O. I. COMPAGNIE
TOT AAN HET BESTUUR VAN DEN EERSTEN GOUVERNEUR-
GENERAAL ONZER O. I. BEZITTINGEN.
1602—1610.
Nadat gecommitteerden uit de Staten en van de verschillende
compagnieën, — door de Staten-Generaal te
's Hage bijeengeroepen — hunne schriftelijke adviezen
hadden ingezonden, opende s'Lands-advokaat Johan van 01denbarnevelt
in de eerste maand van 't jaar 1602 de vergadering.
Na vele onderhandelingen, en in weerwil der
bezwaren door de Zeeuwsche afgevaardigden, vooral van
Vere en Vlissingen gemaakt, werd men het omtrent de
hoofdzaak eens. Een genoegzaam onafhankelijk en zelfstandig
werkend lichaam, moest als algemecnc handelsmaatschappij,
den alleenhandel erlangen op de landen beoosten
de Kaap de Goede Hoop tot aan de Straat van
Magellaan, on al de reeds bestaande compagnieën of vennootschappen
waaraan ieder Nederlander kon deelnemen,
zouden daarin worden opgenomen.
Door het beschikken over groote kapitalen en uitgebreide
middelen, moest die maatschappij weerstand kunnen bieden
aan de wisselvalligheden van den handel. Zij zou tevens
bij machte zijn om verkregen rechten of eigendommen
tegen iederen vijand te beschermen, en te waken zoowel
tegen de hebzucht dor Indische vorsten, als voor hare
veelzijdige belangen.

45
Op den 20 steu Maart van 't zelfde jaar, verkreeg dat
krachtig element van 't Nederlandseh gezag in Indië —
onder den naam van Vereenigde Oost-Indische Compagnie
in 't leven geroepen — haar eerste octrooi voor den tijd
van 21 jaren.
Artikelsgewijze werden de beginselen omtrent inrichting
en bestuur, regeling der verhouding tegenover den Staat
en de ingezetenen, alsmede eenige overgangsbepalingen er
in opgenomen. De bewindhebbers wier aantal op zestig
bepaald was, moesten elk een aandeel van minstens
/' 6000 bezitten; voor die van Hoorn en Enkhuizen was
de helft voldoende. Alle ingezetenen — mits zich binnen
den tijd van vijf maanden aanmeldende, — werden
als deelnemers toegelaten en konden nà iedere tienjarige
rekening, waartoe de Compagnie verplicht was, hunne
gelden terugnemen. De 150.000 gulden, voor het octrooi
betaald, werden door de Algemeene Staten als hun aandeel
ingelegd, 't Algemeen beheer over deze maatschappij,
met een kapitaal van ongeveer zes en een half millioen
guldeu opgericht, werd aan zeventien bewindhebbers opgedragen.
[Kamer van XVII, ook wel eenvoudig de Zeventien
genoemd.) De verdeeling was als volgt : acht voor
de Kamer van Amsterdam, vier voor die van Zeeland,
twee voor de Kamers van de Maas (Delft en Rotterdam)
en twee voor die van hot Noorderkwartier (Hoorn on
Enkhuizen): de zeventiende werd beurtelings door de drie
laatste Kamers benoemd.
Hoezeer het geschiedkundig verhaal van deze stichting
zich in weinige woorden laat samenvatten, geeft ze uit
een staatkundig oogpunt aanleiding tot velerlei beschouwing
zooals later blijken zal.
Hoe krachtig die maatschappelijke handelsvereeniging
ook mocht schijnen, reeds van stonden af, werd de kiem
gelegd van haren ondergang. Ten einde hare privilegiën
in stand te houden, verkregene monopoliën te handhaven
en te beschermen, werd zij gedwongen de rol van koopman
met die van oorlogvoerende macht en souverein te vereenigen.
Die noodlottige vereeniging waaraan de Compagnie
zich bij tijds had moeten onttrekken, ondermijnde reeds vroeg
hare krachten en moest later haren val ten gevolge hebben.

46
Geene staatsbelangen of knjgsverrichtingen kunnen op
den duur aan kooplieden of handelsagenten worden toevertrouwd;
daardoor gaat niet alleen de ware koopmansgeest,
maar tevens het prestige van de aonveremc macht verloren!
De waarheid echter der oud-Hollandsche leuze: „Eendracht
maakt macht", die bij de oprichting dezer Comp,
had voorgezeten, werd door do meest verrassende uitkomsten
ook in Indië ten volle bevestigd. Steeds talrijker
werden de vloten, om vereenigd of in smaldeelen gesplitst,
nieuwe handelswegen te openen, Spanje te bestrijden en
Neêrlands vlag langs die verre Oosterstranden te doen
eerbiedigen.
Al spoedig bleek liet, hoe Nederland, de vroeger zoo
knellende banden verbrekende, thans in 't volle gevoel
van eigenkracht, als vrije handeldrijvènde natie optrad,
en zijne hoogste belangen aan even geschikte als dappere'
mannen had toevertrouwd.
Terwijl van Warwijck, met eene 14 zeilen sterke vloot
door de Vereenigde Compagnie naar zee gezonden
waarvan het eerste eskader onder den vice-admiraal de
Weert reeds vroeger vertrokken was — handelsbetrekkingen
aanknoopte op de westkust van Borneo, werd de
handel op Java door het oprichten van kantoren bevestigd
of verder uitgebreid. Deze admiraal ondersteunde den
sultan van Djohor tegen den gemeenschappelijken vijand,
en was de eerste Hollandsche bezoeker der staartdragende
kinderen van het Hemelsche Rijk. Ook had de Compagnie
hem eene belangrijke uitbreiding van den handel op Patani,
eene goed gebouwde steenen loge te Bantam, alsmede eene
veilige ankerplaats in de baai van Pehoe tusschen de
Chineesche kust en het eiland Tajowan (Formosa) te danken.
De Weert, die door zijn edele inborst en onkreukbare
trouw de reeds verkregen invloed zoowel te Ceilon als te
Atjih aanzienlijk had vermeerderd, mocht de vruchten niet
plukken van 't geen hij met zooveel zorg had voorbereid
en viel bij zijne terugkomst op Ceilon, door zijn minder
voorzichtig gedrag onder het moordstaal van Don Joao
koning van Kandia, die in een oogenblik van drift en
opgewondenheid vergat, wat hij der vriendschap en gastvrijheid
verschuldigd was.

(7
Van lieverlede namen de tochten naar den 0. I. Archipel
een meer oorlogzuchtig karakter aan, en werd van
der Hagen op nieuw met eene goed bemande vloot — de
eerste die voor do tienjarige rekening werd uitgerust -
naar zee gezonden. In naam van den Prins en de Staten
sloot hij een of- en defensief verbond met den samorin
van Kalikoet, alsmede handelsverdragen met andere vorsten
van Vóór-Indië; en maakte Amboina tot het eerste
wingewest der pas opgerichte Compagnie, na zijne vlag
onverschrokken voor Goa — den zetel van Portugal's
macht in Indië — vertoond, en voel voordeel op den
vijand behaald te hebben. Ook daar viel den inlander de
keten te zwaar, w r aaraan hij door Portugeeschc willekeur
en heerschzucht gekluisterd was; ook dââr zag men in de
komst onzer voorouders hulp en bescherming tegen den
overmoedigen vijand en in hun bondgenootschap den aanbrekenden
dageraad van vrijheid en geluk. Gelukkig wisten
zij niet, welk een jammervolle toekomst hun wachtte.
In 't begin van 1605 met 9 schepen de schoone baai
van Ambon binnengeloopen, liet van der Hagen 't geheele
eiland opeischen, en toen Gaspar de Melo de hem toevertrouwde
sterkte overgaf, verdween er de laatste schaduw
van Portugal's heerschappij en ging het oppergezag in
Nederlandsehe handen over.
Die sterkte door Frederik Houtman 1) — den eersten
der lange reeks van gouverneurs van Amboina en de Molukken
— Victoria genoemd, bleef lang de zetel van het
Indisch bestuur. Bij een plechtig aangegaan verbond, zwoeren
do kapitein en de vier opperhoofden van Hitoe trouw
aan de Staten-Generaal, waarbij de Comp, tevens den
alleenhandel in kruidnagelen verkreeg.
Ook op Banda gelukte het, een dergelijk kontrakt te
sluiten en eenige handelskantoren op te richten.
1) Door hem zijn de zoogen. hongitochten ingebteld, waarbij de inlander«
verplicht waren als scheppers (roeiers) on hunne corra-corra's, een toHit
rondom de eilanden te doen in 't belang der algemecue veiligheid. Later
werd van die verplichting door sommige gouverneurs eeu schandelijk misbruik
gemaakt.

48
Op Tidor en Ternate had de vice-admiraal Cornells Bas-
. tiaansz. meer en langer strijd te voeren, eer Hollands macht
in zooverre tegen die van Spanje kon opwegen, dat een
getrouw nakomen der reeds vroeger gesloten contracten
mogelijk werd. Te vergeefs was de Portugeesche sterkte
van Tidor opgeëischt, hoewel reeds een paar groote schepen
onder 't vuur harer batterijen geënterd en verbrand
waren. Te vergeefs had men een goeden uitslag verwacht
van een geregeld beleg; alles stuitte af op de dappere bezetting
en de stevige muren der veste, toen het na veel
inspanning gelukte ze stormenderhand in te nemen.
Men beging echter de fout er eene veel te geringe bezetting
achter te laten, waardoor het aan Pedro d'Acunha
(Spanje's gouverneur van Manilla) in 't begin van 1606
gelukte, dit eiland op nieuw aan zijn gezag te onderwerpenr
Ternate te veroveren en den naar Djilolo gevluchten koning
verraderlijk gevangen te nemen. Doch al ging niet
alles naar wensch, men gaf daarom den moed niet verloren.
Niettegenstaande Filips III in 1605 aan de afvallige
Nederlanden den handel met zijne Indische bezittingen op
doodstraf had ontzegd, stevenden steeds nieuwe vloten
derwaarts. En al mochten Cornelis Matelief de jonge en
Pifeter Willemsz. Verhoeff, niet altijd in hunne pogingen
slagen, toch had de O. I. Comp, veel aan deze dappere
mannen te danken.
Gedwongen om bij het naderen van eene sterke vloot
onder Alfonso de Castro, de reede van het door hem nauw
ingeslotene Malakka te verlaten — van welke stad hij zich
geen meester had kunnen maken -- en genoodzaakt het
gevecht tegen zulk eene geduchte overmacht te staken,
wendde Matelief den steven naar Djohor, om den koning
van dat land en ons kantoor te Batoesawer tegen een
mogelijken aanval der Portugeezen te beveiligen. Nauwelijks
echter was het gros der vijandelijke scheepsmacht voor
Malakka verdwenen, of hij keerde onmiddellijk terug, veroverde
drie schepen en had het geluk de overige, tot
bewaking van de stad achtergelaten, van daar te verdrijven.
s
Na zijne vloot op den 6 de " Januari 1607 in twee eskaders
verdeeld te hebben, stevende hij met het eene naar
i

-1!)
de Molukken, waar men met klimmend verlangen naar
ondersteuning uitzag, terwijl het andere onder Olivier de
Vivére Atjih bezocht. Hij sloot er een nieuw verbond met
den sultan, dat later (1610) door dezen noch erkend,
noch nagekomen werd, zoodat het denkbeeld van eene
blijvende vestiging in dat rijk al spoedig werd opgegeven.
Te laat in de Moluksche wateren aangekomen ter bescherming
van den koning van Ternate, die — zooals wij zagen —
door d'Acunha uit zijne staten verjaagd was en in Manilla
gevangen gehouden werd, trachtte Matelief de zaken toch
zoo veel mogelijk te herstellen. Het fort Malajoe (latei-
Oranje genoemd) werd op korten afstand van 's vijands
hoofdkwartier (Gamoe Lamma) aangelegd, en moest zoowel
tot bescherming van onzen handel, als tot toevluchtsoord
van de naar Djilolo uitgeweken Ternatanen dienen, wanneer
zij met hunnen nieuw verkozen koning Modafar mochten
terugkeeren. Bovendien deed hij de Hoogmogende
Heeren Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden als
beschermers van Ternate erkennen, waarbij door den koning
plechtig beloofd werd de oorlogskosten te betalen en
de kruidnagelen uitsluitend aan de Comp, af te staan.
Niet geslaagd zijnde om ook China tot het sluiten 'van
een handelstraktaat over te halen, liet Matelief Jacques
l'Hermite als president of directeur der Bantamsche factorij
achter, onder wiens ijverig bestuur de handel aanmerkelijk
toenam, en maakte zich gereed met eenige schepen
en twee Siameesche gezanten naar Nederland tem* te
keeren. °
Overtuigd dat het eene groote fout was om in den Archipel
te gelijker tijd èn oorlog te voeren èn handel te
dnjven, nam hij zich voor, de Comp, zulks ernstig te ontraden.
Maar als of men dit reeds in 't moederland begrepen
had, ontving hij kort voor zijne terugreize, eene geheime
instructie in dien zin van de Kamer der XVTI Den
vlootvoogden werd daarbij aangeschreven om de handels
belangen vooreerst te doen wijken voor het krachtdadig
voortzetten van den oorlog. Verder moest óf Malakka eenomen
óf Djohor versterkt en bezet worden.
Nauwelijks liet dan ook op den 6 Januari 1608 eene vloot
van zeven schepen onder van Caérden - na eene ver-
4

50
geefsche poging tot bcmachtiging van het Portugeesche
fort op Mozambique — het anker voor Bantam vallen,
of hij werd door Matelief met den inhoud der nieuwe
insti'uctiën bekend gemaakt.
Van Caerden, wien het meer aan beleid en bedaard
overleg, dan aan moed en goeden wil ontbrak, was niet
gelukkig in zijne ondernemingen. Hoewel Tafasaho, een
vijandelijk fort op het eiland Makjan hem in handen viel,
werd hij op den 17 September 1608 genoodzaakt zich aan
Don Pedro de Hereda over te geven, tegen wiens galeien
het kleine vaartuig, waarmede hij van Djilolo terugkeerde,
niet bestand was, en moest tot 1610 als krijgsgevangene
te Gamoe Lamma verblijven.
Intuschen weerden de Molukken aanhoudend bedreigd.
Twee onzer schepen waren bij eene hevige zeebeving verloren
gegaan, en gebrek aan leeftocht en munitie maakte
het verblijf aldaar hoe langer hoe moeilijker, terwijl Spanje
uit zijne Philippijnsche bezittingen steeds versterking kon
ontvangen.
Gelukkig dat de Spanjaarden niet veel boter toegerust waren
dan wij, en een even groot gebrek aan scheepsmacht
on levensmiddelen eene algemecne aanvallende beweging
voor hen niet raadzaam maakte; anders was die schoone
en rijke Archipel wellicht voor Nederland verloren gegaan.
Bijna ter zelfder tijd hadden in het moederland gebeurtenissen
plaats, die niet zonder invloed bleven op de geschiedenis
van Indië.
Toen namelijk de hachelijke toestand, waarin de Molukken
verkeerden, er bekend werd, waren bereids geheime
onderhandelingen over vrcdesvoorwaarden of althans
nopens een wapenstilstand mot Spanje aangeknoopt, 't Was
dus raadzaam, hoe ook de uitslag wezen mocht, dat de
'/aken der Comp, eene gunstige wending in het Oosten
hadden genomen, ten einde dâàr, bij eene vredelievende
oplossing, vasten voet te behouden, en in tegenovergestelden
zin zoo krachtig mogelijk te kunnen optreden. Zoo
lang de twistvraag der vrije vaart buiten Europa nog niet
te onzen voordeele was beslist, zag men het vreemde
verschijnsel, dat de handelstand oorlog verkoos boven

51
vrede. „Oorlog! of vrije vaart en vrede overal", waarvoor
-ook door Hugo de Groot, den historiograaf der O. I. C.,
zoo krachtig werd geijverd, was en bleef de algemeene
leuze : tot dat eindelijk het bekende 12jarig bestand op 9
April 1609 te Antwerpen werd gesloten.
't Was een moeilijke tijd voor de Comp., die toen en reeds
vroeger, in eigen boezem met gevaarlijke vijanden had te
strijden. Immers schrandere mannen en behendige kooplieden,
zooals de Moucheron, Lijntgens, Lemaire en anderen
, hevig tegen haar ingenomen, hadden door tusschenkomst
der Fransche gezanten de Buzanval en Jeannin,
Hendrik IV en zijn minister de Villeroy tot het stichten
«ener Fransche Compagnie voor den Indischen handel
weten over te halen. En zoo het der scherpzinnigheid van
onzen gezant, den uitstekenden diplomaat François Aerssen
niet gelukt was, al die aanslagen der koloniale oppositie
in overleg met Frankrijk te verijdelen, had de Comp, dââr
e wellicht even lastige en gevaarlijke mededingster als
hare oudere zuster in Engeland 1) te bestrijden gehad.
Intusschen moest aan den benarden toestand in do Molukken
een einde komen, geleden verlies hersteld, en ons
voortdurend gezag aldaar verzekerd worden. Met medewerking
der Staten-Generaal, wendde dan ook eene meer
tot den oorlog dan tot den handel uitgeruste vloot van 13
schepen, onder het opperbevel van Pieter Willemsz. Verhoeff
den steven naar Indië, die, ofschoon hij zich in den
zeeslag voor Gibraltar als een flink zeeman en kloek bevelhebber
had onderscheiden, bij deze expeditie bijzonder
ongelukkig was en maar gedeeltelijk aan zijn geheimen
lastbrief kon voldoen. In den breedon krijgsraad werd
op den 19 den Februari 1609 bepaald, dat do vice-admiraal
François Wittert met een viertal schepen, na op Makassar
een verbond gesloten en leeftocht ingenomen te hebben,
de Molukken tegen iederen aanval zou trachten te
«beschermen. Het overige der vloot zou met hetzelfde doel
zijn koers richten naar Banda, ten einde aan de drin-
1) Aan deze handelmaatschappij, door den graaf van Cumberland in "t
ileven geroepen, werd reeds in 1600 door Elisabeth octrooi verleend, nitaloitend
in de zeeën van den Indischen Archipel.
4*

52
gende bevelen uit het moederland te voldoen, om de-
Specerij-eilanden vóór den l 8ten September, 't zij door traktaten;
't zij door geweld aan de Comp, te verbinden. Het
verzoek van den admiraal om eene sterkte aan te leggen,
gaf al dadelijk aanleiding tot wantrouwen, verzet en verraad—
waaraan een Britsche „captain-adventurer" met name
Keeling, die met zijn schip voor Banda lag, niet vreemd
is gebleven. En toen men werkelijk tot hot aanleggen van
eene versterkte stelling overging, werd Verhoeff met een
veertigtal der zijnen — onder voorwendsel oener onderhandeling
— op Neira in eene hinderlaag gelokt, en evenals
de op Lontoir gevestigde Hollanders door de Bandaneezen
in koelen bloede vermoord.
De dood van Verhoeff en zoovele dappere mannen was,,
onder de gegevene omstandigheden, een schier onherstelbaar
verlies, dat de schromelijkste gevolgen kon na zich
sleepen. Gelukkig werd de waardigheid van onder-admiraal
aan Simon Jansz. Hoen, een ervaren zeeman opgedragen,
die, al mocht hij zijn voorganger niet in alles evenaren,
echter het in hem gestelde vertrouwen ten volle verdiende.
Hij begreep, hier ernstig te moeten doortasten en liet dien
dubbelen moord niet ongewroken. Geheel Neira was weldra
in onze macht en met al zijne dorpen en vaartuigen der
vlammen ten prooi. Het aangelegde fort (Nassau) werd
voltooid, het schip van Keeling verjaagd, een voor de Comp,
voordeelig aanbod van vrede en onderwerping der Bandaneezen
aangenomeu, en Jacob de Bitter tot gouverneur
van Banda-Neira aangesteld.
Ook op Amboina werden vroeger gesloten traktaten bevestigd
en door eenige hoofden van Ceram en Manipa
onderteekend, Tidor's kust, destijds de hoofdzetel der
Portugeezen in de Molukken, geblokkeerd, en van alle
toevoer afgesneden.
Het dorp Takomi op Ternate (later Willemstad genoemd)
werd verschanst, het Spaansche fort op Batjan genomenr
dat — beter versterkt — onder den naam van Barnevelt
door Adriaan van der Dussen bezet bleef, en een of- en
defensief verbond met den vorst van dat eiland gesloten,
waarbij "de Comp, den uitsluitenden handel in kruidnagelen
verkreeg. Al spoedig echter gingen deze behaalde

m
voordeden bij den plotselingen dood van Hoen, (aan vergiftiging
toegeschreven) in Januari 1610 weder verloren,
toen het bevel op den breeden krijgsraad, spottenderwijze
„de Staten van Banda uit de sehippersvloot" geheeten,
overging; en weinig goeds tot stand werd gebracht.
Met verlangen zag men dan ook naar de terugkomst
van Wittert uit, die na Motir versterkt en in goeden staat
van verdediging' gebracht te hebben, de Spanjaarden in
hunne Philippijnsche bezittingen was gaan bestoken. Maar
't scheen dat het noodlot de drie bevelhebbers dezer vloot
bestemd had eenen geweldigen dood te sterven, ook Wittert
keerde niet weder. Hij sneuvelde met de meesten deizijnen
, na den Spaanschen handel veel afbreuk gedaan
n een aanzienlijken buit behaald te hebben. Slechts één
zijner schepen bleef bij dien noodlottigen zeeslag gespaard,
en bracht de droevige tijding naar de Molukken over.
En nog w r as de maat der rampen niet vol. Het schandelijk
gedrag van den jongen koning Modafar deed op
Ternate, en't verschijnen van een Engelsch schip, ook te
Banda het pas gebluschte vuur van den opstand weder
ontbranden.
Naijver en winzucht deden den Brit meer en meer
heulen met den Maleier, wiens specerijen hij tegen wapenen
en munitie in ruil nam. Hierdoor bleef het bestaan,
de uitbreiding en de alleenhandel der Comp, in de Molukken
steeds bedreigd, vooral toen van Caerden, tegen
een 50tal Spaansche krijgslieden uitgewisseld en in 1610
als gouverneur van die eilandengroep erkend, kort daarna
op nieuw gevangen werd genomen.
Veel goeds echter stond hier tegenover. Op Java waren
verscheidene kantoren gevestigd. Samuel Bloemaert had
reeds in 1604 handelsbetrekkingen met den sultan van Sambas
aangeknoopt, die zich weldra over Mampawa, Landak
en andere kustlanden van Borneo uitstrekten. En waren
door Paulus van Sold (1606), de Bitter en Maarten
Maartensz. (1608) op de zuidkust van Azië nieuwe bronnen
voor handel en zeevaart geopend, ook de zending naaiden
sjoogun van Japan (1609) bleef niet zonder gevolg.
Menig verloren geacht landgenoot werd er teruggevonden,
en de invloed van een Adams, Quackernaeck en van Sant-

54
voort — vroeger als arme schipbreukelingen der ongelukkige
Magellaansche vloot op Nippons kust geland, —
thans mannen van aanzien en gezeten kooplieden, wierp
voor de aangevangen handelsbetrekkingen met dat geheimzinnig
rijk goede vruchten af. Aan Jacques Specx, als.
directeur van de te Firato opgerichte loge achtergelaten,,
werd de handel op al de Japansche havens toegestaan.
Zeven jaren waren sedert het aan de Vereenigde O. L
Comp, verleende octrooi voorbij gegaan: zeven jaren van
voorspoed en vooruitgang, waarvan wij de voornaamstegebeurtenissen
leerden kennen. Neêrlands vestiging en
uitbreiding in Indië was een feit, en niet meer te betwisten,
al bleven de Spanjaarden er den strijd volhouden onder
voorwendsel dat zij geene officieële mededeeling van eenigbestand
tusschen hunnen koninklijken meester en zijne
wederspannige Nederlandsche onderdanen hadden ontvangen.
Zelfs de minder gunstige toestand te Bantam en
in de Molukken kon tegen de zoo gelukkig verkregen
uitkomst niet opwegen.
Toch kon die uitkomst betere vruchten afwerpen. Erbestond
tweedracht tusschen de bevelvoerders, en gemis
aan een algemeen toezicht. Mannen die later een roemvolle
plaats verwierven in de geschiedenis, maakten zich
dikwijls aan grove misbruiken en oneerlijkheid schuldig T.
terwijl gebrek aan vaste beginselen, leiding en uitvoeringr,
al meer en meer de behoefte deed gevoelen aan een
krachtig éénhoofdig bestuur.
Toen de Staten-Generaal, dan ook op voordracht der
Kamer van XVII den 29 sten November 1609 een gouverneur-generaal
van Oost-Indie hadden benoemd, ging ons
gezag in den Archipel een nieuwe toekomst tegen. Het
tijdperk van de opkomst van het Nederlandsch gezag was
in dat van ontwikkeling overgegaan.

55
HOOFDSTUK III.
DE OOST-INDISCHE ARCHIPEL ONDER HET BESTUUR
DER EERSTE GOUVERNEURS-GENERAAL TOT AAN
DAT VAN ANTONIE VAN DIEMEN.
1610—1636.
Ten einde een juister denkbeeld van den toenmaligen
toestand te verkrijgen, was het noodig iets langer bij het
verhaal van de opkomst van 't Nederlandsch gezag in Oostlndië
stil te staan, dan de grenzen dezer handleiding over
't geheel gedoogen. 't Was noodig te doen uitkomen, met
hoeveel moeite en inspanning de eerste vestiging onzer voorouders
in dien voor 't moederland zoo belangrijken Archipel
gepaard ging, met hoeveel bezwaren van allerlei aard de
Vereenigde O.-I. C. in den aanvang had te kampen.
Thans zullen wij de mannen volgen, die voor de belangen
dezer groote handelmaatschappij moesten waken, en van
wier meerdere of mindere bekwaamheid , ruime of be-
krompen inzichten ;
hare verdere ontwikkeling en uit-
breiding, alsmede de handhaving van ons gezag grootendeels
afhankelijk waren. Men vergeté echter niet, welk
een groote invloed door politieke, financieële of andere
toestanden daarop kon worden uitgeoefend.
Pieter Both van Amersfoort, een strikt eerlijk, streng,
eenvoudig man, werd de eerste gouverneur-generaal van
Neêrlands-Indië.
Van een vrijgeleide van Spanje's koning en een afschrift
van het twaalfjarig bestand voorzien, verseheen
hij met eene rijk uitgeruste vloot van acht schepen,
waarop eenige troepen, handwerkslieden en kolonistenhuisgezinnen,
op den 19 den December 1610 voor Bantam.
De zaken waren daar geenszins vooruit gegaan. Door Spaanschen
en Portugeeschen invloed bewerkt was het bestuur
den Hollanders zelfs zóó vijandig gezind, dat de opperlandvoogd
begreep, bij tijds voor een toevluchtsoord te
moeten zorgen, te meer daar de Spanjaarden zich ongenegen
betoonden het bestand te erkennen en de vijandelijk-

56
heden te staken. Hij zocht het te Jakatra, welk oord tevens
tot zetel van het bestuur en vereenigingspunt („Algemeen
Eendez-vouz" zooals het genoemd werd) der schepen zou
kunnen dienen.
Aan 't voorstel echter, den koning van dat land gedaan,
om eene sterkte te bouwen aan den oever der
Tjiliwong, waar reeds eene factory of loge bestond, werd
geen gevolg gegeven; er kon dus voorals nog geen algemeen
vereenigingspunt worden aangewezen. Vele inlandsche
vorsten en regenten, die don titel voerden van radja,
sultan, enz., werden door de Hollanders in den beginne
„koning" genoemd; zoo ook de vorst van Jakatra, die geen
onafhankelijk koning, maar leenplichtig aan Bantam was.
In 't begin van het volgende jaar werd een raad van
lndië van vijf leden, (later meermalen gewijzigd) — den
gouverneur-generaal ter ondersteuning en voorlichting toegevoegd
— door Both in zijn werkkring bevestigd, waarop
hij naar de Molukken vertrok om er de verdedigingsmiddelen,
het bestuur en den handel te regelen.
Weldra vormden de door hem medegebrachte kolonisten
op Ambon, de eerste Nederlandsche volkplanting in den
O.-I. Archipel.
Met de opperhoofden van Banda werd eene overeenkomst
gesloten waarbij gedurende vijf jaren het monopolie
in specerijen tegen vastgestelde prijzen was verkregen, en
ofschoon de beschikbare krijgsmacht niet toeliet, overal
aanvallenderwijzo tegen de Spanjaarden te werk te gaan,
waren toch een paar forten op Tidor in zijne handen gevallen,
eonige der voornaamste punten beter versterkt en
van bezetting voorzien. Ook verkreeg men vasten voet
op Boeton en Timor, en toen Both naar Bantam terugkeerde,
waar zijne tegenwoordigheid vereischt werd, liet hij
Eeael als gouverneur van de Molukken achter.
In Bantam had de Comp, veel schade geleden zoowel
door 't vijandelijk optreden van den rijksbestuurder als
tengevolge van het nalatig gedrag harer eigen dienaren.
Ten einde nu een strenger toezicht mogelijk te maken en
meer eenheid te brengen in de handelszaken, benoemde hjj
Coen, tot directeur en boekhouder-generaal van de kantoren
te Bantam en te Jakatra.

57
Hier ontmoeten wij voor het eerst den man , die met
recht als de grondlegger van het Nederlandsch gezag in
den O.-I. Archipel beschouwd wordt. De man wiens erkende
kunde, vastheid van karakter enhooge verdiensten
al spoedig, zelfs in ondergeschikte rollen een overwegenden
invloed verkreeg , is in dit hoofdstuk de hoofdfiguur
waarom al het overige zich groepeert.
Na op voorstel van den panembahan van Mataram, die
later den titel van sultan aannam, in 1613 eene loge te Japara
gevestigd, en een gezantschap onder den commandeur Gaspar
van Zurck naar dien machtigen vorst te hebben afgezonden,
gaf Both, wiens diensttijd ten einde liep, op den 6 den November
1614 zijne hooge betrokking aan Gerard Reynst — een
der meest invloedrijke bewindhebbers — over. Kort daarna
de terugreis aannemende, mocht hij evenwel in 't moederland
niet wederkeeren ; op de kust van Mauritius door
een hevigen storm beloopen, werd zijn schip tegen de
klippen verbrijzeld, en de diepte der zee het graf van
den eersten opperlandvoogd van Neêrlands-Indie.
Zijn opvolger, voor den tijd van 5 jaren tot gouverneurgeneraal
benoemd en nauwkeurig met scheepvaart en
handelsbelangen bekend, zond Picter van den Broeck
naar de oevers der Roode Zee, om ook dààr handelsbetrekkingen
aan te knoopen. Te Aden, Mocka en Soeratte
werden al spoedig kantoren opgericht, en de raad
van Indie op nieuw samengesteld, waarin nevens den
admiraal van der Hagen, die door zijne tijdige verschijning
in de Straat van Malakka, een aanval van Juan da
Silva op Bantam had verijdeld , ook Coen als directeurgeneraal
van alle kantoren in Indië zitting nam. Van
toen af gaf hij als raadslid onbeschroomd zijn oordeel
zoowel over het bestuur in Indië, als over de handelingen
van het opperbewind in Nederland te kennen, zonder een
van beiden te sparen.
Intusschen hadden de Engelschen, die niet alleen als
mededingers in zeevaart en handel, maar meer dan eens
als verbitterde vijanden optraden, tegenover den door ons
bezetten oever der Tjiliwong eene loge opgericht, en in
de Molukken op Poelo Ai vasten voet weten te verkrijgen,

58
ofschoon Neêrlands gezag op de overige Bandaeilanden
gehandhaafd bleef.
Naar Java wedergekeerd, waar Coen zich als directeur
van den handel, op meesterlijke wijze tusschen den al
meer en meer toenemenden naijver der Engelschen en de
steeds hooger klimmende eischen van Bantams rijksbestuurder
en Jakatra's koning wist staande houden , trachtte
Reynst te- vergeefs eene verlaging van het toltarief en
opheffing van andere lasten te verkrijgen, terwijl ook
eene zending naar Mataram mislukte.
Reeds lijdende uit den Molukschen Archipel teruggekomen,
mocht hij het einde van 1615 niet beleven.
Den 7 den December overleed de tweede gouverneur-generaal
te Jakatra, na slechts één jaar in zijne betrekking werkzaam
te zijn geweest.
Dr. Laurens Reael, gouverneur der Molukken, werd
op den 19 am Juli van het volgende jaar, door den raad
van Indië — die voor de eerste maal van dat benoemingsrecht
gebruik maakte — tot opperlandvoogd van Neêrlandsch
Indië aangesteld. Onder zijn bestuur gelukte het
den commandeur Jan Dirkszoon Lam de Engelschen
onder Samuel Castleton van de Banda-eilanden te verwijderen
en Poelo Ai te hernemen. Hierdoor werden de
Bandaneezen wel tot een beter nakomen van de vroeger
gesloten overeenkomsten genoodzaakt, maar de Engelschen
— die zich ook op Poelo Run gevestigd hadden —
bleven in hunne vijandige pogingen volharden en berokkenden
de Comp, veel nadeel. De vredelievende gouverneur-generaal
trachtte te vergeefs de zaken te schikken,
daar hem de voldoende middelen ontbraken om met meer
kracht op te treden, vooral toen het Nederlandsch eskader
onder Lam, op den 28 Bten October, nabij de baai van
Manilla in een bloedig zeegevecht, waarbij ongeveer 250
Nederlanders sneuvelden, door de Spanjaarden werd uiteen
geslagen.
Gelukkig echter waren ook zij na het einde van den
strijd niet bij machte om iets van belang tegen onze kantoren
in de Molukken te ondernemen.
De naijver der Engelsche O. I. Compagnie openbaarde
zich overal, waar zij slechts eenigszins in staat was hare

59
wezenlijke of vermeende rechten te doen gelden en te
handhaven, 't geen voornamelijk te Bantam en in de
Molukken tot velerlei en zelfs bloedige botsingen aanleiding
gaf.
Maar al werden ook de inlanders somtijds op eene Albion
onwaardige wijze ondersteund, terwijl zijne schepen alle
zeeën doorkliefden, bleven ook onze landgenooten niet
achter, in het doen van belangrijke ontdekkingen, al
strekten ze niet altijd tot geluk en voordeel van de ondernemers.
Zoo werd o. a. hot schip de Eendracht, de
boodschapper der heuglijke tijding, dat een minder
gevaarlijke doortocht dan de Straat van Magellaan gevonden
was, door den onverbiddelijken Coen verbeurd verklaard,
omdat door dien tocht het octrooi der Comp, werd
geschonden. De ontdekkers der zee-engte van Lemaire
en Kaap Hoorn hadden waarlijk beteren dank verdiend.
Van 't hunne beroofd, keerden zij met het eskader van
Spilbergh naar 't moederland terug. Slechts aan Schouten
was het vergund, zich over eene zóó gestrenge handhaving
van dat octrooi te beklagen en schadevergoeding te
eischen; zijn tochtgenoot Lemaire was onderweggestorven.
Als handhaver der rechten van de Comp., deed de
directeur-generaal en president van Bantams factorij, almede
twee schepen, door de Fransche O. I. C. te St. Malo
uitgerust en grootendeels door Nederlanders bemand, in
beslag nemen, ten gevolge waarvan later eene schadeloosstelling
van 550.000 livres aan de reeders moest worden
uitgekeerd. Hevige twisten omstreeks denzelfden tijd tusschen
Coen en don rijksbestuurder van Bantam ontstaan,
hebben veel tot het besluit eener vestiging als centraal punt
te Jakatra bijgedragen. Maar noch de listen en lagen hem
door Mataram en Bantam gelegd, noch de komplotten door
der Britten haat en ijverzucht gesmeed, deden Coen een
oogenblik wankelen in zijn besluit, Neêrlands gezag krachtdadig
te handhaven; en 't was door zijn toen reeds overwegenden
invloed, dat eene talrijke vloot voor Bantam
verscheen, om een aanval der Engelschen tegen onze
factorij te bestraffen en hun — op grond der bestaande
traktaten — de vaart in de Moluksche wateren door den
raad van Indië werd ontzegd.

BO
Reael, die in den gespannen toestand waarin men
verkeerde, naar Bantam was overgekomen, om zich met
den directeur-generaal omtrent verschillende zaken te verstaan,
had zijne standplaats te Ternate weder ingenomen,
toon hij op zijn reeds vroeger te kennen gegeven wensch zijne
hooge waardigheid neder te leggen, een gunstig antwoord
' ontving. Die wensch stemde geheel met het verlangen
der Kamer van XVII overeen. Zij verlangde namelijk
Coen als zijn opvolger te benoemen, van wiens opperbeleid
meer veerkracht, meer doortastende en afdoende
maatregelen waren te verwachten. In deze verwachtingwerd
zij dan ook niet bedrogen. De moeilijke omstandigheden,
waaronder hij zijn bestuur overgaf, hielden Reael
echter tot in Augustus 1618 in den Archipel terug. Lateimocht
hij het moederland nog vele en belangrijke diensten
bewijzen, en 't Realen-eiland te Amsterdam houdt de herinnering
aan den naam van den vriend van Hooft, Huygens
en Vondel, ook bij den nazaat levendig.
De onwrikbare geestkracht en onverzettelijke wil van
den nieuwbenoemden gouverneur-generaal deden hem te
midden der dreigende gevaren bovendien aan twee machtige
tegenstanders, — de toenemende ijverzucht van Engeland
en Indiaansche trouweloosheid -- voortdurend het
hoofd bieden. Dientengevolge werd het echter noodig, den
zetel van 't bestuur naar Jakatra over te brengen en de
loge aldaar tot een verdedigbaar fort in te richten.
Van toen af begon een strijd tusschen Indiaansche sluwheid
en Europeesch beleid, waarbij Engeland niet altoos
de waardigste rol vervulde: een strijd, waarin Neêrlands
landvoogd eindelijk op Bantams rijksbestuurder pangeran
Aria Rama di Mangala de zege behaalde. Deze, zich den
haat van den vorst — zijn vroegeren pleegzoon — tegen
de Hollandsche kafirs (ongeloovigen) ten nutte makende,
voor den steeds toenemenden westerschen invloed beducht
en door eigenbelang gedreven, wist tevens op behendige
wijze van der Britten handelsnijd en de zelfzucht van Jakatra's
regent partij te trekken. Al die elementen moesten
samenwerken, om op een door hem gekozen oogenblik Hollands
macht te vernietigen. Mocht hij dat kunnen bewerken,

61
zoo vermeende hij, de daartoe gebezigde werktuigen, elk
afzonderlijk met gemak weer te kunnen verbreken, en zich
alzoo met aller buit te verrijken. Hierin rekende hij echter
buiten den waard, of liever buiten den gouverneur-generaal,
die steeds op zijne hoede, sedert lang de plannen
van zijn listigen tegenstander had doorzien. Ofschoon Coen
door zijne kloeke en fiere houding tot dusverre alle vijandige
bedoelingen en aanslagen zoowel op de factorij als
op zijn leven had weten af te weren, besefte hij evenwel
geheel zijn hachelijken toestand. Door afgunst en verraad
omgeven, kon hij ieder oogenblik tot een ongelijken kamp
geroepen worden. Daarom had hij bij tijds de compagniesgoederen
op de ter reodo liggende schepen in veiligheid
gebracht en was steeds voortgegaan de loge te doen versterken.
Al spoedig word ze, zoowel met het vuur deitegen
haar over gelegene Engelsche factorij — door eene
zware batterij gedekt —- als met dat van de opgeworpen
verschansingen der Jakatranen bedreigd. En toen hij
vernam dat ook Mataram zich bij zijne vijanden had gevoegd,
begreep hij dat het beslissend uur naderde, waarin
alles van zijn moed en tegenwoordigheid van geest zou
afhangen.
Terzelfder tijd wierp Engeland het masker af. Een van
Patani komend koopvaardij schip werd door het Britsche
eskader dat voor Bantam kruiste, aangehouden en prijs
gemaakt, terwijl men tevens aanstalten maakte de loge
te beschieten. Coen liet onmiddellijk de Engelsche batterij
opeischen, en na een ontwijkend antwoord ze aanvallen
en verbranden. Het oogenblik van handelen was gekomen :
de oorlog was verklaard.
Weldra verscheen geheel de vijandelijke vloot onder
Thomas Dale en William Parker — elf zeilen sterk —
op de kust, eischte Hollands factorij en schepen op, en
wilde den gehaten en gevreesden nabuur het land doen
ontruimen. Coen kon die vloot slechts zeven half toegeruste
schepen tegenover stellen. Toch gaat hij ze op 31
December 1618 te gemoet. Op den 2 dc " Januari 1619
geraakte men op de hoogte van 't eiland Onrust slaags,
en hoewel de overwinning onbeslist bleef, begrijpt de
gouverneur-generaal dien strijd niet te mogen hervatten.

62
De grootste belangen, ja het geheele zijn der Comp,
stonden hier op het spel, en zulk een hoog spel durfde
en mocht hij niet wagen. Toen bovendien gebrek aan
buskruit en eene nieuwe versterking der Engelsche vloot
den reeds zóo ongelijken strijd geheel onmogelijk maakten,
hield hij af en wendde na een gehouden krijgsraad den
steven naar de Molukken. Hij had het plan gevormd om
later met de dââr vereenigde schepen tot ontzet der ingesloten
loge terug te keeren, welke hij onder de hoede
van van den Broek achterliet, met last, haar niet dan
bij uitersten nood aan den Brit, maar nimmer den Javanen
over te geven.
Wie herinnert zich niet, hoe de naam van v. d. Broek
evenals de roemvolle verdediging van 't fort te Jakatra
steeds met eerbied werden herdacht? En toch eischt de
onverbiddelijke geschiedenis thans eene geheel andere voorstelling
van die feiten. Naarmate de geschiedkundige
waarheid meer en meer uit het stof der archieven te
voorschijn treedt om personen of zaken hunne juiste plaats
aan te wijzen, naar die mate gaat menige illusie verloren.
Zoo ook hier. Van deze gedurende meer dan twee en
een halve eeuw zoo opgevijzelde verdediging en van den
Broek's heldhaftig gedrag voor de muren van Jakatra
blijft niets over. Niets dan 't geen Coen er van schrijft
in zijnen brief aan H.H. bewindhebbers d.d. 5 Augustus
1619; „nae ons' vertreck van Jacatra is het daer in 't
fort' seer schandolijck gegaen, d'eere van de natie wierd
vrij wat gecrenckt" enz. enz.
Gedurende eenige dagen schijnt zijn vertrek geheim
gebleven en de bezetting voort te zijn gegaan de loge
te versterken, waarin zij — vreemd genoeg — door de
Engelschen niet verhinderd' werd, die toen reeds met
Bantam overeengekomen waren er zich meester van te
maken. Van den Broeck sloot zijnerzijds een verbond
met den regent van Jakatra, maar werd met eenige derzijnen
door dien trouweloozen bondgenoot op de meest
verraderlijke wijze gevangen genomen, met het doel de
bezetting van het fort tot de overgave te noodzaken. En
nu zou het verhaal der zelfverloochening van den vroeger
gevierden held moeten volgen.

63
Uit een reeks van brieven aan den bevelhebber Pie ter
van Raey, die allengs dringender werden om toch den
geëischten losprijs voor de gevangenen te betalen, blijkt
echter duidelijk, hoe v. d. Broeck tevens den raad geeft,
het fort — ' inmiddels door de Engelschen opgeëischt —
aan hen over te leveren, en die raad werd mondeling
herhaald toen men hem, als een misdadiger gebonden,
voor de muren bracht. Een paar dagen later was dan
ook door den krijgsraad tot de overgave besloten. Ware
Bantams rijksbostuurder niet tusschen beide gekomen, dan
zouden op den l sten Februari, geschut en krijgsvoorraad
den Brit, geld en goederen den Jakatraan in handen zijn
gevallen, bij welk verdrag tevens de vrijheid der gevangenen
en de overtocht der bezetting naaivKoromandel was
bedongen. Dit streed echter — gelukkig voor Nederland
— geheel met Bantams belangen en bedoelingen.
Aan zijne arglistige staatkunde getrouw, had de sluwe
pangeran, ter bereiking zijner baatzuchtige oogmerken,
zijne troepen in Jakatra reeds vroeger aanzienlijk versterkt,
onder den schijn van tegen de Comp, samen te spannen.
Op 't gegeven oogenblik echter zijne bondgenooten verlatende,
verzette hij zich tegen het gesloten verdrag en
eischte den begeerden buit voor zich zelf. De Engelschen
gevoelden zich niet sterk genoeg aan die talrijke benden
het hoofd te bieden ; Dale, zich op zijne beurt belegerd
én verraden achtende, begaf zich onmiddelijk aan boord,
en nauwelijks had hij zijne krijgsmacht op de ter reede
liggende schepen vereenigd, of de niets kwaads vermoedende
regent van Jakatra werd overvallen, uit zijn leenmanschap
ontzet, naar het gebergte verdreven en zijn rijk
bij Bantam ingelijfd.
De Engelschen van hunne medehelpers verstoken en
voor Bantam beducht, verlieten aldra de reede om op
onze schepen jacht te maken. En toen bij een hernieuwde
opeisching van den rijksbestiiurdor, de bezetting, eindelijk
inziende dat op vriend noch vijand, maar alleen op eigen
kracht en moed te rekenen was, het kloek besluit nam
zich tot het uiterste te verdedigen, slaagde zij er al spoedig
in de haar bedreigende batterijen te vernielen. Van
toen af was geen gevaar meer te vreezen : en op den

64
12 aen Maart werd door kapitein van Raey op plechtige
wijze de naam Batavia geschonken aan het fort, dat
door de lafhartigheid der bezetting, meer dan eens op
het punt was, om in 's vijands handen over te gaan.
't Was wel het minst aan hem en de zijnen, bij die
doopplechtigheid van het zoogenaamde „Nederlandscho
Rendez-vous in Indie" voor te zitten. De vier bolwerken
verkregen de namen van Holland, Westvriesland, Zeeland
i en Gelderland, flater veranderd in die van Robijn, Diamant,
Saphier en Parel.
Coen, die ter eere van zijne geboorteplaats het liever
Nieuw-Hoorn genoemd had, en zijne brieven nog altijd uit
„het fort Jakatra" dateerde, moest eindelijk krachtens aanschrijving
der XVII van 4 Maart 1621, den naam Batavia
eerbiedigen.
Op den 10 de " Mei brachten de raden van Indië Pieter
de Carpentier en Andries Soery — daartoe door Coen van
Amboina afgezonden — de heuglijke tijding zijner terugkomst
aan de bezetting van Jakatra over. En werkelijk
verscheen hij eenige dagen later, na te Japara den in 't
vorige jaar op de Hollanders gepleegden moord te hebben
gewroken, met zijne vloot voor de muren van het fort.
Toen was de handhaving van Neèrlands eer weder aan
goede handen toevertrouwd.
Nauwelijks waren de troepen ontscheept, of hij joeg de
bevolking op de vlucht, vernielde de Javaansche stad en
deed op hare rookende puinhoopen, Batavia, de „toekomstige
Koningin van het Oosten," als hoofdzetel van
ons bestuur in Indië verrijzen.
Na die overwinning voor Bantam verschijnende, verkreeg
Inj de uitlevering van v. d. Broek en een lOOtal andere
gevangenen, die door den rijksbestuurder uit Jakatra
waren medegevoerd, maar kon van zijnen onverzoenlijken
vijand de hernieuwing der vroegere handelsbetrekkingen
niet verwerven. Ook wilde de pas opgetreden en voor onze
zegevierende wapenen bevreesd geworden vorst zich aan
geene nieuwe verbintenissen onderwerpen en de vijandelijkheden
hielden, met geringe tusschenpoozen, gedurende
vele jaren aan.
Bij de terugkomst van Coen, had de Engelsche admiraal

65
Straat Soenda met zijne vloot wel verlaten, maar de
rekening met Holland was niet afgesloten. Weldra had
de vereffening plaats. Bij Patani werden twee, en op
Sumatra's kust vier Britsche schepen prijs gemaakt, en
dezelfde Dutchmen, die Dale geheel overwonnen achtte,
dreigden thans den Brit uit den Archipel te verjagen.
Reeds hoopte de wakkere Coen dat doel te bereiken,
reeds waande hij zich alléén meester van den Indischen
handel, toen in Europa ter kwader ure, tusschen de Engelsche
en Hollandsche Compagnieën onderhandelingen
werden aangeknoopt, welke die schoone hoop deden verdwijnen.
Een verdrag, in 1619 na vele afgebroken en weder
aangeknoopte onderhandelingen te Londen voor den tijd
van 20 jaren gesloten, en den 27 8tcn Maart 1620 door Coen
met grooten weerzin ontvangen en afgekondigd, moest
vroegere twisten doen vergeten. Dit monster-verbond —
met recht een doos van Pandora genaamd — zou naar
men meende, alle bestaande geschillen uit den weg ruimen:
wederzijdsche belangen moesten vereenigd en door
een gemeenschappehjken raad van defensie van acht leden,
die eene vloot, 20 schepen sterk, te zijner beschikking
had, behartigd en beschermd worden. Maar al spoedig
werd men het oneens: de Engelschen sveigerden aan
sommige bepalingen te voldoen, Coen bleef hardnekkig
zijne eischen volhouden, vertrok weldra naar de Molukken,
om het monopolie van den specerijliandel aan zijne
meesters te verzekeren, en opnieuw werd de bedekte doch
niet minder vinnige strijd tusschen de twee mededingsters
voortgezet.
't Gelukte Coen den trouweloozen Bandanees te straften,
of liever — om geen Compagnie-stijl te gebruiken en te
zeggen wat meer met de waarheid overeenkomt — 't
gelukte hem, de voor have en vrijheid strijdende bevolking
onder zijn ijzeren vuist te doen bukken, en de ongelukkige
schier geheel ontvolkte Banda-eilanden tot een
wingewest der O. I. C. te maken. Ten einde van deze
door den oorlog zoo zeer geteisterde gewesten het meeste
voordeel te trekken, machtigde hij den toenmaligen gouverneur
Maarten Sonck, om bepaalde terrein-loten ter
5

66
ontginning aan Europeanen uit te geven, en door slaven
te doen bewerken, waarvan de notentuinen en specerijperken
herkomstig zijn. De toen op Banda voorgevallen
feiten, werpen eene donkere schaduw op het leven van
dien kloeken, maar ruwen soms wreeden krijgsman. Zonder
nu tal van treurige herinneringen op te wekken, zij
liever vermeld dat men de rust op Amboina, en het bezit
van 't eiland Pehoe (later bij onderlinge schikking voor
Formosa verruild) aan het beleid van Coen had te dankon.
Minder gelukkig slaagde hij in de uitbreiding van onzen
handel op Japan, waar hem tevens het verder aanwerven
van soldaten werd ontzegd.
Omstreeks dien tijd kwam Willem IJsbrantsz Bontekoe -
in 1618 uit het moederland vertrokken, met zijn schip
in de lucht gevlogen, en uit tallooze gevaren als door een
wonder gered — met het overschot der zijnen in eene
boot te Batavia aan. Door den gouv.-gen. (zijn stadgenoot)
met de meeste deelneming en welwillendheid ontvangen,
aanvaardde Bontekoe later eene zending naar
China, waar hij vele en goede diensten bewees.
Met Mataram waren vredelievende onderhandelingen
aangeknoopt, en ook Bantam scheen meer tot de Comp, te
willen naderen, toen Coen, die reeds vroeger het verlangen
te kennen gegeven had in 1622 terug te koeren, tot groot
leedwezen der bewindhebbers zijne waardigheid voorloopig
op den directeur-generaal de Carpentier overdroeg,
en bijna terzelfder ure dat het octrooi der Comp, moest
worden verlengd, de reis naar 't moederland aannam.
Was het eerst verleende octrooi tot vestiging en uitbreiding
van den handel te verdedigen, was 't in 1602
zelfs billijk, nuttig en noodzakelijk te achten, de verlenging
er van, werd door velen een staatkundige misslag
genoemd. Velen keurden het af, zulk een monopoliseerend
handelslichaam te bestendigen, waardoor eene schier onafhankelijke
macht, die zóó diep in politieke, algemeene
en bijzondere belangen kon ingrijpen, in den staat werd
bevestigd en gehandhaafd. Toch werd het met eenige
wijzigingen voor den tijd van 21 jaren verlengd.
Coen, in 't moederland met die eerbewijzen ontvangen,
welke men aan zijne groote verdiensten en bekwaamheden

67
verschuldigd was, drong onder meer verbeteringen vooral
aan op „kolonisatie en openstelling van vrijen handel in
Indië". Hij verlangde „een stelsel van koophandel, door
bijzondere personen gedreven, met consignatie op Batavia ,
en reeds had hij sommige verstokte monopolisten half bekeerd,
reeds sprak men „van volkplantingen en het uitgeven
van gronden", toen het oude stelsel door bijkomende
omstandigheden, waaraan de oppositie der z.g.n. „doleerende
participanten" niet vreemd was, de zege behaalde.
De Carpentier wist al het goede, door zijn voorganger
tot stand gebracht, te bewaren en te onderhouden. Het
Indische plakaatboek (algemeene verzameling van wetten
en instellingen door Coen in 't leven geroepen) getuigt
evenzeer voor zijne gehechtheid aan, en eerbied voor
de wet, als voor zijne zucht naar orde, regelmaat en
eene behoorlijke rechtsbedeeling. Niet minder zorg wijdde
hij aan de instandhouding en uitbreiding van scheepvaart
en handel. Nieuwe ontdekkingen deden nieuwe bronnen
van welvaart ontluiken. De Aroe-eilanden erkenden de
souvereine macht der O. I. C, Formosa werd door het
fort Zeelandia versterkt, en een aanzienlijk deel der noordkust
van Nieuw-Holland benevens de diep landwaarts
inloopende golf naar hem genoemd (Carpentaria).
Ongelukkig had onder zijn bestuur op Amboina in 162!5
eene rechtspleging plaats wegens samenzwering en hoogverraad,
ten gevolge waarvan eenige Britsche onderdanen
en Japansche soldaten, die allen hunne medeplichtigheid
bekenden, ter dood werden veroordeeld 1). Die onstaatkundig
aangevangen procedure en de daarop gevolgde
even onstaatkundige voltrekking van dat wel wat onbesuisd
geslagen vonnis door den toenmaligen gouverneur der
Molukken, Herman van Speult, in stede van de zaak aan
de beslissing van de Carpentier of van den raad van defensie
te onderwerpen, werd door de Engelschen „de
moord van Ambon" genoemd. Jarenlang bleef die zoogenaamde
moord, eene oorzaak van haat en verwijdering
1) De schuldbekentenis van Gabriel Towerson, den hoofdaanlegger van
t komplot, is o. a. in 't rijks-Archief berustende.
5*

68
tusschen de volken, een twistappel tusschen de beide naijverige
Compagnieën en een steen des aanstoots tusschen
't Britsche gouvernement en de Algemeene-Staten. Eene
reeks van diplomatieke nota's, de eene nog scherper dan
de andere, en vertoogen van de Engelsche gezanten,
gaven in 1628 aanleiding tot het instellen van een nader
onderzoek. Menig verwijt, ja de meest vijandige verklaringen
zelfs moesten voorafgaan, eer die ongelukkige
zaak, in 1653 door Cromwell weder opgevat, in 't volgende
jaar bij den vrede van Westminster tot eene geveede
oplossing kwam. Zij had der Britten verwijdering
uit den Archipel der Specerijen ten gevolge, waardoor de
laatste band tusschen de twee Compagnieën onherroepelijk
verbroken en het traktaat van 1619 als van zelf verscheurd
werd. Niet vóór 1667 bij den vrede van Breda, kwam dit
ongelukkig rechtsgeding voor goed in het vergeetboek.
Inmiddels ging men op Java een moeielijken tijd te
gemoet. Wel had de Carpentier die steeds met de meeste
behoedzaamheid, de aanmatigende handelingen der Engelschen
onschadelijk wist te maken, na de aftreding van den
rijksbestuurder van Bantam weder eenige betrekking met
dat rijk aangeknoopt, en waren zijne gezanten in Karta,
toen de hoofdstad van Matarams vorst, met onderscheiding
ontvangen, zonder dat daarom de bestaande toestandeene
werkelijke verbetering onderging.
Het in 1626 afgevaardigde gezantschap was evenwel
niet tot de hofreis toegelaten ; Palembang, de erfvijand van
Bantam, had zich nauw met Mataram verbonden en in
gespannen verwachting zag de Carpentier de veroveringsplannen,
door dien machtigen despoot tegen westelijk
Java gesmeed, langzamerhand zich ontwikkelen en tot
rijpheid komen, 't Was hem echter eene geruststelling
bij het nederleggen zijner hooge betrekking, de teugels van
't bewind aan dezelfde krachtvolle handen te mogen overgeven
, waaruit hij ze ontvangen had.
De terugkomst van Coen, die op herhaalden aandrang
der XVII, en in weerwil van den hevigen tegenstand van
den Engelschen gezant Dudley Carleton, den laatsten
September van 't jaar 1627, ten tweedenmale het opper-

69
gezag aanvaardde, bracht vele gemoederen in beweging.
Zij was den Brit een doorn in 't oog en een onheilspellend
tecken voor den Javaan. Beiden hadden zijne onkreukbare
trouw, zijn ijzeren wil en sterken arm van
nabij leeren kennen. Nauwelijks is hij dan ook in zijne
hooge waardigheid erkend, of van alle kanten dreigt het
gevaar. Tot tweemalen toe was de dolk van den Maleier
op zijne borst gericht, maar zijn uur had nog niet geslagen.
Kalm en onverschrokken overziet hij den even moeilijken
als gçvaarvollen toestand, en doet, onder andere
voorzorgsmaatregelen, de wallen en het kasteel van Batavia
zooveel mogelijk versterken, 't Was een jaar, voor
dat Mataram zijne benden tegen dien zwak bevestigden
zetel van ons bestuur afzond.
Tjakra Koesoema, een kleinzoon van den panembahan
senapati 1), onder wiens regeering de Nederlanders zicli
in den Archipel vestigden, zat op Matarams troon. Door
zijne overwinningen, zoowel in het midden en den oosthoek
van Java als op Madoera, tot het toppunt zijner
grootheid genaderd, had hij den weidschen titel van soesoehoenan
aangenomen en werd schier overal als sultan
Ageng (de Groote) erkend. Meermalen, doch altijd te vergeefs,
had hij getracht den G.-G. over te halen hem als
opper-vorst van Java te erkennen, als zoodanig jaarlijks
door een gezantschap hulde te bewijzen en zich met hem
nopens de verovering van Bantam te verstaan. En toen hij
in April 1628 opnieuw die beide eischen herhaalde, werden
ze kortaf geweigerd. Dit had den oorlog ten gevolge,
en reeds in de maand Augustus vertoonde zich zijn leger
voor Batavia.
De stad van eene zwakke omwalling voorzien en door
eenige kleine forten gedekt, was met een gering aantal
troepen — door eenige honderden Chineezen en Mardikers
(vrije inboorlingen) versterkt r*- geheel onvoldoende bezet.
Toch bood het garnizoen, dat de Bantammers kort te
voren getracht hadden bij verrassing te overrompelen, ook
thans een dapperen wederstand. Iedere toeleg om zich van
de buitenwerken meester te maken werd verijdeld, even
1) Zie het inleidende hoofdstuk.

70
als vroeger de poging om het kasteel van de zeezijde te
nemen mislukt was. Elke aanval werd moedig afgeslagen :
en bij een goed bestuurden uitval gelukte het zelfs de vijandelijke
legerplaats gedeeltelijk te vernielen. De Javanen
leden eene geduchte nederlaag, waarbij hun aanvoerder
Baoe-Raksa en de voornaamste bevelhebbers sneuvelden.
Zulk een uitslag was niet te verwachten. In den waan
dan ook, dat Batavia voor de kracht zijner wapenen had
moeten bukken, zond de soesoehoenan een tweede leger
onder een zijner rijksgrooten toemenggoeng Soera Ngalaga,
ten einde den zoo begeerden buit in bezit te nemen. Maar
in stede van een overwinnend leger op de puinhoopen van
Batavia, vindt hij de verminkte lijken van Matarams bevelhebbers
in de half verbrande legerplaats der Javanen.
Moedig stelt Soera Ngalaga zich aan het hoofd der zijnen,
en toen de verdedigers, overmoedig op hunne behaalde
zege, ook hem durfden aantasten, moest die kleine, maar
dappere schaar met bebloede koppen terug wijken.
Dagen lang hield hij de stad ingesloten, alles werd in
het werk gesteld, om ze tot de overgave te dwingen.
Eindelijk doet hij eene wanhopige doch vruchtelooze poging
zich van het reduit der zoo krachtig verdedigde schans
Hollandia meester te maken, en de stad, door het afleiden
der rivier bij gebrek aan water te doen vallen. Na alle
middelen van aanval te hebben uitgeput, was hij echter
in de eerste dagen van December genoodzaakt, het beleg
op te breken en den terugtocht aan te nemen.
De twee bevelhebbers, die voor Hollandia het hoofd
hadden gestooten, liet hij met meer dan 700 hunner volgelingen
ter dood brengen, in de hoop daardoor zijn hoofd
althans te redden. Maar die wraakoefening was den Indischen
despoot niet genoeg; ook de boodschapper van
de geleden nederlaag moest met zijn leven dien hoon
en den onvoldanen wensch van zjjnen meester boeten.
De geschiedenis van Mataram is eene aaneenschakeling
van gruwelen door eene reeks van nietswaardige ellendige
tirannen begaan. Alleen op eigen voordeel en zinnelijk
genot bedacht, beschouwden de vorsten het arme volk
dat onderdanig en kruipend van aard zich voor hunne
almacht in het stof ter neer boog, als geschapen om

71
hunne beurzen te vullen en de meest eerzuchtige plannen
of dierlijke lusten te dienen.
De keizer, in zijne hoog gespannen verwachting te
leur gesteld en aan geen wederstand gewoon, verzamelde
een nog grooter leger en verscheen op den 22 ste " Augustus
1629, volgens sommige schrijvers, aan het hoofd van meer
dan 80,000 man yoor Batavia.
Coen, hoewel hij in zijn huis met veel leed had te kampen
j _ door de openbare terechtstelling van den verleider,
den vaandrig Kortenhoef, en de geeseling van het verleide
meisje, Sara Specx zijne pleegdochter gevolgd,
was voor zijne stad niet werkeloos gebleven. Do geheel
onverwachte vriendschapsbetuigingen van Mataram hadden
zijn wantrouwen opgewekt, en de noodige maatregelen
tegen een tweeden aanval doen nemen. Nieuwe forten
hadden het verdedigingsvermogen der stad verhoogd, gewapende
burgers sloten zich moedig bij het garnizoen
aan, en de soesoehoenan had weinig kans beter te slagen
dan zijne voorgangers. Toen hij o. a. gebruik wilde maken
van de voorraadschuren -- tot onderhoud van zijn leger
te Tagal en Sabang opgeslagen — was ook daar de opperlandvoogd
hem vóór geweest : hij vond ze door Adriaau
Maartensz. Block vernield of verbrand. Men scheen zich
dan ook niet bijzonder veel over dit beleg te bekommeren,
toen Batavia eensklaps in diepen rouw werd gedompeld.
De gouverneur-generaal was op den 20 ate " September
in de kracht van zijn leven aan eene korte doch
hevige ziekte bezweken, en die dood mocht te rechteen
onherstelbaar verlies genoemd worden. De O. I. C. verloor
in Coen haren hechtsten steun, Batavia een onovertroffen
bewindvoerder en Nederland den stichter van zijne
macht, den handhaver van zijn gezag in Indië. Toch
moesten er bijna twee en een halve eeuw over die groeve
heengaan eer men in een hem waardig gedenkteekeu, de
openbare hulde van een dankbaar volk aan een zijner
edelste burgers zag verrijzen.
Nog vóór de begrafenis, verscheen een Hollandsch schip
op de ree, aan welks boord de man vertoefde, bestemd
om zulk een voorganger op te volgen, 't Was Jacques
Specx, die door den raad van Indië voorloopig tot opper-

72
landvoogd aangesteld, de onafgedane taak der bevrijding
van Batavia op zich nam en ten einde bracht.
De weinige geestdrift der door ziekte en gebrek geteisterde
Javanen, gepaard aan de slechte uitwerking van
hun geschut, maakte de verdediging gemakkelijk, en
het reeds tot op de helft geslonken Javaansche leger,
dat zich buiten het bereik van 't geschut had teruggetrokken,
werd in de eerste dagen van November genoodzaakt
den aftocht te blazen.
Nu ten gevolge van de overmacht der Nederlandsche
wapenen, thans voldingend bewezen, het prestige van
Mataram's vorst daalde naarmate de Comp, aan invloed,
aanzien en gezag had gewonnen, deed ook Bantam van
meer vredelievende gezindheid blijken; handel en scheepvaart
werden tusschen die stad en Batavia hersteld. Toch
waren Heeren bewindhebberen met het bestuur van Specx
niet ingenomen : vooral werd hij gewantrouwd ten opzichte
van den particulieren handel — op nieuw aan de meest
beperkende voorwaarden onderworpen — en moesten de
belangen der vrijburgers, die grootendeels in dien handel
hun bestaan vonden, en ook door zijn grooten voorganger
zoo veel mogelijk beliartigd waren, weder geheel voor de
kleingeestige eischen van het monopolie-stelsel wijken.
Na het sluiten van een of- en defensief verbond met
Hamza, die Modafar als koning van Ternate was opgevolgd,
gaf hij in September 1632 zijne betrekking -
waarin hij door de Kamer van XVII nimmer werd bevestigd
— aan Hendrik Brouwer over.
Niet minder dan zijne voorgangers, trachtte ook deze
landvoogd, van een nieuwe instructie op het regeeringsbeleid
voorzien, het gezag en den invloed zijner lastgevers
— algemeen door de inlanders „de Companie" genoemd
— steeds verder uit te breiden. Het diplomatiek
beleid van Brouwer droeg echter weinig vruchten. Hij was
even ongelukkig in zijne pogingen om het lot der vrijburgers
te verzachten, als in zijne voorstellen aan den sultan
van Bali om Mataram den oorlog aan te doen. Zonder
den vrede met dit rijk op duurzamen voet te kunnen
herstellen, waaraan der Comp, veel gelegen lag, vooral
nadat in November 1633 de oorlog tusschen Bantam en

73
Batavia op nieuw was uitgebroken, werd hij door Antonie
van Diemen vervangen, die bereids drie jaren te
voren als zijn opvolger was aangewezen.
Vreemd moge het klinken — toch kan het door officicële
documenten worden gestaafd — dat de O. I. C. toen
reeds met moeite aan hare verplichtingen kon voldoen,
en vreesde, „zonder groote bezuinigingen, onder de steeds
toenemende lasten te moeten bezwijken."
HOOFDSTUK IV.
DB OOST-INDISCHE ARCHIPEL TOT AAN HET BESTUUR
VAN DEN GOUVERNEUR-GENERAAL MAET8UIJKER.
1636-1653.
Op den l bten Januari 1636, nam van Diemen de teugels
van het bewind in handen, en werd er eeno nieuwe reeks
van voorspoedige en winstgevende jaren voor de O. I. C.
geopend.
Zijn bestuur is merkwaardig zoowel door de meer vredelievende
houding die hij tegenover Bantam en Mataram
wist aan te nemen, ofschoon hij geheel het gevoelen deelde
van zijn voorganger nopens de staatkundige verhouding
dezer landen, als door de ontwikkeling en uitbreiding aan
Batavia en vele takken van nijverheid en landbouw gegeven.
Hij bleef het denkbeeld getrouw, dat de bloei van Batavia
afhankelijk was van Bantams verval: en toch mocht dit
niet te klein en Mataram te groot worden.
Omstreeks 't midden van dat jaar kwam een wapenstilstand
tusschen die twee voornaamste koopsteden van Java
tot stand, maar 't duurde tot 1639 voor het handelsverkeer
op den ouden voet werd hersteld, terwijl de soesoehoenan
intusschen zijn gezag en invloed al meer en meer trachtte
uit te breiden, waaraan echter door den val van Malakka
een gevoelige slag werd toegebracht.
Wanneer wij thans den gouv.-gen. in den Molukschcn Ar-

74
chipel volgen, dien wij te lang reeds uit het oog verloren,
doet de geschiedenis ons eene minder schoone bladzijde
kennen, want nog altijd drukte het monopoliestelsel loodzwaar
op de arme bewoners van die overigens zoo rijke gewesten
, en gaf elk oogenblik aanleiding tot feitelijk verzet.
Reeds onder Specx en Brouwer waren ten gevolge van
herhaalde ongeregeldheden, door de op Klein-Ceram (Howamohel)
en elders gevestigde kimelaha's (stedehouders
der koningen van Ternate) aangestookt, de gouverneurs
Gijzeis, van den Heuvel en van Deutecom, die geen van
allen hunne roeping begrepen, terug geroepen en vervangen.
Maar ook die maatregel had het nog immer
smeulende vuur van weerspannigheid, haat of wraak door
het wanbestuur dezer gezagvoerders opgewekt, niet kunnen
uitdooven. En geen wonder; want om den sluikhandel
tegen te gaan, waren duizenden nagelboomen op
Ceram's kusten geschild of uitgeroeid, de arme inwoners
uit hun land verdreven , en vele hoofden (orang-kaja's),
waaronder Kakiali, den geliefden capitan-Hitoe gevangen
genomen. De inlanders hadden zich dien ten gevolge in
het sterke Luciëla, den toenmaligen zetel van het Ternataansche
bestuur op Howamohel, en in Wawani genesteld,
of eene wijkplaats gevonden in het gebergte. Dààr waanden
zij zich veilig, en meenden er eiken aanval te kunnen
trotseeren.
Toen na den dood van koning Modafar, de sluwe
Hamza — door Spanjes invloed — Ternates troon beklom,
gaf hij een dubbelen last aan Leliato en Loehoe,
de stedehouders zijner Ambonsche en Ceramsche landen.
Zij moesten namelijk bij het tegengaan en uitroeien van
den sluikhandel den Nederlanders in schijn de behulpzame
hand bieden, maar deze in het geheim z. v. m. trachten
aan te moedigen en te bevorderen. Daardoor was er
spanning en wantrouwen ontstaan, waarop feiten gevolgd
waren, die de komst van den G.-G. noodzakelijk maakten.
Zijne tusschenkomst mocht vooral niet langer worden
uitgesteld, toen eene vruchtelooze poging om Luciëla en
het versterkte Wawani 'te bemachtigen ten gevolge had ,
dat ook Oma, Honimoa, Noesa Laut, en zelfs de Christenen
op Leitimor de Comp, afvielen. Gelukkig namen de

75
zaken oogenschijnlijk dan ook een beteren keer, toen van
Diemen in 1637 met eene aanzienlijke vloot, door de
raden van Indië Caan en Ottens vergezeld, in de Moluksche
wateren verscheen, en Luciëla stormenderhand werd
ingenomen. De orang-kaja's der omliggende eilanden kwamen
nu al spoedig den overwinnaar op het fort Victoria
begroeten of hunne onderwerping aanbieden. Na de rechtmatige
grieven kenbaar te hebben gemaakt, die aanleiding
hadden gegeven tot een gewapend maar wettig verzet r
werden allen in genade aangenomen en scheen de vrede
op Howamohel en Leitimor hersteld. Ook met de Hitoeëzen,
die echter hunne bergen niet verlaten wilden, vóór
dat Kakiali in vrijheid was gesteld, werden even als met
de koningen van Ternate en Makassar nieuwe overeenkomsten
gesloten. Maar hoe konden deze eenig goeds
beloven, zoolang het monopoliestelsel steeds de spil bleef
waarom alles moest draaien?
De G.-G. keerde kort daarop naar Java terug, met belofte
in het volgende jaar weder te komen en liet Ottens
als landvoogd der Molukken achter.
Die schijnbare rust en vrede waren dan ook van korten
duur.
De onverzoenlijke Kakiali kon den hem aangedanon
hoon niet vergeten en wilde zich aan het gehate monopolie,
dat Holland rijk, maar de Molukken arm maakte,
niet onderwerpen. Hij kocht de kruidnagelen van geheel
Hitoe op, om ze aan anderen tegen veel hoogere prijzen
dan de Comp, gaf, te verkoopen; zijne onderdanen
weigerden aan de hongitochten, — die in uitroeiings- eu
verdelgingstochten ontaard waren — deel te nemen, en
Cerams zuidkust, zoowel als Hitoe's stranden bleven de
brandpunten van verzet, sluikhandel en zeerooverij.
Zelfs na de terugkomst van den G.-G. in 1638, die
ook op Banda de zaken kwam regelen, bleven er te
veel vonken smeulen van gekwetst eigenbelang, van zucht
naar vergelding en wraak, dan dat er vrede en rust konden
heerschen. Menigen eed moest nog verbroken, menig
traktaat verscheurd en veel onschuldig bloed gestort worden,
eer het monopoliestelsel hier de overwinning zou
behalen.

76
De even listige als trouwelooze koning van Terna te,
die met vriend en vijand heulde, begreep zich van elke
medeplichtigheid te moeten zuiveren, wilde hij zijn invloed
en gezag bewaren. Daarom werd Leliato, als zoenoffer
aan van Diemen overgeleverd, en onder voorwendsel van
ongehoorzaamheid aan zijnen vorst, die voor zich zelven
nieuwe voordeden bedong, te Batavia met den dood gestraft.
Later, toen de Kimelaha Loehoe de zijde zijns
konings verliet om zich aan de Comp, te onderwerpen,
werden de bewijzen geleverd, hoe grof ze zich had laten
bedriegen, 't Bleek duidelijk, dat alle verboden vijandige
handelingen op heimelijk bevel van Hamza waren
geschied.
Spoedig brak 't vernielend oorlogsvuur weder uit, en
zoodra Caan als commissaris van de z. g. n. drie oostersche
land voogdijen, den in 1642 benoemden gouv. Demmer
eenige versterking had aangebracht, namen de stelselmatige
verwoesting van Hitoe's rijke dorpen en uitgestelde
wraakoefeningen een aanvang.
Nauwelijks waren eenige buitenwerken van het hoog
gelegen Wawani — 't hoofdkwartier van den capitan-
Hitoe — gevallen, al werd hij daardoor niet gedwongen
die sterke stelling met zijne dappere Makassaarsche hulptroepen
te verlaten, of de kimelaha Loehoe, die vroeger
in menig moorddadig gevecht, een geduchte tegenstander
der Comp, maar later een harer heldhaftigste bondgenooten
geweest was, moest die dubbele zonde met zijn leven
boeten. In den Grooten-ïtaad — op Ambon belegd, en
waartoe alle orangkaja's waren opgeroepen — werd door
den gouverneur bekend gemaakt, dat die prins-stedehouder
door zijn wettigen vorst als zoodanig vervallen verklaard
en ter dood veroordeeld was. Dit wreedc en onrechtvaardige
vonnis, toen men zijne diensten nog noodig had,
door Demmer ruim drie maanden lang geheim gehouden,
werd op den 17 den Juni 1648 niet alleen aan hem, maar
ook aan zijne onschuldige vrouw en moeder voltrokken.
Zóó werd Loehoe's hulp aan de Comp, en 't bekend
maken van Ternate's verraderlijk gedrag door Hamza,
zóó zijne vroegere trouw aan dezen en zijne bestrijding
van 't monopolie-stelsel, door Demmer en Caan gewroken.

77
Maar nog meer offers moesten er vallen. Geen drie maanden
later, of opnieuw viel de bijl der ongerechtigheid en
grijnsden de afgeslagen hoofden der orangkaja's van Howamohel's
kust, door Madjirah den opvolger van Loehoe
naar Ambon opgezonden, den verschrikten inlander tegen.
Dat alles moest dienen als zoenoffer voor Hamza's trouweloosheid,
en 't werd door Demmer aangenomen, ondanks
die lieden hem in den laatsten strijd getrouw hadden
bijgestaan.
Ook Kakiali, eindelijk genoodzaakt zijn schuilhoek te
verlaten, werd laaghartig vermoord en het bestuur van
Hitoe veranderd. De plaatsen der vier Hoofden, evenals die
van den capitan, bleven onvervuld, en de arme bevolking
die wel tot den hongitocht en het schillen of kappen
harer nagelboomen, maar geenszins tot rust of vrede gedwongen
kon worden, had de verdediging harer rechten
en belangen aan een harer dapperste zonen toevertrouwd ;
Toeloe Cabcsie hield de fakkel des oorlogs fier en moedig
omhoog en deed in zijne ongenaakbare bergen de
banier des opstand« ongestraft van Capaha's wallen wapperen.
't Ligt niet in ons bestek, al de wreedheden on gruwelen
te vermelden, die er tot Hamza's dood in de Molukken
plaats hadden, waarbij Hollands goede naam, meer
dan eens, door Compagnies-dienaren geschandvlekt en
onteerd werd. Later moeten wij er toch gedeeltelijk op
terugkomen, en gelukkig levert van Diemens bestuur helderder
gezichtspunten op.
De admiraal Marcellus de Boschhouwer had in 1612,
als afgezant van de Algemeone-Staten, een voordeelig
verdrag met de Cingaleezen gesloten. Ten gevolge echter
zijner nog al ver gedreven eigenliefde zich door zijn vaderland
miskend achtende, had hij aan Christiaan IV koning
van Denemarken zijne diensten aangeboden, en waren
onze betrekkingen met Ceilon zoo goed als afgebroken.
Hiervan hadden de Portugeezen ruimschoots gebruik
gemaakt, om de meeste kustplaatsen aan zich te onderwerpen,
toen op verzoek van radja Singa, sinds 1632
te Kandia op den keizerlijken troon gezeten, de admiraal
Adam Westerwoldt, na eene sterke Port u geesche vloot

78
op de reede van Goa met vrij wat geringer macht te
hebben doen wijken, zich van Batikalo meester maakte.
Deze vestiging ging gepaard met een verdrag, waarbij
het monopolie van peper- en kaneelhandel bedongen werd.
Maar al spoedig bleven de Cingaleezen achterlijk in de
getrouwe naleving van dat verdrag, en toen na het nemen
van Ngombo, Trinkonomale en Punto de Galle,
Willem Jacobsz. Coster die zich roemvol onderscheidde,
op last van den keizer werd vermoord, omdat hij met
nadruk op het nakomen der eenmaal gesloten traktaten
had aangedrongen, bleef de verhouding zeer gespannen.
De komst van de Portugeesche vloot onder Antonio de
Mascarenhas, die, hoewel Ngombo niet kunnende hernemen,
de onzen echter in Punto de Galle geblokkeerd
hield, was almede oorzaak dat voor geruimen tijd de
goede verstandhouding tusschen Ceilon en de Comp., opnieuw
werd verbroken.
Intusschen had Portugal de Spaansche kluisters afgeschud
en koning Joan IV in Juni 1641 een tienjarig
bestand met ons Gemeenebest gesloten. Er moesten evenwel
nog drie jaren verloopen, voordat bij een traktaat,
door Joan Maetsuyker als raad van Indië te Goa vastgesteld
en den 27 8ten Maart 1645 te 's Hage bekrachtigd,
Portugeesche zoowel als Nederlandsche belangen behartigd,
n hunne wederzijdscho bezittingen geregeld werden.
Ook de sedert in Japan voorgevallen gebeurtenissen
mogen niet onvermeld blijven. Toen Specx in 1609 als
opperkoopman te Firato eene factorij vestigde, was de
christen-landheer van Arima reeds in ongenade gevallen
en nam de verbittering der Japansche regeering tegen de
'Christenen al meer en meer toe. In 1639 werd het Christendom
met wortel en tak uitgeroeid, de Portugeesche
natie voor altijd uit Japan verbannen en de handel hoogst
knellende banden aangelegd. Weldra moest het handelsverkeer
zich uitsluitend tot Décima bepalen, een klein
d door een brug aan Nangasaki verbonden — waarheen
de faktorij in 1641 werd overgebracht.
Al mocht het nu van Diemen niet gelukken, hierin
eene verandering ten goede te brengen, zoo biociden zeevaart
en Christendom zooveel te meer op Formosa. Ook

7!)
was het dezen gouverneur-generaal voorbehouden door het
bemachtigen van Malakka, den Portugeeschen handel in
Achter-Indië den doodsteek te geven en de oppermacht der
Comp, in den Archipel te vestigen.
Door Nederlandsche en Djohorcesche schepen van de
zeezijde ingesloten, en door Adriaan Anthonisz. van de
landzijde belegerd, werd de stad, hoe hardnekkig dan
ook onder Manoel de Sousa Coutinho verdedigd, eindelijk,
nadat er hongersnood en pest waren uitgebroken, — waarvan
ook de belegeraars veel te lijden hadden, — op den
14* en Januari 1641 door Minne Willemsz. Caartekoe stormenderhand
genomen. De val van Malakka zette de kroon
op van Diemens bewind.
Wij zagen reeds vroeger, hoeveel Batavia en omstreken
— later de zoogen. Ommelanden — hem te danken
hadden; de eerste statuten of wetsbepalingen der stad
werden meer uitgebreid, kerken gebouwd en scholen opgericht.
Een in 1644 sluw beraamde aanslag tegen hare vrijheid
en 't leven van den G.-G., door Jan Cleijn, alias Pekel,
en waaraan wellicht de hoven van Bamtam en Mataram
niet vreemd bleven, werd gelukkig verijdeld en de aanstaande,
„koningin van het Oosten" steeg al meer en meer
in rijkdom en aanzien.
In 1635 werden voor het eerst de uitgaven door de inkomsten
overtroffen, en hoewel de handel der vrijburgers
niet vooruit ging, brachten in 1638, Chineesche en Arabische
schepen 2600 lasten rijst en 13455 pikols peper te
Batavia aan. Ook nam de suikerproductie rondom de stad
aanmerkelijk toe: de oogst, die in 1648 24.500 ponden
opleverde, beliep het volgende jaar ruim het dubbele en
bereikte in 1652 bijna een millioen ponden.
Al werden de betrekkingen met Cambodja op bloedige
wijze afgebroken, zoo hechtten Abel Tasman en Maarten
Gerritsz. de Vries, door hunne ontdekkingen van Nieuw-
Holland, Nieuw-Zeeland en Tasmania vereeuwigd, een
nieuwe lauwer aan een negenjarig bestuur, dat op den 19 d "'
April 1645 met het leven van van Diemen een einde nam.
Veel werd er aan den zoo hoog geachten man verloren ;
en toen de ingezetenen van Batavia in diepen rouw hem

80
grafwaarts droegen, begrepen zij te recht, dat hun een
der beste landvoogden ontvallen was.
Cornelis van der Lijn volgde hem op in zijne hooge
betrekking.
Alvorens tot de geschiedenis van zijn bestuur over te
gaan, zij herinnerd, dat het octrooi der Comp, in 1644
opnieuw verlengd moest worden. Die verlenging ontmoette
tegenkanting van meer dan ééne zijde. De West-Indische
Comp. — in 1621 opgericht — wenschte zich op eene
voordeelige wijze met hare oudere zuster te vereenigen,
en Friesland verlangde of een eigen octrooi óf voor een
zeker kapitaal deel te nemen. Een en ander was oorzaak
dat de verlenging, niettegenstaande den aandrang der
Hollandsche Kamers, aanvankelijk slechts voor een jaar
en vervolgens voor zeer korte termijnen plaats vond.
Eindelijk werd het octrooi om aan veler bezwaren en
reclames te gemoet te komen, behoudens eenige nieuwe
bepalingen, waaronder het afleggen eener vierjarige rekening
aan gedeputeerden van de Staten-Generaal, dat
echter al spoedig in eene bloote formaliteit ontaardde, in
-Umi 1647 voor 25 jaren verlengd.
Geen wonder, dat men in de hooge baten der O. I. C.
hegeerde te deelen, wier uitkeering soms van 60 tot 70
pCt. bedroeg en wier actiën meer dan vijfmaal de nominale
waaide te boven gingen. In 1642 hadden de aandeelhouders
nog 50 pCt. in geld ontvangen, in weerwil
dat de verliezen toen reeds de winsten begonnen te
overtreffen.
Hoewel bij die bepalingen eene betere geldelijke verantwoording
gewaarborgd was, de zoogen. Haagsche besognes
(besprekingen over Compagnies belangen buiten
de vergadering van XVII door eene commissie van tien
bewindhebbers) een aanvang namen, en in 1650 een
Artikelbrief (nadere verordeningen, enz.) aan de Staten-
Generaal en den stadhouder werd aangeboden, zoo bleven
de goede bedoelingen ten gevolge van de slechte of halve
uitvoering der maatregelen, meestal zonder eenigen invloed.
Inmiddels was op den 26 sten April van 't zelfde jaar een
nieuw reglement op het beleid der regeering .in Indië, of

81
„punten en artikelen in forma van Generale Instructie
voor Gouverneur-Generaal en Raden" door de XVII vastgesteld,
waarbij den opperlandvoogd in 't bijzonder „onderhoud
van goede justitie en politie" werd aanbevolen, die
ook door de „christelijke gereformeerde religie moest gesecundeerd
worden."
Het getal der ordinaire raden werd op zes bepaald,
behalve de buitengewone met adviseerende stem; de G.-G.
was als hoogste bewindvoerder alléén aan de XVII rekenschap
en verantwoording verschuldigd; hij had met den
raad het recht van gratie en van benoeming der ambtenaren
, uitgezonderd van de raden van Indië, de leden van
den raad van justitie en de predikanten.
Ambtenaren en militairen bleven intusschen slecht bezoldigd,
en inlanders werden uithoofde van de groote
sterfte onder de Europeesche troepen als soldaten aangenomen;
ook kon door de gestrenge bepalingen voor het
goederen-vervoer uit en naar het moederland, de zoogenaamde
„morshandel" niet worden belet, en de bovenlast
der smokkelwaren deed menig schip te gronde gaan.
Ofschoon voel omtrent inwendig bestuur, handel en
administratie geregeld was, werden de grove misbruiken
niet weggenomen, en dit „fundament der hooge regeering"
bleef grootendeels tot 1741 van kracht, toen de „Consideration,
enz." van den gouverneur-generaal van Imhoff tot
vele wijzigingen aanleiding gaven. Wel was er in 1762,
1765 en 1771 sprake van eene nieuwe instructie, maar
die van 1650 schijnt niet vóór 1807 door een andere te
zijn vervangen.
Ook gedurende het vijfjarig bewind van van der Lijn
wordt onze aandacht meer in 't bijzonder tot de Molukken
bepaald; vooraf echter verdienen enkele belangrijke gebeurtenissen
op Java, Ceilon en Sumatra voorgevallen,
eenige vermelding.
Na de langdurige regeering van Tjakra Koesoema Ageng,
onder welke de Javaansch-Mohammedaansche jaartelling
werd aangenomen, was do kroon van Mataram in 1645
op Ngalaga Mangkoe-rat — later Tagal Wangi geheeten —
overgegaan, en had de groote maar wreede soenan de
erfenis zijner vaderen in bloeienden toestand achtergelaten.
6

82
Bantam en Batavia met Ommelanden uitgezonderd, was
schier geheel Java aan hem onderhoorig of cijnsbaar, of
werden er althans zijne souvereine rechten erkend, hoewel
sommige landschappen zich nu en dan aan die suprematie
trachtten te onttrekken. Reeds in Juli 1646 verscheen een
gezantschap te Batavia, door den rijksbestuurder Wira Goena
afgezonden, om van de troonsverandering en de vredelievende
gevoelens van den nieuwen heerscher kennis te
geven. Hij was tot de uitlevering van de nog in Mataram
gevangen Nederlanders bereid, en geneigd in vrede en
vriendschap met de Comp, te leven, mits door den gouverneur-generaal
de eerste schrede gedaan werd. Men gaf
een gunstig antwoord. Sebald Wonderaer vertrok met
geschenken en de vroeger gemaakte gevangenen, waarop
een gezantschap van den soesoehoenan volgde, met aanbieding
van een zestal artikelen, als grondslag van een
verbond dat in 1647 tot stand kwam.
Ook met den pangeran van Bantam, — die benevens een
heiligen standaard, den titel van sultan uit Mekka ontvangen
had — werd de verstandhouding nu eens meer
dan eens minder gespannen, omstreeks dezen tijd eenigszins
verbeterd. De Comp, had alzoo met de twee machtigste
staten van midden- en west-Java hare handels- en
staatkundige betrekkingen geregeld, en Batavia kon zich
rustig ontwikkelen tot de toekomstige „Koningin der Oostersche
steden."
Op Ceilon had het overmoedige en onhandige gedrag
der Nederlandsche bevelhebbers, in 1646 aan Radja Singa
aanleiding gegeven de wapenen op te vatten, den commandeur
Adriaan van der Stel te doen vermoorden en
meer dan 600 der zijnen gevangen te nemen. Beleid en
geduld waren hier noodig om onze bijkans verlorene zaak
te herstellen. Gelukkig viel de keuze die moeilijke taak
te vervullen op Joan Maetsuykcr, een man die zich
reeds meermalen gunstig had onderscheiden. Door zijne
vastberaden houding zoowel als door zijn toegevend en
beleidvol gedrag, wist hij niet alleen de gevangenen
te bevrijden, maar ook een vredesverdrag te sluiten,
waarbij Punto de Galle en Ngombo voor de Comp, behouden
bleven, 't geen eene verdere ontwikkeling van
,'

88
onzen handel op de kusten van Malabar en Koroman-

84.
in 1637 door haren commissaris Jochem Roelof een verdrag
gesloten waarbij zij den alleenhandel op. de Westkust
verkreeg. Jammer dat eene in 1649 met Tadjoe'1-alam —
de eerste der vier koninginnen die achtereenvolgens den
troon beklommen, — aangegane overeenkomst nopens de
tinmijnen van Perah werd geschonden. Dit gaf aanleiding
tot een vredebreuk met Atjih, en eene grootere toenadering
tot de meeste volken van Sumatra's westkust die
zich niet langer aan de suzereiniteit van dat rijk wilden
onderwerpen, terwijl Nederlandsche kantoren te Silidah,
lndrapoera en andere plaatsen werden gevestigd.
Thans voert ons de geschiedenis naar den Molukschen
Archipel terug, waar alles zich groepeert om een man
die op de meest verschillende wijzen is beoordeeld, en 't
valt dan ook niet gemakkelijk over Arnold de Vlaming
van Outshoorn een juist en rechtvaardig oordeel te
vellen.
Onder het verder bestuur van Demmer was de toestand
er geenszins verbeterd. Niet alleen op Ceram waar duizenden
specerijboomen vernield werden, maar ook op Hitoe, waar
Toeloe Cabesie uit het schier ongenaakbare Capaha te
lang reeds de machtelooze woede van den landvoogd
trotseerde, duurde de opstand voort. Eindelijk maakte
Jacob Verheyden zich van die onneembaar geachte sterkte
meester; 't gelukte den dapperen aanvoerder in de ongenaakbare
wildernis eene schuilplaats te vinden, doch weldra
gaf hij zich vrijwillig over, en ook zijn hoofd viel
onder het zwaard van den beul.
Na Hamza's dood (1648), beklom Mandarsjah Ternate's
troon, en nu had wellicht voor de Molukken eene betere
toekomst kunnen aanbreken, bijaldien de Compagnie het
monopoliestelsel minder streng had toegepast. Zij gaf het
voornemen te kennen de specerij-boomen te doen uitroeien,
naarmate het product grooter was dan zij voor haren
handel behoefde ; en toen de koning van Ternate, ondanks
deze verkrachting van vroeger aangegane verbintenissen,
on den algemeenen kreet van verontwaardiging, in dat
schandelijk voorstel berustte, was het met zijn gezag en
de vredelievende inzichten gedaan. ,

85
De meesten zijner diepgekrenkte district-hoofden (sengadji's)
verklaarden hem vervallen van den troon, en zijn
jongste broeder Manilla werd tot koning uitgeroepen.
Nauwelijks was die tijding te Batavia ontvangen, of de
Vlaming vertrok als raad van Indië en commissaris over
de drie Oostersche gouvernementen, met eene vrij aanzienlijke
macht naar de Molukken. Mandarsjah werd op
den troon hersteld, en vele landsedelen lieten zich even
als hun laaghartige meester omkoopen. Prins Kaitsjili
Saïdi, groot-admiraal van Ternate, stelde zich echter aan
het hoofd der misnoegden, sleepte Madjirah, des konings
stadhouder te Amboina, in zijn afval mede, en op nieuw
werd de vaan van den opstand ontrold.
Deze opstand, waarbij de Nederlandsche bezetting op
verschillende eilanden en kusten overrompeld en vermoord
werd, gaf de Vlaming aanleiding tot eene onverbiddelijke
gestrengheid in 't uitroeien der specerijboomen. Hierdoor
werd de inlander op de meest pijnlijke en drukkende wijze
gestraft, en te gelijkertijd een uitstekende dienst aan de
Comp, bewezen, „die met nagelen als o verkropt zat."
Loodzwaar rustte zijne wrekende hand op deze ongelukkige
gewesten. Vele eilanden waaronder Amblau enManipa
werden systematisch zoodanig geteisterd dat de
inwoners naar elders de wijk moesten nemen, om in de
allereerste levensbehoeften te kunnen voorzien, daar zelfs
hunne sagoboomen vernield waren. Doch dat was de
Vlaming niet genoeg.
"Weldra vertrok hij met den koning naar Batavia, waar
op den laatsten Januari 1652 een traktaat van extirpatie
tot stand kwam, dat helaas maar al te streng zou worden
toegepast. Tegen een jaarlijksche recognitie van 12000
rijksdaalders aan den koning, van 500 aan zijn broeder
Calamatta, en van 1500 aan de trouw blijvende hoofden
van Ternate, werd het recht gekocht, om de specerijboomen
zoowel dââr als in zijne onder Amboina ressorteerende
landen uit te roeien. Ook verbond hij zich er geen
stadhouder meer aan te stellen.
Als van minder belang voor de geschiedenis, gaan wij
eene reeks van omkoopingen en gruwelen voorbij, om de
Vlaming in zijne verdere bedrijven te volgen, waar hij

86
eene werkzaamheid en wilskracht ontwikkelt eene schoonere
taak en een edeler beginsel waardig. Als slaaf van wat
hij meende zijn plicht te wezen, werd hij een vernielingswerktuig
in handen der O. I. C.
Naarmate er versterking noodig was begaf hij zich naar
Batavia om met nieuwe kracht van wapenen of van geld
het aangevangen uitroeiingswerk voort te zetten en te
voltooien.
Na op Boeroc, de Banda eilanden en Cerams kusten
den kostbaren oogst voor een groot deel aan de verwoestende
hand zijner soldaten te hebben prijs gegeven, verdreef
hij de Ternataansche prinsen Madjirah en Saïdi —
de twee voornaamste hoofden van den opstand — die door
den koning van Makassar ondersteund werden uit Loki
waar hun hoofdkwartier gevestigd was. Steeds van ijver
blakende voor de belangen der Comp., kwam hij bij tijds
voor Ternate terug, om Mandarsjah op den troon te
bevestigen, hem door zijn broeder Calamatta betwist, die
zich insgelijks aan de zijde der opstandelingen geschaard
had. Tevens kocht hij voor eene geringe som het recht
om alle nagelboomen op Makjan en Batjan uit te roeien.
Bijna overal moest men voor den heldenmoed van de
Vlaming zwichten die aan geestkracht en een ijzeren wil,
getrouwe en eerlijke plichtsbetrachting paarde. Jammer
slechts dat zijne goede hoedanigheden door eene allesbeheerschende
hardvochtigheid werden ontsierd, die somtijds
de wreedheid van Demmer evenaarde.
Na eene heldhaftige verdediging, waarbij de Makassaren
zich bijzonder onderscheidden, viel ook het door den vijand
versterkte Laäla in zijne handen, terwijl Assahoedi, de
laatste schuilplaats der opstandelingen, hem bleef uittarten
van dien schier ongenaakbaren rotswand de oproervaan ter
neer te halen.
Maar evenals Verheyden de rots van Capaha had bereikt,
was het hier de vaandrig Casper Buitendijk, die
zich door eene stoute beklimming, van dit arendsnest
meester maakte, en ofschoon het ook Saïdi gelukken mocht
aan 't vijandelijk staal te ontkomen, werd hij later op
eene schandelijke wijze vermoord.
Gelukkig valt er bij zoo vele moordtooneelen toch ook

87
menige dappere daad te vermelden. Zoo hadden o. a. op
Boeton's kust, een paar honderd Nederlandsche soldaten,
door duizenden Makassaren ingesloten, zich in het fort
Djangan-Kata teruggetrokken en iederen aanval afgeslagen,
tot dat de hoop op ontzet verdween; maar liever
dan zich over te geven, stak de bezetting den brand in
het kruit, en liet zich onder het puin der onverwonnen
sterkte begraven.
Eindelijk was het de Vlaming gelukt om de kracht van
den opstand te verdeelen. Madjirah en Calamatta van hunne
aanhangers verlaten, zwierven nog eenigen tijd rond en
vonden eene schuilplaats in Makassar dat hoe langer hoe
meer vijandig tegen ons optrad.
Boeroe en eenige andere eilanden kwamen in onderwerping,
de nagel- en muskaatnotenboomen waren behalve
op de daarvoor aangewezen eilanden Amboina, de Oeliassers
en de Banda-groep overal zoo goed als uitgeroeid,
en de inwoners verjaagd, verstrooid of naar andere kusten
overgebracht. Zóó eindigde de Vlaming's werkkring in
deze vroeger zoo gezegende gewesten; en al mocht het
hem niet gelukken Solor en Timor door de Portugeezen
to doen ontruimen of er het Nederlandsch gezag te herstellen,
werd hij te Batavia waar hij wederom zitting nam
als raad van Indië, met de meeste onderscheiding ontvangen.
Hij had der Comp, dan ook vele, en in haar oog
uitstekende diensten bewezen; diensten, voor welker getrouwe
uitvoering hij elk zachter menschlievend gevoel
had doen wijken; en toch was de Vlaming strikt eerlijk,
rechtvaardig, onbaatzuchtig en dapper tot het vermetele
toe. De man, die niet aarzelde den armen inlander tot
den bedelstaf te brengen door zijn wettig eigendom te
vernielen, was tevens zijn beschermer en wreker bij de
minste afpersing door een zijner onderhoorigen gepleegd,
't Was een kind van zijn tijd, of liever, een al te getrouw
dienaar van het monopolie-stelsel der O. I. C.
Men ging inmiddels steeds voort met de reeds bestaande
handelsbetrekkingen uit te breiden en waar het voordeel
kon aanbrengen, een goede verstandhouding met de inlandsche
vorsten aan te kweeken of te bevorderen.
In 1651 werd door Jan Antonie van Riebeek, eene

88
volkplanting gesticht aan de Kaap de Goede Hoop, om
dit voorgebergte van Afrika tot eene geschikte ververschingsplaats
te maken voor de naar Indië opvarende
schepen, en een gezantschap naar Bantam afgevaardigd,
om onderscheidene geschillen met sultan Aboe'l Fatah,
later meer onder den naam van Ageng Tirtajasa bekend,
te vereffenen. Tevens begaf zich de opperkoopman Ryklof
van Goens naar Mataram, waar hij zich door zijn behendig
gedrag bijzonder onderscheidde. Vrede en vriendschap werd
z. v. m. met den soesoehocnan onderhouden, opdat Batavia
steeds van de noodige rijst mocht worden voorzien.
Reiniersz. bekend om zijne godsdienstige onverdraagzaamheid
en bij bewindhebberen niet hoog aangeschreven, overleed
den 18 den Mei 1653; hij werd door Joan Maetsuykor,
een man van veelzijdige kennis en ervaring vervangen,
wiens bestuur, gedurende het vierde gedeelte eener eeuw,
in menig opzicht een belangrijk en roemvol tijdvak inde
geschiedenis van Nederlandsen O. I. beslaat.
HOOFDSTUK V.
HET BESTUUR VAN DEN GOUVERNEUR-GENEEAAL
MAETSUYKER.
1653—1678.
Hoewel gedurende de eerste jaren van dit tijdperk de
aandacht meer op de daden der Nederlanders buiten den
Indischen Archipel gevestigd wordt, waarbij Rijklof Volckertsz.
van Goens en Cornells Speelman in 't bijzonder
op den voorgrond treden, staan die daden toch met deze
geschiedenis in een te nauw verband, om ze hier niet
met een enkel woord te vermelden.
Nauwelijks was het tienjarig bestand tusschen Portugal
en de Republiek geëindigd, of de vijandelijkheden op
Ceilon namen in 1652 op nieuw een aanvang.
De Portugeezen goed aangevoerd, en vast besloten er

89
zich te handhaven, hadden eenige voordeelen op Radja
Singa behaald, waarom het noodzakelijk werd hun in
Gerard Huift een geschikt en bekwaam legerhoofd tegenover
te stellen. Na den vijand in een paar gevechten
overwonnen en verstrooid te hebben, sneuvelde hij bij
het beleg voor Kolombo, dat ongeveer een maand later
(12 Mei 1656) door Adriaan van der Meijden werd ingenomen.
Hier mede ging Portugal's laatste sterkte op dat
rijke Ceilon verloren, in welks ongestoord bezit het zich
anderhalve eeuw lang had mogen verheugen. De zoo
begeerde oogst van paarlen en kaneel kwam thans in handen
der Comp., en achtereenvolgens werden al de sterkten
der Portugeezen op dit eiland en de kust van Koromandel
veroverd aan welke belegeringen de kapitein Van dei-
Laan een roemrijk deel nam.
In 1661 verscheen Rijklof van Goens, een van die beroemde
mannen wier namen tot heden nog in de geschiedboeken
der Indische volken voortleven, met eene aanzienlijke
vloot in de golf van Manaar, maakte zich van 't
sterke Jafnapatnam, de laatste schuilplaats van den vijand
meester, en na op Malabar's kust Koïlang en Kranganor
ingenomen te hebben, vertoonde hij zich weldra voor
Koetsjin. Hoewel hij genoodzaakt was het beleg tijdelijk
op te breken, viel de later op nieuw belegerde stad, na
eene hardnekkige verdediging, in Januarij 1663 in zijne
handen; en bij zijn plechtigen intocht, ontving van Goens
als vertegenwoordiger van Ncêrlands macht op deze stranden,
de hulde van den regeerenden vorst (samorin) als
vazal der O. I. C.
Eenige weken daarna was ook de stad Kananor bij verdrag
overgegaan, en de alleenhandel op Ceilon en de
kusten van Hindustan, door een met den samorin van
Kalikoet gesloten traktaat gewaarborgd. En toen tengevolge
van het vredesverdrag tusschen Nederland en
Portugal (6 Augustus 1661), de Comp, in het bezit deilaatst
behaalde veroveringen bevestigd werd, was haar
gezag en overwicht niet langer te betwisten. Voegt men
hier bij dat Dirk van Adrichem door een traktaat met
Aurcng-Zeb, den vrijen handel verwierf op Orissa en
Bengale, dan mocht zij zich terecht beroemen eene schoone

90
parel in hare kroon te hebben gewonnen. Ook werden
hare betrekkingen met Palembang — in 1657 tengevolge
van het afloopen van twee Nederl. schepen afgebroken, —
voor welken roof die stad twee jaren later door v. d. Laan
ingenomen en gestraft werd, gelukkig hersteld, een fort
aan de Moesi gebouwd en de peperhandel op nieuw begonnen.
Zoo breidde de steeds machtiger wordende handelmaatschappij
zich ook buiten den Archipel uit, ofschoon
haar een kostbaar kleinood in Formosa ontviel.
Dit 8choone eiland was dikwijls het tooneel van bloedige
botsingen tusschen de woelzieke Chineezen die er
zich hadden nedergezet en niets liever wenschten dan er
zich meester van te maken. Zoo was o. a. een in 1652
uitgebroken opstand wel met kracht onderdrukt, maar
de toestand bleef, door het — bij de nadering der Mantsjoe
Tartaren — meer en meer toenemend aantal vluchtelingen
uit China, en de herhaalde waarschuwing eerlang
door zeeroovers te zullen worden aangevallen, zoo gevaarlijk
, dat de gouverneur Frederik Coyet dringend om hulp
verzocht, zonder welke hij niet in staat zou zijn een ernstigen
aanval af te weren. Men beschouwde zijne vertoogon
als zeer overdreven en geene hulp werd verleend, waaraan
een noodlottige partijgeest te Batavia niet vreemd bleef;
wel werd iets later van der Laan met een eskader naar
Formosa afgezonden, maar geen vijand ziende opdagen,
beproefde hij een aanslag op Macao, en liet slechts eenige
soldaten zonder officieren achter, welke geringe hulp geheel
onvoldoende bleek, toen Coxinga — een Chineesche vrijbuiter
— zich met eene sterke vloot voor het eiland
vertoonde. Nauwelijks was die Jobstijding te Batavia
bekend, of men trachtte vroegere zorgeloosheid door eenige
meer afdoende maatregelen te herstellen, 't Was echter
te laat, en ze waren bovendien geheel ontoereikend.
Coxinga's woeste horden overstroomden al spoedig dit
tïchoone land, en na alles te vuur en te zwaard vernield
te hebben wat niet terstond in onderwerping kwam, sloeg
hij het beleg voor Zeelandia. Noch de moedige verdediging
van het fort, noch de verschijning van eenige schepen
op de reede onder Cleiik den nieuw benoemden gouverneur
van Formosa ; die bij een opkomenden storm lafhartig de

91
kust verliet, noch de geringe ondersteuning van Cau dieeen
handvol troepen ontscheepte, of de zelfopoffering van
een Antonius Hambroek, die zijn leven aan het een»
gegeven woord ten offer bracht, waren in staat die kostbare
bezitting voor de O. I. C. te behouden. Toen do
ongelukkige bevelhebber, na eene heldhaftige verdediging,
waarbij men zegt dat 10,000 Chineezen omkwamen, en
eene eervolle capitulatie, bij meerderheid van den krijgsraad
besloten, met het overschot der zijnen te Batavia
aankwam, werd dat verlies aan hem geweten. Hij moest
voor de geleden schade boeten, en een onteerend vonnis
over hem uitgesproken, werd door eene levenslange verbanning
naar Poelo Ai gevolgd. De voorspraak van een
Willem III was er noodig, om hem in 1674 zijne vrijheid
te doen herkrijgen. Terecht werpt het „verwaarloosd
Formosa" eene onuitwischbare vlek op Maetsuijkers bestuur.
Thans blijft nog over de reden op te geven waarom
reeds in 1665 het Octrooi tot 1700 werd verlengd, om
daarna den voor een oogenblik afgebroken draad der geschiedenis,
van 't op Java en in de Molukken gebeurde,
weder op te vatten.
Tijdens den tweeden Engelschen oorlog was tusschen
de Staten en de Comp, overeengekomen, het octrooi
voor zulk een geruimen tijd te verlengen, mits zij aannam
„twintig oorlogschepen aan den lande te leveren en
te onderhouden, zoo lang de krijg met Engeland duurde;"
maar door geleden verliezen aan scliepen, niet bij machte
daaraan te voldoen, verbond zij zich gedurende den oorlog,
jaarlijks twaalf tonnen gouds aan 't land te betalen-
Bij de al meer en meer toenemende schaarschte aan geld,
was deze verlenging duur gekocht, te meer daar de Comp,
in 1672 nog twee millioen guldens ter beschikking stelde
van de Staten van Holland en Zeeland, welke som lateiin
obligation werd terugbetaald. Sedert dien tijd begonnen
de Kamers gelden te leenen, schuldbrieven uit te geven,
belangrijke sommen aan zoegenaamde anticipatie-penningen
(eene vooruitbetaling op de aanstaande specerij-veiling)
op te nemen, en was de eerste kiem van dien schuldenlast
gelegd waaronder zij later moest bezwijken,
Java ging steeds onder zijn despotisch bestuur gebukt'

92 ,
dé goede verwachtingen van den jongen keizer gekoesterd,
die als adipati-anom wel eene zinnelijke en wellustige
geaardheid had doen kennen, maar tevens bewijzen gaf
zijne driften en hartstochten te kunnen beheerschon, werden
bitter teleur gesteld. Die zelfbeheersching was niets
dan veinzerij.
De soesoehoenan regeerde zoo als een huichelachtig,
bloeddorstig, verwijfd Aziatisch dwingeland slechts alleen
regeeren kan. Zijne buitensporigheden, zijne beredeneerde
wreedheid en onmenschelijke handelingen, geheel in strijd
met de bekende goedaardige inborst der Javanen, de ontelbare
moorden aan zijne naaste bloedverwanten, zelfs
aan zijn ouderen broeder gepleegd, hadden dan ook
weldra den eerbied en de liefde zijner onderdanen en
, alle achting zijner njksgrooten uitgedoofd. Hoewel hij op
de hulp der Comp, tegenover Bantam, dat hij aan zijne
heerschappij wilde onderwerpen, meende te kunnen rekenen,
en gezantschappen over-en-weêr werden afgezonden
, bleef eene eerlijke staatkunde even als eene oprechte
verstandhouding tusschen Mataram en Batavia steeds tot
de vrome wenschen behooren. Bovendien trachtte hij
onderhandelingen aan te knoopen die, zoo al niet rechtstreeks,
evenwel zijdelings oorlogzuchtige bedoelingen deden
kennen.
Zoo was o. a. tusschen hemen Hassan-oe'd-din, sultan
van Makassar, een verbond tot stand gekomen, waarvan
de gevolgen moeilijk te berekenen zouden geweest zijn,
zoo het niet gelukt ware dien sulten een beslissenden slag
toe te brengen, en daardoor onschadelijk te maken. Zijne
eerzuchtige aanspraken en vijandige gezindheden waren
al meer en meer gebleken ; en toen hij op nieuw onze
tegenstanders onder zijne hoede nam of hun hulp verleende ,
begreep men de overmoed van dien vorst niet langer te
moeten dulden.
Op den 10 den Juni 1660 verscheen dan ook eene vloot
onder van Dam en Truitman voor Makassar's wal, waaleen
Portugeesch eskader van zes koopvaardij-schepen ten
anker lag, dat, slechts door een paar bodems aangetast,
deels vernield deels verstrooid werd, nog vóór dat de
strijd met de Makassaren begon. Van de drie forten

93
waardoor de stad werd gedekt, viel het zuidelijkste, Panakoekang
genaamd, den belegeraar al spoedig in handen,
en toen ook Soembopoe bedreigd werd, ging de sultan
er toe over om vredesonderhandelingen te openen, die
echter niet tot stand kwamen.
Eer wij tot het verhaal van den daarop gevolgden oorlog
overgaan, zij hier opgemerkt dat de Spanjaarden —
die Tidor reeds vroeger ontruimd hadden — zich bij het
overwicht door Nederland in den Molukschen Archipel
verkregen, ook van Ternate terugtrokken, zoodat de
laatste sporen van hunnen vorigen invloed verdwenen.
Poelo Run, en een tijdelijk door de Engelschen ingenomen
fort bij Damme, werden omstreeks denzelfden tijd door
deze lastige naburen verlaten.
Verboden specerij teelt, schending van het monopolie,
en zeoroovenj op groote schaal door de Makassaren gepleegd,
waren de voorboden der vijandelijkheden, die in
1665 met het afloopen van een paar Compagnies-schepen,
en den aanval van onzen bondgenoot, den vorst van Boeton,
een aanvang namen.
De fakkel des oorlogs werd op nieuw ontstoken,
maar tevens schaarde zich een trouwe bondgenoot aan
onze zijde. Het was de inlandsche prins Aroe Palakka,
die bij de verovering van Sopeng en Boni door den koning
van Makassar met de zijnen gevankelijk naar Goa gevoerd
— door de ondergane gruwelen tot vertwijfeling en
opstand gebracht — later eene schuilplaats op Boeton gevonden
had, en thans der Comp, zijne diensten aanbood.
Hij hoopte de schim van zijn ter dood gebrachten vader
te verzoenen, zijne landgenooten van een ondragelijk juk
te bevrijden, en den lang verduurden smaad en hoon aan
de Makassaren te kunnen wreken.
Na onder kapitein Christiaan Poolman op Sumatra
getoond te hebbon een getrouw en dapper bondgenoot te
zijn, waarop men ook in het vervolg zou kunnen rekenen,
keerde Aroe Palakka met de vloot van Cornelia Speelman
, aan wien het bevel over zee- en landmacht in de
Molukken was opgedragen, naar Celebes terug.
Reeds in de laatste dagen van December 1666, werden
te Bonthain eene menigte prauwen, en verder langs de

94
xuidkust een groote voorraad rijst vernield, waarna Speelman
den l ,teu Januari 1667 op de Makassaren, die zich
op Boeton genesteld hadden, eene schitterende overwinning
en een rijken buit behaalde, waarbij Aroe Palakka
met zijne Boniërs uitstekende diensten bewees.
Ruim vijf maanden later werd Makassar zelf aangetast,
«n hoewel een door hem beproefde landing te Boni was
mislukt, sloeg de prins zich met behulp van Poolman
door den vijand heen, en ondersteunde de hoofdmacht
van Speelman voor de stad, waar met afwisselende
kansen werd gestreden. Langzamerhand werden door de
aanvallers meer voordeelen behaald ; eenige sterkten,
waaronder Glisson of Galesoeng vermeesterd, en Soembopoe
de zetel van Makassar's bestuur al nauwer en
nauwer ingesloten.
Na vele onderhandelingen kwam eindelijk de vrede tot
«tand. Het op den 18 aen November 1667 voor Nederland
zeer voordeelig verdrag te Banggaja vastgesteld — onder
den naam van Banggaisch traktaat bekend — dat door
het achtereenvolgens toetreden van al de staten van Zuid-
Celebes , de pijler werd waarop ons gezag in die landen
berustte, maakte den eens zoo trotschen en onaf hankelij ken
Hultan tot een afhankelijk leenman van de Comp.
Maar nog was de krijg niet ten einde. Nieuwe vijandelijkheden
werden gepleegd, stroomen bloed weer vergoten
, en de vrede niet bevestigd voor en aleer Soembopoe
op den 24" en Juni 1669 veroverd en geslecht werd. Van
dien tijd af woei de driekleur van Oedjoeng-Pandang,
welk fort — onder den naam van Rotterdam — de hoofdzetel
werd van het bestuur op Celebes.
Thans was de Comp, uitsluitend bezitster van den specerij-handel,
en toen te Makassar, even als op de Oeliasser-
en Banda-eilanden, alle Europeanen daarvan werden
uitgesloten, ging ook voor dat gewest het belangrijkste
deel van zijn handel verloren.
Speelman vertrok naar Batavia, door een stoet van rijksgrooten
omgeven, die met hun leven borg bleven voorde
algeheelo onderwerping van hunnen vorst en de trouwe
naleving van het gesloten traktaat. Aroe Palakka en
Calamatta — de wederspannige prins van Ternate die

95
zich eindelijk onderworpen had — vergezelden d^n overwinnaar
: de eerste werd in zijne rechten en erflanden
hersteld en in 1672 tot sultan van Boni verheven, de
tweede in genade aangenomen. Maar terwijl men feest
vierde in de hoofdstad, zag men op Java met leede
oogen onzen voorspoed te Makassar; en ofschoon in 1667
en 1668 gezanten naar het hof te Pléred (Mataram)
waren gezonden, werd in 1669 de rijstuitvoer wederom
zeer bemoeilijkt en den handel allerlei bezwaren in den
weg gelegd. Met Mangkoe-rat, die het onderhouden der handelsbetrekken
op zijne kusten, aan de vier gouverneurs
of zoogen. strandheeren van Joana, Japara, Demak en
Samarang had opgedragen, waardoor Batavia op zeer
ongelijke wijze van de benoodigde rijst werd voorzien,
was alzoo de goede verstandhouding veel verminderd.
Ook sultan Aboe'l Fatah had in weerwil der vernieuwing
van een tienjarigen vrede in 1655 gesloten, reeds het volgende
jaar de vijandelijkheden hervat, door het doen
afloopen van Nederlandsche schepen en het vernielen der
suikerplantages in de Ommelanden van Batavia. Dit had het
blokkeeren der haven van Bantam tengevolge, 't geen vooral
den Britschen handel veel nadeel berokkende, en in 1658 tot
hevige klachten aanleiding gaf. Zoowel in Batavia als bij
de Staten-Generaal had buigzaamheid de vroegere fierheid
vervangen waardoor èn hier èn dààr aan de eischen van
Downing en John Edwards werd toegegeven. Eindelijk
werd in Mei 1664 een vredestraktaat gesloten dat echter
van de zijde des sultans, door zijne Engelsche vrienden
ondersteund, grootendeels onuitgevoerd bleef „zoodat het
met recht geen vrede genoemd mag] worden."
Maatregelen van inwendig bestuur, hadden rechtspleging
en onderwijs te Batavia doen verbeteren : de kolonisatie op
Ceilon werd in 1669, op nieuwe grondslagen! geregeld,
en in 't algemeen werden meer gunstige bepalingen —
\ oor eenigen tijd althans - omtrent den binnenlandschen
handel, de ontwikkeling en het welzijn der burgerij „vrije
luyden" in de O.-l. bezittingen genomen. Want ondanks
de vertoogen van de gou v s .-gen. Coen, Brouwer, van Diemen
en anderen, bleef de neringdoende burgerstand, die dooide
Comp, steeds zoo stiefmoederlijk was behandeld, even

96
arm en ongelukkig, omdat ze zelfs aan dezen, elk aandeel
in den handel betwistte. Geen mededinger hoe
gering ook, kon door het monopolie-stelsel geduld, geen
voordeel of winst een ander gegund worden en toch werd
de Comp, niet rijker. De luister naar buiten, en de weelde
van binnen stonden op verre na in geene verhouding tot
hare winsten. De handel kwijnde, en Bantam dreigde
„de haven van Batavia" te worden. Bantam, dat door
aanmoediging van vrijen handel, schepen, kooplieden en
kapitalen tot zich trok, terwijl in Batavia meest ieder
jaar de uitgaven de inkomsten overtroffen, (in 1676 met
meer dan één millioen) gaf Neêrlands bekrompen monopoliegeest
hier een gevoelige en beschamende les.
Intusschen bereidden zich gebeurtenissen voor, die Mataram
aan den rand zouden brengen van zijn ondergang, en waarbij
ook Bantam, steeds op eigen grootheid en eigenbelang bedacht,
een gewichtige rol vervulde. De trotsche meester van
dat toen nog zoo machtige rijk, die van de Comp, een
jaarlijksch gezantschap vorderde als leenplicht en huldebewijs,
de opperheer van Java, zou weldra aan dien
vermeenden vazal het behoud zijner kroon te danken
hebben.
Het voorspel van dit groote drama begon aan de kusten
van Madoera en in den oosthoek van Java. Dààr hadden
zich bij het einde van den oorlog vele vluchtelingen uit
Celebes neergezet, die in 1673 door een paar duizend
Makassaren onder de Kraëngs (opperhoofden) Montemarano
en Galesoeng of Glisson versterkt, hunne strooptochten
aanvingen. Reeds in 1675 hadden zij de voornaamste
.lavaansche kustplaatsen tot aan Samarang genomen,
in brand gestoken of uitgeplunderd en zich op Madoera
genesteld, dat door den pangeran Sampang, die echter
meestal aan het hof van Mataram verkeerde, onder den
naam van Tsjakra Ningrat II, als leenman van den keizer
werd bestuurd.
Zekeren prins, Troena Djaja, een eerzuchtig jongelingen
aan dien vorst verwant, maar die door sommigen werd
gehouden voor een natuurlijken zoon van Mangkoe-rat,
terwijl hij zich zelven uitgaf voor een afstammeling van

97
Brawidjaja, den laatsten vorst uit het oude stamhnis van
Madjapahit, stelde zich aan het hoofd dezer benden. Hij was
gehuwd met de dochter van zekeren raden Kadjohoran, die
in 't Oosten van Java een beduidenden invloed uitoefende
en de omliggende landen tegen Matarams vorst in opstand
bracht, terwijl zijn schoonzoon zich op Madoera, ten koste
van zijn oom een onafhankelijk rijk trachtte te verwerven.
Na eene vergeefsche poging om die gewesten weder tot
onderwerping te brengen, waarbij zijne legermacht eene
geduchte nederlaag leed, zocht de keizer te Batavia hulp
bij de hooge regeering krachtens het 5 de art. van het
verbond van 1646, waarbij bepaald was dat de Nederlanders
hem tegen zijne vijanden zouden bijstaan, wanneer
die tevens vijanden waren van de O. I. C. ; en aangezien
nu de Makassaren bij hunne strooptochten en zeerooverijen
ook haar gebied niet ontzagen, besloot gouv.-gen. in
rade, hoewel met weerzin, dien bloeddorstigen verdierlijkten
vorst, dien „strengen barbaar", zooals van Goens
hem noemde, de verzochte hulp te verleenen.
In Maart 1676 verscheen dan ook de kapitein Jan
Franssen Holsteyn met eenige troepen voor Japara; maar
in plaats van de noodige medewerking, vielen hem slechts
blijken van argwaan en mistrouwen ten deel. De listige
en oproerige priestervorst van Giri namelijk — „door de
Nederlanders ten gevolge van zijn geestelijk oppergebied,
niet oneigenaardig de Mohammedaansche paus genoemd" —
die uit zijne bergwoning a,chter Grisée een machtigen
invloed op de bevolking van Oost-Java en Madoera uitoefende
, deed den achterdochtigen keizer gelooven, dat de
Hollandsche kafirs gemeene zaak maakten met de Madoereezen
en de Makassaren. In dit denkbeeld werd hij
ongelukkig door het gedrag van Holsteyn versterkt, toen
deze — weinig berekend voor zijne moeilijke taak — te
kwader ure onderhandelingen met de opperhoofden van
deze hoogst woelige uitgewekenen aanknoopte, om hen te
overreden de kusten van Java te verlaten. Bovendien
werd na een mislukten aanval op do Makassaarsche vloot,
waarbij de admiraal van Mataram, Wira Troena, liet leven
liet, ook het leger van den soesoehoenan geslagen, zonder
dat het Holsteyn gelukken mocht, de vluchtende Javanen

98
weder in het vuur te brengen, 't Werd dus tijd dat de
majoor Poolman, die hem kort daarna als bevelhebber
verving, en al spoedig de Makassaarsche benden versloeg,
waarbij hun opperhoofd Montemarano doodelijk gewond
werd, aan de zaken eene andere wending gaf.
't Behaalde voordeel echter, ging door de werkeloosheid
en het dralen van den pangeran adipati-anom (vermoedelijken
troonopvolger), die met eenJavaansch leger tot nabij
Sidajoe genaderd was weder verloren. Sommige schrijvers
meencn, m. i. zeer ten onrechte, dat eene geheime verstandhouding
tusschen hem en Troena Djaja daaraan niet
vreemd is gebleven. Zij gronden hunne meening op het
feit, dat deze aanzienlijke macht door een handvol vijanden
werd verslagen : en dat, hoewel de adipati-anom de oudste
was der vier zonen van don soesoehoenan die aanspraak
maakten op de kroon van Mataram, de half versufte
vader, onder partijschappen en hofkabalen gebukt, nog
geen besliste keuze had gedaan. Daarom zou de pangeran
zich heimelijk met Troena Djaja hebben verstaan, om
bijaldien een zijner broeders verkozen werd, op diens hulp
te kunnen rekenen. "Wel behaalden de Makassaren, spoedig
onder den Madoereeschcn prins hereenigd, eene schitterende
overwinning op het Javaansche leger, waarbij een
groot deel van Java's Oostkust hun in handen viel, maar
dit was moer aan verregaande zorgeloosheid en onkunde,
dan aan verraad toe te schrijven; hiervan is ook in de
verdere geschiedenis niets gebleken.
Na zich — onder den titel van praboe madoeratna
tot onafhankelijk vorst verklaard en de ondersteuning
verkregen te hebben van den heerschzuchtigen sultan van
Bantam, die er slechtß op uit was zijne macht ten koste
van Holland en Mataram uit te breiden, knoopte Troena
Djaja door «oerohans (zendelingen) onderhandelingen
aan met de regoering te Batavia, om zich van hare onzijdigheid
in den ophanden zijnden strijd te verzekeren. Het
Ncderlandsch bestuur evenwel, door het traktaat van 1646
en de omstandigheden gedwongen , besloot den soesoehoenan
op zijn herhaald en dringend aanzoek te blijven
ondersteunen en zelfs krachtiger dan tot hiertoe op te
treden. Poolman werd terug geroepen, en de ordmaris-

99
raad van Indië Speelman, de held van Makassar — die
zich vrijwillig had aangeboden — in de laatste dagen van
1676 als admiraal en generalissimus, met de noodige versterking
naar het tooneel van den oorlog gezonden.
Troena Djaja was inmiddels niet werkeloos gebleven:
duizenden Javanen sloten zich bij hem aan ; en al had zijn
schoonzoon Kraëng Galesoeng zich tegen hem gewend,
vele kustplaatsen op Madoera verwoest en steeds plunderende
den oosthoek van Java bereikt, zoo waren de strijdkrachten
en bondgenooten van den prins echter aanmerkelijk
vermeerderd.
Speelman begreep terecht dat hij hier met meer dan een
gewonen opstand te doen had, en onmiddellijk krachtdadig
te werk moest gaan. Nauwelijks was hij te Japara geland
en het vroeger verdrag van 1646 door den daartoe van
den keizer gemachtigden landvoogd Wangsa Diepa bevestigd,
of den 28» te " Febr. 1677 werd eene' nieuwe
overeenkomst gesloten. De daarbij bedongen voordeeleu
waren de voorloopers van Neêrlands latere souvereinitèit
over het rijke Insulinde. Door den opperkoopman Jacob
Couper, die zich gedurende dien oorlog bijzonder onderscheidde,
en in verschillenden werkkring uitstekende
diensten bewees, werd te Mataram de ratificatie van
Mangkoe-rat en zijne zonen verkregen, die reeds gedeeltelijk
het bestuur in handen hadden , terwijl Speelman
met Troena Djaja onderhandelde. Nadat alle middelen
om dezen weêrspannigen prins op vredelievende wijze tot
onderwerping, en Madoera onder het gezag van Mataram
terug te brengen waren uitgeput, had op den 12 dou Mei
te Ampel bij Soerabaja een treffen plaats, waarbij de vijand
geslagen en verstrooid werd. Naar Kediri gevlucht, en
door velen der zijnen omringd, hield Troena Djaja ook
dààr de oproervaan, of zooals hij voorgaf, den heiligen
standaard des geloofs, hem uit Mekka toegezonden , moedig
omhoog. Niet alleen betwistte hij den vorst van Mataram
de souvereinitèit over Madoera, maar zelfs de wettigheid
zijner regeering, die nimmer te Mekka was erkend. Over
geheel Java liet hij verkondigen dat het rijk van Mataram
aan Holland was verkocht, en de godsdienst in gevaar verkeerde.
Hij riep de geloovigen op tot den heiligen strijd

100
tegen de kafirs, en van alle zijden stroomden hem hulptioepen
toe.
Terwijl Speelman zich onledig hield, zijn door ziekte en
ongemak zeer ingesmolten leger en het gezag van den keizer
in de omstreken van Soerabaja te herstellen, hadden
de opstandelingen zich meester gemaakt van de hoofdstad
des rijks, den kraton geplunderd en de vrouwen benevens
de schatten waaronder de kroon van Madjapahit en het
vermaarde kanon Satomie — naar Kediri overgebracht.
Tevens waren de zich aan het hof van Mataram bevindende
pangérans van Tjeribon , Marta Widjaja of sultan-sepoeh
(de oude), Karte Widjaja of sultan-anom (de jonge), en
den panembahan Wangsa Karte, aan den sultan van Bantam
overgeleverd. Door het schenken van den sultans-titel en
andere eerbewijzen, hoopte de sluwe vorst van Bantam
zich door lien als leenheer te doen erkennen.
De prinsen van den bloede Poeger en Singosari, hadden
na eenige schermutselingen, lafhartig de wijk genomen,
en hun ouden vader, die op zijne beurt den kraton ontvlucht
wae en te vergeefs bij de graven zijner vaderen te
Imogiri naar troost had gezocht, onmeedoogend verstooten
en aan zijn lot overgelaten. Zich eindelijk bij de partij van
den kroonprins aansluitende, die zich te Nampoedadi bevond,
dwaalden vader en zoon van de eene plaats naar de
andere, tot dat de afgeleefde despoot te Wanajasa overleed.
Aan dezen prins, dien hij als opvolger erkende, gaf hij de
weinige in zijn bezit gebleven rijkssieraden over. Zjjn lijk
werd te Tagal Wangi begraven, onder welken naam, die
eens zoo machtige maar nietswaardige beheorscher van Mataram
, in de latere geschiedenis meer algemeen bekend is.
De adipati-anom begaf zich naar Tagal, nam den titel
aan vansoesoehoenan Aniangkoe-rat Senopati Ngalaga, zond
zijne broeders bericht van 't overlijden huns vaders en de
aanvaarding zijner kroon, en riep de hulp in van Speelman
om hem in de regeering te bevestigen. Maar nocli
zijne broeders, noch de regenten van Tjeribon of de sultan
van Bantam wilden dezen verwijfden wellusteling, die zijn
troost bij de vrouwen en zijne hulp bij de kafirs zocht,
als heer en gebieder erkennen. Na lang dralen begaf hij
zich eindelijk naar Japara waar zjjn wankelend gezag door

101
Speelman was hersteld. Deze, geheel doordrongen van
de groote voordeelen voor de O.-I. Comp, en haar stelsel
onder deze omstandigheden te verkrijgen, wist in de eerste
dagen van 't jaar 1678, bij verschillende acten het volgende
van den soenan te bedingen: „bekrachtiging van
de in 1646 en 1677 verkregen uitbreiding van 's Comps.
grondgebied tot Pamauoekan; de plaatsen aan Java's
noord- en oostkust als paudsteden met de inkomsten en
rechten aldaar vallende; 't gebied over Samarang, geheele
tolvnjheid, het monopolie van den invoer van kleeden
en amfioen, benevens dat van opkoop en uitvoer van rijst
en suiker in de landen van Japara, Demak, Grobogan,
Pati, Djawana en Koedoes." Bovendien verklaarde hij
zich, met goedkeuring zijner rijksraden, zoo voor zich
als zijne opvolgers aan het contract van 25 Febr. 1677
gebonden- en erkende schuldig te zijn 250.000 realen,
welke schuld echter door achterstand en wanbetaling tot
310.000 was opgeloopen, benevens 3000 kojangs 1) rijst als
vergoeding voor oorlogskosten. Daarvoor was hem de
ondersteuning der Comp, verzekerd.
Niettegenstaande al deze behaalde voordeelen werd Speelman
door het weifelmoedig gedrag en de onzekere houding
der regcering, die zich niet gaarne in een broederkrijg
mengde, evenals door de verregaande werkeloosheid van
den Javaanschen vorst in al zijne operatiën belemmerd.
Op herhaald aandringen was eindelijk een getrouw gebleven
hoofd, Marta poera, groot-gouverneur der Oosterstranden
tegen den vijand opgerukt, die met een sterke
macht G 1 '°b°8' an bezet hield : Djepan werd genomen, op
den linkeroever der Solo eenig voordeel behaald en, daar
aan de oostkust op nieuw een felle krijg tussclien Galesoeng
en Troena Djaja was uitgebroken, deze laatste genoodzaakt
zich op Kediri terug te trekken.
Doch ook dat voordeel ging tengevolge van den algemeenen
haat tegen den soesoehoenan, en verraad van
de hoofden alsmede door ziekte van den generalissimus
weder verloren. Na het opperbevel aan de St. Martin te
hebben opgedragen, keerde Speelman, aan wicn men,
1) Een kojan bevat 30 pi kola ; ecu pikol gemiddeld 125 Aruät. ponden

102
vooral uit een wellicht wat te ver gedreven vrees voor
Bantams oorlogzuchtige bedoelingen, de middelen onthield
den oorlog tot een goed einde te brengen, in de laatste
dagen van Maart 1678 naar Batavia terug, om als directeurgeneraal
en eerste raad van Indië aan de Hooge-tafel
zitting te nemen; na den dood van Maetsuyker was het
opperbestuur reeds bij den aanvang des jaars in handen
van Rijklof v. Goens overgegaan.
Alvorens echter de verdere bewegingen op het oorlogsterrein
te volgen, vereischen Sumatra en eenige buiten
den Archipel voorgevallen gebeurtenissen een oogenblik
onze aandacht.
De gespannen verhouding tussclien de koningin van
Atjih en de O. I. Comp. — door eene reeks vijandelijkheden
gevolgd — was sinds 1649 er niet op verbeterd
, en ons hoofdkwartier op Sumatra's westkust door
Groenewegen in 1662 naar 't eiland Tjinko overgebracht.
Hoewel met eenige oeverstaten handelsbetrekkingen waren
aangeknoopt, de Atjineezen door Cau uit Salida,
Priaman, Tikoe en andere plaatsen verdreven en er vaste
kantoren opgericht werden, was de vrede niet hersteld.
Eerst nadat Abraham Verspeet met eene vrij talrijke
macht in Sept. 1666 het anker voor Tjinko had doen
vallen, wapperde de Hollandsche vlag van daar tot aan
Baros, bij welke expeditie Poolman zoo flink door den
Bonischen prins Aroe Palakka werd ondersteund. Ofschoon
nu de staatkundige toestand door nieuwe verbintenissen
beter geregeld en de vrede op hechtere grondslagen gevestigd
scheen, deden Engelsche mededinging, Atjih's
afgunst, het niet nakomen van gesloten traktaten, en de
verkeerde handelingen van Compagnie's dienaren onrust
en vijandschap voortduren. Zoo ging o. a. in 1684, Benkoelen
voor de Comp, verloren, en bleven hare betrekkingen met
Djambi, Kampar, Siak en de verdere oostkust nog van
weinig beteekenis.
Van Goens, de held van Malabar en Koromandel, had
ook als bewindvoerder op Ceilon, waar hij door zijne zelfstandige
vastberaden houding de grootste diensten bewees,
zijn ouden roem gehandhaafd.

103
Was het Lodewijk XIY gelukt, de kleine Republiek
voor zijne macht te doen bukken, ook in Indië moest haar
handel belemmerd of vernietigd, haar invloed krachteloos
gemaakt worden.
De Fransche admiraal de la Haye Ventelay verscheen
in Maart 1672 met eene aanzienlijke oorlogsvloot in de
baai van Trinkonomale , door François Caron vergezeld ,
die, in 1650 als directeur-generaal te Batavia, „in ambt
en qualiteit gesuspendeerd", later op aanzoek van Colbert
in Fransche dienst overgegaan, thans den admiraal als
raadsman was toegevoegd. Na van Ceilon's keizer verlof
te hebben verkregen eene sterkte te bouwen, zette hij vervolgens
koers naar Koromandel. Van Goens onbekend met
het uitbreken van den oorlog, liet orders vragen in Europa,
en zond naar Batavia om hulp. Zonder echter nadere bevelen
af te wachten, wapende hij op eigen verantwoording
al de ter reede liggende schepen , zocht de la Haye op,
bemachtigde een gedeelte zijner vloot, en maakte zich van
de in aanbouw zijnde sterkte meester. Bijna terzelfder ure
dat Lodewijk de gelukwenschen van zijn overwinnend leger
op den rechter Rijnoever ontving, verloor hij een deel zijner
oorlogschepen in de Ceilonsche wateren.
Cornelia van Quaalberg, door den gouv.-gen. met eene
vloot ter ondersteuning van Van Goens afgezonden, verjoeg
een Engelsch eskader van Koromandel's kust, en
heroverde San Thomé, waarvan de la Haye zich meester
had gemaakt. IS a al zijne schepen op één na verloren
te hebben, keerde de admiraal in November 1674 onverrichter
zake naar Frankrijk terug.
Zoo was na het 25jarig bestuur van Maetsuyker, onze
heerschappij in en buiten den Archipel op hechte grondslagen
gevestigd. En toch hoe hoog de bloei der Comp,
was gestegen, hoe schoon de jonge boom zich ontwikkeld
had en zijne ranke takken uitbreidde, de knagende
worm bleef bestaan die hem eenmaal als vermolmd hout
in een zou doen storten; de instandhouding van het
monopoliestelsel kostte veel geld, en ging vooral in de
Molukken met vele opofferingen gepaard; ook Ceilon's
bezit leverde geene winsten op, en de uitgaven bleven
steeds de inkomsten overtreffen.

104
Op Java was de commandeur de Saint-Martin, hoewel
hij verzocht had daarvoor niet in aanmerking te komen,
voorloopig in plaats van den dapperen en voortvarenden
Speelman, met de verdere leiding der knjgsoperatiën in
de binnenlanden belast geworden. Al spoedig echter
ging het opperbevel van 't leger, op den raad van Indië,
Antonie Hurdt, gewezen gouverneur van Amboina over,
aan wien het gelukte, nadat hij de noodige versterking
ontvangen had, Troena Djaja, die toen den titel voerde
van panembahan ratoe Ngmeinenang, in Grobogan een
eersten en gevoeligen slag toe te brengen. Hierna werd
besloten om met vereende krachten den opstandeling in
zijn hoofdzetel Kediri aan te tasten en zoo mogelijk de
rust op Java te herstellen. Het vereenigd Hollandsch
Javaansch leger trok in drie colonnes zuidwaarts, waarbij
veel ontbering en gebrek werd geleden. Te vergeefs
trachtte men pangeran Poeger en Galesoeng over te halen
zich aan te sluiten en gemeenschappelijk tegen den vijand
te ageeren; de eerste maakte zich gereed Mataram te verdedigen
en zijne vermeende souvereine rechten te handhaven,
de ander had zich met Troena Djaja verzoend en
zich te Kappar versterkt.
Na bij Singkcl de Bran tas of' rivier van Kediri te zijn
overgetrokken, werd het leger aan den rechteroever opgesteld,
de vijand in een hevig gevecht geslagen en genoodzaakt
zich achter de muren zijner vesting te verdedigen.
Hevig werd er gestreden maar eindelijk de zege
behaald. Op den 25 Bten November viel Kediri en daarmede
was de grootste kracht van den opstand verbroken.
Troena Djaja wist naar Blitar te ontkomen, doch zijne
schatten moest hij achterlaten, en onder de vele buitgemaakte
kostbaarheden, behoorde ook de vroeger dooide
Madoereezon uit Mataram ontvoerde rijkskroon van
Madjapahit, boekit pérak (berg van zilver) genaamd, die
den soesoehoenan ongeschonden en op plechtige wijze
door Hurdt werd ter hand gestold. Die bemachtiging van
Kediri is een merkwaardig feit uit de Javaansche geschiedenis,
maar niet minder belangrijk voor de ontwikkeling
van het Nederlandsch gezag. Die vreemde kooplieden
toch, die blanke mannen uit het vorre westen, dio

105
men ruim een halve eeuw geleden, nog gemakkelijk uit
Java meende te kunnen verdrijven, waren thans de redders
der heilige kroon van Madjapahit !
Van dat oogenblik, verkreeg de O. I. C. met haren steeds
toenemenden invloed op de hoogste Javaans che belangen,
tevens een merkbaar overwicht op het oorspronkelijk ialandsch
gezag, en had het toppunt harer glorie bereikt.
Na den val van Kediri had de St. Martin met den keizer
den terugtocht naar Soerabaja aangenomen, waar zich eene
aanzienlijke legermacht verzamelde om den prins in het
zuidoosten des cilands te bestrijden. Ook Madoera hield
nog de zijde van Troena Djaja, terwijl de Makassaren onder
Glisson zich in en om Kappar versterkt hadden, Kadjoran
in 't binnenland den strijd vol hield en pangeran Poeger
als onafhankelijk vorst in Mataram regeerde.
Poolman — in Januari 1679 met hulptroepen te Soerabaja
aangekomen — nam het bevel van Hurdt over, die
uitgeput van vermoeienis naar Batavia terugkeerde, en
verjoeg de Makassaren, die zich op aansporing van den
sultan van Bantam weder bij de Madoereezen hadden aangesloten,
bij Sepan de uit drie sterke stellingen; doch hij
zelf op het ziekbed geworpen, overleed op de reis naar
Soerabaja. In September was Couper, die na den dood
van Poolman het opperbevel voerde, door Aroe Palakka
en zijne dappere Boegineczen ondersteund, voor het sterke
Kappar aangekomen dat, na een beleg van vijf weken,
stormenderhand werd ingenomen.
De overwonnen Karaëng Galesoeng wist te ontsnappen,
vluchtte naar Pasoeroean, waar hij later aan zijne wonden
bezweek, en het grootste deel der Makassaren kwam in
onderwerping; de overigen hadden zich bij Troena Djaja
aangesloten, die in het steile gebergte van Ngantang een
toevluchtsoord gevonden had. Doch ook dààr werd hij
door den onvermoeiden Couper vervolgd, tot dat ziekte
en gebrek aan levensmiddelen hem noodzaakten het gebergte
te verlaten. De soesoehoenan, steeds werkeloos
achtergebleven, was eindelijk uit zijn vrouwenhuis te
voorschijn gekomen, toen hij vernam dat zijn doodvijand
op een schier ongenaakbare bergspits een laatste schuilplaats
had gezocht. Onmiddellijk werd de kapitein Jonker,

106
een Ambonees van Manipa, en commandant zijner lijfwacht
met drie comp. Amboneezen door hem naar de
aangewezen plaats gezonden, ten einde alle uitwegen af
te snijden, en weldra gaf Troena Djaja, slechts door
eenigen der zijnen omringd, geheel uitgeput en van alle
zijden ingesloten, zich op genade en ongenade over. Zijne
gevangenschap was echter van korten duur. De dappere
aanvoerder, de hooghartige Madoerees, die de machtige
keizers van Mataram op hunne zetels had doen sidderen,
werd niettegenstaande Amangkoe-rat aan Couper beloofd had
hem te zullen sparen, eenige dagen later door den trouweloozen
laf hartigen despoot, in koelen bloede gedood.
De kapitein Jan Albertsz. Sloot, door Couper naar
Wanakarta gezonden, nam na eene dappere verdediging
raden Kadjoran en zijne zonen gevangen , die vervolgens
allen worden omgebracht. Twee der jongere broeders van
den soesoehoenan waren inmiddels overleden, en men
hoopte dat de dood van Troena Djaja, en de straf door
Kadjohoran ondergaan, den pangeran Poeger weldra zou
doen besluiten, zijn onrechtmatig verkregen gezag neder
te leggen , en zich aan zijn oudsten broeder en wettigen
heer te onderwerpen.
Maar nog was de strijd niet geëindigd. Er moest nog
menig offer vallen — zooals wij in het volgende hoofdstuk
zien zullen — voor de rust op Java was teruggekeerd,
dat door al die oorlogen veel had geleden. En naarmate
de macht van Mataram afnam, naar diezelfde mate steeg
de invloed en het gezag der O. 1. O Zelfs de onafhankelijke
staten begonnen allengs te begrijpen dat de tijd
niet verre meer was, waarop ook zij, voor de „Companie"
het hoofd zoudeu moeten buigen.

TWEEDE TIJDVAK.
VERDERE ONTWIKKELING EN UITBREIDING
VAN HET NEDERLANDSCH GEZAG : BLOEI
VAN DE OOST-INDISCHE COMPAGNIE.
1678-1757.
HOOFDSTUK VI.
NEDERLANSCH INDIË TOT AAN HET EINDE VAN DEN
TWEEDEN SUCCESSIE-OORLOG OP JAVA.
1678—1722.
Ryklof van Goens had de teugels van 't bewind aanvaard
toen de Comp, het tijdperk van haren grootsten
uiterlijken bloei was ingetreden, en hoewel genoegzaam
van haar overwicht op Java verzekerd, bleef er toch eene
moeilijke taak te vervullen over. De als vrouwenschender,
moordenaar, en vooral ten gevolge van de hem door de
Nederland sehe regeering verleende ondersteuning algemeen
verachte en gehate Amangkoe-rat, moest nog op den troon
zijner vaderen worden bevestigd.
De heldhaftige, voortvarende, onvermoeide Couper treedt
ook hier weder op den voorgrond ; 't is de belangwekkende
figuur, waarom al het overige zich groepeert.
Pangeran Poeger hield den rijkszetel van Mataram nog
steeds in zijn bezit, de Makassaren staken hier en daar
't hoofd weder op, en Madoera, onder 't oppergezag van
Tsjakra Ningrat in vier gouvernementen verdeeld, was
telkens het tooneel van nieuwe onlusten, door den panembahan
van Giri aangestookt. Aan de woelingen van dez«n

108
dweepzieken muzelman, die reeds vroeger aan het hof
van Pléred zulk eene trouwelooze rol gespeeld en een
werkdadig deel in den opstand genomen had, moest een
einde komen. Weldra zag hij zich dan ook van alle zijden
ingesloten, en toen elke hoop op ontzet verdween, viel de
80jarige priestervorst, de onverzoenlijke vijand van de
Kafirs en van Mataram, met geheel zijn geslacht bij de
roem volle verdediging der heilige graven , die aan zijne
bewaking waren toevertrouwd. Wonderen van dapperheid
werden door hem en zijne zonen verricht, maar
zij moesten voor de overmacht zwichten; de heilige kris
van Madjapahit (de hoog vereerde Kalamoenjang) werd
buit gemaakt, en zoo kwamen allengs de poesaka en
regalia in handen van den soenan terug. Ook de keizerlijke
hofplaats werd eerlang door Couper ingenomen,
Amangkoe-rat als opperheer gehuldigd, en daarna de
zetel van het rijk naar Wanakarta overgebracht, dat in
Kartasoera di Ningrat herdoopt werd.
Na vele gevechten met afwisselend geluk geleverd, werd
prins Poeger, die eerst naar Bagelen gevlucht, doch lateinaar
Mataram terug gekeerd was en zelfs de nieuwe
hoofdstad bedreigde, door Couper geslagen en genoodzaakt
zich aan den wettigen vorst van het rijk te onderwerpen.
En nog was de opstand niet geheel bedwongen.
Eenige rijksgrooten en geloofshelden van den Islam, die
zich in 't zniden van Banjoomas verzameld hadden, moesten
met hunnen aanhang ten onder worden gebracht. —
't Was al weder Couper die den 15' Dec. 1681 aan den
linkeroever der Klawing tusschen Probolinggo en Soekaradja
in een hevigen Moedigen strijd eene schitterende
overwinning behaalde. Aan hem had de keizer 't behoud
zijner kroon en de Comp, het herstel der rust in midden-
Java te danken. Met roem overladen keerde hij naar
Batavia terug, evenals zijn trouwe medgczcl de dappere
ridderlijke Aroe Palakka reeds vroeger naar Boni was
wedergekeerd, na de uitstekendste diensten in dien lang- t
durigen oorlog te hebben bewezen. Toch kon het zwaard
niet worden opgestoken, want nauwelijks was de krijg
hier geëindigd, of de hooge rogcering had meer in 't westen
nieuwe moeilijkheden te overwinnen.
x

109
De sultan van Bantam namelijk, een even ijverzuchtig
vijand van den ongeloovigen Hollander als van den gehaten
keizer van Mataram, had, in de hoop bij de algemeene
verwarring de Preanger-regentschappen en Tjeribon
aan zijn gebied te onderwerpen, niet alleen Troena Djaja,
maar ook de overige opstandelingen, tot het einde toe,
met schepen, geld en wapenen ondersteund en de behaalde
voordeden der Comp, met verkropte woede aangezien.
Korten tijd nadat hij de prinsen van Tjeribon in
zijne macht had gekregen, begon hij de vijandelijkheden
door eenig krijgsvolk naar Soemadang te zenden, met
bevel aan den regent, allen toevoer naar Batavia af te
sluiten. Bovendien trachtte hij zich van Krawang meester
te maken, en zond twee der prinsen naar hun land terug
om hem tegen de Comp, te ondersteunen en Soemadang
te onderwerpen, dat zich onder hare hoede en bescherming
had gesteld. Op het protest daartegen door Jacob
van Dijck, namens de hooge regeering gedaan, werd
een zoo hooghartig antwoord gegeven, dat een oorlog
met Bantam onvermijdelijk scheen, en wel in een oogenblik,
waarin men ten gevolge van den krijg op midden-
Java zoo goed als geheel van troepen en aanvoerders was
ontbloot. Hier moest alzoo staatkundig beleid de kracht
der wapenen vervangen en van Dijck wist dan ook tijdens
zijne diplomatieke onderhandelingen het „divide et impera"
zoodanig in praktijk te brengen, dat het door hem gestrooide
zaad van wantrouwen en tweedracht tusschen
den ouden sultan en zijn zoon Abdoe'l Kahar, die hem
reeds in 't bestuur ter zijde stond, welig opschoot ten
voordeele der O. I. O
Men moest intusschen op eigen verdediging bedacht
zijn. De vijand werd hoe langer hoe stouter en Batavia
zelfs bedreigd. Van daar dat de aanvragen om versterking
tot eene krachtige voortzetting van den oorlog in
Mataram, zoo dikwerf onbeantwoord bleven. Van daar
dat bij de hachelijke omstandigheden waarin Batavia verkeerde
, de Boegineezen van Aroe Palakka niet eerder dan
in Juli 1679 aan dien strijd konden deelnemen, en zonder
den val van Kediri, zou wellicht de klacht van v. Goens
bewaarheid zijn, toen hij naar 't moederland schreef:

110
„ Bantam moet vernederd, ja verdelgd worden of de Comp,
gaat verloren." 't Was voor niemand een geheim meer
dat Bantam sterker was dan zij, en 't werd hoog tijd dat
de nederlaag der Makassaren bij Kappar zoowel als de
dood van Kraëng Glisson en van Troena Djaja de kansen
deed verkeeren.
Gelukkig stond de vredelievende partij van den troonopvolger,
der oorlogspartij van den ouden sultan tegenover
; het zaad van twist en tweedracht door van Dijck
gestrooid, was gerijpt en droeg zijne vruchten toen men
op 1 Mei 1680 vernam, dat de kroon van Aboe'l Fatah Ageng
op zijn zoon overgegaan, de ons vijandig gezinde rijksbestuurder
door een ander vervangen en een vredesbode
naar Java afgezonden was. Die omwenteling kwam de
Comp, zeer te stade. Het contract van 1659 werd vernieuwd
, Tjeribon aan dezelfde verplichtingen als de andere
havens van de noordkust onderworpen en nieuwe onderhandelingen
met (Bantam geopend, die echter slepende
bleven en eerst later werden bekrachtigd.
Toch was de wederzijdsche verhouding verbeterd, en in
Dee. 1681 kwamen twee gezanten uit Bantam te Bataviaaan,
om den gouv.-gen. Speelman namens sultan Abdoe'l Kahar
Hadji te begroeten en met de door hem aanvaarde hooge
betrekking geluk te wenschen. Men achtte nu alle bezwaren
opgelost en zag een duurzamen vrede te gemoet;
doch de oude sultan, in zijn lustslot Tirtajasa teruggetrokken,
al spoedig naijverig op zijn plaatsvervanger,
en berouw gevoelende over den afstand van 't gezag, beraamde
het plan om zijn geliefden tweeden zoon, pangeran
Poerbaja, op den troon te plaatsen en 't gezag in handen
te spelen. Daartoe verzamelde hij zijne oude aanhangers
en vele misnoegden te Tirtajasa om zich heen, was door
list en verraad geholpen , weldra meester van Bantam,
en had zich op nieuw, door Engelschen en Denen ondersteund
, in de residentie gevestigd, na zijn opvolger gewapender
hand te hebben verdreven. De jonge sultan,
al nauwer en nauwer ingesloten, had zich met eenige
getrouwen in zijn kasteel Soeroesoeang teruggetrokken
en de hulp van Nederland ingeroepen.
Bijna terzelfder tijd dat zijn gezag geheel verloren ging,

Ill
werd ook dat der Comp, in de Molukken een oogenblik
zeer ernstig bedreigd. Kaïtjili Sibori namelijk — veelal
sultan Amsterdam genoemd — die zijn vader in het bestuur
van Ternate was opgevolgd, scheen geneigd de
trouwelooze handelingen van Hamza te volgen, zonder
dien schranderen vorst slechts eenigermate in doorzicht
of geslepenheid nabij te komen. Door zijne verregaande
wreedheid in zijn eigen land gehaat en veracht,
trachtte hij zijne macht elders uit te breiden. In schijn
de Comp, genegen, stookte hij in 't geheim het vuur
van den opstand aan, en op een door hem gegeven gastmaal,
ontkwam de toenmalige gouverneur Padtbrugge ter
nauwernood het gevaar, met zijn gezin te worden omgebracht.
Hoewel hier en daar eonige Compagnie's-dienaren
en de op Boeroe gevestigde Nederlanders werden vermoord
, waren toch de snoode plannen van den sultan bij
tijds ontdekt en verijdeld; door zijne grooten en rijksraden
verlaten, nam hij al spoedig de wijk naar Djilolo,
om zich aan de welverdiende straf te onttrekken. Na een
paar jaren zwervens gevangen genomen en naar Batavia
opgezonden, keerde sultan Amsterdam, die als een onafhankelijk
vorst vertrokken was, ten gevolge van een
in 1683 met hem gesloten verdrag, gelijk een diepvernederd
en afhankelijk leenman naar zijne staten terug.
Van toen af was in de Molukken de rust voor een geruimen
tijd hersteld, en het gezag der Comp, voor goed
er gevestigd.
Inmiddels gaf van Goens, die uithoofde zijner zwakke
gezondheid, een eervol ontslag aangevraagd en verkregen
had, de teugels van 't bewind aan Cornelis Speelman
over, en ging den 25 aten November 1681 aan boord van
het schip dat hem naar 't moederland terug zou voeren,
waar hij kort na zijne aankomst overleed.
De nieuw benoemde gouv.-gen. aarzelde niet lang den
jongen sultan van Bantam, wiens toestand inmiddels te
Soeroesoeang schier hopeloos geworden was, de verzochte
hulp te verlecnen. De commandeur-majoor de St. Martin,
met eenige troepen derwaarts gezonden, ondervond een zoo
hardnekkigen tegenstand, dat hij al spoedig versterking

112
moest aanvragen , die in April 1682 onder de bevelen
van den commandeur François Tak aangekomen, beide
dappere mannen in staat stelde met vereende krachten
Soeroesoeang te ontzetten en de omstreken der hoofdstad
tot onderwerping te brengen. Sultan Ageng wist zich
echter in de meeste gewesten staande te houden, tot dat
iu de laatste dagen van Dec. Anjer, Kadamongan, Soedjoeng
en andere plaatsen den kapitein Willem Hartsinek
in handen vielen, waarop hij zich met zjjn zoon Poerbaja
naar het binnenland terugtrok. Door zijn oudsten zoon
vervolgd, en het zwerven moede, gaf de krachtige grijsaard,
de laatste der onafhankelijke vorsten van Java ,
die steeds zijn geloof en zijne beginselen getrouw bleef,
zich in 1686 aan zijn bittersten vijand over. Onder den
eenvoudigen titel van pangeran Soeria di Tirtajasa als
gevangene naar Batavia overgebracht, werd hij in 1692
door den dood uit die voor hem zoo knellende banden
der ballingschap verlost.
Zoo had sultan Abdoe'l Kahar Hadji het behoud van
zijn troon aan de hooge Indische regeering te danken; en
de Comp, bleef niet in gebreke het dankbaar gevoel van
tien in zijne waardigheden herstelden vorst in haar voordeel
aan te wenden. Zij verwierf bij een traktaat in
April 1684 gesloten, den uitsluitenden handel in peper
en katoenen kleedjes te Bantam, Silebar en in de Lampongs,
terwijl het kasteel Speelwijk, tot verdediging van de
monding der Tjipandan gebouwd, eene Nederlandsche
bezetting verkreeg. De sultan had reeds vroeger zoowel de
Engelschen als de Denen zijn gebied doen ontruimen, welke
beleediging door de Engeische Comp, zoo hoog werd opgenomen
, dat zij om zich schadeloos te stellen, Benkoelen ,
Batang Kapas en Silebar in bezit nam; wel werd zij uit
het laatste verdreven, doch bleef de twee eerste plaatsen
behouden, en trachtte zich ook te Indrapoera en Priaman
te vestigen. Het aan Bantam schatpliclitige Soekadana, dat
zich op aanraden der Engelschen had losgescheurd, werd
op nieuw onderworpen , en ook dààr zag sultan Hadji zijn
gezag door Nederlandsche troepen hersteld.
De O. I. O was overal zegevierend uit dien negenjarigen
strijd te voorschijn getreden , en de vorsten Yan

113
Bantam en Mataram hadden hunne kronen uit hare handen
ontvangen. Niet meer tevreden, met het eenvoudig
handelsbedrijf om hare rijk beladen schepen naar 't moederland
af te zenden, is zij thans geworden een staat
in den staat, voor wiens souverein gezag millioenen in
het verre Oosten zich nederbuigen. Schier geheel Java
is haar cijnsbaar, zijne vorsten zien met eerbied op naar
eene macht die over troon en schepter beschikt, zij heeft
het toppunt van bloei en luister bereikt.
Speelman, die zooveel tot de verkrijging van dat gezaghad
bijgedragen, mocht niet lang getuige zijn van den
rijken oogst, voor een groot deel aan zijne dapperheid en
buitengewone talenten te danken. Op den ll den Januari
1684 werd hij in de kracht van zijn leven aan zijnen uitgebreiden
werkkring ontrukt, en onze bezittingen verloren
een van die landvoogden, wier namen thans nog met
eerbied in den Archipel worden genoemd.
Johannes Camphuis, geroepen om Speelman te vervangen,
was die hooge roeping waardig. Van geringe afkomst,
had hij zich zelf gevormd en op wetenschappelijk
gebied een goeden naam weten te verwerven. Als voormalig
opperhoofd van de factorij te Japan, had hij o.a. belangrijke
bouwstoffen over dat rijk aan Kämpher medegedeeld
en Eumphius tot zijn werk over den Ambonsehen kruidhof
aangemoedigd. Al beslaat zijn bestuur geene schitterende
bladzijde in onze Indische jaarboeken, al is
het in menig opzicht niet van zwakheid vrij te pleiten,
't was evenzeer gekenmerkt door goede trouw en ijver
voor de belangen der Comp., als door het herstel en de
uitbreiding van hare betrekkingen in China en op het
vaste land van Indië.
Op Java had hij met vele moeilijkheden te worstelen
waartoe het volgende aanleiding gaf.
Pangeran Poerbaja, die steeds de zijde zijns vaders had
gehouden, was openlijk tegen zijn ouderen broeder, den
sultan van Bantam in verzet gekomen, en hoewel dat verzet
spoedig door zijne onderwerping te Tandjong Poera gevolgd
werd, was dit op zich zelf genomen vrij onbeduidend
8

114
feit, het begin van nieuwe verwikkelingen met Mataram,
en van een even langdurigen als hardnekkigen krijg.
Soerapati namelijk, een Balinees van geboorte, maar
officier in dienst der Comp., behoorde met zijne Balineczen
tot de troepen welke naar Bantam gezonden waren om
dien opstand te helpen dempen. Bij de onderwerping van
Poerbaja — door zijne bemiddeling verkregen — werden
beiden door de laatdunkende en onverstandige handelwijze
van een Hollandsen vaandrig, Kuffeler genaamd, derwijze
beleedigd, dat de pangeran de vlucht nam en Soerapati,
alle krijgstucht vergetende, de troepen onder Kuffeler
aanviel, en door de zijnen gevolgd naar het binnenland
ontweek, van waar hij spoedig strooptochten tot in de
nabijheid van Batavia ondernam. Eene zending van Couper
naar Tjeribon, om hem in handen te krijgen mislukte,
en deed Soerapati met zijne volgelingen de wijk nemen
naar Mataram. Door den soesoehoenan opgenomen en -
in afwijking der bestaande traktaten — zelfs met onderscheiding
ontvangen, had zijn verder gedrag zoowel voor
dat rijk als voor de Comp, hoogst gewichtige gevolgen,
en deed een krijg ontstaan, die, na omstreeks het vierde
gedeelte eener eeuw te hebben geduurd, geheel ten voordeele
van haar staatkundig overwicht op Java eindigde.
Zijne vlucht naar Mataram was nauwelijks bekend, of de
oppcrkoopman v. Vliet en kapitein Tak werden met cenig
krijgsvolk naar Kartasoera gezonden, om afbetaling te
vorderen der nog altijd achterstallige schuld en de uitlevering
te eischen van den oproermaker, die weldra
zulk eene merkwaardige rol zou spelen in de Javaansche
geschiedenis.
In de nabijheid van de hoofdstad aangekomen, werden
zij door de Balineczen overvallen, waarbij Tak, v. Vliet
en de meesten hunner volgelingen omkwamen. De overigen
keerden met de geringe bezetting, die na den oorlog
aldaar tot bescherming van den soesoehoenan was achtergelaten,
naar Batavia terug, en alle gemeenschap met
Mataram werd afgebroken.
Sommige schrijvers, die de door niets gerechtvaardigde
insinuatie van Valentijn, uit het bekende werk Oud- en
Nieuw-Oost Indië overnamen, als of Tak zich aan de

115
ontvreemding van een der kostbaarste edelgesteenten uit
de kroon van Madjapahit zou hebben schuldig gemaakt,
willen die verraderlijke handelwijze toeschrijven aan eene
wraakoefening van den keizer over dien gepleegden roof;
terwijl anderen het gebeurde feit verklaren uit, en in
verband brengen met een behendig aangelegd plan van
den sluwen Balinees en den rijksbestuurder Rangga Koesoema,
om ook den soesoehoenan door dien aanval verdacht
te maken, en alzoo eene anders gewisse uitleveringvooreerst
te ontgaan. Hoe dit nu zijn moge, de hooge
regeering te Batavia, voor verdere gevolgen beducht,
stelde zich met eenige verontschuldigingen en uitvluchten
van het hof van Mataram tevreden, en was zwak genoeg
dat schandelijk verraad ongestraft t(j laten. Na zich eenigen
tijd schuil gehouden te hebben, begaf Soerapati zich
naar den oosthoek van Java, en wist — door de nabijheid
van Bali begunstigd — spoedig een grooten aanhang te
vei'krijgen. Niet alleen verdreef hij den Javaanschen regent
uit Pasoeroean, waar hij zich voorloopig vestigde, doch
breidde zijne macht weldra uit over Malang en Kediri ,
en verwierf zich daardoor een gebied, waar hij als onafhankelijk
vorst, onder den titel van raden Adipati Wiro
Negoro het bewind voerde.
Maar alvorens de uitgestrekte gevolgen van de koene
daden en sluwe berekeningen van dezen stoutmoedigen
gelukzoeker na te gaan, is het noodig bij het einde der
XVII de eeuw een blik te werpen op den algemeenen toestand
onzer bezittingen, zoowel in- als buiten den O. I.
Archipel.
In de eerste plaats vordert die der Molukken onze
aandacht.
Ofschoon onze oude vriend en bondgenoot Aroe Palakka,
vooral nadat hij een huwelijk tusschen Lapatoe,
zijn neef en opvolger, en de dochter van Goa's vorst
bewerkt en het recht verkregen had , de medeonderteekenaars
van het Banggaisch traktaat bij den Nederlandsehen
gouverneur in te leiden, soms een al te hoogen toon
aannam , was echter onzen invloed in die gewesten niet
verloren gegaan. Bij zijnen dood in 1696, had hij èn zijne
8*

116
weduwe èn zijn opvolger dringend aanbevolen, vrede en
vriendschap met de Comp, te onderhouden. De moeilijkheden
ten gevolge van een moord aan de vorstin van
Soembawa gepleegd, zoowel als door toedoen van zekeren
Aroe Teko veroorzaakt, werden vrij spoedig uit den weg
geruimd, en 't gelukte ook den vrede tusschen het steeds,
op elkander naijverig Boni en Makassar te bewaren.
Op de Moluksche eilanden , die nog altijd onder den
jammer van het monopoliestelsel gebukt gingen, moest
de nagelteelt nu eens vermeerderd dan weder verminderd
worden ; men scheen evenwel geen al te strenge middelen
tot wering van den sluikhandel te bezigen , en toen de
arme bewoners van dien rijken doch vulkanischen bodem
zich langzamerhand van de verwoestende uitwerkselen der
laatste aardbevingen hadden hersteld, was de toestand als
vrij voldoende te beschouwen.
Sommige gebeurtenissen in Europa deden ook op 't vaste
land van Indië hun invloed gevoelen.
Nauwelijks toch had Willem III, in 1688 tot koning
van Engeland uitgeroepen, Lodewijk XIV den oorlog
verklaard, of Franknjk's schepen vertoonden zich op
nieuw aan Azië's kust onf den Engelschen en Nederlandschen
handel te benadeelen, zich ruimere handelswegen
te openen en 't Fransche kantoor te Pondichery te beschermen.
Gelukkig bevond zich Laurens Pit de jonge,
die in 1686 Masulipatnam aan den ons vijandig gezinden
vorst van Golkonda ontnomen had, nog daar, toen er
een Fransch eskader onder den admiraal du Quesue
verscheen. Even als hij er in geslaagd was onze handelsbetrekkingen
in Voor-Indië, ook na de verovering van
Golkonda door Aureng-Zeb onder de bestaande traktaten
te behouden, gelukte 't hem de Franschen uit de golf
van Bengale te verdrijven en Pondichery tijdelijk in
bezit te nemen, dat later, bij den vrede van Rijswijk
aan Frankrijk terug gegeven, onder de bekwame leidingvan
Martin, tot het Fransche hoofdkantoor in Indië werd
verheven.
Onze oude maar niet altijd even getrouwe bondgenoot
Radja Singa, was in 1687 op 88jarigen leeftijd gestorven,
en door de ondervinding geloerd, had hij zijn opvolger

117
Fimala Darma Soeria eene meer getrouwe naleving der
liestaande traktaten aanbevolen. Omstreeks denzelfden tijd
werden onze kantoren te Ceilon en in Voor-Indië, door
Rheede tot Drakestein, heer van Mijdrecht, als commissaris-generaal
bezocht, die de schandelijkste misbruiken
zoowel in don handel als in de administratie ontdekte, doch
veelal ongestraft moest laten, daar de opzending of vervanging
der oneerlijke, hooggeplaatste ambtenaren meer wrevel
verwekte dan verbetering aanbracht. Na zijn dood in 1691,
werd dan ook van verdere inspc-ctiën afgezien, waardoor
de zaken nochtans niet vooruitgingen en de Comp, millioenen
schade leed. In Bengale en op Japan ging de
oneerlijkheid zelfs zóo ver, dat Compagnies schepen geheel
voor particulieren handel gebezigd werden.
Een nieuwe en betere regeling van den Perzischen
handel, vooral in zijde, was reeds in 1684 door de Casembroot
en v. d. Heuvel voorbereid of ingevoerd. Beiden waren
op een door den eersten veroverd maar later teruggegeven
eiland in de Perzische golf overleden, toen Johan van
Leene, buitengewoon raad van Indie , aan 't hoofd van
oen met rijke geschenken voorzien gezantschap plechtig
door den sjah werd ontvangen, waardoor in 1694 een
voordeelig verdrag tot stand kwam dat later nog gewijzigd
werd, ten einde de drukkende banden los te maken
die den handel aan die kusten belemmerden.
De Kaap-kolonie, verkreeg door het toezenden van eenige
réfugiés uit Frankrijk en Piémont als volkplanters, eene
uitbreiding die vrij goede vruchten droeg, terwijl de vaart
op Japan, waar de handel tot één kantoor en de waarde
van invoer tot een maximum beperkt was, al meer en meer
in verval geraakte. Alléén het eigenbelang der hoogste
ambtenaren deed de loge op Décima behouden.
Thans nog een enkel woord over Borneo. Hoewel waarschijnlijk
een vrij aanzienljjko handel met dit diamantrijke
eiland, voor particuliere rekening werd gedreven, had de
Comp, zich van alle inmenging onthouden. t
In 1699 echter ging de hooge Indische regeering, in
overeenstemming met en medewerking van Aboe'l Mahasin
toenmalig sultan van Bantam er toe over, den sultan van
Soekadana ten gevolge van zijn wederrechtelijken aanslag

118
op Landak den oorlog te verklaren; en toen deze gunstig
afliep, werd hij van den troon vervallen en zijn land tot een
leen van Bantam verklaard. Ook Landak werd schatplichtig,
en ofschoon de Engelschen die steeds de vijandiggezinde vorsten
hadden ondersteund, de westkust van Borneo verlieten,
bleef hunne vaart op dit uitgestrekte eiland vrij levendig.
Inmiddels was het octrooi op den 5 den Maart 1696, tegen
betaling van 3 millioen gulden, tot aan het jaar 1740 verlengd,
welke som, zoo groot was nog het krediet der
Comp., tegen 3j% kon worden opgenomen, niettegenstaande
toen reeds hare schulden bijna 't dubbele van het
ingelegde kapitaal bedroegen.
Na dit korte overzicht naar Java terugkeerende, vinden
wij Camphuis door Willem Outhoorn vervangen. Hij had
het bestuur van zijn voorganger — wiens gezondheid zeer
verminderd was — in 1691 overgenomen.
Tijdens de eerste jaren zijner regeoring viel er weinig
belangrijks op Java voor, en toen de suikerteelt in de
omstreken van Batavia allengs in handen van Chineezen
was overgegaan, begon men in 1696 zich meer op de koffiecultuur
toe te leggen. Adriaan van Ommen, commandeur
van onze kantoren op Malabar, gaf den eersten stoot aan
die teelt, door eenige koffieplantjes van Kananor naar Java
te zenden. Oorspronkelijk uit Abyssinië afkomstig, was de
koffie, in 't begin der XVII de eeuw naar Europa uitgevoerd,
reeds bij onze landgenooten als „kahauwa" bekend; maar
het duurde tot 1666, eer zij door de Kamer van Amsterdam,
als „cauwa de Mocha" op de veiling word gebracht.
Ten gevolge eener hevige uitbarsting van den Goenoeng
Salak van 4 op 5 Januari 1699, waarbij de Tjiliwong —
die Batavia doorstroomt — buiten hare oevers trad, werden
ook de koffieplantjes vernield 1), doch spoedig weder
aangeplant, kwam in 1706 de eerste Java-koffie in Nederland.
De dood van Amangkoe-rat in September 1703, gaf aanleiding
tot nieuwe twisten op Java en een groote tweespalt
1) De door die overstrooming ontstane moerassen en modderbanken,
maakten Batavia tot een hoogst ongezond verblijf: en »de Koningin va«
't Oosten" werd weldra „het graf der Hollanders" genoemd.

119
tusschen den erfprins en zijn oom pangeran Poeger, die
tijdens den oorlog met Troena Djaja, als Soenan Ngalaga
over midden-Java had geheerscht. Deze betwistte thans zijn
neef, die vroeger eene zijner dochters gehuwd en later weder
verstooten had, den troon van Mataram, waarbij hij door
vele rijksgrooten werd ondersteund.
De erfprins, wegens zijne wellustige, wrecde inborst
meer gehaat dan bemind, maakte door zijne onstaatkundige
handelingen velen van zich afkeerig, maar steunende op
zijn onvervreemdbaar recht van eerstgeboorte, had hij op
hoogen toon van zijn troonsbeklimming onder den naam
van Mangkoe-rat Mas kennis gegeven. Dit deed hij echter
zonder eenige melding te maken van de nog op afdoeningwachtende
schulden , of de bestaande overeenkomsten te
erkennen, terwijl zijn oom, bewesten de Progo reeds als
keizer uitgeroepen, op nederige wijze en onder het doen
van vele beloften, de bevestiging zijner waardigheid van
de hooge regeering te Batavia trachtte te verkrijgen.
Reeds uit haar antwoord aan beide vorsten gegeven, kon
men lichtelijk opmaken dat de laatste pretendent de voorkeur
boven den eersten had verworven. En toen een lateigezantschap
van den wettigen troonopvolger, tot erkenningzijner
rechten, met aanzienlijke sommen, die echter hare
bestemming niet bereikten, geen gehoor vond, en onze
troepen in de omstreken van Samarang, waar Poeger zich
gevestigd had , onder bevel van Govert Knol en Bintang
zich bijeentrokken, bleef er geen twijfel omtrent de gedane
keuze meer over.
Den 17 dü " Juni 1704 werd pangeran Poeger dan ook
onder den naam van Pakoe Boewana I, met bijkomende
titulatuur, als soesoehoenan door de Comp, erkend, als
leenplichtig vorst een njkszegel geschonken, en aan alle
regenten op Java mededeeling gedaan van die erkenning.
Vroegere traktaten werden hernieuwd of nadere overeenkomsten
met hem gesloten.
De adipati-anom, veelal onder den naam van soenan
Mas bekend, bracht daarop een leger van omstreeks 40,000
man te velde, maar voor dat hij deze macht geheel verzameld
had, werd ze onder aanvoering van Knol bij
Paterongan verstrooid , terwijl kapitein Bintang zich van

120
Demak meester maakte. Hiermede eindigde de eerste
veldtocht van dezen oorlog, die in 't volgende jaar werd
hervat.
Johan van Hoorn was na lang dralen en herhaalde
weigering er eindelijk toe overgegaan, zijn schoonvader
van Outhoorn in diens hooge betrekking op te volgen, en
had in September 1704 de teugels van 't bewind in handen
genomen.
In 1705 over een veel grootere krijgsmacht kunnende
beschikken , trok Herman de Wilde , die toen het Hollandsch-Javaansche
leger aanvoerde, langzaam op naar
het middelpunt des rijks. Door verraad van 's vijands
zijde geholpen, kreeg hij de posten aan de Toentang,
Scrondol, Salatiga en andere plaatsen in handen, en
verjoeg al spoedig de benden van soenan Mas, ongeveer
30,000 man sterk, uit eene vrij goed verdedigde stelling,
waarna hij zich zonder veel tegenstand van Kartasoera
(de hoofdstad) meester maakte. Aanzienlijk was de buit
vooral aan oorlogsbehoeften en geschut. En toen de dooide
Compagnie erkende keizer aan het hoofd van hare
troepen de stad zegevierend binnentrok, en vele rijksgrooten
zich kwamen onderwerpen, werd hij ook dààr als
soesoehoenan gehuldigd.
Aan bewijzen van dankbaarheid liet hij het niet ontbreken.
Op Madoera, kwamen Soemanap en Pamakassan
geheel onder Nederlandsch bestuur, Tjeribon werd als
een onafhankelijk vorstendom erkend, en aan de Comp, het
bezit van Samarang en vroeger afgestane gronden verzekerd.
Eertijds gesloten traktaten werden door nieuwe overeenkomsten
op 5 en 11 October 1705, 12 Juli 1706 en 31
October 1707 bevestigd of gewijzigd, en daarbij onder
verscheidene andore bedingen vastgesteld, dat den keizer
tegen de levering van 800 kojans rijst 's jaars gedurende
25 jaren, de nog achterstallige schuld kwijt gescholden
en de thans verleende hulp „om niet zal geschonken worden."
Maar ook zijn tegenstander was niet werkeloos
gebleven.
Soenan Mas, een machtigen steun vindende in Soerapati,
die zich in Malang en Pasoeroean gedurende al dien
tijd had weten staande te houden en hem thans als opper-

121
heer erkende, trok zijne troepen in den Oosthoek te zamen,
werwaarts hij na zijne nederlaag gevlucht was. Knol,
aan wien het opperbevel van 't verbonden leger op nieuw
was toevertrouwd, aarzelde geen oogenblik deze stellingen
aan te tasten , en had het geluk, na een hardnekkig gevecht,
een aanvankelijk geleden verlies te herstellen en
zich den 16 den Oct. 1706 van de sterke positie van Bangil
meester te maken. Soerapati werd gekwetst en vluchtte
naar Pasoeroean, waar hij drie weken later aan zijne wonden
bezweek.
Thans achtte men alles gewonnen ; en Knol, in stede
van zijne roemrijke overwinning door de verovering van
die plaats te bekronen, vermeende genoeg gedaan te
hebben, trok zijne troepen in veilige stellingen terug , en
Soerabaja werd het Capua van dezen anders zoo voortvarenden
krijgsman.
Ofschoon soenan Mas door Soerapati's dood een onherstelbaar
verlies had geleden, verschafte de werkeloosheid
van den opperbevelhebber hem eene geschikte gelegenheid
om geloden verliezen te herstellen, zijne verstrooide benden
onder Mas Lombok, oudste zoon van Soerapati, in Kediri
te horzamelen en zich op nieuw tot den krijg toe te rusten.
Hunne strooptochten strekten zich weldra tot Soerabaja
uit, en 't was niet voor den 24 stcn Aug. van het volgende
jaar, dat de Wilde — die inmiddels het opperbevel hernomen
had — als overwinnaar aan het hoofd van zijn leger
Kediri binnentrok. De vijand die zich achter de versterkte
linie van Pintoe Larat, waardoor Pasoeroean gedekt werd ,
had teruggetrokken en weldra met vereende krachten zou
worden aangevallen, scheen zich op eene hardnekkige
verdediging voor te bereiden.
Aan beide zijden van het gewicht dezer positie overtuigd,
werd er met moed en volharding gestreden : aanvallers
zoowel als verdedigers deden hun plicht. Meer dan
eens stonden de kansen vrij gelijk, meer dan eens werd
de zege betwist, tot dat de vijand eindelijk teruggeworpen
en ook Pasoeroean eenigc dagen later genomen werd.
De Wilde bleef overwinnaar, doch ontsierde zijne overwinning
door 't gebeente van Soerapati te doen opgraven
en verbranden ; eene daad , den fleren krijgsman, den

122
beschaafden Europeaan onwaardig. Kort daarna vertrok
hij naar Batavia, waar hij ten gevolge der uitgestane
vermoeienis overleed.
Thans was de macht van soenan Mas voor goed gebroken
: al de hem nog overgebleven sterkten werden
ontruimd, en van slechts enkelen der zijnen vergezeld,
doolde de door de Comp, onttroonde erfgenaam van Mataram
in het ontoegankelijk gebergte eenzaam en verlaten
rond. Omstreeks een jaar later gaf hij zich aan Govert Knol
over, die hem te Soerabaja als regeerings-commissaris,
onder toezegging eener volledige vergiffenis, hoop gaf op
het bestuur van eenig Javaansch grondgebied onder toezicht
van de O. I. Comp. Te Batavia aangekomen, werd
hij echter als gevangene behandeld en hem te verstaan
gegeven, dat Knol zijne volmacht te buiten was gegaan ;
en toen hij daarop in den vollen raad rekenschap vroeg,
waarom men hem van zijn rechtmatig erfdeel had beroofd,
en eene verbanning naar Ceilon het antwoord was, vroeg
menigeen zich af wat van Neêrlands goede trouw was
geworden.
Op deze wijze eindigde de zoogenaamde eerste Javaansche
successie-oorlog: de O. I. C. had op nieuw het lot van
Mataram beslist en hare suzereine rechten werden bijna
door geheel Insulinde erkend en gehuldigd.
De opperheerscheres van dat prachtige rijk verloochende
echter hare afkomst niet : door de gestrenge handhaving
van het monopoliestelsel, bleef zij haar bekrompen koopmansgeest
getrouw, en even als reeds vroeger door andere
gouv rs .-gen. herhaaldelijk was beproefd, had van Hoorn
ook nu weer te vergeefs bij de Kamer van XVII op
kolonisatie en vrijen handel in Indië aangedrongen. Toch
wist hij eenig e meerdere vrijheid voor den armen inländischen
handelaar te verkrijgen. Ook werd onder zijn bestuur,
de gouverneur van de Kaap met eenige hoofdambtenaren
wegens schandelijke afpersingen der vrijburgers gesuspendeerd,
en in 1706 het onverstandige besluit genomen
Mauritius te ontruimen, waardoor die geriefelijke noodhaven
in bezit kwam van Frankrijk.
Reeds in Maart 1708 was aan van Hoorn op herhaald
verzoek zijn eervol ontslag verleend, met last zijne be-

123
trekking aan den directeur-generaal Abraham van Riebeek,
zoon van den stichter der Kaapkolonie over te geven.
Dit ontslag evenwel, vroeger schijnbaar zoo gewenscht,
bleek thans den man, die zich intusschen een vermogen
van tien millioen guldens verworven had, gansch niet
aangenaam te zijn. Het duurde tot in 't laatst van Oct.
1709, eer hij er toe besluiten kon zijn ambt neder te
leggen; en had hij lang geaarzeld om de teugels van 't bewind
uit de handen van zijn eersten schoonvader over te
nemen, nog meer moeite scheen het hem te kosten om ze,
na zijn huwelijk met de dochter van Riebeek , aan dien
tweeden schoonvader weer af te staan.
Terwijl de Comp, het toppunt van macht en aanzien
bereikte, werden voor den bedachtzanien opmerker allengs
eenige sporen van achteruitgang zichtbaar, die echter
voor het groote publiek achter den afstralenden glans barer
uitwendigen rijkdom en grootheid verscholen bleven.
Maar al mochten eenige verontrustende teekenen zich
opdoen en het bestuur van v. Riebeek minder gunstige
resultaten opleveren, zijne regeering even als die van
Christoffel van Swol en Hendrik Zwaardekroon , kunnen
nog tot het tijdperk van haren grootsten bloei gerekend
worden, al bestond deze meer in uiterlijken schijn dan in
innerlijke waarde. De handhaving toch van 't monopoliestelsel
waarbij schatten te loor gingen, aan eene kostbare
uitbreiding van gezag gepaard, verslond kapitalen welker
gemis door den handel dubbel werd gevoeld.
Aan de gespannen verhouding en de uitgebarsten vijandelijkheden
van Boni en Goa in het zuidelijk gedeelte
van Celebes, werd door tusschenkomst der Comp, een
einde gemaakt, waarbij echter het vroeger geliefkoosd
plan van Aroe Palakka om de kronen van die rijken steeds
op één hoofd te vereenigen geheel in duigen viel.
Hoewel ten gevolge van het vernielen der Engelsche
factorijen door de Bandjareezen, de Comp, van hare lastige
Britsche mededingster werd verlost, bracht de handel
op Borneo weinig voordeel aan. Gelukkig wierp het
monopolie van den opium- en peperhandel in alle Djohoreesche
havens, waaronder ook Siak behoorde, dat in 1713

124
door haar werd verkregen, zeer aanzienlijke winsten af.
De betrekkingen met Perzië daarentegen beantwoordden
minder aan het doel dat zij beoogd had, en noch kostbare
geschenken, noch veel kostbaarder gezantschappen
waren in staat den kwijnenden handel op te heffen.
Van Riebeek overleed in de maand October van 't zelfde
jaar, weinig betreurd zoowel uithoofde van zijn wrevelig
karakter ajs zijner hoogst onaangename vormen. Tijdens
zijn beheer breidde de koffiecultuur zich aanmerkelijk uit
en werd een weg van Batavia tot aan den westhoek van
Java aangelegd.
Christoffel van Swol was zijn opvolger; 't duurde evenwel
tot 1715, eer hij door de bewindhebbers als zoodanig
werd erkend. Zij gaven tevens last, voortaan bij eenc
verkiezing tot gouv.-gen., de directeur-generaal het eerst
in aanmerking te nemen, welke gewoonte sedert het bestuur
van v. Diemen in den regel gevolgd was. Ofschoon
koophandel en zeevaart hoog waardeerende, bracht de
nieuw opgetreden landvoogd door een onbedachtzamen
maatregel den theohandel evenwel een schier onherstelbaar
verlies toe, en wel door den prijs 'der Chineesche
thee van 60 rijksdaalders per pikol, eigendunkelijk tot
op een derde te verminderen. Geen enkele jonk vertoonde
zich daarna meer op de reede, en 't kostte later
veel moeite dien voordeeligen handel met China te doen
herleven.
Omstreeks dezen tijd begon de Engelsche O. 1. Comp.,
haren overwegenden invloed vooral op de kusten van
Malabar allengs te doen gevoelen, en verkeerden onze
nederzettingen op 't vaste land van Indië, in een meestal
zeer gespannen toestand. De minste aanleiding dezerzijds
was voldoende, de inlandsche vorsten reden tot misnoegen
te geven, en 't was noodig zulks te vermijden om onze
suprematie te behouden en hunne toenadering tot Engeland
te voorkomen. Hiertoe behoorden echter hoedanigheden
die niet altijd bij 's Compagnies dienaren werden
aangetroffen.
De gezagvoerder te Kootsjin, Barend Ketel, leverde
hiervan een treurig bewijs, daar door zijne onvoorzichtige
en onstaatkundige handelingen niet alleen aan Neérlands

125
gezag, maar ook aan vroeger verkregen wapenroem gevoelige
slagen werden toegebracht.
De schoone en rijke erfenis der Comp, door Rijklof
van Goens aan die kusten geschonken, de eerbied en het
ontzag voor den Nederlandschen naam door hem er achtergelaten
, dreigden zelfs ten eenenmale verloren te gaan ,
toen gelukkigerwijze door zijn opvolger Hertenberg' het
geleden verlies met behulp van Bakker en Berkman hersteld
en 't zedelijk overwicht der Comp, herwonnen werd.
Ook in den Oosthoek van Java, waar de zoons van
Soerapati vele heethoofden en onvergenoegden om zich
verzameld hadden, werd hare tusschenkomst dringend
vereischt. Nog immer bleef de oorlogsfakkel ontstoken,
en toen de prins van Madoera zich bij hen aansloot, om
meester te worden van Soemanap en Pamakassan, begreep
de Comp, aan die oproerige en vijandige bewegingen voor
goed een einde te moeten maken. Door het zenden van
eenige troepen, onder Gobius en de Chavonnes, was de
rust dan ook spoedig hersteld : de prins van Madoera werd
gedood, en een der zonen van Soerapati naar de Kaap
verbannen.
Inmiddels was van Swol, ten gevolge van te groote
inspanning op het ziekbed geworpen, in November 1718
overleden, en zag men het vreemde verschijnsel, dat zijne
betrekking èn door den directeur-generaal èn door nog een
ander raad van Indië werd geweigerd. Eindelijk nam
Zwaardekroon voorloopig de leiding van het bestuur in
handen, en werd in 1720 door de Kamer van XVII in
zijne hooge waardigheid bevestigd.
Nauwelijks had hij zijne betrekking aanvaard, of de steeds
smeulende vonken van oproer en verzet in midden-Java
ontvlamden op nieuw, toen bij het onverwacht overlijden
van Pakoe Boewana 1, in 1719, zijn oudste zoon onder
den naam van Mangkoe-rat II (meer als soesoehoenan
Praboe bekend), den troon van Mataram beklom. Eenige
prinsen van den bloede, waaronder twee van 's keizers
broeders, Poerabaja en Blitar, betwistten hem den troon
en iiadden reeds een grooten aanhang verkregen, toen
de admiraal Brinkman aan het hoofd van 's Compagnies

126
legermacht en de hulpbenden van Mataram, de opstandelingen
uiteenjoeg. Blitar, die zich in Madioen had teruggetrokken,
overleed in 1722, waardoor den opstand een
beslissende slag werd toegebracht. De overige hoofden
tot in Malang teruggedrongen, gaven zich in Mei 1723
over, waaronder Poerabaja en een der zonen van Soerapati,
die hun verzet tegen het door de Comp, als wettig
erkend gezag, de een op Ceilon, de ander aan de Kaap
als banneling moesten boeten. De vorst van Balembangan
on diens schoonzoon, almede een zoon van Soerapati,
waren gelukkiger en hadden zich weten staande te houden,
zoodat al weder de rust niet geheel hersteld of verzekerd
was. Toch beschouwde men de tweede Javaansche
successie-oorlog als geëindigd.
Terwijl de Ncderlandsche wapenen in Java's oosthoek
zegevierden , was Batavia bijna het slachtoffer geworden
van een even vermetelen als lang te voren beraamden
aanslag, die, ware hij niet bijtijds ontdekt en verijdeld,
het verlies van geheel Java had kunnen na zich sleepen.
Door een zoogenaamd inlandsch kind, wiens vader met
name Erberfeld zich te Batavia een vrij aanzienlijk vermogen
had verworven, was het snoode ontwerp gesmeed
om op den l sten Januari 1722 alle Europeanen en inlandsche
christenen om te brengen. Hij zelf zou onder
den titel van Toean Goesti zich aan het hoofd van de
regeering hebben geplaatst.
Twee jaren lang — zegt men — was die aanslag geheim
gehouden , niettegenstaande het eedgenootschap duizenden
aanhangers telde. Gelukkig werd het komplot even vóór
de uitvoering ontdekt, en het meerendeel van de hoofdleiders
in hechtenis genomen.
Wel mocht de christenbevolking op dien eersten dag
des jaars met blijde harten den Allerhoogste dankzeggen
voor de uitredding uit zoo groot een gevaar.
De doodstraf was het loon der verraders. Op het erf
van Pieter Erberfeld, wiens huis tot den grond toe was
geslecht, werd eene schandzuil opgericht om den voorbjjganger
ten eeuwigen dage aan dat booze opzet te herinneren.
Waarschijnlijk echter was deze man, toen reeds
vrij bejaard en zeer vermogend, meer als een misdadig

127
werktuig, dan wel als de hoofdaanlcgger van het heische
plan te beschouwen.
Naarmate de Comp, het toppunt van haar bloei bereikte,
moest zij aan meer dan ééne mededinging het
hoofd bieden. Maar noch die van de O. 1. O. te Ostende,
in 1719 door den Duitschen keizer met een octrooi begiftigd
dat reeds in 1731 weder werd opgeheven, noch
die van Zweden, in 't zelfde jaar te Gothenburg opgericht,
konden met die der Engelsche Compagnie worden
vergeleken. In 1661 door Karel II gemachtigd met eiken
staat waar het christendom niet ingevoerd was, vrede
of oorlog te sluiten, had zij hare krachten langzamerhand
leeren kennen. Thans stond zij dààr als een dreigend
spook in de toekomst; zij stond dààr in de volle ontwikkeling
van een vrijwerkend handelslichaam, terwijl de
Nederlandsche Comp, als souvereine en oorlogvoerende
macht, hare eigene grondslagen al meer en meer ondermijnde.
De eene wist de klippen te ontwijken waarop de
andere moest stooten en vergaan : de eene bleef haren
oorsprong getrouw, de andere had ze verloochend.
HOOFDSTUK VII.
OPSTAND DER CHINEEZEN; DERDE JAVAAN8CHE
SUCCESSIE-OORLOG.
1722—1757.
Ten einde zich een juist denkbeeld te vormen van het
naderend verval der in schijn nog zoo bloeiende Comp.,
en de daartoe medewerkende omstandigheden in hare.geheele
bcteekenis te overzien, is het noodig een diepereu
blik te slaan in haren financieelen toestand. Om tot eene
zuivere voorstelling van de feiten te geraken, zullen wij het
geleidelijk verband tusschen oorzaken en gevolgen trachten
op te sporen. Vroeger is opgemerkt hoe in de toepassing
van het bekrompen monopoliestelsel der Comp., 't welk

128
vrij aanzienlijke uitkeeringen en een kostbaar toezicht
vorderde, een eerste kiem lag tot achteruitgang.
Viel het haar in 'tbegin der XVII de eeuw somtijds moeilijk
aan veelzijdige verplichtingen te voldoen, later werd de
geldelijke toestand door één hoofdbeginsel beheerscht. Het
streven namelijk om, in weerwil van achteruitgang van
kapitaal en ondanks geleden verliezen, het krediet op te
houden door 't uitbetalen van onevenredig hooge dividenden.
Al toonden de vierjarige rekeningen in 1696 nog een fictief
kapitaal aan van ongeveer 40 millioen, dat 25 jaren lateitot
op één millioen gulden geslonken was, het einde van
die eeuw kan als 't keerpunt van hare financieele welvaart
worden beschouwd. Toen nam de opklimmende reeks van
achterstallen een aanvang.
Die hooge dividenden, zelden minder dan 20 o/0, meestal
meer, in 1671 zelfs 60 en nimmer beneden de 12 o,'o,
moesten de Comp, rijker doen schijnen dan zij was. Haar
krediet scheen dan ook onbegrensd, en 't is niet vreemd,
dat toen de kamer van XVII besloot 20 % aan de houders
der obligatiën van vóór 1696 af te doen, zij deze
aflossing evenmin verlangden, als die welke in 1716 tot
het afdoen van de in de laatste jaren der vorige eeuw opgenomen
gelden werd voorgesteld. Naarmate de winsten
verminderden moest men trachten het krediet te vermeerderen.
Het toenemend afgeven te Batavia van wissels op
het moederland, werd vooral later eene aanzienlijke winstderving
voor de Comp, die steeds even hooge dividenden
bleef uitbetalen, en om daarin te voorzien voortdurend gebruik
moest maken van de anticipatie-penningen, waarvoor
recepissen (om de zes maanden opzegbaar) tegen 2\ °/0
werden uitgegeven.
Onder de oorzaken van winstderving komen nog de volgenden
in aanmerking : 1°. de groote sommen bij de verlenging
van 't octrooi en meerdere posten aan den Staat te betalenzoo
werd o. a. de in 1677 gevorderde /16.000 voor den uitvoer,
later tot ƒ300.000, en in 1696 tot bij de vier tonnen
gouds opgevoerd. 2°. Minder verdiensten niettegenstaande
de veilingen der Comp, hoe langer hoe grooter werden,
en gemiddeld tusschen de 14 en 15 millioenen opbrachten.
3°. Zeerampen waarbij vele schepen door te groote bovenlast

129
van smokkelwaren verloren gingen. 4°. Hare kostbare huishouding,
omslachtige administratie en ontrouw van hooge
en lage beambten. Door de steeds toenemende weelde,
gingen de zoogenaamde „gepermitteerde winsten" al spoedig
in ongepermitteerde winsten over, terwijl afpersing en
knevelanjen van allerlei aard hunne buitengewone verteringen
moesten aanvullen, waarbij de betrekkelijk karige
bezoldiging slechts als bijzaak beschouwd werd.
Bovendien vereischten zee- en landmacht aanzienlijke
uitgaven, ten gevolge van de gedurige oorlogen en het
handhaven der monopoliën. Het monopoliestelsel kostte
veel geld, en om dat uitsluiting-systeem vol te houden,
moest de Comp, zich veel getroosten. Officieele bescheiden
toonen aan , dat al beliep de winst op den kaneelhandel
en de parelvisscherij somtijds meer dan 4 i millioen, 't bezit
zoowel van Ceilon als der Molukken, op den duur meer
na- dan voordeel opleverde. Aan een reservekas schijnt men
niet te hebben gedacht, en als de ontvangsten niet tijdig
genoeg inkwamen, dekte men de uitgaven door middel
van leeningen die nimmer werden afgelost. Dit waren
de voornaamste oorzaken van een toestand die niet lang
verborgen kon blijven.
Zwaardekroon had niet slechts de koffie-aanplant bevorderd
— Tjeribon alleen gaf in 1724, 1000 pikkols koffie
die met de beste soort kon wedijveren — maar ze tevens
zooveel mogelijk populair trachten te maken. De Javaansche
bevolking hield zich met deze weinig moeite
vereischende cultuur gaarne bezig, en al spoedig waren
contracten gesloten, om het geheele product tot den prijs
van 15 rijksdaalders af te leveren , welke prijs later belangrijk
verminderde. (Reeds onder zijn opvolger werd
de koffie voor de Comp, gemonopoliseerd en slechts tegen
6 r. s. aan de pakhuizen ingenomen). De indigo- en
katoenteelt, vooral het spinnen van garens, vonden in
dezen gouv-gen. een groot voorstander. Zijne toegevende
staatkunde deed ook den Chinoeschen theehandel
herleven en gaf aan de suikerbereiding eene hoogere
vlucht, terwijl de nieuw geopende handelsbetrekkingen
op de zuid-oostkust van Afrika, als minder aan de verwachting
voldoende, in 1735 werden opgeheven.
9

130
Alweder vermeende de Comp, dat haar octrooi was geschonden,
en alweder moest eene aanzienlijke schadeloosstelling
op die vermeende schennis volgen. De schepen
van Jacob Roggeveen namelijk, die voor rekening der
West-Indische Compagnie tot ontdekking van het zoogenaamd
Zuidland, bezuiden Amerika omzeilende, Java
hadden bereikt, werden in beslag genomen, waarvoor
later /' 120.000 moest worden uitgekeerd. Dit belette
echter niet dat de actiën al hooger en hooger stegen en
door een ongeoorloofden windhandel in 1720 zelfs een
maximum van 1080 o/o bereikten.
Zijn overige levensdagen in rust wenschende door te
brengen, verzocht Zwaardekroon een eervol ontslag , en
droeg in Juli 1725 zijne waardigheid over aan Mattheus
de Haan.
Hoewel bij het einde van dit vierjarig bestuur, de inwendige
financieele toestand nog immer reden van bezorgdheid
gaf, waren de O. I. bezittingen bij zijn dood in 1729,
in een bloeienden toestand onder het beheer van zijn opvolger
Mr. Diederik Durven — met voorbijgang van den
directeur-generaal Huisman — overgegaan.
Ook in Mataram had eene bestuursverandering plaats
gehad. Soesoehoenan Praboe was door zijn minderjarigen
zoon Pakoe Boewana II, onder de voogdij schap van
zijne moeder en den rijksbestuurder, in de regcering'opgevolgd.
AVel verre dat deze gouv.-gen. aan do van hem gekoesterde
verwachtingen beantwoordde, maakte hij zich bij
eene schandelijke levenswijze, aan verschillende knevelarijen
en een verregaand nepotisme schuldig. De kamer van XVII
nam dan ook in October 1731 het besluit, hem met den
directeur-generaal Hasselman, twee buitengewone raden
van Indië en nog eenige hooge ambtenaren „zonder kwaliteit
en gage" ter verantwoording op te roepen. Bij hunne
aankomst in 't moederland werd echter geen verder gevolg
aan de zaak gegeven. De Kamer zag er tegen op hare
hooge ambtenaren te straffen; en al had de gouverneur
van Ceilon, de wreedaardige Pieter Vuyst, in 1730 eene
rechtmatige straf ondergaan, zijn opvolger Stephanus Versas
_ om nog schandelijker reden gevangen genomen —

131
was onder borgtocht ontslagen; zijn vonnis werd nimmer
uitgesproken.
Onder het bestuur van Dirk van Cloon, die in Mei 1732
het bewind aanvaardde, had de invoer van nieuwe muntspeciën
plaats en werden reeds bestaande overeenkomsten
herzien of nieuwe traktaten gesloten. Zoo was o. a. op
8 November 1733, de afdoening der achterstallige schulden
met den soesoehoenan geregeld — waarbij ook nadere
bepalingen voor het garnizoen te Kartasoera werden
gemaakt — het monopolie van den peperhandel met
Bantam verlengd en dat van Bandjermasin verkregen.
De aanvoer van producten bereikte eene zoodanige hoogte,
dat somtijds twee voor- en twee najaarsveilingen, behalve
nog eene theeveiling te Amsterdam moesten gehouden
worden.
Abraham Patras, die van Cloon — in Maart 1735 overleden
— als gouv.-gen. had vervangen, was zijne benoeming
aan het toeval verschuldigd ; want toen hij in den
raad van Indië evenveel stemmen verkreeg, had het lot
tusschen hem en Adriaan Valckonier te zijnen voordeele
beslist. Hij overleefde zijn voorganger slechts twee jaren,
en werd door Valckenier in zijne hooge waardigheid opgevolgd.
Nauwelijks waren in 't begin van zijn bestuur eenige
onlusten op Celebes gestild, of er vielen op Java gebeurtenissen
voor , die , niettegenstaande zij aanvankelijk de
hachelijkste gevolgen na zich sleepten, later het gezag van
Nederland moesten bestendigen.
De aanleidende oorzaak van dat alles was de moord der
Chineezen te Batavia.
Onder hunne hoofden, met den titel van luitenant, kapitein
of majoor, hadden deze zich als kooplieden, pachters,
industrieelen, kleinhandelaren, ambachtslieden, geldschieters
en landbouwers om en in Batavia zoodanig uitgebreid,
dat reeds onder vorige gouverneurs-generaal beperkende
maatregelen noodig werden geacht. Bij het uitreiken van
verblijfpassen of het doen verlaten der stad, wanneer zij
geene voldoende middelen van bestaan konden aanwijzen,
was door Compagnies dienaren op eene even willekeurige
9*

132
als baatzuchtige wijze te werk gegaan. De daardoor opgewekte
ontevredenheid kwam tot eene uitbarsting, toen
de uitvoering van een voorstel, om de rondzwervenden
die geen verbhjfpas bezaten naar Ceilon te zenden alweder
verkeerd werd toegepast.
Door de verarmde Chineezen gevangen te nemen, en
ook de meer gegoeden, onder het afpersen van belangrijke
sommen, met verbanning te bedreigen, steeg hunne
verbittering ten top. Velen verlieten de stad, vereenigden
zich in benden, maakten de Ommelanden hoogst onveilig,
en namen eene zeer dreigende houding aan, welke al
spoedig tot rebellie oversloeg. Een vruchtelooze poging
door van Imhoff en van Aerden aangewend, om die verbitterde
menigte tot bedaren en onderwerping te brengen,
had op den 8 ,ten October 1740 een aanval ten gevolge,
waarbij zij uit Tanabang werd verjaagd ; en hoewel de
opstandelingen hier en daar enkele detachementen verslagen
, eenige Europeanen gedood of mishandeld, en vele
woningen vernield hadden, was echter hun voornemen
verijdeld om de schans Tangerang en Meester Cornelis te
overrompelen. Doch de wederzijdsche verbittering nam
zoodanig toe, dat ook de welgestelde Chineesche ingezetenen
van Batavia al spoedig hun leven niet langer zeker
waren, zoodat de burgerij gewapend, maar tevens eene
strenge proclamatie uitgevaardigd werd om de Europeanen
tot kalmte en de Chineezen tot rust te brengen. Ofschoon
de gouv.-gen. er zich tegen had verklaard, was in den
raad van Indië, bij meerderheid, tot de afkondiging van
dat plakaat besloten.
Nadat een aanval der muitelingen op de Diesterpoort
was afgeslagen, brak op den 9 den een brand uit in een
aantal Chineesche huizen, waarop het grauw de vluchtende
bewoners begon te vervolgen en te vermoorden,
't geen met eene algemeene brandstichting, plundering en
menschenslachting eindigde. Op den 12 üen waren GOO
huizen verwoest en 10.000 Chineezen omgekomen. Tien
dagen later echter, werd — na het uiteenjagen der zich
nog in het open veld bevindende opstandelingen — eene
amnestie uitgevaardigd, tengevolge waarvan velen terug-
kwamen om zich te onderwerpen. Buiten de stad werd

133
hun een verblijf aangewezen, en de bevolking kwam
langzamerhand tot rust.
"Welke maatregelen van repressie waren er nu tijdens
die gruwelen door Yalckenier genomen ? Uit latere processtukken
is gebleken : dat hoewel niet bewezen was, wie
den last tot den moord had verstrekt, de opperlandvoogd
wel verre van die schanddaden tegen te gaan en de volkswoede
te stuiten, oogluikend toeliet dat het garnizoen er
aan deel nam, en 't bevel gaf de gevangen genomen Chineezen
in den kerker om te brengen.
Alvorens de gevolgen te schetsen uit die onvergeeflijke
handelwijze voortgesproten, dient nog vermeld te worden
hoe Valckenier, na eene ongesteldheid, in December voor
1 t eerst weder in de vergaderzaal der hooge regeering
verschijnende, deze door een compagnie soldaten deed
bezetten, eenige leden, onder nog andere beschuldigingen
verweet, misbruik te hebben gemaakt van gezag, de
H. H. van Imhoff, de Haaze en van Schinne streng-arrest
gaf en in Januari 1741 als gevangenen naar Nederland
opzond.
H. H. bewindhebbers, die van Imhoff reeds voor zijn
vertrek uit Java, tot opvolger van den gouv.-gen. hadden
benoemd, deden de hooge arrestanten bij hunne aankomst
in Texel plechtstatig begroeten en uit hun arrest ontslaan
, terwijl onmiddellijk bevelen naar Indië werden gezonden
, om Valckenier met eenige andere beambten voor
den raad van justitie te brengen. Die bevelen bereikten
hem aan de Kaap, waar hij , na het bewind voorloopig aan
Johan Thedens te hebben overgedragen, op zijne terugreis
naar 't moederland was aangekomen. Als gevangene naar
Batavia wedergekeerd, overleed hij in 1751 op het kasteel,
nog voor den afloop van zijn rechtsgeding, 't welk — even
als meer anderen van dien aard — slepende was gehouden,
zonder dat een vonnis over hem werd uitgesproken.
De aankomst der drie raden van Indië — met eenig
vertoon in Amsterdam ontvangen — had juist plaats bij
de vernieuwing van het octrooi, waarvan reeds in 1739
een concept aanhangig was gemaakt, en gaf tot vele besprekingen
aanleiding. Dien ten gevolge werd de verlenging
slechts voor één jaar toegestaan, om de zaken gedu-

134
rende 1740 en 1741 gaande te houden, tot dat het octrooi,
na een tal van onderhandelingen, in Januari 1743 tegen
eene recognitie van 3 o/0 op de uitdeelingen , en met
eenige wijzigingen in het beheer, voor 12 jaren werd
verlengd.
Van Imhoff had in eene uitvoerige memorie , zich een
voorstander betoond van vrijen particulieren handel in
't bijzonder op China, en eene kolonisatie tot uitbreiding
van landbouw en industrie in de Ommelanden van Batavia.
Bovendien werden de administratie, het beheer, en de betrekkingen
der Comp, met inlandsche vorsten, benevens
al wat met de groote vaart in verband stond uitvoerig
door hem behandeld.
Hij was alzoo de aangewezen man, om de leiding der
zaken in Indië op zich te nemen. Maar voor wij hem in die
moeilijke taak volgen, vereischt de toestand van Java r
waar zich ernstige verwikkelingen voorbereiden, eenige
oogenblikken onze aandacht.
Vele uit Bekasi verdreven Chineezen waren naar Tjeribon
en Tagal gevlucht, 'en hielden niet alleen de door
de Comp, aldaar gevestigde kantoren, met behulp der
Javanen, die bijna overal hunne partij kozen, geheel ingesloten
, maar hadden den opstand ook naar andere plaatsen
langs de noordkust overgebracht. Honderden van die ongelukkigen
als wilde dieren opgejaagd en vervolgd, waren
hier en daar op meedoogenlooze wijze vermoord, en waar
zij de meerderheid hadden, was een krachtdadig verzet
het natuurlijk gevolg van die gruwelijke en menschonteerende
aanslagen.
Uit Japara en Joana werden strooptochten ondernomen,
waarbij vele Europeanen om 't leven kwamen. In Demak,
Rembang en meer andere posten moesten de garnizoenen
versterkt worden. Zelfs Samarang werd bedreigd, en de
Nederlandsche gezaghebber genoodzaakt de hulp van
Tsjakra Ningrat IV, regent van Madoera in te roepen, om
deze voor den handel zoo belangrijke stad te beschermen.
Schier overal traden de Chineezen door Javanen ondersteund
aan welke hulp de soesoehoenan niet vreemd bleef, als
onverzoenlijke vijanden op, zoodat de toestand hoe langer

135
hoe dreigender werd. Die dubbelzinnige houding door den
keizer aangenomen, vereischt eenige nadere verklaring,
daar zij met de volgende gebeurtenissen, welke een derden
successie-oorlog op Java ten gevolge hadden, in een nauw
verband staat.
Wantrouwen tegen de uit Ceilon naar Kartasoera teruggekeerde
zonen van den verbannen soenan Mangkoe-rat
Mas, de toenadering van den regent van Madoera tot de
O. I. C. en zijne weigering aan 't hof te verschijnen om
zijn leenheer de verschuldigde hulde te bewijzen, hadden
even als 't onhandig gedrag van het Nederlandsche garnizoen
in de residentie, den keizer met wrevel en achterdocht
vervuld. Daarenboven werd hij tusschen twee partijen geslingerd
waarin zijne omgeving verdeeld was. De partij
van de ratoe ageng (keizerin-moeder) was de O. I. C.,
die van den rijksbestuurder, Nata Koesoema, den staartdragenden
zonen van het Hemelsche rijk toegedaan; en
sedert de kansen voor deze gunstiger werden, had de
soesoehoenan zich heimelijk bij hen aangesloten, hoewel
hij in schijn de hooge regeering te Batavia bleef steunen.
Al spoedig echter wierp hij hot masker af toen de loge
te Rembang door de Chineezen ingenomen en verbrand,
Samarang nauwer ingesloten en ook Soerabaja bedreigd
werd. De zonen van den banneling van Ceilon werden
even als de bevelhebbers der bezetting van 't fort te Kartasoera
om 't leven gebracht, de soldaten gedwongen den
Islam aan te nemen en bij de lijfwacht ingedeeld, terwijl
een deel van 't Javaansche leger onder Nata Koesoema, de
Chineezen voor Samarang versterkte, en het andere naar
Soerabaja tegen den pangeran van Madoera oprukte.
In die benarde omstandigheden werd Hugo Verijssel,
aan wien Johannes Theling was toegevoegd, als commissaris
naar het tooneel van den oorlog gezonden, en de geringe
troepenmacht vooral te Samarang z. v. m. versterkt. In November
gelukte het, bij drie herhaalde uitvallen , den vijand
uit de rondom die stad opgeworpen werken te verdrijven;
en toen men, ten gevolge van onderhandelingen door den
rijksbestuurder uit naam van den keizer met Verijssel
aangeknoopt, ook Tagal en Japara te hulp kon komen,
was het dringendste gevaar voor den oogenblik geweken.

136
Die onderhandelingen leverden overigens weinig goeds op ;
wel werd de gevangen genomen bezetting van het fort
teruggezonden, maar tegen de Chineezen voerde men niets
uit, zoodat in 't begin van 1742 de algemeene toestand
niet veel was verbeterd.
De pangeran van Madoera begon al spoedig den oorlog
tegen Mataram voor eigen rekening te voeren, zoowel uit
haat tegen Pakoe Boewana als om zich een onafhankelijk
rijk te veroveren; de noordoostkust van Grrissee tot Rembang
was reeds in zijn bezit,, toen hij te Batavia vergeefsche
pogingen aanwendde, regentschappen voor zijne
zonen, en verlof tot het oprukken tegen Mataram's hoofdstad
te verkrijgen.
In het Chineesche leger, gaandeweg door vele ontevredenen
versterkt, werd het gezag van den keizer niet
meer erkend en Mas Garendi (een zoon van den in het
vorig jaar te Karta om het leven gebrachten pangeran
Tepasana en kleinzoon van soesoehoenan Mas), onder den
naam van Amangkoe-rat, in de geschiedenis meer onder
dien van soenan Koening bekend, als tweede of tegenkeizer
uitgeroepen. Kort daarna week de Javaansche
legermacht, na in Grobogan verslagen te zijn, op Kartasoera
terug, en smeekte de van alle kanten verlaten
keizer bij de Comp, om hulp en bescherming, die hem
dan ook weldra werd verleend.
Zich in den nu ook bedreigden kratoh, waar de kapitein
von Hohendorff als gecomitteerde was aangekomen,
niet langer veilig achtende, vertrok hij na eene vergeefsche
poging om de opstandelingen te verdrijven, door v. Hohendorff
vergezeld, naar Magettan en later naar Panaraga,
bereid om elke voorwaarde aan te nemen, waarmede hij zich
eene afdoende ondersteuning der Comp, kon verzekeren.
Sommigen zijner broeders onderwierpen zich aan den
nieuwen keizer, anderen namen de wijk naar Samarang.
Westwaarts van de stad was de vijand, door de trouw
gebleven regenten die zich in afwachting van de verderen
loop der gebeurtenissen onder de hoede der Comp, hadden
gesteld, met behulp van Nederlandsche troepen verjaagd,
en toen de kapiteins Mom en von Hohendorff de opstandelingen
ook uit Oengaran, Demak en Japara verdreven,

137
namen de zaken in die kustgewesten eene betere wending.
Ten einde nu met eene genoegzame macht naar
Kartasoera te kunnen oprukken, verzochten zij den vorst
van Madoera om Rembang en Joana te bezetten, maar
deze was hun voor geweest en had Mas Garendi met zijn
aanhang, zonder veel moeite de hoofdstad doen ontruimen.
Deze ongevraagde tusschenkomst van Tsjakra Ningrat,
werd door Verijssel hoog opgenomen, en zeer ernstige
vertoogen waren noodig, den eerzuchtigen Madoereeschen
vorst naar de reeds vroeger door hem bezette landen bij
Soerabaja te doen terugkeeren. Bovendien kostte het
veel moeite hem te beletten, door het proclameeren van
een der broeders van zijn doodvijand tot soesoehoenan
van Mataram, de reeds bestaande verwarring nog te vermeerderen.
Pakoe Boewana II werd daarop in het bezit van zijne
residentie hersteld, de rustelooze Chineezen en oproerige
Javanen overal vervolgd, maar te gelijkertijd de wraakzucht
van den keizer getemperd, toen èn Mas Garendi
èn de meesten der tegen hem opgestane rjjksgrooten zich
kwamen onderwerpen. Bij het einde van dezen Chineesch-
Javaanschen oorlog, gaf de sultan in een nieuw traktaat
den ll den Nov. 1743 te Kartasoera geteokend, niet alleen
zijn leedwezen en berouw te kennen over zijne vroegere
handelwijze, maar erkende tevens, zijn rijk alleen aan
„de barmhartigheid en mededogenheid" der Comp, verschuldigd
te zijn. Die nederige erkenning, staat met de
vele opofferingen welke de soesoehoenan zich moest getroosten,
en de voor de Comp, hoogst gunstige bepalingen
in de 24 artikelen van dat traktaat vervat, in een zeer
nauw verband.
Ons bestek laat niet toe ze hier afzonderlijk te vermelden;
maar te samen genomen, vernederden zij den
eertijds zoo machtigen, onafhankelijken gebieder van
Mataram tot vazal van zijne geenszins bolangelooze beschermster.
i
Ongeveer zes maanden vroeger, had Gustaaf Willem
Baron van Imhoff de regeering van den waarnemenden
gouv.-gen. overgenomen, en bereids eenige zijner destijds

138
aanbevolen verbeteringen ingevoerd. Eene belangrijke
figuur treedt in van Imhoff op den voorgrond, al hebben
de verkregen uitkomsten niet altijd aan zijne goede bedoelingen
beantwoord; bij eene verkeerde toepassing toch
kunnen de beste beginselen falen. Het personeel van
ambtenaren werd onder zijn bestuur aanmerkelijk verminderd
, de particuliere handel aangemoedigd , en de
meeste indirecte belastingen en heffingen op koop of verkoop
van goederen en producten aan de meest biedenden
verpacht. Hoewel de verkoop van opium aan eene vereeniging
onder den naam van „Amfioen-Societeit" was
opgedragen, deelden ook de madat- of amfioen-kitten,
even als de zouthandel in bovengenoemden maatregel.
Landbouw, handel en veeteelt vonden in dezen landvoogd
een warm voorstander , en aan de uit het moederland
overgekomen kolonisten werden de noodige landerijen tusschen
de Tjidanie of rivier van Tangerang en de Angké
ter bebouwing aangewezen.
Intusschen was de verkregen rust op Java niet van
langen duur. De soesoehoenan had wel den zetel des
rijks naar Solo — in Soerakarta Adiningrat herdoopt —
overgebracht, maar eenige rijksgrooten weigerden zich
aan zijn hof te vertoonen en begonnen hunne strooptochten
te hervatten. Onder zijne vele vijanden, behoorden Mas
Said, een zoon van des keizers naar Ceilon verbannen
broeder Mangkoe Negoro, en de vorst van Madoera tot
de gevaarhjksten.
De laatste, in zijne eerzuchtige plannen gefnuikt , en
ontevreden dat bij het vredestraktaat de Comp, alles, en
hij niets verkregen had, weigerde de afgestane maar nog
door zijne troepen bezette landen te ontruimen. Hij eischte
een groot deel daarvan met den titel van panembahan
voor zich zelf, en Soerabaja als regentschap voor zijn zoon.
Toen hierin niet bewilligd kon worden, en eene onderhandeling
met Verijssel vruchteloos afliep, trachtte hij
zich bondgenooten te verwerven, nam Balineezen in zijn
dienst en veroverde het geheele eiland Madoera, waarvan
hem slechts een gedeelte toekwam. Zoo was de vrede
weder feitelijk verbroken , en hoewel Elso Sterrenberg
commandeur van Java's noord-oostkust, Soemanap her-

139
overde, werden diens troepen in 't begin van 1745 ingesloten
, en de Javaansche kust van Sidajoe tot aan Joana
door den pangeran afgeloopen. Eindelijk door von Hohendorff
overwonnen, van zijne waardigheid vervallen en
tot vijand van de Comp, verklaard, werd hij uit Java
verdreven. Nadat de ingesloten troepen waren ontzet,
werd ook de hoofdplaats vermeesterd, de naar Bandjermasin
gevluchtte pangeran opgeëischt en naar de Kaapkolonie
verbannen, terwijl zijn zoon Soera di Ningrat,
zich aan de Comp, onderwerpende , het regentschap van
Madoera en later uithoofde zijner trouwe diensten den
titel van panembahan verkreeg.
Toen nu de rust, naar men meende, voor goed hersteld
was, ondernam de gouv.-gen. in Maart 1746 eene reis
over Java, ten einde zich in persoon omtrent den toestand
van vele zaken te vergewissen. Door eene lijfwacht
en een aanzienlijk gevolg vergezeld, bracht de „Hersteller'',
het zelfde schip waarmede hij uit Nederland vertrokken was,
hem te Soerabaja aan wal ; en na Pasoeroean, Gresik,
Madoera en vele andere plaatsen te hebben bezocht,
bracht hij eenigen tijd te Samarang door, waar Pakoe
Boewana II met zijn gezin op plechtige wijze door hem
werd ontvangen. De keizer van Mataram kwam zijne
hulde bewijzen aan een ambtenaar van de O. I. C. ! Bij
het tegenbezoek door den opperlandvoogd te Soerakarta
gebracht, werden de strand-regentschappen en andere
districten (de tegenwoordige residentiën Tagal en Pekalongan)
tegen betaling van eenige duizenden guldens afgestaan
, vele handels-, munt- en verpachtingzaken nader
geregeld, en de eenige zoon van den soesoehoenan als
adipati-anom erkend.
Ongelukkig gaf de gouv.-gen. door zijne bemoeiing met
de aangelegenheden van den zich verongelijkt achtenden
broeder des keizers (pangeran Mangkoe Boemi) aanleiding,
dat deze, zich daardoor beleedigd gevoelende, onmiddelijk
het hof verliet en den oorlog op nieuw deed ontbranden.
Alvorens de gevolgen Yan deze schijnbaar zoo nietige
oorzaak mede te deelen, dienen wij een oogenblik bij 't
bestuur van v. Imhoff stil te staan, onder "t welk ook in
Bantam de troonopvolging werd geregeld.

140
Tengevolge der kuiperijen van ratoe Saria Patima, gemalin
van den door Speelman op zijn troon herstelden
sultan, zou — naar het schijnt aanvankelijk met goedkeuring
der hooge regeering — de wettige troonopvolger,
bij den dood zijn's vaders, door een harer bloedverwanten
worden vervangen. Dit verwekte evenwel later onrust en
verzet, waarbij de Ommelanden afgeloopen en een aantal
der zich aldaar gevestigd hebbende kolonisten vermoord
werden. Die stroopenjen bleven uit gebrek aan troepen
een geruimen tijd ongestraft voortduren, maar toen er
versterking te Batavia was aangekomen, werd de sultane
verbannen en den kroonprins als leenman der Comp, in
zijn rechtmatig erfdeel bevestigd. De Lampongs werden
aan haar afgestaan, de vrede met Bantam bleef gedurende
het overige dier eeuw bewaard, en men zag de vroeger
zóó trotsche beheerschers der twee machtigste rijken van
Java, niet alleen schepter en kroon uit de hand der Comp,
ontvangen, maar zelfs de troonopvolgers door haar aangewezen.
De groote uitbreiding door den gouv.-gen. aan de verpachtingen
gegeven, veelal in handen van roofzieke Chineezen
, die er ongeloofehjke winsten uit trokken, werkte
ook in den Oosthoek zeer in het nadeel van de arme bevolking,
waartegen Sterrenberg met het meeste recht,
doch op zulk eene heftige en ongepaste wijze opkwam
dat hij naar Poelo Ai verbannen, maar na den dood van
v. Imhoff weder ontslagen en in zijnen rang hersteld werd.
Vrije handel en kolonisatie vonden bij van Imhoff de
noodige bescherming, en in 't landschap Bogor had het
thans zoo bekende paleis van Buitenzorg, aan zijne zorgen
het aanzijn te danken. IJdel en prachtlievend van aard,
was hij tevens de voorganger in eene weelde die te Batavia
eene ongekende hoogte bereikte. Eenige zijner
stichtingen zooals het Seminarium tot opleiding van predikanten,
de Akademie der Marine, en de uitgave eener
courant „Bataviasche nouvelles", waren van korten duur
of mochten hem niet lang overleven. De meeste door hem
ingevoerde hervormingen deelden in dat let, aangezien zij
niet altijd op deugdelijke en hechte grondslagen rustten,
of wel die leven aanbrengende kracht bezaten, waardoor

141
verouderde misbruiken geweerd en duurzame verbeteringen
worden daargesteld. Van het zoo onontbeerlijk lager
en middelbaar onderwijs werd geen of zeer weinig werk
gemaakt. De plichten daaromtrent te vervullen, de roeping
der Comp, in 't algemeen en van hare hooge ambtenaren
in 't bijzonder, om op eene gepaste wijze, zonder
dwang en vooral zonder eene schadelijke inmenging in
godsdienstige begrippen, daarin te voorzien zijn nimmer
begrepen. Boven alles werd verzuimd den voor goede
indrukken zoo ontvankelijken Javaan met een goed voorbeeld
voor te gaan.
Tot de lichtpunten onder dit bestuur behooren de vrijzinnige
bepalingen omtrent den inlandschen handel, en de
betere handhaving der verkregen rechten op de buitenbezittingen.
Zoo was op de Banda-eilanden, onder den
gouverneur de Klerk veel nut gesticht, het lot zoowel
der bevolking als der perkeniers verbeterd, en het kantoor te
Koepang, bij een aanval der Timoreezen manmoedig verdedigd.
Te Palembang werden strenge maatregelen tegen
den sluikhandel van Engelschen en Chineezen genomen ,
en nadat het Maleische-schiereiland, Riouw en Siak
langen tijd het tooneel waren geweest van onderlinge
twisten .der vorsten, waarin een paar eerzuchtige Boegineesche
hoofden de voornaamste rollen vervulden, werd
het laatste rijk in 1745 aan de Comp, afgestaan. Ook met
Bandjermasin was in 1746, op den grondslag van vroegere
overeenkomsten, een nieuw contract gesloten, dat
echter tien jaren later herzien en nader geregeld moest
worden. Met kracht kwam v. Imhoff op tegen de beperkende
bepalingen, een paar jaren vroeger den Japanschen
handel opgelegd, en toen hij dreigde de handelsbetrekkingen
geheel te zullen opheffen, werden èn de gouverneur van
Nagasaki èn het hof van Jedo veel toegeeflijker gestemd.
De schaduwzijde van zijn bewind moet vooral gezocht
worden, in de lichtvaardige wijze waarop hij door sommige
gewaagde handelingen, niet alleen de Comp, groote nadeden
berokkende, maar zelfs tot staatkundige verwikkelingen
aanleiding gaf. Zoo werd, in weerwil de handel
op Spaansch-Amerika bij bepalingen van den Munsterschen
vrede verboden was, in 1747 eene poging door hem ge-

142
waagd tot het verkrijgen van zilver uit Mexiko. De
Spaansche regeering eischte genoegdoening en eene strenge
straf voor den schender der bestaande traktaten, waaraan
echter door het overlijden van den gouv.-gen. geen gevolg
werd gegeven. Engeland en Frankrijk beklaagden zicli
insgelijks over verongelijking hunner landgenooten in de
Nederlandsche bezittingen, en de Comp, was genoodzaakt
de Fransch-Indische Compagnie 3 millioen francs schadevergoeding
te betalen, voor drie harer door de Engelschen
te Batavia opgebrachte en door van Imhoff aangekochte
schepen.
Na door den stadhouder, als eene eervolle onderscheiding,
tot luit.-gen. van de infanterie te zijn benoemd, overleed
deze overigens hooggeschatte landvoogd op den l' ten November
1750 in de kracht zijns levens, te midden van ontwerpen
die zijnen werkzamen en bedrijvigen geest tot eer
verstrekken, en werd door Jacob Mossel opgevolgd.
Mangkoe Boemi had na het verlaten van het hof zijns
broeders een leger bijeen gebracht, de vaan des opstands
ontrold en een aanval op Soerakarta gewaagd, waarbij
de stad gedeeltelijk verbrandde. Zich vervolgens naar de
noordkust begevende, werd hij door von Hohendorff, intusschen
tot commandeur en later tot gouverneur van
Java's noord-oostkust benoemd, in 1747 wel uit die streken
verjaagd maar niet ten onder gebracht, evenmin als Mas
Saïd, die steeds voortging een afmattenden guerilla-oorlog
te voeren. Toch begonnen in 1749 zich eenige prinsen
en hoofden te onderwerpen, en werden zelfs onderhandelingen
mot Mangkoe Boemi aangeknoopt, toen op het
einde van dat jaar de zaken plotseling eene andere wending
namen. De keizer namelijk, die zijn einde voelde
naderen, verzocht op den ll^" December aan v. Hohendorff
het bestuur over zijn rijk in naam van de Comp,
op zich te nemen, en het aan den meest geschikten onder
zijne opvolgers over te dragen , terwijl dien zelfden dag
Mangkoe Boemi door een groot aantal rijksgrooten als
soesoehoenan werd gehuldigd. Weinige dagen daarna
werd den rechtmatigen troonopvolger, onder den naam
At'ii Pakoe Boewana III, hot erfdeel zijns vaders die

143
den 20 sUu overleed — onder zekere voorwaarden door
v. Ilohendorff in leen afgestaan, en de oorlog langen
tijd met afwisselende kansen gevoerd. In den beginne
leden de Nederlandsche en Madoereesche troepen eene
gevoelige nederlaag te Mataram, later echter werden de
legerbenden der beide opstandelingen in een geregelden
veldslag bij Banjoedana verstrooid ; en ofschoon het Mas
Said gelukte eene op hem afgezonden colonne geheel in
te sluiten , werd zij door v. Hohendorff ontzet, en de
vijand tegen het einde van 1751 naar het zuidergebergte
teruggedrongen.
In 't volgende jaar behaalde Mangkoe Boemi, bij het
begin van den veldtocht, weder menig voordeel op de
Nedorlandsche bevelhebbers, waarop een aantal regenten
aan zijne zijde overging. De majoor de Clercq werd in
Bagelen en von Bielefeldt te Pekalongan geslagen, doch
na het ontvangen van versterking, mochten zij de door
hem veroverde landschappen, al spoedig weder onder het
gezag van den soesoehoenan terug brengen. Inmiddels
ging het jaar 175S voorbij zonder dat men den vijand
eenige afbreuk kon doen; von Hohendorff, die geen kans
zag den krijg tot een goed einde te brengen, verzocht
in 1754 zijn ontslag, en werd door Nikolaas Hartingh
vervangen. Maar nog voor dat deze het opperbevel aanvaardde,
waren de hoofden van den opstand het oneens
geworden; weldra beoorloogden zij elkander en openden
beiden onderhandelingen, waarvan de uitslag was, dat
Mangkoe Boemi zich met Hartingh verstond en zijne
benden met het leger der Comp, vereenigde, terwijl Mas
Said geslagen en tot Patjitan teruggedreven werd. Hierop
volgde de onderwerping van vele regenten zoowel aan
den keizer als aan Mangkoe Boemi, die bij akte van 13
Febr. 1755, onder den naam van Amangkoe Boewana I,
met tal van hoogdravende titels als sultan van Djokjokarta
(Djokjo) werd erkend, de helft van de nog niet tot het
gebied der Comp, behoorende landschappen verkreeg , en
zich te Djokjo vestigde. De verdeeling van het rijk had
per tjatjah (ongeveer zooveel als tegenwoordig een bouw) 1)
1) Een baoe of bouw beslaat eene oppervlakte van ongeveer 0,7 hectare.

144
plaats, dat later tot menigvuldige reclames aanleiding
gaf.
Mas Said, die van alle kanten bestookt, een uitstekend
veldheer en taktikus toonde te zijn , sloeg zich overal door,
en hield het geheele land van Samarang tot Soerabaja in
onrust. Toen echter de beide zoo evengonoemde vorsten
besloten, gezamenlijk en krachtig tegen hem op te treden,
opende hij op nieuw onderhandelingen, die al weder ten
gevolge zijner hooge eischen afsprongen. Zich daarna tot
den keizer wendende, kwam hij in 1757 te Soerakarta
zijne onderwerping aanbieden, en werden hem onder den
titel en naam van pangeran Adipati Aria Mangkoe Negoro,
eenige districten (ongeveer 4000 tjatjah land) in
't rijk van Solo afgestaan.
Met eene verbrokkeling van het eertijds zoo uitgestrekte
en machtige rijk van Mataram, thans onder drie vorsten
verdeeld, waardoor deszelfs kracht voor immer verbroken
was, en de bevestiging van de suzereine rechten der Comp.
over bijna geheel Java, eindigde de hardnekkige krijg, in de
geschiedenis als derde Javaansche successie-oorlog bekend.
Mangkoe Negoro werd als geheel afhankelijk van het
Nederlandsch bestuur, een geschikt werktuig om de soesoehoenan
van Soerakarta in bedwang te houden, en door de
toepassing van het „verdeel en heersch", was de invloed
van „de Companie" voor altijd verzekerd.
Bij het einde van dit hoofdstuk dient nog vermeld, dat
het octrooi in September 1748 tot aan 1775 verlengd
werd, waarvoor — na aftrek van een in 1747 aan den
Staat verstrekten voorraad salpeter — /"572000 moest
worden uitgekeerd. Kort daarna verleende men den stadhouder
Willem IV, den titel van opperbewindhebber en
gouverneur der O. I. C., waardoor hij een vrij overwegenden
invloed op de zoo machtig geworden handelmaatschappij verkreeg,
die, in weerwil van deze benoeming, van zoo menig
voordeel op Java behaald en al den luister die haar omstraalde,
toen reeds met rassche'schreden hare ontbinding
te gemoet ging.

DERDE TIJDVAK.
HET VERVAL EN DE ONTBINDING VAN DE
OOST-INDISCHE COMPAGNIE.
1757-1800.
HOOFSTUK VIII.
DE OOST-INDISCHE BEZITTINGEN NA HET EINDE VAN DEN
DERDEN SUCCESSIE-OORLOG OP JAVA TOT AAN DEN
PARIJSCHEN VREDE.
1757—1784.
Met het bestuur van Mossel trad een tijdperk in van
regeling en bezuiniging. Toen het oogenblik daar was,
waarin de zoo lang geheim gehouden financieele achteruitgang
der Comp, wereldkundig zou worden, trachtte
men zulks door allerlei palliatieven te voorkomen, alsof
eenige reglementaire bepalingen den invretenden kanker
konden wegnemen, die het eenmaal zoo krachtige licliaam
reeds jaren lang ondermijnde.
Bij verschillende reglementen werd de positie der Comp,
dienaren aan vaste bepalingen onderworpen 1), de weelde
en het praalvertoon te Batavia tegengegaan, en de bestaande
verhouding tot sommige staten eenigszins gewijzigd.
Zoo werden o. a. de vijandig gezinde Boegineezcn
1) Zie het in Augustus 1755 vastgestelde »Reglement en Ordonnantie
wegens de provision en verdere douceurs," waarvan de arme inlanders de
kosten droegen.
10

146
uit Malakka verdreven, overeenkomsten van wederkeerig
hulpbetoon met Djohor gesloten, in Siak Sri Indrapoera
vele voordeden aan de Comp, verzekerd, te Palembang
het monopolie van den tinhandel, en van de Timoreesche
hoofden, eenige gewichtige rechten verkregen.
Ofschoon haar invloed door de vestiging der Engolschen
te Natal en Tapanoeli, op Sumatra's westkust geheel overvleugeld
was geworden, werd daarentegen te Bandjermasin
het Nederlandsche gezag erkend. Ook in Perzië
had de Comp, in aanzien gewonnen, en een groot deel
van den handel in de Perzische Golf verplaatste zich naar
het eilandje Kareck, waarheen het hoofdkantoor door den
resident von Kniphausen was overgebracht. In Voor-Indië
echter gingen de zaken al meer en meer achteruit. Onhandige
bestuurders, die evenmin partij wisten te trekken
van de one enigheid der vorsten op Malabar's kust, als
zij onze bezittingen op die van Koromandel tegen de afwisselende
invloeden van Frankrijk en Engeland wisten te
vrijwaren, deden 't vroeger gezag en aanzien der Comp,
geheel verloren gaan. Dit werkte nadeelig terug op den
Indischen handel die tegen de steeds toenemende mededinging
van Engeland niet langer bestand was, en de
rijke opbrengst van Java moest nu in die verliezen voorzien.
De zoogen. contingenten (producten om niet of
tegen lage vastgestelde prijzen te leveren) — welke naam
ook wel aan de gedwongen of verplichte leverantiën
gegeven werd — gaven aanzienlijke winsten.
Voor dat contingenten-stelsel, leverden de Preanger-regentschappen
de koffie tegen slechts 4% rijksdaalders het
pikol, en hoewel dat aan den ambtenaar betaald, niet meer
bedroeg dan 125 Amsterd. pond., werd door dezen somtijds
een overwicht van 70 tot 100 pd. per pikol van den
armen inlander gevorderd en nauwelijks met 2 njksd.
voldaan; Bantam gaf peper, die ook uit Bandjermasin
en Palembang werd aangevoerd; suiker verkreeg men
tegen lagen prijs van de molenaars, aangezien het riet,
op de van inlandsche hoofden gehuurde landen , door de
bevolking in heeredienst werd geplant. Katoenen-garens
moesten door de regenten om niet worden geleverd. De
noordkust van Java bracht het kostbare Djati-hout op,

147
dat zoo goed als met niets betaald werd, en van die geringe
som kwam den kappers en uitslepers (het blandongvolk)
nauwelijks iets in handen; de inkomsten der houtbosschen
werden door sommige autoriteiten beschouwd
als emolumenten aan hunne bediening verbonden. Palembang
, Banka en Billiton leverden het tin tegen 10
realen van 54 stuivers het pikol ; de vierduizend Ambonsche
nageltuinen, de kruidnagels tegen 48 stuivers de
10 pond, waarvan de helft in katoenen goederen werd
betaald ; de Banda-eilanden, muskaatnoten en foelie ;
Ceilon, parelen en kaneel. Hoeveel millioenen nu de
veilingen dezer kostbare producten ook mochten opbrengen,
toch ging een groot deel der winst door de daartegenoverstaande
uitgaven, verkeerde administratie en de
ontrouw der Comp 8 , dienaren verloren. Noch de Chineesche
thee, het Japansche koper of de Perzische zijde, noch de
Arabische koffie of Timor's sandelhout konden de balans
op den duur naar de winstgevende zijde doen overslaan.
Hadden de hervormingen door v. Imhoff ingevoerd,
op den duur weinig goeds uitgewerkt, en de bezuinigingen
door Mossel in het leven geroepen, den thans
zichtbaar wordenden achteruitgang der Comp, niet kunnen
tegenhouden, zoo werd toch den weg tot verbetering aangewezen.
Aan bewindhebbers — zoo dikwerf verkeerd
of ten halve ingelicht, en voor wie de naakte waarheid
meestal verborgen bleef, was door deze gouverneurs-generaal
eene vrij getrouwe schets van den bestaanden
toestand gegeven en menig middel tot herstel
aan de hand gedaan.
In zijne „Sekrete Bedenkingen over den intrinsieken
staat van de O. I. Kompagnie ten dienste van de HH.
Principalen bijeengebracht", schaart zich Mossel, ofschoon
Schoorvoetend, aan de zijde der voorstanders van den
vrijen particulieren handel, en wijst op de nadeelige saldo's
waarmede zoo vele „buitenkantoren" sluiten, die men
liever moest opheffen of aan anderen overgeven.
Zoo wilde hij o. a. aan Sumatra's-westkust alléén Padang
als vrijhaven behouden, en den handel in Bengale
en Perzië, onder eenig voorbehoud, geheel aan de Engel
sehen overlaten.
10*

148
Waar zóo vele monopoliën en souvereine rechten te
verdedigen waren, en echte koopmansgeest allengs in
vervalschte staatsmanskunst was overgegaan , kon alleen
een machtige wil en krachtige hand verbetering aanbrengen.
Waar het groepeeren van cijfers en het opmaken
van fictieve balansen zó& kunstmatig was opgevoerd,
waar aanzienlijke kapitalen aan den handel werden onttrokken
en de grofste misbruiken geduld, moesten strenge
en doortastende maatregelen genomen worden. Alles stuitte
echter af op den bekrompen koopmansgeest, den onwil
en de schraapzucht der Comp., op het monopoliseerend
beginsel dat alles beheerschte, en op de oude sleur, de
weinige veerkracht of de slechte samenwerking van hare
hooge en lagere beambten.
Gelijk vroeger de Portugeezen, waren thans de Nederlanders
door weelde, rijkdom en gemak ontzenuwd of in
slaap gewiegd; maar even als de zonen van het oude
Lusitanië, toen door onze ijzeren mannen uit de XVII üe
eeuw op onzachte wijze wakker werden geschud, was
ook thans de arm opgeheven om ontijdige, vadsige rust
te verstoren. De Engelsche O. I. C. stond gereed de
Nederlandsche naamgenoote uit den bedwelmenden slaap
te wekken, en haar het prestige te ontnemen waarnaar
zij zóo lang met onverholen afgunst had opgezien; zij
zou niet rusten voor zij der gehate mededingster haren
straalkrans van geluk, voorspoed en rijkdom had ontroofd,
en „the old Lady" (zoo als ze genaamd werd) hield
haar woord.
Op 't vaste land van Indië had de eerste ernstige ontmoeting
plaats. Naijverig doch krachteloos en daarom
zoo veel te vijandiger gezind, kon ze aan de zich steeds
uitbreidende macht harer jongere zuster aanvankelijk niet
veel meer dan Suratte, Bombay, Madras, eenige factorijen
in Bengale en het fort Marlborough in Benkoelen tegenover
stellen, tot dat Clive — van ondergeschikt ambtenaar tot
opperhoofd van de Engelsche bezittingen opgeklommen —
haar een nieuwe glansrijke toekomst te gemoet voerde.
Weldra werd de Nederl. O. I. O de handel in salpeter,
opium en lijnwaad ontnomen ; en toen hare troepen in
1759 onder Roussel door de Engelschen bij Chandcrmigor

149
geslagen en verstrooid werden, en hare schepen zich
aan Clive moesten overgeven, was het met Neêrlands
invloed gedaan. De daar eenmaal zoo machtige Comp,
werd van toen af, slechts onder de meest vernederende
voorwaarden in Bengale geduld, on de ernstige vertoogen
in Europa tegen de aanmatigende houding der Engelschen
ingediend, strekten alleen om te getuigen hoe ook in 't
moederland vroegere geestkracht en fierheid waren verdwenen.
Op Sumatra had de Comp, evenzeer met groote moeilijkheden
te kampen. Aan de Oostkust — hoewel de
tinhandel op nieuw met Palembang was geregeld — werd
haar gezag niet altijd erkend, de goede verstandhouding
met Siak verbroken, en de betrekkingen tot dat rijk zoo
goed als afgesneden. Aan de Westkust door de Eng.
Oomp. verdrongen, werden hare nog overgebleven kantoren
van lieverlede ingetrokken of verlaten. En te Ceilon,
waar zij ten koste harer waardigheid, den maharadja als
opperheer eene slaafsche eer moest bewijzen, gelukte het
den gouverneur Schreuder, slechts met de uiterste inspanning,
de Engelschen te weren en eene uitbarsting te
voorkomen.
De teerling was geworpen; die eertijds in het oog van
velen zoo gering geschatte „Engelsche handelsfirma", ofschoon
enkelen hare vorderingen met ongerustheid gade
sloegen, het spooksel, welks dreigende houding vroeger
nauwelijks door den verblindenden glans, die de Nederl.
O. I. C. omgaf, was opgemerkt, trad als eene ruwe werkelijkheid
te voorschijn. De heerschappij was der Nederlandsche
O. I. C. ontvallen en in Engelsche handen overgegaan.
Mossel — den 15 dem Mei 1761 overleden — was door
Petrus Albertus van de Parra in zijne hooge betrekking
vervangen. Maar ook de door dezen ingestelde bezuinigingen
konden noch den financieelen toestand verbeteren
, noch beletten dat de Compagnie al meer en meer den
afgrond naderde waarin zij zou worden verzwolgen. Die
zwarte draad door hare geschiedenis als heengeweven,
moest verbroken en mildere beginselen aangenomen worden
wilde zij zich staande houden; daartoe echter miste

150
zij toen reeds den moed en de noodige veerkracht. Zij
deinsde voor de moeilijkheden terug om een verouderd
stelsel te laten varen, al bleek het doelloos en onhoudbaar
te zijn geworden.
Ten einde de loop der gebeurtenissen in onze O. I. bezittingen
onafgebroken te kunnen volgen, waarop noch de
persoonlijke hoedanigheden noch de handelingen der zich
tot aan 1780 opvolgende gouverneurs-generaal een overwegenden
invloed hadden, zij hier vermeld dat van de
Parra in de laatste dagen van 't jaar 1775 door den dir.gen.
Jeremias van Riemsdijk , en deze, twee jaren later,
door Reinier de Klerk werd vervangen. Kort nadat hij
tot die hooge waardigheid geroepen werd verminderde
zijne gezondheid dermate, dat ook de Klerk reeds in de
maand 1780 moest verzoeken, tijdelijk van zijne betrekking
te worden ontheven; bij zijn overlijden op den l sten
September van 't zelfde jaar, nam Mr. Willem Arnold
Al ting de teugels van 't bestuur in handen.
Zoo er al in het voorafgaande hier en daar met een
enkel woord gerept is van wijzigingen en nadere bepalingen
door veranderde toestanden noodzakelijk gemaakt,
vooral sedert de Comp, van eene eenvoudige handelmaatschappij,
allengs tot eene souvereine macht was opgeklommen,
moeten wij thans een oogenblik bij eenige
inrichtingen van haar staatsbestuur stilstaan. Te recht
mag een bestuur, dat over zoo vele en verschillende belangen
moest waken, in zulke uitgestrekte bezittingen als
souverein optrad, vorsten deed benoemen en afzetten,
troonopvolging en muntstelsels regelde, belastingen hief,
een heir van ambtenaren in dienst had en over eene geduchte
zee- en landmacht beschikte, een staatsbestuur genoemd
worden.
Zooals wij vroeger zagen, was dat bestuur te Batavia
tevens de hoofdzetel van den handel — onder het opperbeleid
van den gouverneur-generaal en rade, ook wel de
„Hooge Tafel" genaamd gevestigd, en alléén aan de uitvoerende
macht die bij de Kamer van XVII berustte
verantwoordelijk.
Na den raad van Indië, was de raad van justitie het
hoogste college, tevens hof van appel, welks leden

151
meesters in de rechten — door het opperbestuur in Nederland
benoemd, recht spraken over alle zaken waarin
de Comp, zelve of hare beambten betrokken waren. Hierop
volgde de bank van schepenen, voor de helft uit
burgers en Comp, dienaren samengesteld, waar de zaken
der burgerij van Batavia en Ommelanden werden behandeld.
Beide hoven werden door een lid van den raad van
Indië gepresideerd. Het laatste college tevens gemeentebestuur
der stad, werd bijgestaan door een baljuw en een
drossaart voor de Ommelanden. Verder bestonden verschillende
andere colleges. Dat van „huwelijks- en kleine
zaken" sloot zich onmiddelijk bij het voorgaande aan,
terwijl dat van heemraden, wees- en boedelmeesters de
hoogere rechterlijke macht aanvulde.
Tjeribon en Bantam werden onder direct toezicht van
den gouv.-gen. door residenten: andere landschappen door
regenten (veelal inlandsche vorsten of grooten) bestuurd.
Het geheele land tusschen de Tangerang en de Pamanoekan
tot aan de Indische zee, stond onder het rechtstreeks
beheer van den opperlandvoogd, terwijl dat ten
oosten van Tjeribon tot het zoogenaamde gouvernement
van Java behoorde.
De bevolking van Batavia was uit verschillende en
vreemde elementen samengesteld. Behalve Europeanen en
zoogen. vrijburgers, mardikers of pampangers (meest vrijgelaten
slaven), vond men er Javanen, Maleiers, Arabieren
en Chineezen — in handelszaken veelal meer dan de vrijburgers
bevoordeeld — sommigen in afzonderlijke kampongs
onder hunne hoofden verdeeld. De inlandsche natiën
stonden onder toezicht van een „commissaris voor de zaken
van den inlander", die eene belangrijke en tevens voordeelige
betrekking vervulde. Het garnizoen grootendeels uit Balineesche,
Amboneesche, Makassaarsche en Boegineesche
soldaten bestaande, lag veelal onder hunne eigen bevelhebbers
in kampementen of in de buitenwijken der stad verspreid.
Alléén de gereformeerde eeredienst was als wettig erkend
, ofschoon ook de luthersche onder van Imlioff' een
kerkgebouw en predikant had verkregen. De roomscligezinde
was verboden, en voor 't overige bestond er in
zoo verre vrijheid van godsdienst, dat Mohammedanen eu

152
Chineezen hem slechts mochten uitoefenen buiten de plaatsen
door Europeanen bewoond.
Naarmate de meerdere of mindere belangrijkheid van
de buitenbezittingen, waren ze onder gouverneurs, directeuren
of presi denten, commandeurs en residenten verdeeld,
en was het bestuur — naar de plaatselijke omstandigheden
gewijzigd - in het klein, bijna op dezelfde leest geschooid
als voor Batavia is aangegeven.
Tot de gouvernementen behoorden Amboina, met de
eilanden thans tot die residentie behoorende (behalve de
assistent-residentie Banda).
Banda met de Zuidwester- en Zuidooster-eilanden.
Ternate, dat zich ongeveer over de tegenwoordige residentie
van dien naam en Menado uitstrekte.
Makassar, welks gebied ten naastenbij dat van het thans
bestaande gouvernement van Celebes en onderhoorigheden
insloot.
Malakka, met de kantoren op het Maleische schiereiland
en de Oostkust van Sumatra.
Ceilon, waar de zetel van 't bestuur te Kolombo gevestigd
was, en eindelijk de Kaap de Goede Hoop.
De territoriale inkomsten der Comp, bestonden grootendeels
uit de opbrengst der inkomende en uitgaande rechten,
belastingen of verpachtingen van pasars en tolpoorten,
hoofdgeld der Chineezen en licentiën door de vnjburgers
betaald.
De inrichting en het gehalte van zee- en landmacht liet
veel te wenschen over. De minderen werden gewoonlijk
uit het schuim van alle natiën door wervers bijeengebracht
en door inlanders onder den naam van „militie" aangevuld;
de meerderen meestal van soldaat af in rang opgeklommen,
of door gunst vooruitgeschoven, strekten het leger
geenszins tot eer, en waren te karig bezoldigd om naar
evenredigheid van hunnen rang te kunnen leven. Sergeantmajoor
was de titel van don leger-commandant, majoor,
kapitein en luitenant die der onderbevelhebbers : die van
overste en overste-luitenant werden later ingevoerd. Hier
en daar bestonden schutterijen : die van Batavia werd door
een kolonel gecommandeerd.
De bevelhebbers zoowel als de bemanning der koop-

153
vaardijvloot waren meestal niet voor hunne taak berekend ;
vandaar dat er zoovele schepen door onkunde of overlading
van smokkelgoederen verloren gingen, terwijl de sterfte
aan boord buiten alle verhouding groot was.
Voor het materieel, de bewapening en alles wat tot de
doode strijdkrachten behoort, werd nu eens minder dan
eens beter gezorgd, al naarmate de omstandigheden het
medebrachten en de toestand der financiën het toeliet.
Zoolang echter geene juiste inzichten omtrent een vast
aan te nemen defensie-stelsel, met de veelvuldige belangen
van zee- on landmacht gepaard gingen, waren
doeltreffende verbeteringen niet te verwachten.
Tot de geschiedenis terugkeerende, zien wij in den oosthoek
van Java, hoewel de rust in 't binnenland sedert de
onderwerping van Mas Saïd ongestoord bleef, wederom
sporen van verzet, bij een afstammeling van Soerapati,
die zich in Malang had weten staande te houden. En al
werd nu die Malajoe Koesoema onschadelijk gemaakt en
zijn gebied ingelijfd, toch moesten ook andere landschappen
bedwongen en gestraft worden, 't geen de ontvolking
dezer gewesten en de vestiging van Madoereezen in dat
gedeelte van Java ten gevolge had.
In Tjeribon — vroeger tusschen verscheiden vorsten
verdeeld — doch waarin 1752, de erfopvolging van vader
op zoon geregeld was, werden later slechts twee sultans
door de hooge regeering erkend, en het gebied onder
beiden naar evenredigheid verdeeld.
Bantam, de eenmaal zoo gevreesde medodingster van
Batavia, was allengs achteruit gegaan en had veel aan
invloed verloren ; scheepvaart en handel kwijnden, de
peper-leverantiën hadden bijna geheel opgehouden, en zijne
onrustige bewoners maakten de Ommelanden van Batavia,
waar een levendige rijstbouw bestond, somtijds zeer onveilig.
Na de weigering van het aanbod van den Franschen
admiraal d'Estaing , om het op de Engelschen veroverde
fort Marlborough even als Natal en Tapanoeli aan de Comp,
terug te geven, was de toestand op Sumatra niet veel
veranderd. Die posten werden na den Javaanschen zeven-

154
jarigen oorlog op nieuw door de Britten bezet, en ook
de tinhandel met Palembang en het onderhoorige Banka
ging van lieverlede verloren.
Op Celebes, ten onrechte als de sleutel der Molukken
beschouwd, een eiland dat der Comp, niets opbracht,
maar veel geld kostte, was Makassar wederom het tooneel
van allerlei onlusten. Nadat de vorst van dit rijk — die
zich aan zeeroof schuldig maakte — in 1766 naar Ceilon was
verbannen, wist tien jaren later zekere Sangkilang, zich
voor den verbannen sultan Batara Gowa II uitgevende,
diens troon en de njks-sieraden te bemachtigen. Door
den gouverneur verjaagd en naar het binnenland gevlucht,
werd hij daar door de berg-Makassaren als vorst erkend,
en ging het gezag na zijn dood op den vorst van Boni
over.
Aan de perkeniers van Banda, door verkeerde maatregelen
van het bestuur en misgewas, schier geheel tot
armoede vervallen, werd eenige verhooging voor de levering
van noten en foelie toegestaan.
Tidor en Batjan, wier sultans wegens opstand en verzet
naar de Kaap waren verbannen, werden van toen af geheel
afhankelijk van de O. I. C.
Ook aan de westkust van Borneo hadden de zaken een
ander aanzien gekregen. Seid Abd-oel-Rachman, zoon
van een te Mampawa gevestigden Arabischen gelukzoeker,
die tot rijksbestuurder was opgeklommen, had als zeeroover,
groote schatten verworven, en in't begin van 1772
het voor den handel zoo gunstig gelegen Pontianak in
bezit genomen. Onder den eigendunkelijk aangenomen
titel van sultan, beschermde hij van toen af zeevaart en
handel tegen zijne vroegere roofgezellen, en trachtte al
spoedig zijn rijk met het naburige aan Bantam leenpliehtige
Landak — even als Soekadana in 1778 aan de Comp,
afgestaan — te vergrooten. Een commissaris, door de
hooge regeering met eenige troepen afgezonden, was met
onderscheiding ontvangen, en de sluwe overweldiger wist
liet zoo ver te brengen, dat men hem als leenman erkende,
terwijl in 1779 een contract met hem gesloten en
een fort in zijn land gebouwd werd. De aanzienlijke sommen
er aan besteed, brachten echter even weinig voor-

155
deel aan als de geschenken, waarmede de Comp, op Malabar's
kust den vrede met Hyder-Ali, vorst van Mysore,
moest koopen.
Op Ceilon hadden de zaken eene betere wending genomen
, ten gevolge van de dreigende taal en de flinke houdingdoor
den gouverneur van Eek, tegenover den weder spannigen
keizer en de zich overal indringende Engeische Comp,
aangenomen. Niet alleen wist hij beiden in toom te houden
, maar na de noodige versterking ontvangen te hebben,
had van Eek door de verovering van Kandia de kroon
gezet op zijn werk. En hoewel bij zijn dood veel van 't
behaalde voordeel verlorenging, gelukte het zijn opvolger
Falck, den keizer tot den vrede te dwingen, waarbij de
kusten en de meest opbrengende kaneel-districten aan de
Comp, in eigendom werden afgestaan.
Nog dient vermeld, dat onder het bestuur van de Klerk,
een voorstel der maatschappij van wetenschappen te Haarlem,
om ook in Batavia eene afdeeling op te richten,
aanleiding gaf dat — voornamelijk op aandringen van
Mr. J. C. M. Rademacher, buitengewoon lid van den raad
van Indië, in April 1778, een zelfstandig lichaam onder
den naam van Bataviaasch genootschap van kunsten en
wetenschappen tot stand kwam, waaraan moederland en
koloniën op wetenschappelijk gebied veel hebben te danken.
Jammer dat hetzelfde jaar getuige moest zijn van een
ernstig conflict tusschen de twee hoogste staats-colleges,
waartoe de bij den raad van justitie gebruikelijke wijze
van procedeeren aanleiding gaf. De weigering, om eene
door den raad van Indië benoemde commissie van onderzoek
, de origineele processtukken ter inzage af te
geven, had in October het ontslag der leden van dien
raad ten gevolge, hoewel zij zich bereid hadden verklaard
tot het mededeelen van authentieke afschriften. Die strenge
maatregel, was wel door bewindhebberen afgekeurd en
werden de leden later in hunne ambtsbetrekking hersteld,
maar was weinig geschikt, het prestige van 't hooge gezag
te doen toenemen, in een tijd, waarin zich zoo vele stemmen
tegen bestaande misbruiken en onregelmatigheden in
't beheer der Comp, begonnen te verheffen. Zij ging thans
een tijdperk van vernedering, van verval en uitputting te

156
gemoet dat de schromelijkste gevolgen na zich sleepte
en met hare ontbinding eindigde.
Toen in 1780 de oorlog met Engeland uitbrak, zouden de
verhezen der Comp, bij den ellendigen toestand van leger
en vloot, de zwakke bezetting van de meesteharerposten
m Indië, en de weinige veerkracht der verdedigers niet
te berekenen zijn geweest, indien geene hulp ware verleend.
Pransche troepen en eene vloot onder den admiraal de
Suffron naar de Kaap gezonden, konden echter niet beletten
dat de daar aangekomen schepen — ter kwader
ure naar de Saldanha-baai vertrokken — door de Engelschen
onder Johnstone werden buitgemaakt.
De schrik sloeg allen om het harte, en verlamde eiken
maatregel van tegenweer. 't Was alsof bij het naderend
gevaar, de laatste vonken van trouw, van moed en eergevoel
bij 's Compagnies-dienaren werden uitgedoofd. Zoo
vielen de weinige op Sumatra's westkust nog bezette
punten Ajer Hadji, Poelo Tjinko en Padang den Brit op
eene schandelijke wijze in handen.
De kantoren in Bengale waren reeds na de eerste tijding
van 't uitbreken van den oorlog overgegaan, terwijl
van de zwakke posten op Koromandel geen tegenweer
kon worden verwacht. Maar ook de bevelhebber van het
pas versterkte en goed bezette Negapatnam, door den
generaal Munroe met minder troepen belegerd dan de
vesting bevatte, verzaakte eed en plicht. Den 12 den November
1781 sloot hij eene lafhartige capitulatie, waarbij
deze sleutel van Ceilon aan de Comp, werd ontrukt, en
de belangrijke bezitting, de hoofdzetel van haar gezag op
Koromandel voor altijd verloren ging.
In Januari 1782, vielen Trinkonomalo en het fort Oostenburg
den vijand almede in handen : en ware de Suffren
niet bij tijds ter hulp gekomen, dan zou ook Ceilon wellicht
verloren zijn gegaan. Na herhaalde zeegevechten waarin
de overwinning onbeslist bleef, gelukte het den Pranschen
admiraal, door Falck krachtdadig ondersteund, gedurende
de twee laatste dagen van Augustus beide plaatsen te
heroveren en een nieuwen aanval van den Engelschen
vlootvoogd sir Edward Hughes te verijdelen.

157
Op die wijze bleef Ceilon voor de O. I. C. behouden.
Doch nu wapperde ook de Pransche vaan dââr waar ze
ruim eene eeuw geleden door Rijklof van Goens zoo
roemvol werd neergehaald, en waar Hollands eer en
wapenroem toen zoo waardig werden gehandhaafd, moest %
thans Pransche hulp en bescherming met goud worden
betaald !
De mare van dien oorlog met Engeland had het Indisch
bestuur geheel ter neer geslagen. Wel werden te Batavia
eenige verdedigingsmaatregelen tegen een eventueelen
aanval genomen, maar men verzuimde het noodige te
doen, om de Engelschen ook in de buitenbezittingen het
hoofd te bieden, ofschoon de zeven toen beschikbare en
ten oorlog uitgeruste schepen, meer dan voldoende waren
, den Yijand Benkoelen en wellicht geheel Sumatra
te doen ontruimen.
Intusschen was de gemeenschap met het moederland
verbroken : noch schepen, noch troepen, noch geld konden
naar Java worden overgezonden, dat geruimen tijd
geheel aan zich zelven werd overgelaten. Die oorlog had
voor de Comp, èn in Nederland èn in Indië de noodlottigste
gevolgen en bracht haar een grooten stap nader tot
haren val. De voorhanden producten werden te Batavia
tegen eiken prijs verkocht, en er moest tot een bedrag
van drie millioen gulden aan papieren geld worden uitgegeven,
om in den geldnood te voorzien.
Ook in den Archipel was het niet rustig gebleven. De
Boegineesche onderkoning van Riouw, radja Hadji, die
onredelijkerwijze zijn deel eischte in den buit van een op
zijne kusten veroverden Engelschen koopvaarder, liet in
de Straat van Malakka verscheiden Compagnies-schepen
aantasten ; en in weerwil dat de haven door een smaldeel
onder den kapit. t. z. d'Abo geblokkeerd en zooveel
mogelijk allen toevoer afgesneden werd, was hij er in
geslaagd zich te versterken, en tot eene ernstige verdediging
voor te bereiden. Een op den 8 stcn Januari beproefden
doch slecht geleiden aanval mislukte, en toen
een der schepen in de lucht vloog, waarbij de naar Riouw
afgevaardigde regeerings-commissaris Lemker met een
aantal der zijnen omkwam, moest men onverrichter zake

158
naar Malakka terugkecren. Van alle zijden door den vijand
ingesloten, heerschte daar al spoedig groot gebrek aan
levensmiddelen en oorlogsbehoeften, zoodat bij de Indische
regeering dringend om hulp werd verzocht, doch zij was
buiten staat afdoende hulp te verleenen.
De vrede te Parijs was inmiddels na zeer slepend gevoerde
onderhandelingen op den 20 8ten Mei 1784geteekend,
waarbij door de toekenning aan Engeland van Negapatnam
«n de vrije vaart in den O. I. Archipel, zoowel onzen
handel als het monopolie-stelsel een gevoelige slag werd
toegebracht. Het eenige goede dat er uit voortsproot,
was de innige overtuiging der regeering, dat de zoo lang
verwaarloosde toestand van leger, vloot en andere defensie-middelen
onverwijld verbeterd moest worden.
Een eskader onder den kapitein ter zee J. P. van Braam
werd met eenige genie-officieren afgezonden om de zeemacht
in Indië te versterken en een plan tot verbetering
zijner doode strijdkrachten te ontwerpen, met last den
bevelhebber der landmacht zitting te verleenen in den raad.
Het bestuur aan het „arma cédant togae" getrouw, voldeed
slechts met weerzin aan dat bevel ; en een goed
beraamd verdedigingsplan door Radermacher — gedurende
den oorlog met het beheer der knjgszaken belast — ter
tafel gebracht, werd afgewezen en onuitgevoerd gelaten.
Men stelde zich toen, even als later meermalen het geval
was, met halve maatregelen te vreden. Uitbreiding van
het militair gezag, en uitgaven voor verdedigingsmiddelen
met al den aankleve van dien, vooral wanneer men 't gevaar
geweken waande, waren voor de Comp, onoverkomelijke
bezwaren met het oog op den treurigen toestand harer
financiën, die met reuzenschreden achteruitgingen. Dit
bleek ten volle, toen de reeds in 1773 aangevraagde verlenging
van 't octrooi, in de laatste maand van het daarop
volgende jaar slechts voor twee jaren verleend en de zoo
lang verborgen gehouden toestand openbaar werd. Ongelukkig
kwamen ter zelfder tijd de belangen der Comp,
ook met de zich al meer en meer vijandig tegenoverstaande
staatkundige partijen in aanraking.
Op een voorstel, in Juli 1776 in de Staten-Generaal
-door Utrecht aanhangig gemaakt, was eene commissie

159
van onderzoek ingesteld, tot het beramen van middelen
ter opbeuring en verbetering zoowel van den handel als
van den ongunstigen staat der financieele en administratieve
aangelegenheden. Op 't aandringen evenwel van
Holland en de stadhouderlijke partij, werd op den 12 den
Dec. zonder dat rapport in te wachten, tot eene langdurige
verlenging van het octrooi besloten, en onder een
krachtig protest van Utrecht, tegen eene recognitie ten
bedrage van 3 pCt. op de uitdeelingen, voor 20 jaren
verkregen. Redding kon het echter niet aanbrengen, al
begon de ware stand van zaken iets meer bekend te
worden. Ongezind tot eenige opoffering waar zooveel
eigenbelang in het spel kwam, en ongeneigd den sluier
op te heffen over wat het licht niet mocht aanschouwen,
was het steeds 't streven der bewindhebbers geweest
staatstoezicht of invloed zooveel mogelijk te weren. Doch
dit kon bij den thans dringenden geldnood niet langer
worden volgehouden.
Door haar ontzaglijk krediet had de Comp, voortdurend
de noodige sommen weten te verkrijgen , tot dat
bij het uitbreken van den oorlog, de houders der recepissen
van anticipatie-penningen ( 18 millioen) op aflossing
aandrongen. Geld was er niet — aan eene reservekas
was nimmer gedacht — en toen ook haar krediet
verloren ging, zag zij zich in Januari 1781 wel genoodzaakt
aan de Staten van Holland om schorsing van de
verzilvering dier recepissen te verzoeken. En toen tot
de uitrusting van eenige schepen, de betrekkelijk geringe
som van /'1200 000 moest worden toegestaan, was de
financieele toestand voor niemand een geheim meer.
Van toen af werd de Staat haar eenige toevlucht. In
Mei 1783 verkreeg de Comp, een voorschot van 8 millioen
en garantie van de opgenomen anticipatie-gelden ;
maar nog voor het einde van 't volgende jaar, moest zij
alweder der Staten hulp inroepen, die dan ook, onder
voorbehoud van verbetering in bestuur en administratie
werd verleend. Zóo sleepte dit eenmaal krachtige, bloeiende
en rijke handelslichaam nog eenige jaren zijn bestaan
voort, om in spijt van een schitterend verleden, door eene
reeks van ongelukkige omstandigheden vervolgd, doch

160
hoofdzakelijk door een voortdurend wanbestuur ondermijnd,
als bankroetier te eindigen.
HOOFDSTUK IX.
NEDERLANDSCH OOST-IND1Ë VAN DEN PARIJSCHEN VREDE
TOT AAN HET EINDE DER XVIIF e EEUW.
1784—1800.
Bij den vrede van Parijs was Nederland, na den ongelukkigen
vierjarigen oorlog tegen Engeland gevoerd, niet
langer in staat zich als eerste zeemogendheid te doen
gelden. De terugslag van dat droevige feit zou zich niet
minder in het Oosten doen gevoelen. Al kreeg de Republiek
hare bezittingen behalve Negapatnam terug, met
hare overmacht in den Archipel was het gedaan, toen de
vrije vaart in de zeeën van O. I. aan Engeland moest
worden toegestaan.
In het voorgaande hoofdstuk zagen wij hoe eene expeditie
naar Riouw onder aanvoering van kapitein d'Abo,
m de eerste dagen van 1784 mislukt was, en Malakka
door de Boegineezcn, waarbij, onder andere vorsten, ook
Mahmoed sultan van Djohor zich gevoegd had , van alle
zijden werd ingesloten. De toen zoo dringend verzochte
hulp kon nu door de aankomst van 't eskader onder v.
Braam worden verleend.
In Mei 1784, ten oosten van Malakka bij Telok Katapang
geland, veroverde de bemanning onder de bevelen
van Hamell en Dirk van Hogendorp de vijandelijke bentings,
radja Hadji vond er den dood, en de Boegineezen,
onder zijn opvolger radja Ali naar Riouw gevlucht, werden
al spoedig door de oorlogschepen achtervolgd. Nadat
alle onderhandelingen waren afgesprongen, werd de haven
op nieuw geblokkeerd, de strijd hervat, en radja Ali met
de zijnen gedwongen het eiland te verlaten, na zijne
meeste versterkingen te hebben verloren. Later kwam

161
een traktaat van bondgenootschap tot stand, waarbij bepaald
werd dat de sultan onder het oppertoezicht van een
Nederlandschen resident het rijk in leen zou ontvangen,
en de Boegineezen niet meer mochten worden toegelaten.
Op Borneo was de hulp der Comp, door den sultan
van Pontianak ingeroepen. Door een lands eskader —
onder den kapt. ter zee W. Silvester ter reede van Batavia
aangekomen — ondersteund, gelukte het onze scheepsmacht,
Radja Ali die met zijne Boegineezen naar die
stranden geweken was, van daar te verdrijven, het oproerige
Soekadana te verbranden, en den zoon van den Sultan
van Pontianak tot panembahan van Mampawa te verheffen
met wien een voordoelig handelstraktaat werd gesloten.
Niettegenstaande dat alles, leverde de westkust van Borneo
geene winsten op, en werd in 1791 als lastpost verlaten.
Te Bandjermasin was de troonopvolging almede geregeld,
ofschoon de zaken en vooral de peperhandel daar even
als op het overige der kust weinig vooruit gingen. Te
zwak om haar gezag te handhaven of haren invloed
door eenig machtsvertoon te ondersteunen, moest de
Comp, zich van de bemanning der aanwezende oorlogschepen
bedienen — in 1789 door een derde eskader onder
den kapt. ter zee A. H. C. Staring versterkt — om ook
in do Vorstenlanden gerezen geschillen uit den weg te
ruimen. In Soorakarta, werd in 1790 door den gouverneur
van Java, aan de woelingen van Pakoe Boewana
IV, bijgenaamd Bagoes, die zijn vader in 1788
was opgevolgd, en zijn gebied op allerlei wijze ten nadeelo
van Djokjokarta trachtte te vergrooten, met behulp
der marine paal en perk gesteld. Ook dââr had eene
troonsverandering plaats; Amangkoe Boewana I, die
sedert zijne verheffing tot sultan steeds een trouwe vriend
der Comp, was geweest, werd door zijn zoon en naamgenoot
opgevolgd, later meer onder dien van sultan Sepoeh
bekend. Tevens trok men van de oorlogsvloot partij om door
het vortoonen der Nederlandsche vlag, de in doii Archipel
hoe langer hoe stouter wordende zeeroovers te bestrijden
en den toenemenden sluikhandel tegen te gaan. 't Was
alsof do inlander de machteloosheid en den achteruitgaiiovan
„de Companie" instinctmatig begon te gevoelen.
11

162
Te Batavia had de bestaande ontevredenheid tegen de
wederrechtelijke handelingen en het overdreven nepotisme
van den gouv. gen. Alting reeds haar toppunt bereikt,
toen het bleek dat aanzienlijke tekorten in de geld- en
weeskamers even als in 's Comps. pakhuizen aanwezig
waren. De hoogst geplaatste ambtenaren werden openlijk
van kwade trouw on oneerlijkheid beticht, zoodat
eene ernstige tusschenkomst van het staatsbestuur noodig
was om dien Augias-stal schoon te vegen.
In 't begin van 1786 waren dan ook vooral op aandrang
der Staten van Holland — in weerwil van Zeeuwsche
oppositie — zes nieuwe bewindhebbers, door de
Staten-Generaal uit den handel gekozen, aan de Kamer
van Amsterdam toegevoegd. Zij moesten eene afzonderlijke
commissie vormen, on onder den naam van Preparatoir
Besogne of Vijfde Departement, zich met het voeren
der correspondentie en de bezorging der Indische
handelszaken belasten. Bovendien ontbrak het niet aan
voorstellen en plannen van allerlei aard tot hervorming
en verbetering, waaronder eene memorie van den bewindhebber
C. van der Oudermeulen het meest de aandacht
verdiende. Al dat geschrijf leverde echter geen geld op
om in het noodige te voorzien; en al waren in 1785 en
1786, nieuwe leeningen tot een bedrag van 17 millioen
gesloten, toch konden de nog verschuldigde dertig tonnen
gouds, van het in 1783 uit de generaliteitskas verleende
voorschot niet worden afgedaan. Bovendien bleef partijgeest
niet vreemd aan den reeds zoo benarden toestand.
Men gaf voor, dat het zoogen. 5 ,Ie departement — door
de tegenstadhouderhjke partij opgedrongen — niets dan
oponthoud en vertraging in den gang en de behandeling
der zaken teweegbracht, en men verwachtte geen verbetering,
voor en aleer de erfstadhouder, na in zijne rechten
hersteld te zijn, als opperbewindhebber oen meer rechtstreeksch
deel zou nemen aan het bestuur. Men kwam tot
een vergelijk en een nader financieel onderzoek, ten gevolge
waarvan de Kamer van XVII, in een adres aan de
Staten-Generaal te kennen gaf, dat er 40 millioenen noodig
zouden zijn om in de bestaande behoeften te voorzien.
Dit lokte in 1788 een nieuw onderzoekuit, waaruit bleek

163
dat /'31.500000 vereischt werden om de zaken gaande
te houden en eène gewenschte aflossing van schuld mogelijk
te maken; anderhalf jaar later was die som tot
/' 74.000000 gestegen, en al weder] werd eene commissie
benoemd om nogmaals een onderzoek in te stellen. Bij
het lezen van deze treurige geschiedenis, weet men niet
waarover zich 't meest te verwonderen, of over de weinige
energie en ongeloofelijke [onverschilligheid vooral in
Indië aan den dag gelegd, of over 't belangrijk aantal
commissiën van onderzoek. Veel werd er onderzocht, maar
weinig verbetering aangebracht; moed, lust en kracht
ontbraken om op een flinke doortastende wijze te werk te
gaan. Niemand wilde of durfde het bestaande kwaad
stoutmoedig onder de oogen zien, en in al zijne naaktheid
vertoonen. De werkzaamheden van die commissiën gaven
wel tot een tal van verschillende bespiegelingen en voorstellen
aanleiding, maar ze lieten de geldcrisis onveranderd:
afdoende maatregelen bleven achterwege
Toen bij 't einde van 1789 de schuldenlast al weder op
eene verbazende wijze was toegenomen, werd door den
opperbewindhebber nogmaals eene commissie van zes
leden benoemd, (waarvan vier uit Holland en twee uit
Zeeland) die weldra drie zeer omstandige hoogst belangrijke
rapporten omtrent hun onderzoek uitbrachten, 't Eerste
was van 8 Juli 1790, waarbij de schuldenlast der Comp,
op 85.000000 werd begroot, 't tweede van Januari 1791,
waarin maatregelen tot verbetering van den toestand werden
aangegeven, en 't derde van 14 Juli van 't zelfde
jaar als eindverslag. Het nadeelig saldo was toen tot
f 96.000000 geklommen, en gedurende de laatste vijf
jaren had het jaarlijksch te kort ongeveer 8 millioen bedragen.
Op die rapporten volgde eene leening van 10 millioen
en werden belangrijke concession in vrijgevigen zin door
de Kamer van XVII gedaan. Onder eenige restrictieve
bepalingen, werd o. a. de particuliere handel op de
Kaap, Ceilon, Koromandel en Batavia opengesteld. En
al mochten door den ongeoorloofden particulieren handel der
hooge ambtenaren, de algemeene belangen weinig worden
gebaat, men zag althans een beginsel gehuldigd, waarbij
ir

164
het monopolie-stelsel voor een gedeelte den bodem ingeslagen
en vrije handel openlijk erkend werd. Bij het
tweede rapport der gecomitteerden, was vooral aangedrongen
op vereenvoudiging en bezuiniging zoowel in 't moederland
als in den Archipel, en men hoopte door het
invoeren van nieuwe belastingen in Indië, den steeds toenemenden
eisch naar contant geld te verminderen; reeds
was eene heffing van den vijftigsten penning (2 pCt.) van
alle bezittingen bij wijze „van liberale gift," en van een
ambtgeld door de XVII aangenomen. De uitdeelingen
van specerijen en suiker aan personen en instellingen
moesten ophouden, en alles op een min weelderigen voet
worden ingericht, hoewel de commissie, bij de reeds ondervonden
tegenkanting der bewindhebbers, zich'niet veel
heil van die bczuinigings-maatregelen voorstelde. De o-egronde
klachten over de geringe medewerking der Comp,
zelve, werden bij het eindverslag nogmaals herhaald en
op nieuw aangedrongen op het zenden van commissarissen-generaal
naar den O. I. Archipel.
Verschillende voorstellen bij die rapporten ontwikkeld,
werden door G. Titsingh een der hoofdparticipanten, en
Mr. S. C. Nederburgh eerste advokaat der Comp, bij ingediende
memoriën en consideration krachtdadig ondersteund,
ten gevolge waarvan, door den erfstadhouder opperbewindhebber
de heer Mr. S. C. Nederburgh, de kapt. tor zee
S. H. Frijkenius, benevens de gouv. gen. Alting en de
directeur-generaal H. van Stockum, tot commissarissengeneraal
werden benoemd. Van eene uitgebreide volmacht en
zeer ruime bezoldiging voorzien -- vooral aan Xedorburgh
was als eersten commissaris, in weerwil van den druk der
omstandigheden en het door hem aangegeven bezuinigingsysteem
een hooge toelage verleend — staken de beide eerstgenoemden,
op 't laatst van 't jaar in zee, en begonnen
in Juni 1792 hun onderzoek aan de Kaap de Goede Hoop.
Na er vele wijzigingen ook in 't bestuur te hebben
aangebracht, vinden wij de commissie in 't begin van
1794 op Java aan 't werk.
Tengevolge van het overlijden van v. Stockum wiens
plaats door Alting's schoonzoon, Johannes Siberg, raad

165
van Indië, als vierde commissaris werd vervuld, had de
plechtige voorstelling der hooge commissie niet voor den
29ste„ December 1793 plaats.
Deze aanvulling, tegen de bevelen van bewindhebbers
in, die den gouverneur van Ceilon W. J. van de Graaft',
als commissaris en later als opvolger van Alting hadden
aangewezen, schokte al aanstonds het vertrouwen in de
staats-commissie gesteld. Wat' was dan ook van eene commissie
te verwachten, die begon met de familie-regeering,
voor welker schadelijken invloed zij nadrukkelijk gewaarschuwd
was, zoo spoedig in haar midden over te brengen ?
Waar bleven nu de waarborgen dat een verregaand nepotisme
en de particuliere belangen waartegen zij geroepen
was te waken, voor 't algemeen welzijn zouden wijken?
Hoe kon ze rechtspreken over de laakbare zwakheid en
toegevendheid van 't bestuur? Wat zou het onderzoek
baten over de slechte administratie, de ontrouw en 'tgewetenlooze
gedrag der ambtenaren, door eene commissie,
die voor de helft uit leden van dat bestuur en die ambtcnaarswereld,
uit schoonvader en schoonzoon was samengesteld?
Die kostbare zending is dan ook op niets uitgeloopen
en heeft meer kwaad dan goed gedaan. De ontdekte
tekorten werden eenvoudig van de daarbij betrokken beambten
terug geeischt, zonder meer. De schandelijk opgevoerde
emolumenten en de ongeoorloofde particuliere
handel bleven ongestraft; van de aangegeven bezuinigingen
werden de meeste onuitvoerbaar verklaard: in één
woord, eene zoodanig samengestelde commissie kongeene
verbetering aanbrengen.
Ook de in 't moederland zich snel opvolgende gebeurtenissen
oefenden op scheepvaart en handel een allernadeeligsten
invloed uit. En toen prins Willem V — op
Engeland's bodem aangekomen — door het Britsche
gouvernement werd overgehaald, om als opperbewindhebber
der Nederl. O. I. Comp., bij aanschrijving te gelasten,
hare bezittingen in handen te stellen der Engelschen, was
haar lot beslist. De buit door Frankrijk begeerd , werd de
prooi van Groot-Brittanië.
Die aanschrijving, den 7 dc " Febr. uit Kew gedagtee-

166
kend, was door de vloot onder Elphinstone (later Lord
Keith) naar de Kaap overgebracht, en aan den waarnemenden
gouverneur Sluijsken ter hand gesteld. Zijne weigering,
door de leden van den raad goedgekeurd, aan
die bevelen te voldoen, als vervat in een onwettig stuk
door een onbevoegde autoriteit gegeven, en die door het
verlaten van 't moederland hare waardigheid feitelijk had
nedergelegd , mocht niet veel baten. De aldaar aanwezige
schepen der Comp, werden door de Engelschen in beslag
genomen en de Kaapstad ging op 16 Sept. 1795 bij capitulatie
over. De kapt. ter zee Dekker, met het fregat
Medenblik te Batavia aangekomen, was de boodschapper
van deze noodlottige gebeurtenis en 't op nieuw uitbreken
van den oorlog.
In tegenoverstelling van den smartelijken indruk die
zij bij de bevolking van Batavia teweegbracht, scheen de
bekommering der hooge commissie niet groot te zijn;
immers het aanbod der marine om een op de reede liggend
Engelsen eskader aan te houden, werd om zoogen.
staatkundige redenen van de hand gewezen en de last
verstrekt de oorlogschepen te ontwapenen, 't Was alsof
men zich van elk verdedigingsmiddel wenschte te ontdoen,
op den oogenblik dat Nederlandsche bezittingen, oorlogsbodems
en handels vaartuigen ongestraft werden prijs gemaakt.
De door die handelwijze te Batavia opgewekte
ontevredenheid en verontwaardiging, uitte zich in een
adres op don 5 den Dec. der hooge regeering toegezonden.
De daarin voorkomende toespeling op verraad, en het aandringen
op eene wijziging van bestuur, schijnt op de staatscommissie
een zoodanigen indrukte hebben gemaakt, dat
zij niet alleen besloot van de Graaft, die inmiddels uit
Ceilon was teruggekeerd, als directeur-generaal zitting te
doen nemen, maar te gelijkertijd aan hem als kundig
ingenieur benevens aan Fnjkenius en do kapiteins ter zee
Dekker en Kuvèl de versterking van de hoofdstad op te dragen.
Xederburgh, die van de Graaft had willen weren, werd
bij die gelegenheid overstemd, waarover hij zóó gebelgd
was dat hij de raadzaal verliet, en eene gecombineerde
vergadering in 't leven riep. In die vergadering, uit de
commissarissen-generaal en de regeering saamgestold, had

167
de partij van Alting en Siberg, van welke Nederburgh
het hoofd en de ziel uitmaakte, de meerderheid, en daar
zij alles naar diens wensch doordreef, weigerde van de
Graaft zitting te nemen, en wijdde zich geheel aan de
moeilijke taak om Batavia in behoorlijken staat van verdediging
te brengen. Zijne voorstellen echter, hoe goed
en doelmatig ze wezen mochten, werden meestal verworpen
of tegengewerkt, en toen hij in vrij scherpe bewoordingen
zoowel de gebreken van het defensiewezen als van
de geheele militaire inrichting deed uitkomen, en op nog
scherper toon eenige vragen stelde, was zulks voor een
man als Nederburgh genoeg, om tal van beschuldigingen
tegen hem in te brengen. Op zijn advies werd dan ook,
ondanks de tegenwerpingen van Frijkenius, het voorstel
gedaan en aangenomen, v. d. Graaft uit zijne bediening
te ontslaan en naar Nederland te doen vertrekken.
In Nov. op de ree van Batavia teruggekeerd, als zijnde
het schip waarmede hij vertrokken was, eerst door de
Engelschen prijs gemaakt maar later door de Franschen
hernomen, had v. d. Graaft, de tijding medegebracht dat
eene vloot naar de Kaap en O. I. bestemd, onder zeil
was gegaan; en met het oog op de moeilijke omstandigheden
waarin men verkeerde, zijn diensten weder aangeboden.
Toen daarop een weigerend antwoord volgde,
hem zelfs het verblijf aan den wal werd ontzegd, en hij
de overgave der Nederlandsche vloot onder den schoutbij-nacht
Engelbertus Lucas in de Saldanhabaai vernam ,
vertrok hij naar 't moederland, waar hem door het
comité tot den O. I. handel en bezittingen, eene schitterende
voldoening werd geschonken.
Inmiddels had Alting in Augustus 1796 zijne betrekking
nedergelegd; en nu de door bewindhebbers als zijn
opvolger aangewezen man, ten tweedenmale verwijderd
was, verwachtte men niet anders of Siberg zou in de
plaats van zijn schoonvader optreden. Nederburgh schijnt
evenwel de publieke opinie niet in die mate te hebben
durven trotseeren; de gouverneur van Java Mr. Pieter
Gerardus van Overstraten werd tot zijn opvolger benoemd.
Alvorens dezen landvoogd in zijn bestuur te volgen, is

168
het noodig de gebeurtenissen na te gaan, die uit de beruchte
aanschrijving van den 7 d

169
waarbij de laatste zich op eene lafhartige wijze had
gedragen. Ook Banda ging onder François van Boekholtz
op geene eervolle wijze over; later werd hij van de beschuldiging
vrijgesproken, als zou die overgave uit lafheid
of om bijoogmerken. zijn geschied. De partijschappen
die 't moederland verdeelden, waren helaas op Indischen
bodem overgebracht; ook daar werden Oranjegezinden
en patriotten aangetroffen, en de algemeene
belangen onder twee verschillende leuzen aan politieke
inzichten opgeofferd.
Zoo vielen de meeste en kostbaarste bezittingen der
O. I. C. den Brit in handen, en de verregaande onverschilligheid,
moedeloosheid, het eigenbelang en verraad
welke bij de overgave hadden voorgezeten, waren even zoo
vele kenmerken van haar diep verval, als van't lage peil
waartoe de meesten harer dienaren waren gezonken.
De verdediging van Ternate maakte eene gelukkige
uitzondering, en de moedige, krachtige houding van J. F.
Budach verdient eene bijzondere eervolle vermelding. Als
gouverneur van Ternate, had Inj niet alleen tegen de Engelschen,
maar tegelijk tegen het verraad van twee vorsten
te strijden: dat van den sultan, en van den Tidoreeschen
prins Noekoe, die zich bij den vijand had aangesloten.
Toen hij vermeende den eerste niet langer te kunnen
vertrouwen, liet hij hem gevangen nemen, terwijl hij de
pogingen van den andere om zich van Ternate meester
te maken, voortdurend wist te verijdelen. Ruim twee en
een half jaar lang heeft hij het aan zijne eer en zorgen
toevertrouwde pand bewaard, niettegenstaande eene algcheele
uitputting, ziekte, honger en gebrek de bondgenooten
des vijands waren geworden. Een Engelsch
eskader onder den commodore Pakenham werd afgewezen,
hoewel hij niet kon beletten dat Menado, Kema en
het trouw gebleven Tidor, even als 't fort Kajoe Mérah
en Batjan, in 's vijands handen vielen, waardoor de gemeenschap
met Batavia en omliggende eilanden benevens
alle toevoer van levensbehoeften was afgesneden. Paarden,
honden en katten waren schier 't eenige voedsel zijner
getrouwen. In 't begin van 1799 moesten al weder eenige
Engelsche oorlogschepen afdcinzen, maar de sterfte —

170
vooral onder de Europeanen -- nam zoodanig toe, dat de
half uitgehongerde bezetting een aanval op Tidor moest
wagen ten einde beter voedsel te verkrijgen; toen die
aanslag mislukte, scheen alles verloren. Gelukkig was de
redding nabij. In Augustus kwam er hulp en ontzet. Twee
Fransche schepen brachten levensmiddelen en krijgsbehoeften
aan, en weldra werd Budach door Cranssen van
den zoo eervol behouden post afgelost. Sleohts kort macht
hjj het loon genieten van zijn heldhaftig gedrag; ruim
vier maanden later was hij aan de gevolgen van overspanning
en ontbering bezweken. Ook Timor bleef door
het beleid van Greving voor Nederland behouden.
In Japan, waar de Nederlandsche vlag steeds op Desima
bleef waaien, zelfs toen ze overal door de Engelsche of Fransche
werd vervangen, had men de ondergane verliezen geheim
weten te houden. Ook den handel was door de bekwaamheid
van de opperhoofden Mr. J. Titsingh en G. Hemmy in
stand gebleven. En toen in 1797, door een ingehuurd Amerikaansch
scheepje, slechts een gedeelte der verwachte ladingwerd
aangebracht, wist Hemmy eene zoodanige wending
aan de zaak te geven, dat de koperuitvoer die nog geen
6000 pikols bedroeg tot 8520 werd verhoogd.
Intusschen had van Overstraten op 17 Febr. 1797 het
bestuur aanvaard, en nam tevens zitting als commissarisgeneraal,
ofschoon door de plaats gehad hebbende gebeurtenissen,
die werkkring zoo goed als geëindigd te beschouwen
was.
Frijkenius, die zicli steeds naar zijn beste vermogen
tegen het onstaatkundig, aanmatigend en niet altijd even
practisch gedrag van Nederburgh verzet en op menige
onwettige handeling gewezen had, was in Mei van dat
zelfde jaar overleden, toen de eerste com.-gen. eene geheel
nuttelooze reize over Java ondernam met een gevolg
en ceremonieel, streelend wellicht voor zijne ijdelheid en
eigenliefde, maar in dien bangen tijd ten eenenmale overbodig
en ongepast.
Bij zijne terugkomst te Batavia, vond hij in de personen
van den generaal majoor Nordmann als commandant van
het Indische leger, en den vroegeren raad van justitie Mr.
C H. C. Wegener als „commissaris tot en over de zaken

171
van den inlander," uit Nederland derwaarts gezondenr
hem hoogst onwelkome gasten. Van omvangrijke instruction
voorzien, waarbij o. a. eene reorganisatie van de troepenmacht
en het herstal der krijgstucht, benevens eene
instructie en aanvulling van den raad van Justitie bevolen
werden, waren deze Heeren weldra een doorn in
het oog der hooge regeering. Wegener, al spoedig rechterlijk
vervolgd en gesuspendeerd, begaf zich, voor zijne veiligheid
beducht, aan boord van een Deensch koopvaardij schip
en stierf onderweg. Het verblijf van den generaal was
van even korten duur.
Op verschillende tegen hem ingebrachte klachten, waren
de troepen van den aan hem afgelegden eed ontslagen,,
en bij zijne weigering zich op de hem voorgelegde punten
van beschuldiging te verantwoorden, daar hij alleen aan
het opperbestuur in Nederland rekenschap zijner daden verschuldigd
was, werd Batavia ook door hem verlaten.
In 't moederland teruggekeerd, werd hij van alle schuld
vrij gesproken.
Treurig zag het er uit, waar 't gezag aldus aangetast,
ondermijnd of bcleedigd werd, waar de inzichten van 't
bestuur in Indië en van dat in de Bataafsche republiek
somtijds zóó ver uiteen liepen, en alle vertrouwen verloren
ging.
Dirk van Hogendorp, met het gezag in Soerabaja belast,
nadat hij den zeedienst van den staat verlaten had
om in Comp, dienst over te gaan, was almede genoodzaakt
eene tegen hem ingestelde vervolging te ontvluchten.
Op eene weigering van zijn aanbod, Amboina en
de Banda-eilanden, met eenige Fransche schepen die onder
den schout-bij-nacht de Sercey op de reede waren
aangekomen te hernemen, had hij de hooge staats com..
maar vooral Nederburgh beschuldigd van met den vijand
te heulen. In zijne betrekking geschorst, en naar Batavia
opontboden om er gerechtelijk te worden vervolgd, wist
hij bij tijds naar Holland te ontkomen, en werd in 1800
bij uitspraak van den Aziatischen raad van alle vervolgingontslagen.
Eindelijk ontving de eerste com. generaal op herhaald
verzoek, de machtiging om uit Java terug te keeren, be-

172
nevens een eervol ontslag, — naar men zegt — op aandringen
van Mr. C. J. Prediger verkregen, die door Nederburgh
naar Holland gezonden was, om er te zijnen gunste
werkzaam te zijn. De hooge commissie die veel gekost
en weinig gebaat had, werd op plechtige wijze ontbonden.
Thans blijft ons nog over te onderzoeken wat gedurende
dien tijd in 't moederland voor do O. I. C. was gedaan.
Nadat in Sept. 1791 eene leening te haren behoeve
van 5 millioen door de Staten van Holland was gewaarborgd,
en het volgende jaar nauwelijks een vierde van
het toen benoodigde geld verkregen kon worden, werd zij
in de eerste helft van 1793, op nieuw met 7+ millioenen
geholpen. Ze zijn treurig doch leerrijk tevens die
laatste levensjaren van het eertijds zoo bloeiend handelslichaam
waaraan Nederland zooveel had te danken; treurig
vooral, dat bestaan door middel van alleriei kunstgrepen
van jaar tot jaar te zien voortslepen, waarbij eigenbelang
van enkelen somtijds de hoofdrol vervulde, en ook
partijgeest zoo dikwerf in 't spel kwam.
Na de omwenteling, toen de Staten van Holland dooide
provisioneele representanten waren verdrongen, werden
eok de gecomitteerden voor de zaken der O. I, C. door
anderen vervangen. Billijker wijze moet men erkennen
dat de nieuw benoemde staatscommissie, de vroegere in
werkzaamheid en ijver evenaarde en veel voor de zieltogende
Comp, heeft gedaan. Maar evenals vroeger, werden
hare voorstellen nimmer door de kamer van XVII getrouw
en eerlijk ondersteund of nagekomen. Ook uit die rapporten
bleek, hoe spoedig zij haar einde tegemoet gingmet
een schuldenlast van ruim 112 millioen bezwaard.
Eindelijk werd ondanks alle vertoogen door de XVII
en de participanten er tegen ingebracht, bij publicatie van
den 24 s '- December 1795, het bestuur der Comp, dooide
Staten-Generaal ontbonden en door een „Comité tot
de zaken van den O. I. handel en bezittingen" — uit 28
leden samengesteld — vervangen. Dit was de eerste directe
inmenging van den Staat als crediteur en ter
handhaving zijner rechten. Met 1 Maart 1796 opgetreden,
terwijl het octrooi tot het einde van 1798 verlengd was,

173
bevond zich het nieuwe bestuur, ten gevolge van geld gebrek,
al spoedig in de grootste verlegenheid hoe de zaken
gaande te houden. Uit Indië konden geene producten
worden afgezonden, retour-schepen kwamen niet binnen,
en van, de weinigen, die de Engelschen ontkomen en in
Noorweegsche havens binnen gevallen waren, moest de
lading aldaar tegen geringen prijs worden verkocht. In
Mei 1797 werd de laatste rekening gedaan; en uit de
laatste veiling in Amsterdam gehouden, die vroeger millioenen
opbracht, en toen eene onbeduidende verkoopinggeworden
was, iets op de meest dringende schulden afgedaan.
Yan rente-betaling was evenmin sprake als van
aflossing der genogotieerde kapitalen: toch werd op aandringen
van het comité, hij publicatie van 20 Januari
1798, het octrooi door de Nationale Vergadering onder
voorbehoud voor één jaar verlengd.
Eindelijk had het laatste uur der O. I. C. geslagen ; bij
de nieuwe staatsregeling van 1798, werd hare opheffing
uitgesproken.
De art. 247 en 248 behelsden de volgende bepalingen :
„De Bataafsche Republiek neemt tot zich al de bezittingen
en eigendommen der O. I. C., benevens al hare
schulden."
„De octrooien, voormaals aan die Comp, verleendr
worden vernietigd."
.,De geïnteresseerden bij en houders van actiën in degewezen
O. I. C. worden door de natie, bij wijze van afkoop
schadeloos gesteld."
Ingevolge art. 249, behield de republiek aan zich, en
wel op de wijze als bij het verleende octrooi was bepaald,
het vervoer van goederen naar en de ontvangst van producten
uit Oost-Indië , terwijl tevens bepalingen omtrent
de inrichting van een nieuw bestuur onder den naam van
raad der Aziatische bezittingen en etablissementen" werden
vastgesteld. Ofschoon krachtens art. 248, reeds in December
1799 door den burger Gogel, agent van financiën der Bataafsche
republiek, de geïnteresseerden bij en de houdersvan
actiën in de gewezen O. I. O., tegen den 5 ,,e " Maart
1800 waren opgeroepen om hunne vorderingen met hem te
regelen, werd die regeling echter tot na denvrede uitgesteld-

174
Zoo was dan bij het wegsterven der XVIII de eeuw, ook

TWEEDE GEDEELTE.
Nederlandsen Oost-Indië als bezitting van den Staat
en 't Fransche keizerrijk, benevens de Engelsche
tusschenregeering.

Uik
HOOFDSTUK I.
NEDERLANDSCH OOST-INDIË ALS BEZITTING VAN DEW
STAAT; REGELING VAN HANDEL EN BESTUUR TOT
AAN DE KOMST VAN DEN GOUVERNEUR-GENERAAL
M». HERMAN WILLEM DAENDELS.
1800—1808.
Bij den aanvang der XIX de eeuw waren de laatste
sporen der O. I. Comp, verdwenen. Er was een nieuw
maar treurig tijdvak in de geschiedenis van den Archipel
aangebroken, en met den nieuwen jaarkring gingen Neêrlands
overzeesche bezittingen de toekomst onder geheel
veranderde omstandigheden te gemoet.
Toen de boedel der insolvent verklaarde Comp, met
alle lasten en baten door de Bataafsche republiek was
aanvaard, werd op 22 Mei 1800 „het comité tot de zaken
van den O. I. handel enz.", door „een raad voor de
Aziatische bezittingen" vervangen, terwijl het bestuur in
Indië onveranderd bleef. Het was dan ook aan goede handen
toevertrouwd, ofschoon de wakkere van Overstraten met
vele bezwaren had te kampen. Sedert geruimen tijd toch van
dadelijke gemeenschap met, en ondersteuning uit het moederland
verstoken, moest Java in alle behoeften uit eigen
middelen voorzien. En als men nagaat hoe de buitenbezittingen
van de vereischte verdedigingswerken ontbloot,
schier geheel weerloos, door binnen- en buitenlandsche
vijanden werden bedreigd, mocht het een wonder
heeten dat de toestand in Indië niet als hopeloos werd
opgegeven. De vooruitzichten waren en bleven dan ook
donker. Het ontbrak niet alleen aan de noodige hulpmiddelen,
maar vooral aan moed en veerkracht tot het
ondernemen van eenige offensieve beweging, waarom men
zich de grootste vernederingen moest getroosten.
12
ft

178
Het leger op Java en Makassar bestond in 1802 uit
niet meer dan 2022 Europeanen, waarvan nauwelijks een
derde voor de dienst geschikt was, en hoewel de gouv.gen.
zich veel moeite gaf zoowel de actieve als de passieve
strijdkrachten in beteren staat te brengen, eene
inlandsche militie (pradjoerits) op te richten, en 'de zes
compagnieën Madoereezen voltallig te houden, bezat hij
geen genoegzame zeemacht, om een Engelsch eskader
van slechts vijf schepen, de reede te doen ontruimen.
Tot zulk een peil was de eenmaal zoo fiere zee- en landmacht
der O. I. Comp, toen gevallen. Die blokkade van
Batavia strekte Engeland niet tot eer. Niet alleen de
batterijen, maar zelfs de werven, de magazijnen en werkplaatsen
op de eilanden Onrust en Kuiper werden door
het smaldeel onder Rainier en Ball vernield, en 't was
grootendeels aan 't beleid en de zorgen van'den opperlandvoogd
te danken dat de bevolking in toom, de vijand
in bedwang gehouden, en Java voor Nederland bewaard
werd. Eindelijk viel ook het vroeger zoo heldhaftig verdedigde
Ternate, niettegenstaande de moedige verdediging
van Cranssen, den Engelschen in handen, en ging door
het verraad van Rodijk en van Dokkum, den 21 stea Juni
bij capitulatie over.
't Verdient opmerking dat noch de soesoehoenan, noch
de sultans van Bantam en Djokjo — waarvan de eerste
belangrijke sommen aan het gouvernement schuldig was — '
van de gelegenheid gebruik maakten zich aan 't Nederlandsen
gezag te onttrekken ; te meer, daar hun de benarde
toestand en de onmacht van het bestuur tegenover Engelsch
geweld geen geheim bleef. Ook dit was men aan
het gematigd, ofschoon wel wat al te toegevend bestuur
van v. Overstraten verschuldigd. Door Prang Wedana
kleinzoon van Ario Mangkoe Negoro — wiens vorstendom
erfelijk was verklaard in zijn geslacht — tot opvolger van
zijn beruchten grootvader te doen erkennen, had hij een
waarborg tegen allen overmoed van den keizer, een getrouwen
voorpost van het Europeesch gezag en 'een waar
vriend voor Nederland gewonnen. Zoo wist hij verschillende
belangen tot een doel te doen samenwerken en den
vrede te bewaren. Door zijn veelvermogenden invloed

179
was 't hem insgelijks gelukt de nog steeds gespannen
verhouding, die vroeger onder het commissariaat van
Nederburgh was ontstaan, tusschen de Hooge-tafel en den
raad van justitie te verbeteren. Het uitvoerend bewind
den gouv.-gen. dan ook een bewijs willende geven, hoe
hoog zijn gedrag op prijs werd gesteld, benoemde hem
tot luitenant-generaal der Bataafsche republiek, 't Was
de laatste hulde hem gebracht ; een jaar later, had Nederland
in van Overstraten een edel burger, en Java een
goedgezind landvoogd verloren. Hij overleed den 22 äte "
Augustus 1801 in ruim 40jarigen ouderdom, en Siberg,
nog altijd waarnemend directeur-generaal, nam voorloopig
de teugels van 't bestuur in handen.
Intusschen had de vrede van Amiens, waarbij — al
de door Engeland veroverde bezittingen werden teruggegeven,
Ceilon uitgezonderd, dat eigenmachtig door Frankrijk
was afgestaan — althans gedurende een oogenblik
bedrijvigheid, veerkracht, en, door het ontwikkelen eener
dubbele inspanning en werkzaamheid, ook de hoop op betere
tijden doen herleven. Maar toen in 1803 opnieuw de oorlog
tusschen Frankrijk en Engeland uitbrak, en die hoop in
rook verdween, was de toekomst voor Indië weer even
duister als te voren. Met het verlies van Ceilon, aan
welks bezit zulke roemrijke herinneringen waren verbonden
en waarvoor eenmaal een aanbod van 70 millioen
gulden geweigerd was, begon eene reeks geldelijke verliezen
die den toestand niet beter maakten.
In 't moederland gaven de bereddering der aanvaarde
nalatenschap van wijlen de O. I. O en de daaruit voortvloeiende
maatregelen tot velerlei plannen of voorstellen
aanleiding, en al spoedig brachten de eigendunkelijke
verklaring der regeering, Indië voortaan als staatsdomein
te beschouwen, on het aanzoek der vroegere deelhebbers
om schadeloosstelling, eene menigte pennen in beweging.
Twee partijen stonden tegenover elkander, die men gereedelijk
de conservatieve en de liberale zou kunnen noemen.
Zonder ons nu met het twistgeschrijf van de verschillende
penvoerders dier partijen in te laten, dienen wij toch een
oogenblik stil te staan bij een strijd, waarbij toen reeds
grondbeginselen ontvouwd en hoofdpunten besproken werden
12*

180
van kwestiën, die zelfs heden ten dage niet als geheeE
en volledig opgelost te beschouwen zijn. De denkbeelden
der toenmalige . schrijvers in zoo velerlei verhandelingen!
en memoriën teruggegeven, bieden somtijds verrassende
overeenkomsten aan met de gevoelens van mannen, dieook
later zich geroepen gevoelden hunne adviezen over
Indische vraagpunten, belangen en toestanden uit te
brengen.
De bitterheid waarmede de politieke partijen tegenover
elkander hadden gestaan, was middelerwijl door meer
kalmte en toenadering vervangen. Over 't algemeen begreep
men dat eene goede oplossing der vele moeilijkheden,
welke de toestand der O. I. bezittingen opleverde, niet
zonder eenef gedeeltelijke opoffering van eigen inzichten
of onderlinge toegeeflijkheid zou zijn te verkrijgen. Velen
schenen bereid daartoe te willen medewerken. De hoop
dat daardoor de zoo lang verwaarloosde Indische belanden
eindelijk eens goed ter harte genomen en beter geregeld
zouden worden, mocht zich evenwel nog zoo spoedig niet
zien bevestigd. De toepassing van art. 248, namelijk het
recht der actiehouders op schadeloosstelling, deed op
nieuw een hevigen pennestnjd ontstaan. Nauwelijks toch
waren bij de vredes-préliminairen, de eischen van Engeland
omtrent Ceilon bekend, of er werd aan het staatsbewind
der Bataafsche republiek een adres van Hollandscbehoofdparticipanten
ingediend, waarin voornamelijk het recht
van eigendom der Comp, op de O. I. bezittingen — dat zij
als wederrechtelijk opgeheven beschouwden — ter sprake
kwam. Het advies van den Aziatischen raad, dat aangezien
die maatschappij slechts in het bezit geweest was van
het jus utile (gebruiksrecht in tegenoverstelling van eigendomsrecht)
en geen de minste aanspraak op het^ws territorü
(eigendomsrecht van den grond), dat eigenlijk aan den
Staat behoorde, kon doen gelden, de Staat dan ook tot
geene schadeloosstelling verplicht was, lokte veel tegenspraak
uit. De actiehouders teekenden protest aan tegen
die bewering, 't geen tot menige wederlegging en scherpe
vertoogen van beide zijden aanleiding gaf. Het ingediende,
wel krachtig doch door den hoogleeraar Cras
in bezadigde termen opgesteld adres, werd o. a. door

181
Mr. S. Jzn. Wiselius, lid en rapporteur van den raad dei-
Aziatische bezittingen hevig bestreden. In beide stukken,
e de bewijzen leveren dat de kunst van cijfers te groepeeren
ook toen hare beoefenaars vond, en waarin beide
partijen met warmte en overtuiging hunne zaak bepleitten,
waren echter noch de souvereiniteits-, noch de eigendoms-
-of gebruiksrechten zuiver onderscheiden en bepaald. Bovendien
had er aan weerszijden niet weinig overdrijving
plaats. Van daar, nieuwe adressen, rapporten en memoriën-adstructief,
weldra door nieuwe wederleggingen gevolgd.
De zaak zelve bleef inmiddels onafgedaan, hoezeer
staatsbewind en wetgevend lichaam beiden gezind waren
billijke aanspraken te ondersteunen. De wijze echter waarop
«ene schadeloosstelling door middel van afkoop aan de
actiehouders verleend zou worden, wachtte steeds op eene
beslissing, en het schijnt dat de actiën even als de obligation
ten laste van de Comp, later onder de staatsschuld
zijn opgenomen.
Niet minder hadden de beginselen volgens welke bestuur
en handel in de O. I. bezittingen zouden geregeld
worden, met al de daaruit voortvloeiende bepalingen en
reglementen, het terrein der openbare discussie ingeno-
" men. Inzonderheid verdienen de vertoogen van twee mannen
die wij reeds vroeger leerden kennen, en die nu als
de vertegenwoordigers van geheel uiteenloopende gevoelens
elkander tegenover stonden, voor een oogenblik onze
aandacht.
Een dier mannen is Noderburgh, in den zomer van 't
jaar 1800 teruggekeerd, aan wien ingevolge machtiging
van het bewind, door den raad der Aziatische bezittingen
op 17 November 1803 „in zijne qualiteit van gewezen
commissaris-generaal eene honorable décharge verleend
werd." De andere, Dirk van Hogendorp, gewezen gezaghebber
van Java's Oosthoek, die in 1797 wegens verschillende
beschuldigingen gesuspendeerd on ontvlucht,
ongeveer een jaar voor Nederburgh in Nederland was aangekomen.
Na overlegging eener schriftelijke verdediging,
werd de tegen hem ingestelde vervolging voor onwettig
verklaard en hij van alle verdere rechtsvervolging ont-

182
slagen. Het uitvoerend bewind had zich voorgenomen met
gematigdheid te werk te gaan en geen nieuwe twisten op
te wekken, door mannen der verschillende partijen tot
eene strenge verantwoording te roepen.
Had Nederburgh in al zijne handelingen getoond, het
oude conservatieve stelsel te zijn toegedaan, Dirk van
Hogendorp daarentegen, wiens inzichten door zijn broeder
Gijsbert Karel werden gedeeld, omhelsde veel vrijzinniger
beginselen. Waar de een het monopoliestelsel en den bestaanden
toestand in handel en bestuur trachtte te handhaven,
wenschte de ander, behoudens eenige uitzonderingen,
vrijen handel en mededinging, afschaffing van
leverantiën en heerediensten, en individueel grondbezit.
Vele geschriften, voor en tegen die verschillende beginselen,
noch van machtspreuken noch van overdrijving
en tegenstrijdigheden vrij te pleiten, zijn vooral merkwaardig
door hunne aanwijzingen, hoe in de laatste
jaren van haar bestaan, de belangen der O. I. O door
de meeste harer hooggeplaatste beambten waren verwaarloosd.
De hoofddenkbeelden door van Hogendorp en zijne geestverwanten
voorgestaan, werden door velen in den lande
gehuldigd, 't Is niet onbelangrijk, met het oog op latere
gebeurtenissen en toestanden, ze even in herinnering te
brengen. Vooreerst komen daarbij in aanmerking : grootere
ontwikkeling op Java, individueel landbezit, vrijheid van
personen en handel, afschaffing van alle heerediensten,
benevens uitoefening van goed en zoo veel mogelijk kosteloos
recht. Wel werden in een geschrift van een oudbewindhebber
der Kamer van Zeeland, de denkbeelden
van Nederburgh voorgestaan, maar hij wees tevens op vele
fouten die dat stelsel aankleven, en naderde allengs, hoewel
schoorvoetend, tot den meer vrijen handel door van Hogendorp
als hoofdbeginsel voorop gesteld. Deze trachtte
voornamelijk aan te toonen dat de belangrijkheid van Java
nimmer was begrepen; de kosten van beheer en verdediging
de handelswinsten verre te boven gingen, en de
politieke toestand van Indië, sedert lang en vooral sedert
de veroveringen en den meerderen invloed der Engelschen
in die gewesten, den aard en het wezen van den handel

183
allengs had doen veranderen. Hij wilde wel eene O. I. C.
als groot handeldrijvend lichaam onder vrijgevige bepalingen
toelaten, doch wenschte tevens als grondslag aan
te nemen, dat het recht van eigendom op de Indische bezittingen
aan den Staat behoorde over te gaan, die daarvoor
alle schulden diende over te nemen, de aandeelhebbers
het oorspronkelijk ingelegd kapitaal uit te keeren, en
andere voordeden te verzekeren. Maar bovenal pleitte hij
voor de onmiskenbare rechten en vrije ontwikkeling van
den inlander, waardoor men bij een steeds klimmend
welzijn der bevolking, tevens grootere en duurzamere
winsten van de overzeesche bezittingen zou verkrijgen.
Ook Nederburgh had als gewezen commissaris-generaal,
en in antwoord op eenige door den raad der Aziatische
bezittingen aan hem gerichte vragen, zijnerzijds eene verhandeling
uitgegeven, over de meest nuttige en noodzakelijke
maatregelen omtrent die bezittingen te nemen.
In het najaar namelijk van 1801 was zijn advies gevraagd
omtrent drie punten door het staatsbewind aan dien raad
voorgelegd :
1°. „Pf en in hoeverre het nuttig en noodzakelijk zijn
zoude, de O. I. bezittingen van dezen Staat, ofte sommigen
derzelve te brengen op den voet der West-Indische
volkplantingen?"
2°. „Of en in hoeverre het voordeeliger voor dit Gemeenebest
en deszelfs ingezetenen zijn zoude, den handel
op voormelde bezittingen bij aanhoudendheid door eene
uitsluitende Compagnie te drijven, dan wel die voor alle
's lands ingezetenen open te stellen ; en in dit laatste geval
: op welke voorwaarden en onder welke bepalingen?"
3°. „Of en in hoeverre het raadzaam zoude zijn, dadelijk
en onverwijld eene proeve van den vrijen handel te
nemen, door een gedeelte der goederen toen te Batavia
voorhanden, te verkoopen aan Bataafsche kooplieden, mits
met Bataafsche schepen af te halen, en binnen deze Republiek
te brengen, en zulks op zoodanige condition van
betaling, als misschien geschikt zijn, om de financiën van
den Aziatischen raad onmiddelijk te faciliteren."
Uit dit alles blijkt duidelijk, dat men wel het goede
wilde en den ouden weg wenschte te verlaten, maar geene

184
vaste overtuiging bezat omtrent de grondslagen, waarop
eene nieuwe regeling zou moeten rusten.
Ten einde nu tot een vast besluit en afdoening van
zaken te komen, benoemde het bewind op den ll den November
1802 eene staatscommissie, om onderzoek te doen
„op welken voet en wijze in het vervolg de handel in
's lands bezittingen in Oost-Indie zou behooren gedreven
te worden en die bezittingen bestuurd, in voege dat aan
deze den hoogst mogelijken trap van welvaart, aan den
koophandel der Republiek het meeste nut, en aan's lands
financiën het moeste voordeel worden aangebracht." Het
vraagstuk van vrije of gedwongen cultuur en handel,
door van Hogendorp en Nederburgh vertegenwoordigd,
behoorde hier alzoo tot de hoofdzaak; en om nu eiken
schijn te vermijden alsof het hooge bewind zich à priori
met een dier stelsels wenschte te vereenigen, zonder ze
in alle hunne onderdeden te hebben laten onderzoeken,
werden beiden benoemd tot leden der „commissie tot de'
O. I. zaken", aan wie het ontwerp van een charter voor
de Aziatische bezittingen was opgedragen. Dien ten gevolge
werd het mogelijk de twee verschillende en in
sommige punten rechtstreeks uiteenloopende richtingen
behoorlijk te onderzoeken en toe te lichten, alsmede de
voor- en nadeden van beider toepassing te overwegen en
te beoordeelen.
Het eerste voorloopig verslag dier commissie van 16
Februari 1803, gaf aanleiding tot de uitvaardiging eener
publicatie van wege het staatsbewind, met eene omschrijving
der voorwaarden waarop de Indische handel werd
toegestaan, welk stuk spoedig door een meer uitvoerig
rapport en een concept-charter met hoogst belangrijke
bijlagen werd gevolgd. Aangezien het de grondslag geworden
is der eerste poging tot hervorming, zoowel als
van latere verordeningen en reglementen, zijn de hoofddenkbeelden
er van hier met een enkel woord aangestipt.
Zij komen op het volgende neder: 't bestaande stelsel te
handhaven met die wijzigingen en verbeteringen waarvan
de noodzakelijkheid gebleken is ; de meerdere producten
boven de verplichte levering verkregen, zijn — behoudens
eenigc uitzondering — het wettig eigendom en blijven

185
ter beschikking van don planter; het tin, drie millioeii
pond peper, benevens eene zekere hoeveelheid suiker en
specerijen, te Batavia te verkoopen; het overige gedeelte
en de verdere producten voor de Europeesche markt in
't moederland op publieke veilingen te brengen ; een octrooi
te verleenen van 21 jaren voor den theehandel op China
aan eene maatschappij, werkende met een kapitaal van
18 millioen guldens; de handel op Japan te blijven drijven
onder toezicht van het Indisch bestuur en de amfioenhandel
niet te beletten.
Als beginsel van bestuur, wenschte men het toezicht
over den gang van zaken den Aziatischen raad te zien
opdragen, zonder dat zij zich met handelszaken inliet.
Verder werden de bezoldiging, de verplichtingen van
den gouv.-gen. en verdere ambtenaren omschreven, billijker
bepalingen omtrent de gedwongen leverantiën vastgesteld
en vele andere zaken van administratieven aard
geregeld. Den 27 8ten September 1804 werd het charter
voor de Aziatische bezittingen met eenige wijzigingen door
het staatsbestuur goedgekeurd, en had de conservatieve
koloniale politiek in de meeste zaken de overhand behouden,
i
Siberg, aan wien een eervol ontslag was verleend, had
in October zijne waardigheid aan den dir.-gen. A. H. Wiese
voorloopig overgegeven, toen door den raadpensionaris
Rutger Jan Schimmdpenninck, twee commissarissen-generaal
werden benoemd tot invoering van de nieuwe orde
van zaken in Bataafsch Indië. Maar voor dat deze HH.
Mr. O T. Elout en C. H. van Grasveld, hunne bestemming
konden bereiken, was het bestuur in Nederland
weder veranderd, en de Bataafsche republiek in hot koninkrijk
Holland herschapen.
Reeds den 28" ten Juni 1806 had Nederburgh als lid van
den Aziatischen raad, den koning een „Exposé succinct
des établissements Hollandais aux Grandes-Indes" aangeboden
en werd op den 28 8ten Januari 1807, na het terugroepen
van genoemde commissarissen, door de benoeming
van den kolonel-generaal Mr. Herman Willem Daendels
i

186
tot gouv.-gen. van de Hollandsche bezittingen beoosten de
Kaap de Goede Hoop, aan alle weifeling en onzekerheid
een einde gemaakt.
En nu de voor een oogenblik afgebroken draad der
geschiedenis weder opnemende, zien wij de zaken in Indië
er niet op verbeterd. Overal verslapping in 't bestuur,
onwil en moedeloosheid bij de verschillende bevelhebbers,
gebrek aan verdedigingsmiddelen en eenheid van inzicht
bij de hooge regeering. Ten gevolge van die nadeelige
invloeden, bleef de algemeene toestand in de koloniën,
die gedeeltelijk door de Engelschen waren teruggegeven,
zeer gespannen.
De Kaapkolonie ging onder den generaal J. W. Janssens
reeds in Januari 1806, niettegenstaande de omvangrijke
plannen door hem en den comm.-gen. J. A. de Mist tot
verbetering en uitbreiding dezer bezitting beraamd en den
goeden geest harer bevolking, bij capitulatie weder aan
de Engelschen over; en de vice-admiraal Hartsinck, die
als commandant der marine in Indië optrad, scheen ongezind
, zelfs met medewerking van den Franschen schoutbij-nacht
Linois, iets tegen hen te ondernemen. Ten
gevolge van die werkeloosheid, gepaard aan onverschilligheid
en plichtverzuim, kwam onze scheepsmacht al
meer en meer in verval, en kon ze niet beletten dat op
nieuw een Britsch smaldeel onder den admiraal Edward
Pellew (later Lord Exmouth), Java's kusten bezocht,
Grissee hem in handen viel, een deel van Neêrlands
koopvaardijvloot prijs gemaakt en eene schandelijke capitulatie
te Soerabaja gesloten werd. De Engelschen beijverden
zich om het vroeger aangevangen doch onafgedaan
gebleven vernielingswerk voort te zetten en geheel te voltooien.
Weldra was er van de Hollandsche zeemacht geen
enkel schip over, en in 1807 bevonden zich de O. I. bezittingen
zoo goed als weerloos tegenover hunne machtige
bestrijders.
Ook in 't binnenland bleef het niet rustig toen een
jongere broeder in plaats van den ouderen erfgenaam den
sultanszetel van Tjeribon innam. Opgewonden door de
geestdrijverij van godsdienstige dweepers (tapas), en
vooral de steeds toenemende contingenten , verplichte Ie-

187
verantiën , het pandelingschap en de afpersingen der
Chineezen moede, had de bevolking die uitzuigers verjaagd
of vermoord, den arbeid gestaakt en zich gewapenderhand
verzet. Eerst in 1805 mocht het Nikolaas Engelhard,
gouverneur van Java's noordooskust gelukken, meer door
overreding dan door kracht van wapenen, de rust in het
Tjeribonsche te herstellen, en een nieuwe overeenkomst
met de twee sultans (sepoeh) en (anom) te sluiten, waarbij
bestuur, rechtspleging, enz. geregeld, de knevelarijen der
ambtenaren beteugeld en de wenschen der bevolking bevredigd
werden.
Hoewel de handel op Japan, door het in de vaart nemen
van gehuurde Amerikaansche schepen, niet geheel
verloopen en zelfs door het nieuwe opperhoofd, W. Wardenaar,
met behulp van Hendrik Doeff, een zelfstandig
en eerlijk ambtenaar, eenigszins was toegenomen, hadden
zij toch de sedert den dood van Hemmy zeer verachterde
zaken slechts gedeeltelijk kunnen herstellen, toen de Engelschen
beproefden, de Hollandsche factory bij verrassingin
handen te krijgen. Beide ondernemingen echter, in 1803
onder den Amerikaanschen kapitein Stewart, en in 1808
met een Engelsch oorlogs-fregat onder kapitein Pellew,
stuitten af, zoowel op den moed en de vaderlandsliefde
van Doeff als op het bekende uitsluitings-systeem der
Japaneezen.
Inmiddels was in 't moederland aan het bestuur onzer
O. 1. bezittingen eene geheel andere richting gegeven, en
zouden de teugels van 't bewind aan krachtiger handen
worden toevertrouwd. Daendels was daartoe de aangewezen
man, wiens rustelooze werkzaamheid, vasten wil en
onbuigzame gestrengheid, vooral voor Java, een nieuw
tijdperk in de geschiedenis ontsloot, waarin wij hem thans,
gaan volgen.

188
HOOFDSTUK IL
HET BESTUUR VAN DEN GOUVERNEUR-GENERAAL DA.ENDELS.
1808—1811.
't Werd hoog tijd dat er aan de zoogenaamde familierogeering
te Batavia een einde en een beter beheer in den
Archipel tot stand kwam.
De raadslieden van koning Lodewijk Napoleon hadden
te recht begrepen dat het zwakke, wankelende gezag in
Oost-Indië door een flink zelfstandig handelend bestuur,
de weinig of niets afdoende pogingen hier te lande tot
verbetering van den toestand aldaar, door krachtige maatregelen
, en het consultatief beginsel door een werkzaam
optreden moesten worden vervangen. Een ministerie van
koophandel (daarna van marine en koloniën) w r as op „den
raad voor de Aziatische bezittingen" gevolgd, en bij
art. 36 der constitutie van 1806 o. a. bepaald: „de bestiering
der koloniën en van alles wat dcrzelver innerlijke
regeering betreft, behoort bij uitsluiting aan don koning."
De taak nu om dat bestuur in naam des konings op zich
te nemen, alles z. v. m. te hervormen, te verbeteren en
te regelen, ja geheel het lot en zelfs de toekomst van die
voor Nederland zoo hoogst gewichtige bezittingen, werd
aan Daendels toevertrouwd.
Hoe men zijn vroogeren levensloop ter sprake gelieve
te brengen of zijn staatkundig gedrag moge beoordeelen,
't was genoegzaam uit zijne daden gebleken dat hij eene
buitengewone geestkracht, een vasten wil en een scherpzinnig
oordeel bezat, zóo noodig om de in Indië bestaande
misbruiken tegen te gaan, orde en gezag te herstellen en
den Augias-stal der Comp 8 , administratie te reinigen.
Niettegenstaande bij eene „instructie voor den oppcrlandvoogd,
en de gouv.-gen. en raden," eene conservatieve
staatkunde met betrekking tot den inlander was aanbevolen
, werd toch het invoeren van vele hervormingen aan
eigen oordeel overgelaten, 't Is niet onbelangrijk na te gaan
hoe 's lands regeering, nu eens de militaire dictatuur welke

189
zij voor Java vreesde, trachtte te temperen, en dan weeleen
ander stelsel scheen toegedaan, zooals uit het decreet
van 9 Febr. 1807 kan blijken. Daarbij toch wordt den
gouv.-gen. de machtiging verleend, het bestuur in de kolonie
te ontbinden en op nieuw samen te stellen, waardoor
zijne dictatoriale macht niet weinig versterkt werd, terwijl
in andere opzichten, enkele bepalingen zijner instructie aan
kracht en invloed verloren.
Zonder door eenige volmacht of door geloofsbrieven de
echtheid van zijne zending te kunnen staven , aangezien hij
die met zijn verder gevolg aan boord van een door de
Engelschen genomen schip had achtergelaten, maakte
Daendels, op den l Bten Januari 1808 geheel onverwacht te
Anjer aangekomen en slechts door éen adjudant vergezeld,
zich als den nieuw benoemden opperlandvoogd bekend, en
nam op den 14 den het bestuur van Wiese over, die geen
oogenblik aarzelde zijne hooge betrekking neder te leggen;
en toen de schout-bij-nacht Buyskes als commandant
der zeemacht in April te Batavia aankwam, vond hij
er hem in de volheid zijner functiën gevestigd.
Reeds waren eenige ambtenaren ter verantwoordinggeroepen,
en had Daendels een begin gemaakt met de
reorganisatie van het leger, benevens de correspondentie
met de vorsten van Solo en Djokjo onder zijn onmiddelijk
toezicht te nemen, toen hij aan Buyskes de betrekking
van president van den nieuw benoemden raad van Indië
opdroeg, en naar het gouvernement van Java's noordoostkust
— de voorname njstschuur voor Indië — vertrok,
om ook dâdr de zaken te regelen. Vóór het invoeren
van zoo vele administratieve en andere hervormingen,
wenschte hij zich persoonlijk met eenige toestanden bekend
te maken.
Nauwelijks was hij te Batavia teruggekeerd, of zijne tegenwoordigheid
bleek ook in het westen noodig. De weigering
van den sultan van Bantam om aan de ontvangen bevelen
voor het gereedmaken van een maritiem station aan de
Meeuwenbaai te voldoen, en de moord aan den resident
P. du Puy in diens kraton gepleegd, deden den gouv.-gen.
besluiten met een duizendtal soldaten op te rukken en aan
allen tegenstand een eind te maken. De sultan werd van

190
2ijne waardigheid vervallen verklaard en naar Amboina
verbannen, zijn oom, de rijksbestuurder, door een krijgsraad
ter dood veroordeeld, de adipati-anom Ali Oe'd-din
met oen schaduw van gezag en een jaargeld van 15000
sp. m. op den troon verheven, Bantam tot Nederlandse h
domein verklaard, een gedeelte er van aan de Ommelanden
van Batavia toegevoegd en de Lampongsche districten
geannexeerd. De strafoefening was volkomen, maar deze
«ven willekeurige als onstaatkundige tusschenkomst en
hervorming droeg weinig vruchten; de rust werd er niet
door hersteld. In Mei 1809 braken nieuwe onlusten uit;
Daendels zelf stootte het hoofd tegen Lampongsche zeeroovers
die zich bezuiden Anjer hadden gevestigd, de
sultan werd afgezet, een ander over de bovenlanden aangesteld,
en de strandgewesten — in twee regentschappen,
„Bantam om de Noord" en „Anjer om de West" verdeeld
— rechtstreeks onder beheer van 't gouvernement
gebracht, tot dat in 1813 het geheele rijk als eene gewone
residentie werd opgenomen, en het Indische Tyrus verloren
ging.
Tjeribon, in twee prefectures gesplitst, de eene onder
den voormaligen resident v. Lawick van Pabst, de andere,
de eigenlijk gezegde sultans-landen, onder den gewezen
kolonel Gerlach, werd een paar jaar later na de afzettingvan
radja Kanoman als derden sultan, weder onder twee
sultans verdeeld, wier gezag echter met dat van een gewoon
regent gelijk stond, tot dat het Engelsch bestuur
hun in 1815 alle macht en aanzien ontnam.
Ook in de Vorstenlanden zegevierde de politiek van
Daendels: verzwakking van het inlandsch, versterking
daarentegen van het Nederlandsch gezag en inmenging in
het binnenlandsch bestuur; eene politiek, die hoewel somtijds
onhandig toegepast, toch beter werkte dan de verregaande
toegeefelijkheid der Comp., waardoor schier alle
banden van eerbied en ontzag waren verbroken. Zoo werd
o. a. een vernederend ceremonieel voor de residenten afgeschaft,
en hun het voeren van een vorstelijken pajoeng
voorgeschreven. De sultan van Djokjo, Amangkoe Boewana
II (Sepoeh), die zich niet dan met tegenzin aan die
nieuwe bepalingen scheen te onderwerpen, en weigerde

191
ecnigen zijner onderdanen uit te leveren die vijandelijkheden
tegen den keizer van Solo, Pakoe Boewana IV,
en roovenjen op gouvernements-grondgebied hadden geploegd,
moest al terstond zijn ongenoegen ondervinden.
Van Braam werd als president van den raad van Indië,
met een ultimatum naar hem afgevaardigd, eenige troepen
te Samarang bijeengebracht, en de forten tusschendie stad
eu de Vorstenlanden versterkt. De gewetenlooze sultan
met bitteren wrok tegen de Nederlanders vervuld, door
eigenbelang, familiegeschillen en hofkabalen her- en derwaarts
geslingerd, maar voor de bedreigingen van Daendels
bevreesd geworden, besloot eindelijk aan de hem gestelde
cischen toe te geven. De goedgezinde rijksbestuurder (danoe
redjo) werd in zijn betrekking hersteld, het voorgeschreven
ceremonieel tegenover de residenten in acht genomen, en een
der voornaamste onruststokers, raden Rangga Prawiro-
Dirdjo, uitgeleverd; deze echter ontkwam naar zijn regentschap
in Madioen en werd kort daarna bij het dempen van een door
hem bewerkten opstand gedood. Twee prinsen, Nata
Koesoema (broeder van den sultan) en zijn zoon Nata di
Ningrat — geheel onverdiend door Daendels verdacht
togen hem samen te spannen — werden naar Tjeribon
verbannen, en kort daarna was de sultan zelf genoodzaakt,
ten behoeve van zijn zoon, afstand te doen van de regeering.
Met den sluwen keizer van Solo, onder den naam
Bagoes bekend, en die het geheim zijner vijandige plannen
beter had weten te bewaren, werden nieuwe overeenkomsten
gesloten, de standgelden in de Vorstenlanden afgeschaft,
bepalingen gemaakt nopens het onderhouden van wegen
en forten, en de grensscheiding beter geregeld. De uitvoering
van dat alles bleef evenwel hangende, en 't was
eene staatkundige fout van den gouv.-gen., welke niet
pleit voor zijne kennis der inlandsche zeden en gewoonten,
dat hij sultan Sepoeh, na zijn troonsafstand, toestond in
den kraton te verblijven, waardoor de verhouding tusschen
vader en zoon al zeer spoedig onhoudbaar werd. Gelukkig
bleef overigens de rust op Java bewaard, niettegenstaande
do Engelschen voortgingen zich van de buitenbezittingen
meester te maken.

192
De taak door Daendels op zich genomen was niet alleen
van een veelomvattenden, maar tevens van diepingrijpenden
aard, en des te gevaarlijker, naarmate juist opdenoogenblik
dat het Nederlandsch gezag op Java door binnenen
buitenlandsche vijanden werd bedreigd, bijna de geheele
maatschappelijke en huishoudelijke toestand gewijzigd
of veranderd moest worden. Hij beschouwde zich dan ook
meer als comm.-gen. dan als landvoogd, en die taak ging
zijne krachten niet te boven; met klem en doortastenden
wil werd ze aanvaard.
Het gewestelijk bestuur en het rechtswezen vereischten
in de eerste plaats dringende herziening. Sedert het sluiten
der traktaten van 1746 had wel het oppertoezicht der
hooge regeering de dikwijls onbeperkte macht der inlandsche
vorsten getemperd of vervangen, maar het stelsel van gewestelijk
bestuur was zoo goed als onveranderd gebleven.
Zoo moesten de regenten zorgen dat de door de Comp,
met hen gesloten contracten en verordeningen omtrent
leverantiën, contingenten en heerediensten behoorlijk werden
nagekomen en opgevolgd. Daendels, die, ofschoon
het eigenlijke financieele stelsel in zijne grondslagen onaangeroerd
latende, steeds het centraliseerend gezag op
het oog had, herschiep de regenten in gouvernements-dienaren,
vermeerderde hunne wettige macht, en gaf hun
eene vaste bezoldiging, met eenen rang onmiddellijk volgende
op dien van prefect of landdrost, zoo als die hoogste
Europeesche beambten later genoemd werden. Het gouvernement
van Java's noord-oostkust werd om verscheidene
gegronde redenen, als in strijd met het centralisatie-stelsel,
vooral ook ten bate der schatkist opgeheven, en 't geheele
eiland in negen prefectures of landdrost-ambten
verdeeld.
Reeds bij besluit van 30 Maart 1808, was de raad van
Indië samengesteld uit vier gewone en drie buitengewone
leden; de vroegere directeur-generaal verkreeg als hoofd
der administratie den titel van directeur-generaal van
financiën en domeinen, en na het vertrek van Buyskes,
had van Braam de function van president der hooge regeering
aanvaard.
Het „college van heemraden", dat van 1680dagteekende,
w

193
werd opgeheven en voor elk ambtenaar aan wien een vast
tractement was toegekend, de vroeger genoten emolumenten
, maar tevens ook het zoogenaamde ambtgeld
afgeschaft.
Terwijl voor de rechtspleging der Europeanen en vreemde
oosterlingen de Bataviasche statuten grootendeels van kracht
bleven, kwamen nog de volgende instellingen tot stand. Te
Batavia, de hooge raad van justitie — in Augustus 1809
gereorganiseerd en met Mr. H. W. Muntinghe tot president
— als hoogste rechterlijk college voor Indië; de
hooge militaire vierschaar; het college van schepenen,
en het commissariaat voor de huwelijken en kleine gerechtszaken.
Voor elk der steden Samarang en Soerabaja,
werd een raad van justitie ingesteld, de eerste tevens voor
Java's noordkust, de andere voor den Oosthoek ; de raden
van justitie op Ambon, Banda en Ternate bleven gehandhaafd
, en voor de rechtspleging der inlanders werd beter
zorg gedragen. Benevens de in Samarang en Soerabaja
gevestigde groote land-raden voor crimineele zaken, kwamen
in elk regentschap vredegerechten voor kleine zaken
tot stand, met beroep op het landgerecht van het landdrostambt
waaronder zij ressorteerden. Het presidium was
den landdrost opgedragen; hoofden of voorname inlanders
waren leden, en de function van fiscaal en scriba
werden door den hoofd-djaksa en den schrijver of translateur
waargenomen. Bovendien verleende Daendels aan
Anjer een crimineel-, aan Tjeribon een gewoon land-,
en aan de Preanger-regentschappen een ambulant gerecht,
waar, behoudens eenige wijzigingen, den inlander naar
zijne wetten en gebruiken recht werd verschaft. De toepassing
van verminkende en wreede straften was verboden
; jammer slechts dat de gouv.-gen. als militair autocraat,
meermalen op onverschoonbaar willekeurige wijze
ingreep, waar hij de toepassing en uitvoering van het
recht alleen aan de uitspraak van den bevoegden rechter
had moeten overlaten. Voor den politiedienst en tot handhaving
van rust en orde werden korpsen bereden politiedienaren,
djajangsekars (bloemen der overwinning) of
„strikruiters", zoo als Daendels ze noemde in alle landdrostambten
opgericht.
13

194
Ook in het administratief beheer dat bij hem steeds
op den vooi'grond stond, en met het muntwezen, de landrenten,
de inkomende en uitgaande rechten (gewoonlijk
„de boom" geheeten), belastingen, leverantiën en verpachtingen
zoo nauw was verbonden, kwamen niet minder
groote veranderingen tot stand. De opperlandvoogd
beijverde zich om ook daarin den veelvuldig voorkomenden
noodeloozen omslag, de willekeur, de duisterheid en
't ingewikkeld financieel beheer uit de oude dagen der
Comp, te doen verdwijnen, en door eenvoudigheid en klaarheid
onder eene genoegzame controle te vervangen. Hij
trachtte zulks door meerdere centralisatie, eene nieuwe
wijze van boekhouden, met den rijksdaalder tot standpenning,
en het toezicht van eerlijke ambtenaren te verkrijgen.
Die veranderde boekhouding moest tevens dienen
om aan art. 24 zijner instructie te voldoen, waarin was
voorgeschreven, „zijne administratie geheel van de vorige
afgescheiden te houden."
Voor Batavia, Samarang, Soerabaja en den grooteu-
Oost met de buitenbezittingen werden hulp-administrateurs
aangesteld, en de werkzaamheden van het vroeger bestaande
kantoor-generaal van financiën en van den visiteurgeneraal
, in die van eene algemeene rekenkamer opgelost.
Aangezien men reeds in 1781 er toe was overgegaan,
zonder gcnoogzamen waarborg, papieren-geld in omloop
te brengen, de afzet van producten aan de Amerikanen
ten gevolge van het embargo, later bijna geheel ophield,
en de uitgaven steeds toenamen, moest tot stijving eener
uitgeputte schatkist, zoowel door gedwongene als vrijwillige
geldheffingen in den dienst worden voorzien, 't geen tot
groote moeilijkheden aanleiding gaf. Niettegenstaande aanzienlijke
landverkoopen — waarbij het Probolinggo-papier
in de wereld kwam — namen de depreciatie van het papierengeld
en 't gebrek aan klinkende munt hand over hand toe.
En toen de bongkals (koperen stukken van 5 en 10 duiten)
meestal bonken genaamd, doorgekapt en hoe ook door de
geldsnoeiers verminkt, de helft der nominale waarde vau
het geheel moesten blijven behouden, werd de reeds bestaande
verwarring in het financie-wezen nog grooter. Dit

EHHHBMMHBBIMHiaBi
195
mag terecht een der zwakste punten van zijn bestuur genoemd
worden.
Bij de komst van Daendels was het stelsel van verpachtingen
(bandarijen), nog op zeer ruime schaal in
werking en bleef grootendeels bestaan, ofschoon hij zich
de bezwaren niet ontveinsde, dat de pacht van het zout,
die der tolpoorten (lasten op 't vervoer van producten op
aangewezen afstanden te heffen) en de pasarrechten, bijna
allen in handen van Chineezen waren overgegaan. Die
pachters (bandars) — somtijds moeilijk te controleeren —
veroorloofden zich de grofste knevelanjen ; het zout werd
in 't binnenland dikwijls 8 à 10 malen duurder betaald
dan aan de kustplaatsen, en 't geheele stelsel drukte
ongelijk op den armen inlander die er zwaar onder gebukt
ging.
Het monopolie van den Opiumhandel, sedert 1678 dooide
Comp, over geheelJava gehandhaafd werd opgeheven,
van lieverlede eene verpachting der amfioen- of madatkitten
ingevoerd, en de opium met een inkomend recht
van 500 r. s. per kist (135 «) belast, terwijl de pachters
in de oostelijke districten zich bij het gouvernement van de
noodige amfioen moesten voorzien. Ten gevolge van die
maatregelen , stegen de winsten in het eerste jaar tot over
de tweemaal honderd duizend, en in het volgende tot ver
over een half millioen ropijen 1). Overigens viel er aan
geene belangrijke hervorming der belastingen te denken
zoolang geene behoorlijke verhouding tusschen uitgaven
en inkomsten was verkregen, en daarop viel niet te rekenen
zoolang de uitgaven aan publieke werken, krijgs- en
defensie wezen, uitbreiding van koffieteelt, enz. toenamen,
terwijl de verkoop van producten steeds verminderde.
Vroeger werd reeds opgemerkt hoe het contingentenstelsel,
ten gevolge van de slordige nakoming der contracten',
door de Comp, met de inlandsche hoofden aangegaan,
en de nalatigheid der regenten , tot vele misbruiken en afpersingen
zoowel bij de lagere ambtenaren der inlandsche
hiërarchie als bij 's Comp 9 , dienaren aanleiding gaf. Ook
1) De ropü vau 30 atuiveia à 4 duiten of M holl, stuivers, werd Op
deu Uten Jan. 1814 tot »taudnenuiug verklaard.

196
daarin trachtte Daendels te voorzien door den regenten,
boven die verplichte levering, geldelijke recognition op
te leggen. De leverantie van indigo en katoenengarens
werd afgeschaft, die van rijst tegen 15 r. s. de kojan.
behouden, en de suiker voor den uitvoer geheel vrijgelaten.
Aan de verplichte koffiecultuur werd veel zorg besteed.
Ten behoeve van dit geurig product — tegen 4 r. s. het
pikol van 125 tÈ geleverd — werd eene afzonderlijke
administratie ingevoerd , en hoewel de koffie-aanplantingen
reeds kort na den vrede van Amiens eene aanmerkelijke
uitbreiding hadden verkregen, namen ze onder dit bestuur
een nog hoogere vlucht. Ieder huisgezin was verplicht
jaarlijks 200 boomen aan te planten, tot dat een aantal
van 500 vruchtdragende was bereikt. In de Preangerregentschappen
en het Buitenzorgsche, waar reeds zeer
vroeg de verplichte teelt bestond, zou bovendien één r. s.
voor den pikol van 126 ÏÈ aan den regent betaald en de
transportkosten voor rekening van het gouvernement genomen
worden. Toch werden door den minderen verkoop
de inkomsten niet vermeerderd, toch werd het lot van
den inlander niet verbeterd.
De exploitatie en het onderhoud der djati-bosschen,
waarvan men zich veel goeds beloofde, was almede aan
eene bijzondere administratie opgedragen, de voor dien
arbeid bestemde inlanders (blandong) werden van rijst en
zout voorzien en van alle heerediensten vrijgesteld.
De groote heerbaan of postweg van Anjer tot aan Panaroekan,
over eene lengte van 200 uren gaans, om de
20 minuten door palen afgebakend, en in ruim een jaar
in heeredienst aangelegd, is een karakteristiek gedenkteeken
door Daendels op Java achtergelaten. Zijn ijzeren
alles doorzettende wil bracht ze tot stand, hoewel die
reuzenarbeid zwaar op de arme bevolking heeft gedrukt.
Het reizen was nu veel gemakkelijker ; postwagendiensten
werden geregeld en herbergen (pasanggrahans) benevens
poststations op bepaalde plaatsen aangelegd; men vrage
echter niet met hoeveel menschenlevens dat alles werd
gekocht.
De belangen der stad Batavia trokken niet minder zijne

197
aandacht. Door liet wegbreken en opruimen van oude
muren en kerkhoven, het herstellen van waterleidingen
en dempen van grachten werden schadelijke dampen verwijderd,
omvoor een meer gezonden luchtstroom plaats te
maken. Het garnizoen werd over de buitenwijken verdeeld,
op Weltevreden bouwgrond voor geringen prijs of om niet
uitgegeven , en de stad z. v. m. uitgelegd. Weldra verrees
dan ook een nieuw Batavia ruimer en gezonder dan het
oude. De inkomsten der schepenenbank — met de regeling
van het stedelijk budget belast — werden vermeerderd,
en 't schijnt dat ze toereikend waren om de lasten
te bestrijden. Die verschillende verbeteringen gingen met
mildere en meer liberale bepalingen gepaard; zoo konden
de verschillende godsdienstige gezindten vrij hunne bedehuizen
openen en aan de hun voorgeschreven plichten
voldoen. Ofschoon de journalistiek nog in hare eerste
kindsheid verkeerde, en de vrijheid der drukpers onder
dezen gouv.-gen. wel niet buitensporig groot zal zijn geweest,
werd toch met den aanvang van 't jaar 1810, het
sobere Vendu-nieuws door een weekblad onder den naam
van Bataviasche Coloniale courant (later Java-Gazette)
vervangen.
Niets was gedurende den laatsten tijd èn op Java èn
op de buitenbezittingen meer verwaarloosd en stiefmoederlijk
behandeld dan leger, vloot en defensie wezen; men
moest een Daendels zijn om de reorganisatie dier strijdkrachten
in zulk een korten tijd tot stand te brengen,
waarbij do chef van den staf von Gützlaff en de brigadier
H. Merkus de Koek'hem getrouw ter zijde stonden. Het
overschot van een regiment Wurtembergers — na de
overgave der Kaap-kolonie naar Java gezonden — van
eenige Fransche troepen in 1804 naar Indië gekomen,
en de overgebleven schepelingen van de vernielde vloot,
ongeveer 4000 man, waarvan de helft te Batavia, maakten
de kern der levende strijdkrachten uit. De meeste
fortificatien waren onbruikbaar, uitrusting, oefening en
krijgstucht der troepen hadden veel geleden, 't gehalte
n de geschiktheid der bevelhebbers lieten veel te wen-
;schen over, en de Europeesche bevolking zag met angst
de toekomst te gemoet. Geen jaar later, of een leger

198
van ruim 18000 man met 500 officieren stond onder de
wapens, Batavia was door eene versterkte linie omgeven,
forten verrezen te Salatiga, Oenarang, Boejoelali, zelfs
tot op de zandbank van Mengari in de Straat van Madoera,
Soerabaja en Samarang waren van militaire inrichtingen,
Weltevreden van ruime kazernen voorzien, en eene flottille
van 45 kruisprauwen was gereed de al stouter en stouter
wordende zeeroovers te bestrijden.
In de buitenbezittingen echter was de alles reorganiseerende
hand van den opperlandvoogd minder bij machte
een weldadigen invloed uit te oefenen, de verslapte veerkracht
te herstellen, en administratieve of defensie-aangelegenheden
te regelen, al werden ook dâàr de gouverneurs
on gezaghebbers in prefecten of landdrosten herschapen,
eene vaste bezoldiging hun geschonken en alle gedwongen
leverantiën verboden. Wel trachtte hij misbruiken tegen
te gaan, den armen inlander tegen willekeur en afpersing
te beschermen, dè financiën der Molukken van de Javaansche
te scheiden en te verbeteren; maar wat baatte
het zoolang 't monopoliestelsel en de hongi-tochten behouden
bleven. Ook op Timor was een landdrost aangesteld
, wiens naam Hazaert om zjjne kloekmoedige
verdediging niet mag worden vergeten, te meer daar zijn
gedrag zoo gunstig bij dat van anderen afsteekt. Dit was
vooral het geval in den Archipel der Molukken. Amboina
bijv. van ruim het noodige voorzien, was aan de bewaring
van den kolonel Pilz toevertrouwd, die zich niet schaamde
deze belangrijke positie met het fort Victoria en al den
aanwezigen krijgsvoorraad aan eene veel geringere macht
onder den Engelschen scheopsbevelhebber Tucker op lafhartige
wijze over te geven. Die schandelijke daad moest
hij met zijn leven boeten; door de hooge militaire vierschaar
ter dood veroordeeld, werd Pilz te Batavia gefusilleerd.
Het verlies van Ambon, werd door dat van
Menado en Gorontalo, Ternate en de Banda-eilanden gevolgd
, waar, door de zwakke, uitgeputte bezetting althans
nog iets gered en eenige verdediging beproefd werd. Zoo
gingen ook dââr Neêrlands bezittingen verloren.
De gemeenschap en handelsbetrekkingen met Palembang
waren door Daendels niet geheel afgebroken, al had hij

199
er zijn gezag niet mogen handhaven of Britschen invloed
kunnen tegengaan, opdat de Engelschen later niet zouden
beweren dit gewest vrijwillig door Nederland was verlaten.
Met recht mag men vragen : waarom dat stelsel niet evenzoo
op Borneo gevolgd, in stede van onze vestiging te
Bandjermasin op te breken ? De staking van elke betrekking
aldaar, had dan ook een verzoek van den sultan
om eene Engelsche nederzetting ten gevolge.
Alleen op Nippons kust bleef ons gezag bewaard en
werd de Nederlandsche driekleur door geene andere kleuren
vervangen. Toen in 1808, met het Britsche fregat
de Phaëton op Desima de tijding ontvangen was dat de
regeering van 't moederland in handen van koning Lodewijk
Napoleon, en op Java het bestuur in handen van
den maarschalk Daendels was overgegaan, bleef Doeff,
nadat het laatste schip in 1809 met eene lading koper
vertrokken was, van elk bezoek verstoken en gedurende
vier jaren onkundig van de belangrijke gebeurtenissen
die èn in Europa èn in den O. I. Archipel plaats hadden.
Die voor de wereldgeschiedenis zoo belangrijke gebeurtenissen,
waren elkander snel gevolgd.
Holland was bij het Fransche keizerrijk ingelijfd, en
het continentaal-stelsel moest door die inlijving een nieuwen
steun ontvangen, 't Was de brik Claudius Civilis (!)
die op 17 Februari 1811 , de officieele tijding naar Java
overbracht, dat het in keizer Napoleon een nieuwen Heer
had te huldigen. Weldra was de eed door het leger en
alle ambtenaren aan den vreemden meester afgelegd, en
gaf Daendels in eene proclamatie te kennen dat men thans
een veel gunstiger toestand te gemoet ging, nu ook Java
als een eigendom der groote natie erkend, ontzien en
tevens van al het noodige voorzien zou worden.
Die voorspelling werd niet bewaarheid.
De gouv.-gen. had inmiddels niets verzuimd wat slechts
eenigszins strekken kon het defensie-vermogen te versterken
en zich op eene landing der Engelschen voor te bereiden.
In den omtrek van Batavia waren de bruggen afgebroken;
door het afdammen van rivier of kanaal, en het opgraven
van wegen kon het land, zoo noodig, onder water worden
gezet, terwijl het terrein om Meester-Cornelis, als een gere-

200
trancheerd kamp al de beschikbare troepen had vereenigd,
en het fort, als reduit van deze hoofdstelling der verdediging
werd ingericht.
Weinig kon Daendels vermoeden dat hij plotseling aan
dien arbeid ontrukt, de verdediging dezer schoone kolonie
aan een ander toevertrouwd en hij in al zijne verwachtingen
zóó bitter teleurgesteld zou worden. En toch was het
besluit zijner terugroeping reeds geteekend.
In 't laatst van April kwam de divisie-generaal Jan
Willem Janssens met de Fransche brigade-generaal Jumel
te Soerabaja aan. De eerste was bestemd het opperbewind
te aanvaarden, de tweede om het leger aan te voeren
dat wel met veel hoofd-officieren maar met weinig soldaten
werd aangevuld. Reeds den 16 den Mei nam de nieuw benoemde
gouv.-gen. het bestuur van Daendels over, en nog
vóór dat het jaar 1811 zijn eersten halven tijdkring had
doorloopen, verliet de Sappho de reede van Batavia, om
den man naar 't moederland over te voeren, die veel
voor Java had godaan, maar ook veel zou moeten verantwoorden.
Even als de naam van Speelman in de Molukken, leeft
die van Daendels in de herinnering der Javaansche bevolking
voort ; men heeft er dien toean besar (grooten heer)
nog niet vergeten; maar 't was te voorzien dat hjj zich
onder de Nederlandsche ambtenaren, vele en onverzoenlijke
vijanden zou maken, zoowel door zijn heftig en
onbuigzaam karakter, als door de wijze waarop hjj den
Augias-stal van vroegere verkeerdheden en toenmalige
misbruiken heeft opgeruimd. Hij had te veel gevoelige
wonden toegebracht om niet te zijner tijd van veel te
worden beschuldigd. De openlijke en bedekte aanvallen
ter zake van zijn bestuur bleven dan ook niet achter,
vooral toen in 1814 het werk : Staat der Nederl. O. I.
bezittingen onder het bestuur van den gouverneur-generaal
H. W. Daendels, 1808—1811, 't licht zag, waarin de
algcmeene toestand veel gunstiger afgemaaid en verscheidene
zaken, op het papier , geheel anders werden voorgesteld
dan zij in de werkelijkheid bestonden. Heftig was
de strijd tegen „den tiran van het Oosten" gevoerd, en al
waren de ingebrachte beschuldigingen niet altijd ongegrond

201
of onverdiend, velen droegen het kenmerk van overdrijving
of van eene wraakzucht, waarvan de laster een der eerste
uitvloeisels is. Daendels moge in meer dan een opzicht
hebben gedwaald, voor anderen gestrenger dan voor zich
zelven, en aan eigenbelang of schraapzucht niet vreemd
zijn geweest, Indië was hem veel verplicht. Al draagt
menige daad onder zijn bestuur den stempel van willekeur
en dwang of te ver gedreven heerschzucht, al heeft hij te
veel van den verplichten arbeid der bevolking gevergd
en Java bestuurd als eene vesting „in staat van beleg",
toch kwam er veel goeds door en onder zijn beheer tot
stand. Hij peilde de diepe wonden aan Indië's bloei en
vooruitgang geslagen; en bracht zijne ruwe hand geene
verzachting, ze bracht echter het eerste middel tot genezing
aan, al mocht die nog zoo spoedig niet volgen. Wanneer
hij niet slaagde moedeloosheid, stilstand en achteruitgang
in leven, beweging en veerkracht te herscheppen, orde
en regelmaat in te voeren waar niets dan verwarring
heerschte, en dââr waar recht of wet met voeten werd
getreden den eerbied voor het gezag te herstellen, dan was
het meer aan den drang der omstandigheden of onoverkokomelijke
hinderpalen, dan aan zijne goede bedoelingen,
ijver en doorzettenden wil te wijten.
Mot Daendels was de laatste flikkering eener betere
toekomst verdwenen. De toestand van Java werd onhoudbaar.
Engeland stond gereed den zoo lang begeerden buit
te bespringen, Nederland had opgehouden te bestaan, en
Frankrijk was onmachtig het onrechtmatig verkregen goed
te beschermen en te bewaren.
Als de verschillende onderwerpen van dit bestuur hier
iets uitvoeriger behandeld zijn dan de beknoptheid dezer
handleiding gedoogt, het geschiedde om de door Raffles
daarin gebrachte veranderingen in een oogwenk te kunnen
overzien. Daardoor zal in de volgende hoofdstukken
slechts met een enkel woord behoeven gewezen
te worden hoe later door de Nederlandschc commissarissen-generaal,
van die verschillende inzichten of gewijzigde
toepassingen der door deze mannen vooropgestelde
beginselen, bij hunne reorganisatie gebruik is gemaakt. Op
die wijze zal men tevens een vrij juist denkbeeld kunnen

202
verkrijgen op welke grondslagen bij het terug erlangen
van onze overzeesche bezittingen is voortgebouwd, om van
lieverlede tot de thans bestaande instellingen te geraken.
HOOFDSTUK III.
VEROVERING VAN JAVA, OVERGAVE DER OOST-INDISCHE
BEZITTINGEN ; ENGELSCHE TUSSCHENREGEERING.
1811—1816.
Onder de meest ongunstige omstandigheden werd het
bestuur over deze eenmaal zoo rijke en bloeiende bezittingen
door den generaal Janssens aanvaard. Alles was
hem tegen. Op Java heerschte wrevel en verbittering
onder de Europeanen, wrok en moedeloosheid onder de
bevolking, en ontevredenheid ten gevolge van gekrenkte
eerzucht onder de hoofden. Tegenover immer stijgende
uitgaven, eene ledige schatkist ; tegenover eene ophooping
van producten, totale stilstand van zeevaart en handel;
tegenover verplichte contante betaling, papierengeld tot
op een zevende van de nominale waarde gedaald ; ziedaar
de toestand van het schoone Insulinde ! Een zwak bestuur,
gedeprecieerd papier als 't voornaamste zoo niet
het eenige circuleerend medium, onvoltooide versterkingen,
desertie bij het leger, onbekwame bevelhebbers en eene
Engelsche landing in 't verschiet; de Molukken in 's vijands
handen, Borneo verlaten, Palembang zoo goed als verloren,
ziedaar wät in 1811 op Java en in den Archipel
te aanschouwen was.
De landing eener Engelsche krijgsmacht zoo lang vooruitgezien
en gevreesd, kon niet uitblijven nu Java eene
Flansche kolonie was geworden ; het door Tucker aangevangen
werk in de Molukken, zou spoedig op Java
worden voltooid. Nauwelijks hadden dan ook de voor-

203
slagen van Thomas Stamford Baffles, door zijn geleerden
vriend John Leyden ondersteund, om zich van den Indischen
Archipel meester te maken, bij Gilbert Elliot Lord
Minto, landvoogd van Britsch Indië gereeden ingang gevonden,
of al spoedig spreidde zich een net van intriges
over alle eilanden uit. Menig inlandsch vorst werd
er in gevangen of geraakte in de mazen verward, als
hij eene keuze moest doen tusschen „de Companie"
en de zoogenaamde Engelsche bevrijders. Baffles, een
eerzuchtig ambtenaar, die zich eerst met het gouvernement
der Molukken gevleid had, maar toen hij den titel
verkreeg van „agent van den gouv.-gen. bij de Maleische
staten", een nog ruimeren werkkring voor zich geopend
zag', had de draden van dat net in handen. Steeds
ging hij voort don weg te bereiden, die hem eenmaal
voeren zou tot het doel van zijn streven, tot het toppunt
zijner wenschen, de heerschappij over Java.
Inmiddels maakte men zich in Bengale tot de groote
expeditie gereed. Engelsche oorlogschepen kruisten voor
Java's kust, troepen werden verzameld, transportschepen
te Malakka bijeengebracht. En toen lord Minto, met een
leger van ongeveer 12000 man, onder bevel van Sir Samuel
Auchmuty, den 3 de " Augustus de reê van Batavia bereikte
, en de voorhoede onder den kolonel Gillespie reeds
den volgenden dag, zonder tegenstand te ontmoeten, op
slechts eenige mijlen van Batavia werd ontscheept, was
het lot van Java beslist.
Onbekend met het plan door Janssens van Daendels
overgenomen, om de verdediging bij Meester-Cornelis te
concentreeren, trokken de Engelschen uiterst behoedzaam
voorwaarts, en waren niet weinig verwonderd, op den
8«ten VÓÓP Batavia aankomende, die groote stad zonder
tegenstand te kunnen bezetten. Van dàâr werden „Java en
onderhoorigheden" opgeëischt. Het doel der expeditie heette
te zijn : de vernietiging van het geusurpeerde Pransche
gezag en 't opnemen der koloniën onder de bescherming
van Groot-Brittannië, met aanbieding van hulp en vriendschap
aan de Nederlandsche bevolking. Op deze vrij
dubbelzinnige sommatie, werd door den gouv.-gen. met
waardigheid geantwoord, dat de kolonie, als staande onder

204
Fransche heerschappij, zich zou houden aan den eed
van trouw, dien zij haren rechtmatigen souverein had gezworen.
De hooge regeering was inmiddels naar ïjisaroea nabij
Buitenzorg verplaatst, en Janssens als opperbevelhebber
in de legerplaats opgetreden om de noodige verdedigingsmaatregelen
te nemen, die echter door Jumel met eene
onverklaarbare achteloosheid werden uitgevoerd.
Weldra kwam de vijand opdagen. De voorposten onder
den brigadier v. Lutzow te Weltevreden opgesteld, werden
op den 10 den door Gillespie omsingeld, en na een
betrekkelijk gering verlies, op sterken aandrang van Jumel
— doch geheel tegen het gevoelen van hun aanvoerder
— in het kampement teruggetrokken. Zóo viel
Weltevreden met zijne 300 kanonnen en goed voorziene
magazijnen den vijand in handen, die zich terstond tot
een geregeld beleg van Meester-Cornelis gereed maakte.
Langzaam maar zeker, gingen de Engelschon vooruit,
en dezerzijds werd zóo weinig daar tegen ondernomen ;
dat de generaal Janssens, hoewel hij in den krijgsraad
verklaarde, niet genoeg met de actieve dienst bekend te
zijn om zonder adviezen in de gegeven omstandigheden
een besluit te nemen, echter sterk op een krachtiger defensie
aandrong. Tegen het advies van Jumel in, gaf
hij last tot het doen van goed georganiseerde uitvallen,
die alweder, door de verkeerde maatregelen en slechte
voorzorgen van den Franschen generaal, geheel mislukten
en tot aanzienlijke verliezen aanleiding gaven.
Na een vrij krachtig geschutvuur, waarvan de uitwerking
evenwel niet aan de verwachting der belegeraars
voldeed, besloten de Engelschen tot een geweldigen
aanval over te gaan. Door het verraad van een
Fransch onderofficier, viel de redoute n°. 3 hun in handen
, waarna de overige versterkingen aangetast en al
spoedig genomen werden. Was de verdediging hier en
daar zwak, de kapitein Mulder hield ze tot het uiterste
vol, en, liever dan zich over te geven, deed hij de hem
toevertrouwde post (redoute n«. 2) in de lucht vliegen,
welk heldhaftig gedrag de legerplaats echter niet kon
redden ; weldra was zij in 's vijands handen. De aange-

205
vangen terugtocht, al dadelijk ernstig bedreigd, ontaardde
in een verwarde vlucht, toen eene paniek zich van de
troepen meester maakte. Het verstrooide leger verloor
ongeveer 6000 man aan krijgsgevangenen, en nauwelijks
had de generaal Janssens van slechts eenige officieren
vergezeld, Buitenzorg bereikt, of ook een Engelsen parlementair
was daar, en in den avond van dienzelfden dag,
werd eene nieuwe opeisching van het eiland met eene
nieuwe weigering beantwoord. Toch was Java reeds door
Lord Minto, onmiddellijk na de verovering van Meester-Cornelis,
in naam van George III tot eene Engelsche kolonie
verklaard. Jumel en von Motman hadden te vergeefs beproefd
de verstrooide troepen te herzamelen, en op den
I st September kwam het hoofdkwartier te Samarang aan,
terwijl een klein gedeelte van het leger dat bijeengebleven
was, zich den 3 den in Tjeribon moest overgeven, waarbij
Jumel, die zich in hooge mate aan plichtverzuim had
schuldig gemaakt, gevangen werd genomen.
Middelerwijl was het den brigadier von Winckelman
gelukt, bij Serondol te Djati-Ngaleh eenige versterkingen
f op te werpen en er een 2500 man Javaansche troepen
van den soesoehoenan en den sultan van Djokjo, te vereenigen.
Het legioen van Prang Wedana, dat door hem
zelf aangevoerd, nog eenig militair voorkomen had, werd
op de voorposten geplaatst en de toegang tot die zwakke
positie door eene Boegineèsche batterij verdedigd. Dat
was alles wat men het Engelsche leger kon tegenover
stellen; aan zulke benden moest de verdediging van Java
worden toevertrouwd !
Inmiddels waren eenige Engelsche troepen te Samarang
ontscheept en ten derdenmale werd het aanbod eener capitulatie
geweigerd. Daarop volgde in den vroegen morgen
van den 16

20Ü
enkele troepen van het opgeloste leger te herzamelen,
maar kon over niet meer dan twee stukken rijdende artillerie,
eenige dragonders en een veertigtal officieren beschikken.
Alle hoop op redding was verloren, en de
Engelschen hadden den opperbevelhebber en zijne omgeving
gemakkelijk gevangen kunnen nemen. Het verzoek
om met Lord Minto over eene capitulatie te onderhandelen
werd afgeslagen en door Auchmuty slechts een wapenstilstand
van 24 uren toegestaan, binnen welk tijdsverloop
de capitulatie moest gesloten zijn. Verdere tegenstand
was onmogelijk, en kon tot niets leiden dan tot eene
onderwerping waardoor alle aanspraak op eene capitulatie
zou komen te vervallen. Bij de overgave die nu
volgde, en waartegen de gouverneur-generaal zich tot het
laatst toe had verzet, waren onder de hoofdvoorwaarden
opgenomen : krijgsgevangenschap van alle militairen,
en overgave van al de aan Java onderhoorige posten,
zonder dat de Engelschen eenige verplichting op zich
namen, omtrent het terugbetalen van gedwongen leeningen,
of ten aanzien van door het Fransche bestuur gemaakte
schulden. Zóó ging Java voor Frankrijk verloren.
Albions staatkunde en wapenen hadden de zege
behaald. Het prachtige Insulinde waarover Nederland
twee eeuwen lang zijne heerschappij had doen gelden was
een Britsch wingewest geworden ; en toen Lord Minto,
het eiland Java en „al de vestingen, welke laatstelijk
Fransch of Hollandsen waren geweest", tot een deel verklaarde
van de Engelsche O. I. Compagnie, had ook
deze zich aan de schim harer oude mededingster gewroken
; het zoo lang rusteloos nagejaagde doel was eindelijk
bereikt.
Janssens keerde naar Batavia terug, werd er met onderscheiding
ontvangen en vertrok kort daarna rechtstreeks
naar Engeland, terwijl de overige krijgsgevangenen, waaronder
Jumel, over Bengale daarheen gezonden werden.
Nimmer wellicht was een bestuur onder ongunstiger omstandigheden
aanvaard, dan waaronder deze gouv.-gen.
tot dat van Java werd geroepen, en zelden heeft een
bevelhebber in ongelukkiger toestand verkeerd. Misschien
ware de verdediging onder meer bekwame legerhoofden

207
vol te houden geweest, maar aan het behoud of de reddingder
kolonie viel niet te denken 1).
Bij eene proclamatie van Lord Minto, werd Raffles tot
„luit.-gouverneur van Java en onderhoorigheden" benoemd
en het bestuur voorloopig geregeld. Die regeling deed
den opperlandvoogd van Britsch-Indië als een verlicht staatsman
, een rechtschapen mensch en edelmoedig vijand
kennen, terwijl bij zijn gunsteling, ondanks de groote
hoedanigheden en veelzijdige bekwaamheid die men hem
niet mag ontzeggen, steeds wrok en wrevel tegen Nederland
doorschemerde, later in „een onverzoenlijken haat
tegen de Hollanders in Indië" overgegaan. Waar Minto
zijne welwillende gevoelens over allen uitstrekte, en zijn
gezegde tegen Muntinghc, „in the mean time let us do as
much good as we can", geheel zijn karakter doet kennen,
was en bleef Raffles het type van een eer- en zelfzuchtig
Engel schman.
In dezelfüe orde , waarin wij de voornaamste veranderingen
deden opmerken, door Daendels in het beheer
gemaakt, zullen wij thans die van Raffles nagaan; de
leidende gedachte die beider handelingen bestuurde, de
drijfveeren hunner bedoelingen, en het verschil van inzicht
of beginsel zal daarbij somtijds vrij duidelijk in de
verkregen uitkomsten aan het licht komen. Beider figuur
treedt in de geschiedenis van Java krachtig op den voorgrond.
Beiden waren, ieder naar den maatstaf zijner
gaven, pionniers van ontwikkeling en vooruitgang, en de
voorbereiders van veel goeds in den thans bestaanden
toestand van Neêrlands Indië. De omstandigheden echter
waaronder zij hun werkkring begonnen, waren zeer verschillend.
Terwijl de eerste even als een bom uit de lucht
kwam vallen, was de komst van den ander sedert geruimen
tijd voorbereid ; en waar men in Daendels den
hardvochtigen meester, dengestrengen hervormer vreesde,
werd Raffles als een beschermer en vriend van den inlander
aangekondigd.
1) Zie over de/.eti veldtocht: Précis de la campagne de Java en 1811
door den hertog B. van Saxen-Weimar-Kiaeuach.

208
Van milde beginselen doordrongen, vermeende hij dan
ook bij het losmaken der slaafsche banden waaronder
deze nog altijd gebukt ging, hem tevens te kunnen opheffen
, veredelen en beschaven, maar de middelen faalden
om dat doel te bereiken. Wel kon hij den Javaan aan
het gezag en den invloed zijner hoofden onttrekken, maar
hij vergat dat meerdere kennis en zedelijke ontwikkeling,
veredeling en beschaving moeten voorafgaan. Aan onderwijs
en opleiding van den inlander werd niet gedacht.
Ofschoon de meeste takken van bestuur en vigeerende
wetten voorloopig in stand bleven, werden door Minto
vóór zijn terugkeer naar Bengale, bij onderscheiden proclamation
, vele wijzigingen en verbeteringen vooral in
het (vexatious) monopoliestelsel toegezegd, die dan ook langzamerhand
werden ingevoerd. Maar eerst moest de volkomen
onderwerping aan het Europeesch gezag van de
vier op Java nog onafhankelijke rijken Bantam, Soerakarta,
Djokjokarta en Tjeribon, door Daendels aangevangen
en grootendeels voltooid, ten einde worden gebracht.
Pangeran Ahmed, een rooverhoofd dat bijna geheel
Bantam aan zich onderwierp, werd gevangen genomen
en naar Banda verbannen; en toen de sultan tegen betaling
van een jaargeld van de regeering afstand deed,
werd zijn rijk als eene gewone provincie ingelijfd.
't Zelfde had plaats met Tjeribon, welks bestuur aan John
Crawfurd was opgedragen. In de Vorstenlanden, waar
eene toenemende ontevredenheid heerschte, kwamen in
de laatste dagen van 1811, door de persoonlijke bemiddeling
van Raffles eenige overeenkomsten tot stand ; en
hoewel sultan Sepoeh op eigen gezag den troon van Djokjo
weder beklommen had, en ten gevolge van den bedongen
afstand van belasting en het inkorten hunner rechten, de
vroegere verhouding van deze vorsten tot het Europeesch
gezag belangrijk werd gewijzigd, hoopte men toch de goede
verstandhouding voor lang te hebben verzekerd. Nauwelijks
echter zagen zij hunne kans schoon, toen Java, tijdens
eene expeditie naar Palembang, zoo goed als van
troepen ontbloot was, of beide vorsten kwamen op nieuw
in verzet. Gelukkig kon Gillespie, als overwinnaar uit
Sumatra teruggekeerd, bij tijde naar 't binnenland op-

209
rukken en Raffles eenig krijgsvolk bij Samarang verzamelen
, waardoor de opstand onmiddellijk onderdrukt werd.
Djokjo lag het eerst aan de beurt; den 18 den Juni 1812
werd de kraton vermeesterd , sultan Sepoeh naar poelo
Pinang gebannen en zijn zoon in 't gezag hersteld. Bij
die gelegenheid viel den troepen, volgens Engelsen oorlogsrecht
een aanzienlijke buit in handen.
De arglistige doch lafhartige keizer van Solo wist bij
tijds het onweer af te wenden. Hij bood ootmoedig zijne
onderwerping aan , en mocht zijn troon behouden onder
voorwaarden evenwel, waarbij hem niets dan eene flauwe
schaduw van zijn vroeger gezag overbleef. De inkomsten
dezer vorsten, behalve die welke onmiddellijk aan den
grond ontleend werden, en al hunne souvereine rechten
kwamen grootendeels aan of geheel onder den invloed van
't Engelsch bestuur. Ten einde ook den sultan van Djokjo
een onafhankelijk Engelsch-gezind vorst als bewaker van
het Europeesch gezag in zijn rijk tegenover te stellen,
even als Mangkoe Negoro in dat van den soesoehoenan,
werd bij contract van den l" ,en Maart 1813, den vroeger
door Daendels verbannen prins Na ta Koesoema, broeder
van sultan Sepoeh (bl. 191), als pangeran adipati Pakoe
Alam, onder onmiddellijke bescherming van 't gouvernement,
een bezit van 4000 tjatjah land verzekerd, dat bij
overlijden op zijn zoon Soerja di Ningrat zou overgaan.
Die prinsen moesten eenige troepen onderhouden, terwijl
aan de hoven van Solo en Djokjokarta, nauwelijks de
weelde eener eerewacht werd toegestaan. Nu meende
Raffles de Vorstenlanden voor goed onschadelijk te hebben
gemaakt, en toch zou het wel wat overmoedige „the
European power is for the first time paramount in Java",
later juist dââr worden gelogenstraft 1). De goedgezinde
sultan van Djokjo overleed in 1813, en al mocht de keuze
van Pakoe Alam, als voogd van den 13jarigen sultan
Amangkoe Boewana IV, een algemeen gunstigen invloed
uitoefenen, toch ontwikkelde zich te midden der verborgenhoden
van den kraton, de kiem van eene anti-Euro-
1) Zie : Memoir of the life and publi* services of Sir Ta SI- Raffles.
By his widow.
14

210
peesche partij, welker invloed zich een tiental jaren later
op zulk eene gevoelige wijze aan Nederland zou doen
gevoelen.
In Solo kwam verkropte spijt en onderdrukt leedgevoel
over ondergane vernederingen reeds tot eene uitbarsting,
toen de keizer, in eene samenzwering met de Sepoijs
(Cipaijers, Bengaalsche of Malabaarsche troepen), die 't
grootste deel der legermacht op Java uitmaakten, een
onfeilbaar middel tot zelfverheffing en wraak meende te
vinden. Aan hen zouden de kust-, aan hem als opperheer,
de binnenlanden van Java toebehooren wanneer
het Britsch bestuur zou zijn verjaagd ; doch 't geheim werd
verraden en de snoode toeleg door eene garnizoensverwisseling
verijdeld. Nogmaals wist de sluwe Pakoe Boewana
de verdiende straf te ontduiken, door de schuld te
werpen op zijn broeder Mangkoe Boemi, die, als doodvijand
der Europeanen bekend, naar Ambon werd verbannen
, terwijl hij zijne kroon bleef behouden.
Thans tot do samenstelling van het opperbestuur en de
regeling van administratieve en andere belangen terugkeerende,
zien wij dat de council of raad, geheel op de
leest van dien van Britsch-Indië geschoeid was. Hij bestond
buiten den luit.-gouv. als voorzitter, uit den kolonel
Robert Rollo Gillespie, bevelhebber der troepen, Mr.
W. J. Cransscn en Mr. W. H. Muntinghe, wiens veeljarige
ondervinding den landvoogd in vele opzichten te
stade kwam. Reeds was meerder vrijheid in handel en
scheepvaart verkregen, het strafstelsel verzacht, hot oude
Hollandsche papierengeld tot een bedrag van 8 i millioen
r. s. erkend, en andere verbeteringen toegezegd, toen aan
de bestaande rechterlijke organisatie eene nieuwe gedaante
gegeven en 't rechtswezen benevens de strafvordering voor
den inlander, te zijnen voordeele gewijzigd werd, zonder
daarom in beginsel veel van de „statuten van Batavia" af
te wijken. Bij eene proclamatie van 24 Januari 1812,
worden de justitie- en politie-gerichten opgeheven. Batavia
bekwam een Hoogo raad als hof van appèl en rechtbank
in eersten en eenigen aanleg, waarbij tevens de vroegere
schepenenbank overging, terwijl raden van justitie te
Samarang en Soerabaja, benevens een raad van inlandsche

211
civiele rechtszaken in elke residentie (vroeger landdrostambten)
werden opgericht. Die residentiën waren 16 in
getal; doch de residenten die hunne instructiën van „den
luit.-gouv. in Rade" ontvingen, konden moeilijk aan de
vele hun opgedragen plichten voldoen. De gewichtigste
verandering in het rechtswezen gebracht, was de instelling
van gezworenen (jurtj), in Engeland misschien onmisbaar,
maar voor Indië ten eencnmale ongeschikt.
De magistratuur te Batavia bestond uit de bank van
magistraten, wier rechtsmacht gelijk stond met die der
quarter sessions in Engeland, oen baljuw voor de stad,
een voor de Ommelanden, en een waterfiskaal. Hunne in
den aanvang te veelvuldige werkzaamheden werden gaandeweg
gewijzigd en verminderd. Bij de rechtsbedeeling
onder de inlanders, in 1814 geregeld, en z. v. m. op
oude gewoonten en dorps-instellingen gegrond, werd de
resident opperrechter en eerste magistraat binnen zijne
residentie, terwijl onder zijn toezicht de districten en
division door regenten en wedana's of demangs werden
bestuurd. De keuze der dorpshoofden, wier salaris in eene
toewijzing van land bestond, werd onder sanctie van den
resident aan de bewoners overgelaten. De omgaande
rechters (courts of circuit) moesten om de drie maanden
de districten rondgaan, en bij de opening van elke zitting,
werd uit eene door den hoofd-djaksa hun voorgelegde
lijst van aanzienlijke inlanders (minstens van den
rang van dorpshoofd) de.jury gekozen.
In het administratief beheer en de comptabiliteit kwamen
weinig veranderingen, behalve dat de door Daendels
ingevoerde wijze van boekhouden werd afgeschaft en in
stede van de rekenkamer, de accountant-general de spil
werd der financieelo administratie. Hoewel aan het door
En "eland erkende papierengeld een wettige koers was
geo-even van 6i rijksd. tegen 1 Sp. mat, kon men weldra
12 rijksdaalders aan papier voor dien prijs bekomen, waardoor
de geldmarkt, even als vroeger gedrukt bleef. Zelfs
door eene amortisatie, deels ten gevolge van aanzienlijke
landverkoopen, of beter gezegd, van de voortbrengselen
van den grond volgens herkomst en gebruik, deels door
vernietiging van 't oude papierengeld, was de markt niet

212
gebaat, en alleen eene vermindering van circuleerend
medium verkregen. Om nu in het voortdurend gebrek
aan specie te voorzien, besloot men over te gaan tot de
uitgifte van schatkistbilletten tegen eene rente van 6 pCt.
's jaars: en van banknoten, die echter zes maanden daarna,,
reeds tot op drie vierde van de oorspronkelijke waarde waren
gedaald. Java werd in 1813 door Engelsch papier als overstroomd.
Gelukkig waren die betaalmiddelen even als de
koperen bonken nog vóór de vestiging van het Nederl.
gouv. uit de circulatie verdwenen, en had er, vooral ten
gerieve van den inlander, eene belangrijke aanmunting
van koper plaats. De waarde der Bengaalsche sicca- en
Bataviasche of Suratsche ropijen, varieerde tusschen 31 i
en 30 stuivers, en de Sp. mat of daalder van 64 stuivers
van 4 duiten, werd als standpenning later door de Javaropij
van 30 st. vervangen.
Het belastingstelsel onderging eene geheele hervorming ;
het contingenten-stelsel werd opgeheven, en de landrente,,
eene percentsgewijze belasting op het hoofdproduct van
den inlandschen landbouw ingevoerd. Door de niet-landbouwers
zou eene „huistax" worden betaald waarvan
echter een groot aantal categoriën van personen werd
vrijgesteld. Volgens het gevoelen van Raffles, was de
souverein, op eenige uitzonderingen na, eigenaar van den
grond; en moest behalve in de Preanger-regentschappen —
waar de gedwongen koffie-cultuur werd gehandhaafd — en
de boschdistricten (blandongstelsel), als grondslag van de
landrenten worden vastgesteld: 1°. verhuring der gronden
aan de dorpshoofden (village-settlement), 2°. rechtstreeksch
toezicht van 't gouvernement en beperking van het gezag
der regenten, 3°. afschaffing van de verpachting der inen
uitgaande rechten, instelling van het zoutmonopolie,
enz. De koffie zou tegen vaste prijzen worden aangenomen
, en men bleef het oude beginsel getrouw, waarbij
de levering van alle koffie door particulieren geteeld, tegen
een prijs van 6 rijksd. de 140 oude ponden bevolen
was. Maar al spoedig verkreeg de individueele aanslag
(ryotwar-settlement) de voorkeur. Deze landrente of grondhuur,
zou bestaan uit een gemiddelde heffing van nagenoeg
2 /5 van het product; door de bestaande verschillen
r

213
evenwel in vele districten omtrent den aard van grondeigendom
of landbezit en de lasten die er op rusten, moest
veel aan het oordeel der residenten worden overgelaten,
en werkte dat stelsel, uithoofde van het ontoereikend
aantal ambtenaren hoogst gebrekkig en onregelmatig.
Hier heerschte het „village-settlement", daarliet „ryotwarstelsel",
en ofschoon de grondgedachte goed was, en
beiden boven het oude contingenten-stelsel te verkiezen
waren, bleven de uitkomsten ten gevolge der onvoorbereide
en verkeerde wijze van invoering en toepassing,
verre beneden de verwachting. Bovendien was het gezag,
ja de geheele leiding van 't binnenlandsch bestuur op de
residenten overgegaan, en waren de regenten niet veel
meer dan directeurs van politie geworden.
Wat de in- en uitgaande rechten betreft, werden de
heffingen hier en daar den pachter wel uit de handen
genomen, maar een vast stelsel kwam niet tot stand. In
Tjeribon werden de onwettige tolpoorten afgeschaft ende
pasars onder gouvernementsbeheer geplaatst. Ook de zoutpannen
nam de regeering aan zich en een zoutmonopolie
werd ingesteld; speelhuizen en hanenvechterijen waren
reeds verboden. Het inkomend recht op amfioen, die
niet op de comp'-veilingen in Bengale was aangekocht,
onderging eene verhooging, die echter verscheidene malen
moest gewijzigd worden. De opbrengst van eene belasting
op de klapperboomen was de inning niet waard, en hoewel
de oude toestand der gedwongen koffie-cultuur in de
regentschappen bleef bestaan, werd uithoofde van den
grooten voorraad in de magazijnen, en den lagen prijs van
net product, de aanplant niet aangemoedigd, daar zij verlies
in stede van voordeel opleverde.
Aan het Engelsch bestuur komt de eer toe, den slavenhandel
z. v. m. gekeerd en de emancipatie bevorderd te
hebben; voor iederen slaaf boven de 8 jaren, moest een
sp. doll, 'sjaars worden betaald. Daarentegen werdende
publieke werken en weg-en onverantwoordelijk verwaarloosd.
Waren in Aug. 1812 de geregelde postdiensten
reeds afgeschaft, tien maanden later ging het gouvernement
nog verder, door zich van de verplichting te
ontslaan den reizigers postpaarden te verschaffen, niet

214
zonder groot nadeel voor binnenlandschen handel en verkeer.
Nopens de militaire aangelegenheden, die in den beginne
bijna de helft der uitgaven vorderden, bestond er steeds
groot verschil in zienswijze tusschen den luit.-gouv. en
den commandant van het leger. Raffles drong sterk op
vermindering aan, terwijl Grillespie en de voornaamste
officieren, die zich moeilijk aan het bestuur van den voormaligén
adjunct-secretaris van poelo Pinang konden gewennen,
„the army" tot eene grootere sterkte wenschten
op te voeren. Het onderscheid tusschen de koninklijke
troepen en die der Comp, bracht almede veel verwarring
in de administratie van het leger teweeg, dat uit Europeanen
en Sepoijs, Javanen en Amboneezen bestond, en
over de twee militaire division, Weltevreden en Samarang
verdeeld was.
De landverkoop gaf aanleiding tot ongeregeldheden,
en bleek eene onverstandige financieele operatie te zijn
geweest, waarvan men dan ook later is teruggekomen.
De plotselinge in Mei 1813 uitgebarsten opstand te Probolinggo
o. a., waarbij de Chineesche landheer Han Kiko
vermoord werd, was aan de verdrukking zijner onderhoorigen
te wijten; de rust werd echter spoedig hersteld
en 't land onder het domein teruggebracht.
Op de buitenbezittingen had het Engelsche gouvernement
zich bepaald tot het aanhouden der administratie, en
geene hervormingen ingevoerd. Ook in de staatkundige
verhouding was weinig verandering gekomen, uitgezonderd
te Palembang, waar Mahmoed Badroe'd-din, in Sept. 1811,
na de nederlaag van het Hollandsch-Pransche leger op
Java, hetzij uit eigen beweging, hetzij ten gevolge der
snoode, althans hoogst onvoorzichtige en onverantwoordelijke
inblazingen van Raffles, zich van het Nederlandsch fort
had meester gemaakt en de bezetting verraderlijk liet ombrengen.
Onbekend naar het schijnt met 't geen er was
voorgevallen, zond de luit.-gouv. in November eene commissie
naar den sultan, om krachtens de capitulatie van
Janssens, de factorij op te eischen en eene regeling omtrent
den tinhandel voor te stellen. Tengevolge zijner

213
vijandige houding echter, moest de com. onverrichter zake
terugkeeren, en verscheen Gillespie den 15 den April 1812
voor de stad, die hij zonder bloedverlies in bezit nam.
Ahmed Nadjmoe'd-din, broeder van den gevluchten sultan,
en tevens rijksbestuurder, werd op den troon verheven
en teekende een nieuw tractaat, waarbij de eilanden Banka
en Billiton (Blitong), tegen eene jaarlijksche tegemoetkoming
aan de Eng. Comp, werden afgestaan. Hierdoor
verkreeg de ontginning der tinmijnen weldra eene belangrijke
ontwikkeling; Banka werd tevens in DukeofYorksisland,
de hoofdplaats Muntok in Minto herdoopt, en de
sultan moest een gezantschap naar Batavia zenden om
hulde te doen aan den opperlandvoogd van Java voor de
suzereiniteit van zijn gebied. Na het vertrek van Gillespie,
trad de nieuw benoemde resident, de majoor Robinson,
op eigen gezag met den afgezetten vorst in onderhandeling
en herstelde hem op den troon. Die willekeurige
daad had de vervanging van den resident tengevolge, en
Nadjmoe'd-din werd in 't gezag hersteld.
Reeds in 1810, hadden de Engelschen het noordelijk
gedeelte van Celebes in bezit genomen zonder echter een
overwegenden invloed op dat eiland te bekomen. De opvolgers
van Aroe Palakka, (die meest allen zijn naam
voerden), bleven door hunne eigendunkelijke handelingen
de aanmatigende politiek van Hollands ouden vriend en
bondgenoot wat al te getrouw, waarvoor zij dan ook
spoedig moesten boeten. De toenmalige Aroe Palakka
was zelfs zoo ver gegaan, zich de benoeming der vorsten
van Goa en Tello toe te eigenen, en hoewel hij in 1814
door generaal Nightingall, van Crawfurd vergezeld, uit
al zijne stellingen werd verdreven, bleef hij tot in 1816,
een voor de Engelschen hoogst afmattenden guerilla-oorlog
volhouden. Ook Timor moest zich overgeven, waar Hazaert
steeds de Hollandsche vlag had doen waaien.
Op Bali, hadden de vorsten van Bleling (Bolélêng) en Karang
Asam zich wel aan Engeland onderworpen, maar
noch factorij noch eenige andere post werd er gevestigd.
Nadat de Nederlandsche kantoren aan Borneo's westkust
reeds in 1791 opgeheven en die te Bandjermasin, in
1809 ingetrokken waren, was het steeds een geliefkoosd

216
denkbeeld van Raffles, er eene vaste Engelsche nederzetting
te vestigen. Alexander Hare, door lord Minto naar
den sultan van dat gewest afgevaardigd, ten einde zich
met hem over de wering van den slavenhandel te verstaan,
strekte het doel zijner zending veel verder uit. Hij poogde
in het binnenland van Bandjermasin voor zich zelven een
rijkje te stichten, verkreeg van den luitenant-gouv. de
machtiging om alle landloopers op Java als kolonisten
naar zijn gebied over te brengen, maar ofschoon door dien
excentrieken Engelschman een al te ruim gebruik of liever
misbruik van die machtiging werd gemaakt, zou dezen
sultan in spe toch al spoedig zijne heerschzuchtige plannen
moeten opgeven. Na de teruggave onzer bezittingen trachtte
hij eene dergelijke rol op de Kokos- of Keeling-eilanden
te spelen.
Eene expeditie onder den kapitein ter zee Bowen, in
18 J 2 tot tuchtiging van den zeeroof naar Sambas gezonden,
liep ongunstig af, het volgende jaar echter werd de
rooversvloot grootendeels vernield en de stad in de asch
gelegd, terwijl de sultan en de pangéran-Anom, een der
rooveraanvoerders, de wijk namen naar het binnenland.
De betrekkingen met Kasim, sultan van Pontianak, die
in 1808 zijn beruchten vader Abd-oel-Rachman of Abdoe'rrahman
— een der merkwaardigste mannen van Borneo —
was opgevolgd, schijnen evenmin van blij venden aard te
zijn geweest.
De toeleg om door eene zending van Waardenaar en
Dr. Ainslie als commissarissen naar Japan, de onderwerping
van het opperhoofd der Nederlandsche factorij op
Desima te verkrijgen, stuitte nogmaals af op de vastberadenheid
en het handig gedrag van Doeff. De wrevel
over het mislukken van dat plan bij Raffles opgewekt,
ging zoo ver, dat hij zich niet ontzag den pakhuismeester
Cock Blomhoff, door het opperhoofd van Desima naar den
landvoogd van Java afgevaardigd, als krijgsgevangene naar
Engeland op te zenden, toen hij weigerde zijn eenmaal
gezworen eed aan Nederland te verbreken. In 1814
beproefde Raffles op nieuw, door het zenden van een koopvaardijschep
onder Cassa, de Nederlanders te verdringen
en vasten voet op Nippons kust te verkrijgen, doch

217
evenals zijne vorige zendelingen, kwam ook deze onverrichter
zake terug. Hoewel het Doeff veel moeite kostte,
het uitblijven van Nederlandsche schepen te verklaren,
en „den waren staat van zaken aan de scherpe blikken
der dwarskijkers te onttrekken", werd hij door de Japansche
regeering met de meeste bereidwilligheid ondersteund.
Na vier lange jaren van alle berichten uit het moederland
verstoken te zijn geweest, werd die trouwe ambtenaar
eindelijk door Cock Blomhoff afgelost van den post,
dien hij ongeveer 14 jaren zorgvuldig bewaakt en voor zijn
land had behouden 1).
Tengevolge van de toenemende spanning tusschen Raffles
en Gillespie , was laatstgenoemde in October 1813
naar Bengale teruggekeerd en door Sir Nightingall vervangen.
Al spoedig werd door den gewezen commandant
van het leger op Java, die zich hier als een haatdragend
onverzoenlijk vijand doet kennen, eene aanklacht tegen
Raffles ingeleverd, waarin dezen, behalve verschillende
grieven aan op zich zelf staande feiten ontleend, in hoofdzaak
de volgende misgrepen worden aangewreven :
1°. de verkoop van landen tot spotprijzen, in verband
met de vernietiging van het crediet-papier en de nadere
financieele schikkingen ;
2°. de maatregelen betrekkelijk de koffie-cultuur, met
het doel, om de waarde der aanplantingen in de Preangerregentschappen
en vooral op de verkochte landen te
doen stijgen ;
3«. de onstaatkundige beperking van het gezag der inlandsche
hoofden, en in 't bijzonder van de regenten,
waardoor de schakel tusschen bestuur en bevolking werd
verbroken.
Raffles liet geen enkel punt der beschuldigingen tegen
hem ingebracht onbeantwoord, en vatte zijne verdediging,
in eene nota aan Lord Moira (later Lord Hastings),
den opvolger van Minto te zamen, die de beslissing over
al die klachten en grieven aan directeuren der Comp.
1) Zie jhr. J. L. C. Pompe Tau Meerdervoort : Vijf jaren in Japan.
(1857—1863). Bijdragen tot de kennis van het Japansche keizerrijk en
zijne bevolking.

218
overliet. Hoewel deze zijn gansche bestuur niet konden beoordeelen,
achtten zij toch het karakter van den luit.gouv.
van alle blaam voldoende gezuiverd, en spraken later
ook over zijne administratie een gunstig oordeel uit, zonder
echter den plaats gehad hebbenden landverkoop, als minstens
een staatkundigen misgreep, goed te keuren.
Holland had inmiddels zijne onafhankelijkheid herkregen;
de conventie — den 13 den Augustus 1814 gesloten — zou
eerlang ton uitvoer worden gelegd, en Raffles was door
den loop der staatkundige gebeurtenissen niet alleen in
zijn omvangrijken arbeid gestuit, maar weldra waren ook
zijne veelbelovende vooruitzichten geheel verdwenen. In
Maart 1816 werd hij door John Pendall vervangen, die
kort daarna de O. I. bezittingen aan Nederland zou moeten
overgeven.
Met al zijne gebreken was Raffles een bekwaam man,
die door een helderen blik, een scherp oordeel en eene
gemakkelijke voordracht wist aan te vullen, wat hem aan
grondige kennis ontbrak. Onder zijne leiding kwam het
Bataviaasch genootschap tot een ongekenden bloei, en
zoowel aan hem als aan de medewerking van Leyden ,
Crawfurd, Horsfield en Mackenzie is men een schat van
kennis nopens den O. I. Archipel verschuldigd, waarbij
echter niet vergeten mag worden, dat vele en voorname
bouwstoffen door Nederlanders zijn geleverd. Jammer dat
zijne philanthropische denkbeelden omtrent individu'eele
vrijheid, afschaffing van slavernij, opbeuring en veredeling
der volksklassen te veel door een overprikkeld nationaliteitsgevoel
werden beheerscht. Ook van hem kon gezegd worden,
„dat hij eerst Engelschman en dan pas mensch was." Als
politiek en administratief man, heeft hij met onverdroten
ijver en doortastenden wil de boeien helpen slaken, door
een versleten zelfzuchtig stelsel om Java's ontwikkeling
en vooruitgang gesmeed, en eene betere toekomst voorbereid,
doch zonder dat het gestrooide zaad diepe wortelen schoot
of zijn beheer een blijvenden invloed uitoefende. Er was
meer geregeerd dan bestuurd; de tijd was te kort om de deugdelijkheid
der nieuwe orde van zaken te beproeven en het
ambtenaars-personeel te gering om alles behoorlijk na
te gaan of met de noodige kracht te handhaven. Dien

219
ten gevolge bleef van vele schoonschijnende verbeteringen
niets dan de doode letter over. Noch het inwendig beheer,
noch de regeling der meeste administratieve aangelegenheden
konden aan de verwachting beantwoorden,
en in weerwil der beste bedoelingen, was ook het lot van
den inlander niet verbeterd ; wat men met de eene hand
had gegeven , werd dikwijls met de andere weder teruggenomen.
Maar al moge Raffles in de practijk en vooral
in zijne administratieve hervormingen hebben gefaald, al
deed hij zich later als een onverzoenlijk vijand van Nederland
kennen, toch was er veel door hem op Java
voorbereid, dat onder Neêrlands bestuur aanvankelijk
goede vruchten mocht dragen.

DERDE GEDEELTE.
Nederlandscb Oost-Indië als bezitting van het koninkrijk
der Nederlanden.

HOOFDSTUK L
HERSTEL VAN HET NEDERLANDSCH GEZAG IN DEN O. I.
ARCHIPEL, WERKZAAMHEDEN VA» DE COMMISSARISSEN-
GENERAAL TOT AAN HET BESTUUR VAN DEN GOUVER-
NEUR-GENERAAL VAN DER CAPELLEN.
1816—1819.
Het laatste bedrijf van 't groote drama, waarin vorsten
en volken de rollen vervulden, dat Europa tot schouwplaats
en geheel de wereld tot toeschouwer had, was in
do velden van Waterloo afgespeeld. Het koninkrijk der
Nederlanden, had onder de souvereiniteit van het huis
van Oranje , rang genomen in de zelfstandige Europeesche
staten, en was door de conventie van 1814, mot uitzondering
van de Kaap en een drietal West-Indische eilanden,
in het bezit zijner koloniën hersteld. Het volkenrecht
had zijn loop hernomen, de laatste hoop van Raffles om
het rijke Insulinde voor Engeland te behouden, was in
rook verdwenen, en Nederland werd de tweede koloniale
mogendheid in Europa. Maatregelen werden getroffen om
de teruggave te bespoedigen; de schout-bij-nacht Buyskes,
commandant van 't eskader dat eene troepenmacht van
ongeveer 2800 Europeanen naar Java moest overbrengen,
de staatsraad Elout en de secretaris van staat Gr. A. Gr. P.
Baron van der Capellen, die later als gouv.-gen. zou optreden,
verlieten op den 29 ste " October 1815 de reede van
'Texel met last om als commissarissen-generaal onze O. I.
bezittingen over te nemen en te reorganiseeren.
De reis was niet voorspoedig; men had met vele zwarigheden
te kampen, en ofschoon de komst der hooge
commissie door de belangelooze tusschenkomst van Mr.
H. G. Baron Nahuys was aangekondigd, duurde het
tot den 18 den Juni 1816, voor dat John Fendall de mach-

224
tiging verkreeg de koloniën over te dragen. Na vele
onderhandelingen, voorloopige bepalingen en het opheffen
van menig bezwaar, was men het eindelijk omtrent het
ontwerp van conventie tot regeling der overgave eens
geworden. Nadat veel kwade wil, van Engelsche zijde
betoond, overwonnen was, leverde de ten uitvoerlegging
in Java zelf weinig bezwaar op ; den 19 den Augustus had
bij proclamatie de plechtige overdracht van dit eiland
plaats, en werd de Engelsche vlag door Neêrlands driekleur
vervangen. Financieele, politieke en volkenrechtelijke
geschilpunten zouden later in Europa worden geregeld;
omtrent deze werd dan ook bij een tractaat den 17 deu
Maart 1824 tusschen Engeland en Nederland te Londen
gesloten, ten genoegen der wederzijdsche partijen beslist.
De geschiedenis van den Indischen Archipel was een
nieuw tijdvak ingetreden, en voor zijne belangen, ontwikkeling
en bloei, thans zoo innig aan die van 't moederland
verbonden, eene hoopvolle toekomst geopend.
't Valt moeilijk bij de overgave van Java ecne juiste
schets van den toenmaligen toestand te geven, maar zeker
is het, dat er veel in verval en veel verwaarloosd was,
zoodat de commissarissen-generaal eene zware taak hadden
te vervullen. Er bestond een tekort van ongeveer 10
millioen gulden, bij een grooten achterstand van landrenten
en verminderde cultuur in verarmde gewesten. Alle
veranderingen door Raffles ingevoerd, waren geene verbeteringen
geweest, en waar het nieuwe stelsel niet met
de noodige bedachtzaamheid was toegepast, heerschten
misbruiken, wanorde en stelselloosheid. Hier en daar
broeiden onrust en verzet. Reeds in 1817 moesten woelingen
in het Bantamsche door eene afdeeling troepen
worden onderdrukt; en nauwelijks waren eenige onlusten
in Tjeribon, door opruiing van een zoon van radja Kanoman
ontstaan, aanvankelijk gedempt, of eene nieuwe expeditie
en herhaalde gevechten waren noodig, om de oproerige bevolking,
aangevoerd door Bagoes Serit, die zich niet
had ontzien den assistent-resident Heidenreich en eenige
hoofden te doen ombrengen, te onderwerpen. Nadat de
rust overal hersteld was, kon tot den veel omvattenden
arbeid eener reorganisatie worden overgegaan, waarbij,

225
mot de noodige wijzigingen, de weg gevolgd werd die
door Raffles was ingeslagen.
Tengevolge van oen nauwgezet onderzoek nopens den
algemeenon toestand, vermeendon comVgeneraal — van
uitgebreide instruction voorzien — tot het ontwerpen
van oen nieuw reglement op liet beleid dor regeering te
zijn gemachtigd, dat den 22 B, °" December 1818 bij publicatie
werd afgekondigd. Hoewol nimmer door den koning
goedgekeurd, bleef het tot 1827 van kracht.
Bij liet nagaan van eenige daarbij in acht genomene
hoofdpunten, zullen de redenen tot het afwijken van
vroegere begrippen, en het wijzigen van tot daartoe gevolgde
beginselen of stelsels van bestuur al spoedig in
het oog vallen. Terwijl van der Capellen zich voorbereidde
tot het aanvaarden zijner aanstaande hooge betrekking,
en Buyskos zich onledig hield met do reorganisatie
der marine, is Elout do man die hier op den voorgrond
treedt.
Aan den gouv.-gon., die met vier radon van Indië na
het vertrek der com«.-generaal, de hooge regeering'zou
uitmaken, bleef het hoogste gezag opgedragen, en zijne
werkzaamheden werden „in rade" on „buiten rade" onderscheiden.
Hot binnenlandsch bestuur werd aanvankelijk niet veel
gewijzigd, maar do macht on do bevoegdheid der residenten
wier aantal tot 20 werd opgevoerd, duidelijker bepaald
en omschreven. Evenzoo kwam in de reeds bestaande
wetten en het rechtswezen weinig verandering, omdat men
eene nieuwe regeling van wetgeving en rechtspraak in
het moederland verwachtte, en het nadeel van voortdurende
veranderingen of transitoire bepalingen wenschte te
vermijden. De jury werd afgeschaft. Do rechterlijke inrich
tingen, waar recht werd gesproken van woge en in naam
van den koning der Nederlanden bostondon uit
lo. het hoog gerechtshof te Batavia, tevens'hof van
cassatie on hof van appel, dat van elke behandeling van
crimmeele zaken kennis nam.
b c
2o. De raden van justitie te Batavia, Samarang, Socrabaja,
Amboma, Malakka en Makassar.
Sc De landraden wier zittingen - ter hoofdplaats der
15

226
residentie te houden — door den hoofdpanghoeloe of eersten
priester werden bijgewoond. Zij spraken geen recht
waar raden van justitie gevestigd waren, on beider jurisdictie
werd naauwkeurig omschreven.
4o. De hoven van ommegang: zij moesten minstens éénmaal
in de drie maanden, in iedere residentie zitting houden
ter afdoening van crimineele zaken, en oordeelden tevens
over die, welke buiten de bevoegdheid lagen der landraden.
5o. het hoog militair gerechtshof te Batavia, en de krijgsraden,
die op Java door den gouv.-gen., en op de buitenbezittingen
door de gouverneurs of residenten werden bijeengeroepen.
De rechtsbedeeling was eenvoudiger en minder kostbaar
dan onder het Engelsen tusschenbestuur.
Ondanks het onder Raffles ingestelde „commercial-" en
het „revenue committee", heerschte in de administratie eene
zoo schromelijke en volslagen verwarring, dat men zich
noch van de verhouding tusschen inkomsten en uitgaven
noch van den geheelen financieelen toestand eenig denkbeeld
kon vormen.
Spoedig kwam hierin eene merkbare verbetering, toen
aan een hoofd-directeur en inspecteur van financiën door
raden ondersteund, het algemeen bestuur der domeinen,
gelden, inkomsten, uitgaven enz. was opgedragen, en omtrent
het boekhouden „op en buiten het eiland Java"
eenvoudige doch doelmatige bepalingen werden vastgesteld.
Niettegenstaande veel papierengeld was ingetrokken,
bleven nog steeds banknoten on zoogenaamd Probolinggopapier
in omloop, en werd de papiermassa zelfs met een
millioen vermeerderd, zonder dat men het muntwezen op
eene behoorlijke wijze had kunnen regelen.
Ook .thans was die regeling ten gevolge der aangewende
middelen weder zeer gebrekkig: 1. door den Sp. dollar
of piaster, en de Java-ropij onder den naam van Indischen
gulden te hoog, en den Amerikaanschen daalder te laag
te schatten; 2". door aan de Nederl. gulden, als gangbare
munt, eene hoogere waarde te geven dan als rekeningsmunt;
3. door de uitgifte van papier als wettig
betaalmiddel te beperken.
Bovendien werd de geldmarkt met koper en papier over-

227
laden en de standpenning verdrongen, door de pasmunt
met de zilvermunt op ééne lijn te plaatsen en de vroeger
ingetrokken bonken op nieuw in omloop te brengen.
Die verkeerde maatregelen hebben toen en later tot veel
ongerief aanleiding gegeven.
Het landrenten-stelsel was op eene zoo onregelmatige,
overhaaste en onnauwkeurige wijze ingesteld, de jaarbjksche
opbrengst zóo onzeker, en de inlander er zoo weinig
door gebaat, dat com".-gen. besloten, door eene reis over
Java, zich te overtuigen of en in hoeverre het de voorkeur
verdiende boven vroegere stelsels en op billijke voorwaarden
kon worden toegepast.
Na dit persoonlijk onderzoek, was de slotsom hunner
bevinding dat de dorpsaanslag de voorkeur verdiende.
Een inspecteur-generaal en adjunct voor do landelijke inkomsten
werden benoemd, om eene geregelde werking
voor te bereiden, on in 1818 had eene dessa'sgewijze
aanslag plaats. Met voorbijgang der regenten, werden de
dorpshoofden met het gouvernement in betrekking gesteld
en de hoofden of oudsten met de verdeeling der landen
belast.
De koffie-teelt was onder het Britsch bestuur stelselmatig
verwaarloosd, het aantal vruchtdragende boomen
aanmerkelijk achteruitgegaan, en gedurende hunne reis hadden
comVgen. zich van de moeilijkheid overtuigd, hierin
de gewenschtc verbetering aan te brengen. Men besloot
die cultuur in de Preangcr-regentschappen voorloopig op
den ouden voet te laten, met afschaffing echter van het
familiegeld, en op eenige uitzonderingen na, de overige
koffie-gronden, dorpsgewijze, uitsluitend aan Javanen voor
den tijd van zes jaren te verhuren, met vrijdom, den koopprijs
in product of in geld te voldoen.
De verpachtingen, de zoogenaamde tolpoorten, pasarrechten
en andere belastingen, bleven grootendeels bestaan,
en het onderzoek omtrent de al of niet wenschelijkheid
van dat stelsel te behouden, was tijdens de ontbinding der
hooge commissie nog niet afgeloopen.
Wat de inkomende en uitgaande rechten betreft, werd
in 1818 bepaald, enkele rechten voor Nederlandsen©, dubbele
voor vreemde, en middelbare voor zulke vreemde
15*

228
schepen te heffen, die van en naar Ncderlandsche havens
voeren.
In do opium-pacht, de slaventax, en andere belastingen
kwam eene doelmatige regeling' tot stand. Ook werd
aan Europeanen en Chineezon, mits van een pas voorzien
het reizen op Java veroorloofd, do slavenhandel verboden,
het pandelingschap op Java afgeschaft, en 't lot der blandongs
verbeterd. In één woord hot mercantiele beheer had
voor meer liberale beginselen plaats gemaakt, handel en
scheepvaart herleefden, alleen in den spccerijliandel werd
het monopolie behouden, en voor zoover onze zwakke
zeemacht er toe in staat was, trachtte men de zeeroof,
dien kanker van den Indischen Archipel z. v. m. tegen
te gaan.
Het leger in drie militaire afdeelingen, te Batavia, Samarang
en Soerabaja verdeeld, werd door Europeanen en
inlanders aangevuld, de door Daendels opgerichte constructie-winkel
uitgebreid, de marineschool hersteld en tot
eene militaire school voor zee- en landmacht benovens
voor don waterstaat en het landmeten ingericht.
Ook het zoo lang verwaarloosde onderwijs werd dooide
hooge comm. niet vergeten, een algemeen reglement
voor het schoolwezen vastgesteld, en het toezicht over de
schoolinrichting opgedragen aan den hoogleeraar Reinwardt,
die den com".-gen. als directeur van landbouw,
kunsten en wetenschappen was toegevoegd. Als zoodanig,
heeft men hem de verbetering van den geneeskundigen
dienst en der hospitalen, do koepokinenting, den plantentuin
te Buitenzorg on eene meer uitgebreide kennis van
de Oost-Indische bezittingen te danken.
Tot do teruggave der buitenbezittingen overgaande, eischt -
Sumatra in de eerste plaats onze aandacht.
Vroegere overeenkomsten tusschen Raffles en den sultan
van Palembang gesloten, gaven aanleiding tot voel geschil
en vertraagden het overnemen Vttn dit land tot op het
laatst van 1816.
Ook bij de overgave van Banka, die niet dan onder
wcderzijdsch protest tot stand kwam, beriepen zich de
Engelschen op vroeger gesloten tractaten. De beslissing

229
over de moeilijkheden omtrent Billiton gerezen, werd aan
de beide betrokken Europeesche gouvernementen overgelaten.
Nadat Muntinghe als gouv ts .-com. de zaken op Banka
geregeld had, begaf hij zich in Juni 1817 naar Palembang
ten einde er het Nederlandsch gezag te handhaven.
Aanhoudende klachten over menschenroof, slavenhandel en
geweldenarijen van den sultan tegen zijne eigene onderdanen,
hadden ten gevolge dat hij gedwongen werd een contract te
sluiten, waarbij de Nederlandsche regeering de oppermacht
over zijne staten vorkreeg. Hoewel de handelingen
en opstokorij van Raffles, — die inmiddels tot luit.-gouv.
van Benkoelen benoemd was — door het Eng. gouvernement
ton hoogste werden afgekeurd, werkten zij echter
nadeelig op onzon invloed terug; en toen het bestuur
onvoorzichtig genoeg was om in Nov. Nadjmoo'd-din te
verwijderen en zijn oom den sluwen Badroe'-din ten derden
male tot sultan te benoemen, rijpte ook in Palembang
het zaad voor een aanstaanden oorlog.
Duurde de guerilla-knjg van Aroc Palakka tegen de
Engolschen nog steeds voort, do overgave van Makassar,
dat onder hot gouvernement van Java ressorteorde,
gaf tot geenc moeilijkheid aanleiding, hoezeer
de verhouding tusschen het Nederlandsche bestuur en de
vorsten van Tanette en Boni al spoedig eene ongunstige
wending nam.
Even als in de andere door de Engelschen ingenomen
gewesten, hadden zij opk hier, alles doen vervallen en
aan niets de hand gehouden, terwijl tevens willekeurig
over eigendom en landbezit was beschikt.
Menado en Gorontalo worden als assistent-residentiën
onder den resident van Ternate gebracht, en de afschaffing
van den slavenhandel gehandhaafd.
Nauwelijks was Timor overgenomen, of er ontstond
verschil tusschen den Portugeoschen en Nederlandschen
gezaghebber over vroeger betwiste aanspraken op het
regentschap Fialarang en andere rechten. Do luit.-kol.
Taets van Amerongen en de heer Halewijn die er als
commissarissen do zaken moesten regelen, verklaarden
Timor tot een onderhoorigheid van Java, en bevestigden

230
het gezag van den drost of resident Hazaert aan wien voor
zijne trouw, zijn beleid en de uitstekende wijze waarop
hij het bestuur uitoefende, hooge lof werd toegezwaaid.
De overname der bezittingen, die niet onder het gebied
van den luit.-gouv. van Java behoorden, ging minder
gemakkelijk. Amboina en de Banda-eilanden werden den
25sten Maart en 2*°* April 1817 in armoedigen toestand en
in een staat van diep verval door de Nederlandsche commissarissen
van den Britschen resident William Byam
Martin overgenomen. Als met moedwil, was hier door
de Engelschen een hevige weerzin tegen het monopoliestelsel,
en eene groote begeerte naar vrijheid en onafhankelijkheid
bij de bevolking aangewakkerd. Reeds eene
maand later brak een opstand onder Thomas Matulesia op
Saparoea uit, waarbij de bezetting van het fort Wijk bij
Duurstede en de resident van den Berg met zijne familie
de- eerste slachtoffers waren; en toen spoedig daarop de
nederlaag van den majoor Beetjes volgde, breidde zich
de opstand over geheel de residentie Amboina uit. Dit
maakte de komst van den schout-bij-nacht Buyskes met
een eskader en eenige troepen noodzakelijk, en door het
moedig gedrag der zee- en landmacht, gelukte het hem
den opstand binnen weinige maanden te dempen. De
generaal-maj. de Koek werd als gouv. over de Molukken
aangesteld, en de punten waarover men het niet eens had
kunnen worden, zouden in Europa worden beslist.
Ofschoon volgens de tijdorde, de overname onzer bezittingen
in voor-Indië aan de beurt zoude zijn, willen AVIJ
eerst zien wat er in de overige gedeelten van den Archipel
plaats had.
Raffles was bij tijds aangekomen, om alles in het werk
te stellen Sumatra voor Engeland te behouden, of althans
de teruggave dor verschillende posten te bemoeilijken.
Zoo moest o. a. zijn vroegere secretaris James Dupuy y
thans tot resident van Padang bevorderd, aan wien de last
was opgedragen om de Westkust over te nemen, onverrichter
zake terugkeeren, on er was een bepaald bevel uit
Bengale noodig om hom te dwingen, de residentie Padang
onvoorwaardelijk aan de Nederlandsche regeering over te
geven. Ook in de Lampongs trachtte Raffles zich te ves-

^
231
tigen; te Semangka nam hij eene goede havenplaats in,
heesch er de Engelsche vlag, en alweder moesten bevelen
uit Bengale hem die gewesten doen ontruimen.
De vrijgevige handelingen van de Nederlandsche com n .gen.
staken gunstig af bij het zelfzuchtig gedrag van den
Brit. Nauwelijks toch was Malakka mot onderhoorigheden
door den resident majoor Farquhar aan den schout-bijnacht
Wolterbeek en Timmerman Thyssen overgegeven,
of zij hadden met Perah, Siak en Riouw belangrijke
overeenkomsten aangegaan, waarbij aan alle natiën vrije
vaart en handel op Riouw en Lingga „als hoofdnegotieplaatsen"
werden verleend. Dat was Raffles echter niet
genoeg. Hij gaf de hoop niet op, om in of bij de straat
van Malakka een vast punt voor den Britschen handel te
verkrijgen, waarvoor poelo Pinang te ver was verwijderd,
en werd door lord Hastings in zijne pogingen ondersteund.
Terwijl hij als „agent in de Oostersche zeeën" zich naar
Atjih begaf om er de troonopvolging te regelen, en in 1819
met uitsluiting van andere mogendheden een voordeelig
tractaat te sluiten, dat tot 1824 in stand bleef, was het
aan Farquhar gelukt op eene slinksche 'wijze den afstand
van Singapore te verkrygen, waarop Raffles reeds lang
het oog had geslagen. Toen dan ook den 26 8ten Februari
1819 de Engelsche vlag op dat eiland werd geheschen,
was zijn doel volkomen bereikt, en met voldoening kon
hij schrijven: „One freeport in these seas must eventually
destroy the spell of Dutch monopoly, and what Malta is
in the West, 'that may Singapore become in the East."
Ondanks al do tegen die wederrechtelijke in bezitneming
ingebrachte protesten, bleef Singapore als Engelsche vrijhaven
bestaan, en was in dezen Archipel weldra een
middelpunt van den Britschen handel.
Niettegenstaande sultan Kasim van Pontianak een verzoek
aan het Nederlandsche gouvernement had gericht om
de westkust te doen bezetten, waaraan door de zending
van den commissaris J. van Bookholtz on den majoor
Muntinghe met eenige troepen gevolg was gegeven, scheen
hij tevens met Engeland te hebben onderhandeld. Farquhar
kwam althans terzelfder tijd op de reede aan en wendde,
toen hij zich dien weg zag afgesloten, den steven naar

232
Siak om er betrekkingen aan te knoopen, waarop men zich
later van Britsche zijde beriep, toen het bezetten van
Sumatra's oostkust den geheelcn handelsstand van Singapore
in beweging bracht. Den 10 di: " Aug. woei de Hollandsche
driekleur te Pontianak en weldra te Taj an, Sambas, Landak
en Mampawa, waar echter te groote dienstijver on
't onhandig gedrag onzer residenten George Muller en
Prediger, hot gouvernement in moeilijkheden wikkelden
mot de sluwe gewetcnlooze Chincezen, die van elke gelegenheid
gebruik maakten zich aan hunne verplichtingen
te onttrekken. -Deze fortuinzoekende zonen van het Hemelsche
rijk, de ijverige doch oproorige ontginners der
goudmijnen aan Borneo's kust, waren in verscheidene kleine
federatieve republieken voreonigd, die, door hare eigene
wetten en hoofden (kapitans of panglima's en lau-thay's) bestuurd
en geheime eedgenootschappen (hoe'i) verbonden,
de bewoners van het ingenomen grondgebied aan zich onderwierpen.
Meer dan eens gevoelden zij zich krachtig genoeg,
zoowel tegen de inlandsche vorsten, als tegen het Nederlandsch
gezag in verzet te komen. Elke mijn-associatie
met haar beheer (kong-si) had oene gemeenschappelijke
kas, waaruit de verschillende onkosten voor de instandhouding
on de behoeften der vereeniging worden bestreden.
De twee voornaamste groote vereenigingen, die een
beslissende rol op do westkust hebben gespeeld, waren die
van Tai-kong to Montrado on van Sin-ta-kioe te Sambas.
Reeds op den I st Januari 1817 had de commissaris
van Boekholtz een verdrag gesloten met den sultan van
Bandjormasin , wiens tot diepe armoede vervallen rijk
door de Engelschen in 't vorig jaar verlaten was, waarschijnlijk
om te voorkomen dat do Nederlanders bekend
zouden worden mot de wijze waarop de zaken zich daar
onder den resident Hare hadden toegedragen. De bepalingen
van dat verdrag, waaraan do sultan zich niet dan
noode onderwierp, werden met klom door de Nederl.
beambten gehandhaafd, doch de voortdurende staat van
onrust on gisting waarin hot rijk zich bevond, deed weinig
goede uitkomsten verwachten.
Nadat van Boekholtz teruggeroepen en het. commissariaat
over Borneo tijdelijk aan den resident van Djokjo-

233
karte, den majoor Nahuys was opgedragen, werden door
dezen in 't begin van 1819 de voornaamste aangelegenheden
te Pontianak zoowel als te Mampawa en Sambas
geregeld, bepalingen gemaakt voor de in- en uitgaande
rechten, verpachtingen, het zoutmonopolie, de handel in
amfioen enz. en van do Chineezen een hoofdgeld gevorderd,
't geen later tot nieuwe moeilijkheden en bloedige
botsingen aanleiding gaf.
Van Braam, als commissaris naar Voor-Indië gezonden
om do poston in Bengale en op de kust van Kóromandel
over te nemen, kon het omtrent de meeste punten
en de vroegere rechten der Nederlanders, met de Engelschen
niet eens worden ; hierover zou dan ook het hoogste
gezag in Europa moeten beslissen.
Op eenige uitzonderingen na, waren de Oost-Indische
bezittingen aan den staat der Nederlanden teruggekeerd
en vooral op Java, de inwendige toestand en onze verhouding
tot de inlandsche hoofden en vorsten in hooge
mate gewijzigd. Veel was er sedert de laatste jaren veranderd;
met ;het oude stelsel was echter niet volkomen
gebroken, en 't liberale element nu en dan aan het conservatieve
ondergeschikt gemaakt. Toen reeds was het
te voorzien, dat beide stelsels beurtelings een belangrijken,
somtijds beheorschenden invloed zouden blijven
uitoefenen.
Een ruim veld, een onafzienbare akker wachtte intusschen
op bearbeiding of ontginning. Voor het kleine
Nederland was in dezen uitgestrekten Archipel een reuzenarbeid
te verrichten. Zal het kracht en moed bezitten die
te aanvaarden, te voldoen aan de behoeften van zoo
vele millioenen onderdanen wier lot van het moederland
afhankelijk is? Zullen de hier en daar met milde hand
gestrooide zaden goede vruchten dragen? De toekomst zal
het loeren, de geschiedenis het antwoord geven.
't Voorbereidende werk was verricht, en in de laatste
dagen van 't jaar 1818 begreep de hooge staatscommissie
dat hare taak was afgeloopen. Met ijver, wijsheid en kalm
overleg had zij die taak vervuld.
Elout, de man aan wiens uitstekende bekwaamheden
on groote scherpzinngheid Neôrlands Indië veel is ver-

234
plicht, gaf den 16 den Januari 1819 het bestuur op plechtige
wijze aan den gouv.-gen. van der Capellen over.
De twee overige commissarissen-generaal keerden terug,
doch mochten de vaderlandsche kust niet voor October
bereiken. Niet ver van het eiland Diëgo Garcia leed de
Evertsen schipbreuk, en daarbij ging een schat aan kostbare
voortbrengselen uit het planten- en dierenrijk verloren.
HOOFDSTUK II.
NEÈRLANDS-INDIË ONDER HET BESTUUR VAN DEN GOU-
VERNEUR-GENERAAL VAN DER CAPPELLEN, EN DEN
COMMISSARIS-GENERAAL LEONARD BURGGRAAF
DU BUS DE GHISIGNIES. OORLOG TEGEN
DIEPO NEGORO.
1819—1830.
Bij den aanvang van zijn bestuur, ondernam de gouv.generaal
eene reis over Java ten einde zich omtrent vele
zaken op de hoogte te stellen en met den toestand van
land en volk bekend te maken. Die toestand mocht vrij
bevredigend genoemd worden, na al de schokken welke
dit schoone land had ondergaan.
In de Vorstenlandon had menige troonsverandering
plaats. Nauwelijks toch was de soesoehoenan van Soerakarta
door zijn oudsten zoon Pakoo Boewana V opgevolgd,
of reeds in Sept. 1823 kwam de troon op nieuw vakant,
en werd door raden mas Saperdan onder den naam van
Pakoe Boewana VI beklommen.
Niet lang daarna overleed ook de sultan van Djokjo
zijn tweejarige zoon Amangkoe Boewana V volgde hem
op, over wien de voogdij schap in den kraton, aan de moeder
en grootmoeder benevens aan den oom en oudoom van den
jongen sultan, de pangérans Diopo Negoro en Mangkoe Boemi

235
was opgedragen, terwijl de rijksbestuurder, onder toezicht
van den resident — bij wien het rijkszegel berustte —
de teugels van 't bewind in handen had.
Onder die regeering ontwikkelden zich vele moeilijkheden
, en werden gebeurtenissen voorbereid dio weldra al
onze belangstelling zullen opwekken; maar eer wij tot het
verhaal dier treurige geschiedenis overgaan, dienen wij
ons eenige oogenblikken buiten Java te verplaatsen.
In de buitenbezittingen werden vrede en rust al spoedig
verstoord; bijna overal moest men naar de wapenen
grijpen, en onze zee- en landmacht werd niet alleen geroepen
om hier en daar een opstand te dempen of den
zeeroof te beteugelen, maar moest jaren lang een strijd
volhouden waarin beiden zich onverwelkbre lauweren verwierven.
Sumatra o. a., was gedurende een geruimen tijd het
tooneel van den oorlog, en in de bovenlanden van Padang
stonden de padri's of orang-poetih (naar hunne
kleeding, witte menschen genoemd) al spoedig vijandig
tegen ons over. Do aanhangers dezer secte, door drie
hadji's in het leven geroepen, die in 't begin dezer eeuw
uit Mekka teruggekeerd, de meer gestrenge nakoming van
Mohammeds leer door' de 'Wahabieten, ook op Sumatra
invoerden, hadden zich langzamerhand over Agam en
Bondjol uitgebreid en van Tanah Datar den vroegeren
hoofdzetel van Menangkabau, meester gemaakt. Een groot
deel der bevolking echter, weigerde zich aan die strenge
opvatting der voorschriften van den koran en de met geweld
ingevoerde hervormingen te onderwerpen, en had
in 1818 zelfs de hulp van Rafflos tegen die dweepers en
geestdrijvers ingeroepen. In 't begin van 1820 werd dat
verzoek bij den resident du Puy herhaald, die, huiverig
om zich in deze godsdiensttwisten te mengen, het volgende
jaar evenwel, na met eenige voorname hoofden
eene overeenkomst te hebben gesloten, Samawang aan
het meer van Sinkarah deed bezetten. Weldra begonnen
de padri's den strijd door een aanval op Soli-ajer en Samawang,
en bleek het noodzakelijk onze troepenmacht
onverwijld te versterken. Eerlang werd dan ook een der
meest verdienstelijke hoofdofficieren, de luit.-kol. A. T.

236
Raaff, met het bevel in de bovenlanden belast; een aantal
Maleische hulptroepen sloot zich bij hem aan, en hoewel
op hunne trouw en moed weinig viel te rekenen,
aarzelde hij niet don veel sterkoren vijand aan te tasten.
Na eenige hardnekkig« gevechten, waarin de padri's
zich als dappere soldaten deden kennen, werden zij uit
hunne verschansingen, door zware heggen van doornbamboe
(aoer-aoer) omgeven, alsmede uit Pagar Roojoeng verjaagd
, en brachten hun hoofdzetel naar Lintau over, terwijl
het landschap Tanah Datar met eenige omliggende plaatsen
zich aan ons gezag onderwierp.
Al spoedig was er oen goregeld bestuur gevestigd, en
werd het fort van der .Capollen tusschen Samawäng en
Pagar Roojoong aangelegd. Nu Raaff eenmaal vasten voet
in een gedeelte der binnenlanden had verkregen, verzocht
en verkreeg hij de noodigc versterking — door Zr. Ms.
schepen Melampus en de Zwaluw aangebracht — om te
beproeven tot in Lintau door te dringen. Die tocht leverde
groote bezwaren op, de toegangen toch tot dat
gewest, vooral de doortocht over den steilen Marapalm
waren zoodanig versterkt, do terreinhindernissen, de
vijandelijke overmacht, de hardnekkige verdediging ende
moed waarmede de herhaalde aanvallen worden afgeslagen,
van dien aard, dat dit voornemen moest worden
opgegeven. De Noderlandscho troepen, door de marine
kloekmoedig ondersteund, werden genoodzaakt terug te
trekken, na met cene voorbecldelooze volharding gestreden
en wonderen van dapperheid te hebben verricht.
Toen Raaff de noodigc inlichtingen te Batavia gegeven
had, nam hij op den I st Januari ook het burgerlijk
gezag te Padang on onderhoorighoden van du Puy
over, mot last niet dan bij hooge noodzakelijkheid aanvallender
wijze te handelen. Hij mocht echter die betrekking
niet lang bekleeden. Binnen de eerste helft van het
volgende jaar werd die hoogst verdienstelijke officier reeds
door den dood aan zijn belangrijken werkkring ontrukt,
omstreeks denzolfden tijd dat Bondjol — waar de leerschool
der padri-secte gevestigd was — de aangeknoopte onderhandelingen
afbrak en den oorlog opnieuw begon. Hij
werd als resident en militaire commandant door den luit-

237
kolonel II. J. J. L. Ridder de Stuers vervangen, die de
padri's met de hem eigen bekwaamheid in toom hield,
en tengevolge van onderlinge verdeeldheid bij den vijand,
eene afwachtende houding kon bewaren, zoo wonscliehjk
bij den inmiddels uitgebroken oorlog op Java, Aan Raaff
en do Stuers heeft Nederland de aanvankelijke vestiging
van zijn gezag in de bovenlanden van Padang te danken.
In 1829 werd hot militair bevel aan den kapt. D. L.
do Rochomont en hot civiel gezag aan Mac Gillavry den
resident van Soerakarta opgedragen, die voel moeite hadden
zich in de bovenlanden to handhaven, terwijl de
padri's, door Atjineozen ondersteund, Ajer Bangies, Natal,
Tapanooli en Baros bestookten. Ook elders werden rust
en vrede verstoord of pakten dreigende wolken zich samen.
In Palembang was het reeds in 1819 tot eene uitbarsting
gekomen. Nadat Tjiandjor, in de Preangor-regentschappen,
aan den te veel Engolschgezinden Nadjmoe'd-din
en de zijnon tot verblijfplaats aangewezen was, had de
in zijne waardigheid herstelde sultan Mahmoed Badroe'ddin,
do goede bedoelingen van do regeoring miskend on met
ondank beloond, de Nederlandseho bezetting genoodzaakt
zijn grondgebied te ontruimen, onlusten en gewapend verzet
op Banka aangestookt, en elke vredelievende oplossingonmogelijk
gemaakt. Maar nu was ook het geduld van 't
hooge bestuur ten einde. Ongelukkig echter moest eene
expeditie onder de bevelen van den schout-bij-nacht Wolterbeck
onverrichtorzako terugkeoren ; hij was niet bij
machte do batterijen van hot eiland Gombora aan do uitwatering
der Pladjoo te overmeesteren, of de hinderpalen
uit den weg te ruimen die den toegang tot de hoofdstad
versperden.
Banka bleef inmiddels in voortdurende gisting ; de resident
Mr. A. P. Smissaert word vermoord, en 't duurde
tot 1821 oor men op nieuw gereed was de eer der Nederlandsche
wapenen te herstellen. Het terugvoeren van
de verbannen vorstelijke familie naar Palembang werd als
politieke maatregel aan de 2 ae expeditie verbonden. Het
rijk zou onder toezicht van een resident, aan den zoon van
den gewezen sultan in loon gegeven en aan dezen een
apanage met den titel van soesoehoenan worden geschon-

238
ken. Den 12 den Juni 1821 vertoonde zich eene talrijke
vloot onder den schout-bij-nacht Lewe van Aduard, met
een leger waarover de gen. Merkus de Koek het bevel
voerde, voor de vijandelijke versterkingen, en den 24 stc
werden de batterijen aan de Pladjoe en op Gombora —
nog beter versterkt dan te voren en door stevig paalwerk
omgeven — na een herhaalden aanval genomen, waarbij
vele officieren der zee- en landmacht zich op de meest
eervolle wijze onderscheidden. De kraton werd door onze
troepen bezet, Badroe'd-din naar Ternate verbannen on
zijn neef, onder den naam van Ratoe Ahmed Nadjmoe'ddin
als sultan gehuldigd. Maar ook de overeenkomsten
met dezen vorst aangegaan, die ten eenenmale ongeschikt
bleek voor zijne hooge betrekking, werden al spoedig
geschonden, 't Scheen wel alsof het sultansbestuur had
uitgediend. Zoowel de vorst als zijne hofgrooten bleven
vijandig gezind, en toen in November 1824 een verraderlijke
aanval op onze troepen gelukkig was afgeslagen,
nam dat bestuur een einde; de sultan werd naar Banda
gebannen, en de uitvoerende macht aan den rijksbestuurder
toevertrouwd.
Terwijl het grootste deel onzer strijdkrachten noodig was
om de rust in Palembang te herstellen, bleef zij ook op
Celebes en Borneo niet ongestoord, 't Was alsof de
vonken van opstand en verzet overal hadden gesmeuld
om gedurende het bewind van den gouv.-gen. van der
Capellen in lichte laaie vlammen uit te broken, 't geen
niet weinig bijdroeg zijne pogingen tot verbetering van
den algemeenen toestand te belemmeren. Eene zonding
van Mr. J. H. Tobias, ten einde het Banggaisch traktaat
te herzien en meer met den tegenwoordigen toestand in
overeenstemming te brengen, was almede in zooverre
mislukt, dat Boni, Tanette en Soepa geweigerd hadden
toe te treden; men was er hoogst vijandig gezind.
Overtuigd dat niet langer mocht worden gedraald, besloot
de gouv.-gen. de gewichtige taak van vredestichter
in persoon te aanvaarden, en reeds den 5 dc " Juli 1824
ontving de toeanbesar de hulde der vorsten of gezanten
van de inlandsche staten, uitgezonderd van Soepa en Tanette
, en ofschoon de gemachtigden van Aroe Datoe

239
vorstin van Boni, die haren broeder in de regeering was
opgevolgd, achterwege bleven, werd op den 7 den Aug.
het vernieuwd Banggaisch tractaat te Oedjoeng Pandang
door de bondgenooten geteekend en den volke bij proclamatie
bekend gemaakt.
Tanette was inmiddels door do Stuers getuchtigd, en
de sultan door zijne zuster vervangen; men had ongelukkigerwijze
voor Soepa het hoofd gestooten. Ook een nieuwe
aanval mislukte, en toen Boni bleef weigeren het tractaat
te onderteekenen en vijandig optrad, brak even na het
vertrek van den opperlandvoogd, de opstand opnieuw in
zuidelijk Celebes uit, en maakte eene meer krachtige
expeditie noodzakelijk. In 't begin van 1825 was zij gereed,
en in Maart werden Sandjai en Badjoa door de troepen
van den generaal Van Geen bemachtigd, zonder dat het hun
echter gelukte zich van de koningin Aroe Datoe, die met
de rijkssieraden naar het binnenland gevlucht was, meester
te maken. De vorst van Soepa gaf zich over, de
kracht van Boni was gebroken en de rust tijdig genoeg
op Celebes hersteld, om de expeditionaire macht deel
te doen nemen aan een oorlog die bereids op Java was
aangevangen.
Bij zijne komst in de Molukken vond de gouv.-gen. de
toestand der bevolking op Amboina en de Banda-eilanden
nog ongunstiger dan hem door de H.H. de Graaff, Meijlan
en Merkus was gerapporteerd. Voorloopig werden de
hongi-tochtcn, de gedwongen leveringen en de meest drukkende
heerediensten afgeschaft, en zoodoende de eerste
stap tot opheffing xan het monopoliestelsel gedaan. Op
Banda werden den perkeniers do perken in eigendom toegewezen,
het bestuur, de rechtspleging en politie beter
geregeld, met Tidor en Ternate nieuwe contracten gesloten
en vele bestaande misbruiken opgeheven. De komst
van v. d. Capellen was deze gewesten ten zegen geweest,
en voortaan zou de zeeroover alleen, de rust in dezen
heerlijken Archipel verstoren.
In Augustus 1828 werd het westelijk gedeelte .van
Nieuw Guinea tot op den 141 ste " graad o. 1. van Greenwich
door Merkus, als gouv. der Molukken, plechtig in
bezit genomen en aan de Tritons-baai het fort du Bus

240
gesticht. Tien jaren later evenwel moest men die landstreek
(Merkus-oord) , ten gevolge van het ongezonde
klimaat weder ontruimen.
De westkust van Borneo, bleef ook na het vertrek van
Nahuys, nog lang het tooneel van onrust en verzot; de
meineedige Chineozen weigerden het hoofdgeld te betalen
en het Nederlandsen gezag te erkennen. Veel leed zou
men zich hebben bespaard door van den beginne af, dat oproerig
Chineesch element met kracht te bedwingen. Meer
dan eens heulden de vorsten met de oproerige kongsi's,
omdat door de gesloten tractaten, hunne inkomsten verminderden
en zij geen baat vonden bij een ordelijk geregeld
bestuur. Bovendien waren de geringe bezettingen
op Borneo niet bij machte don zceroof te bedwingen,
verboden handel tegen te gaan, of het zoutmonopolio on
andere rechten te beschermen. Zij konden evenmin beletten
dat de kongi's Taikong en Sin-ta-kioe elkander de mijngronden
van Sepang betwistten. Wel had Muntingho in
eene uitgebreide memorie vele middelen aan de hand gedaan
tot eene betere regeling, en gaf Mr. J. II. Tobias
als gouv t3 .-com. in overweging ons ondermijnd gezag door
eene expeditie te doen ondersteunen, maar men scheen
ongezind of niet in staat flinke doortastende maatregelen
te nemen. Wel werd de kongsi van Mandor door den luit.kol.
do Stuers getuchtigd on Neêrlands suprematie door
al de kleine staatjes van de westkust en het binnenland
erkend, doch de krachten ontbraken om ze behoorlijk te
besturen. Gelukkig volbracht de heer D. J. van den Düngen
Gronovius met goed gevolg eene zending naar Landak
en Sintang; de Stuers versloeg do oproerige Chineezen in do
omstreken van Larah en Montrado, waardoor tevens do
macht van do onder don naam Fo-sjon vereenigdo vier
kongsi's werd verbroken; er werd een vredelievend bezoek
te Broenei afgelegd en George Muller verwierf van don
sultan van Koetei de erkenning van Neêrlands oppergezag.
Daar echter de oorlogen op Sumatra en Celebes niet toelieten
met eenig overwicht in Borneo op te treden, bloven
onwil en verboden handel bestaan; noch hoofdgold, noch
belasting werd er betaald, maar de rust vooreerst althans
niet openlijk verstoord. Zee- en menschenroof evenwel
>

241
namen overal toe, en duizenden slachtoffers schreeuwden
om wraak. Een woord over dien geesel, die zich van
eeuwen her door den Archipel deed gevoelen, moge hier
zijne plaats vinden.
Sedert het prestige van de vroegere macht der O. I. C.
verloren was gegaan, sedert de Hollandscho vlag niet meer
als het symbool van kracht, van heerschappij of bescherming
in den Archipel werd erkend, en de zee-politie had
opgehouden, wemelde hot weldra van rooversprauwen in
de straten, baaien, kreken en inhammen van die uitgestrekte
zeeën, welker eilanden, klippen en reven, den
zeeschuimer tal van ontoegankelijke schuilhocken aanboden.
De Boegineezen en Orang-laut (Rajah) of zecbewoners
der kusten van Riouw en Djohor, evenals de
Soeloe-eilanders en zee-Dajaks van Seribas en Sekarran,
door hunne behoeften, levenswijze en karakter als'tware
tot den zeeroof gevormd, werden veelal door de vorsten
van Lingga, van Siak en Borneo ondersteund; hunne
roovenjen waren dien ten gevolge in bepaalde strooptochten
overgegaan, die handel en zeevaart al meer en meer
belemmerden. En toen de in 1784 met zijne Boegineezen
uit Riouw gevluchte onderkoning radja Ali, gedwongen
werd zijne schuilplaats op Borneo te verlaten (bl. 161),
en zich met de barbaarscho Ilanons, de vermetele boekaniers
van Magindanao (los Illanos de la laguna) verbond,
was geene zee meer veilig. Van de noordkust van Borneo
tot de zuidelijke stranden van Java, van de straat van
Malakka tot aan de Philippinen, verspreidden de roovervlooten
en smaldeelen schrik on vernieling om zich heen.
Weerloozc dorpen of kustplaatsen waren schier eiken dag
het tooneel van moord on verwoesting; als er niets meer
te plunderen of te verbranden viel, werden de zwakken
on ouden van dagen gedood, en de overige bevolkingweggevoerd
om als slaven te worden verkocht. Ten einde
do koloniale marine beter in staat te stellen dio zoo gevreesde
zeeschuimers in ondiepe waters te vervolgen, werd
zij van kruisprauwcn voorzien die goede diensten hebben
bewezen.
Ook in de Lampongscho districten moest een ernstige
opstand onder den beruchten zeeroover Imba Kesoema
16

242
worden gestuit, maar het duurde verscheidene jaren, en
meer dan eene expeditie was er noodig, eer die onrustige
en door tweedracht verdeelde bevolking zich onderwierp.
In de Pasoemah-landen was almede van tijd tot tijd eene
gewapende tusschenkomst noodzakelijk.
Voor wij ons weder in gedachten op Java verplaatsen,
zij nog vermeld, dat de punten, die bij de overname onzer bezittingen
door de comm c,, -gen. onbeslist waren gebleven, in
Europa werden goregeld. Reeds in Juli 1820, was een dooide
Engelsche onderhandelaren George Canning en Robert
Stewart Castlereagh voorgesteld ontwerp-tractaat door de
Nederlandsche gevolmachtigden Elout en A. R. Falck
goedgekeurd; maar 't werd steeds op de lange baan geschoven,
totdat in Juni 1823 H. baron Fagel de plaats
van Elout innam, die tot minister van financiën was benoemd.
Door den kapitein C. E, J. Elout als adviseur
vergezeld, vertrokken onze afgevaardigden opnieuw naar
Londen, waar lord Castlereagh door Charles Watkin Williams
Wynn was vervangen. Na langdurige nu en dan
afgebroken onderhandelingen, werd men het over de ondergeschikte
punten eens, die in wederzijdsch opgemaakte
nota's waren besproken, en kwam eindelijk het tractaat
van 17 Maart 1824 tot stand, waarbij territoriale, financieele
en andere kwestiën werden geregeld. De verplichting
tot bestrijding van den zeeroof, werd alleen door Nederland
getrouw nagekomen, en op den vrijen handel, slechts
voor Ternatc, Ambon en Banda met onmiddellijke onderhoorigheden,
eene uitzondering gemaakt. Neêrlands goed
recht op Billiton was erkend, en van onzo zijde niet
langer tegen het wederrechtelijk inbezitnemen van Singapore
geprotesteerd. Sumatra werd door de Engelschen
verlaten, Benkoelen en het fort Marlborough afgestaan,
waarvoor Malakka met onze posten in Voor-Indië aan de
Britten overgingen, en het tractaat mot Atjih opgeheven;
bovendien moest eene geldelijke vergoeding van £ 100.000
aan hen worden uitgekeerd. Terwijl Engeland alle reden
had tot tevredenheid, schijnt ook in Nederland geene
enkele stem tegen die „internationale boedelscheiding" te
zijn opgegaan.

243
]Na het vertrek der comm u '-gen. was in het administratief'
beheer weinig verandering gekomen. Alleen werden de
rechten en werkzaamheden der regenten meer bepaald
aangewezen, de plichten die zij als hoofden der bevolking
te vervullen hadden duidelijker omschreven en de rechtspleging
voor den inlander beter verzekerd.
Buiten de Preanger-regentschappen, ging de koffiecultuur
niet vooruit, en scheen do inlander weinig geneigd,
zijn tijd en arbeid er aan te besteden. De koloniën ontwikkelden
zich niet naarmate de verwachting daaromtrent
hoog was gespannen; en Engeland bleef nog
immer door den aanvoer zijner katoenen en overige
fabriekswaren een geduchte mededinger voor den Nederlandschen
handel. Koning Willem I trachtte, door het
vormen van een aanzienlijk maatschappelijk kapitaal het
eene te bevorderen en het andere tegen te gaan; hieraan
had de Algemeene Handelmaatschappij hare oprichting te
danken.
Het geldelijk beheer op Java liet steeds te wenschen
over. Noch het boekhouden noch het opmaken van begrootingen
waren in staat een zuiveren financieelen toestand
in 't leven te roepen, zoodat de uitgaven in eene
ongunstige verhouding bleven tot de inkomsten, het uitgeven
van papieren geld en rentegevende promessen vermeerderde,
en de schuld steeds toenam. Die achteruitgang
is niet vreemd, als men bedenkt hoeveel er gevorderd
werd, om al het sedert zoo geruimen tijd verwaarloosde
te herstellen, do verkochte domeinen weder in te koopen,
en in 't benoodigde voor de elkander snel opvolgende
militaire expedition te voorzien.
Renteloos papier en eene onevenredige hoeveelheid
koper geld beheerschten de markt; 't werd schier hot
cenigo ruilmiddel; het edel metaal was uit de circulatie
verdwenen. Ten einde in dezen stijgenden geldnood te voorzien,
wenschte de gouv.-gen. eene leening te sluiten van
15 millioen sicca ropijen met het huis Palmer & Co. te
Calcutta ; maar ten gevolge van de terecht zeer gestrenge
afkeuring aan dat plan in 't moederland ten deel gevallen,
moest het worden opgegeven totdat andere hulp kwam
opdagen; bij eene wet van den 26 aten Maart 1826, was
16*

244
eene leening van f 20,000,000 toegestaan, tot inwisseling
van het papieren geld en aflossing der bestaande schulden.
De zware taak die op zee- en landmacht rustte, de vele
vermoeiende diensten van haar gevorderd, werden met de
meeste trouw en volharding volbracht. Reeds was menig
lauwer vergaard; nog onlangs had de marine onder den
kapitein t. z. A. W. de Man, de zeeroovers in de baai
van Tontoli op bloedige wijze getuchtigd of onschadelijk
gemaakt, en 't overige roofgospuis ontzag voor de Ncderlandsche
vlag ingeboezemd, toen het oogenblik naderde
dat ook van het leger op Java eene verbazende krachtsinspanning
gevergd zou worden.
Sedert 1823 waren door do regeering, omtrent de landverhuring
die op groote schaal in de Vorstenlanden plaats
vond, beperkende maatregelen genomen, waarbij de belangen
zoowel van den huurder als van den verhuurder op onrechtmatige
wijze werden benadeeld. Immers toen de verhuringen
— voor langer dan drie jaren en meer dan voor
zes maanden voorschot — met eene terugwerkende kracht
werden verboden, zagen vele rijksgrooten, die bereids
aanzienlijke voorschotten op de door hen verhuurde apanage-landen
hadden ontvangen, zich tot eene gedeeltelijke
restitutie genoodzaakt, terwijl de goede vooruitzichten voor
den huurder, wiens winsten op een langdurig bezit gegrond
waren, bijna geheel verloren gingen. Do algemeene ontevredenheid
daardoor in Midden-Ja va ontstaan, nog vermeerderd
door het in pacht nomen van sommige gronden
ten behoeve van 't gouvernement, het bemoeilijken van
't verblijf voor Europeaan en Chinees in het binnenland,
benevens de vele lasten der bevolking opgelegd, gaven tot
eene spanning aanleiding die allicht in openlijke vijandschap
kon ontaarden. De schadevergoeding, bij de ingetrokken
verhuring voor reeds genoten voorschot van do grondeigenaren
te vorderen, ontstemde vooral de vorsten in Djokjokarta,
en niet het minst de voogden van den jongen
sultan, die belangrijke sommen moesten uitkeeren. Bovendien
haddon deze zich in menig opzicht over hoog geplaatste
Nederlandsche ambtenaren te beklagen. Do resident
Smissaert bemoeide zich weinig met de zaken, hield
zich meestal te Bcdoijo op, en de assistent-resident Che-

245
vallier telde in den kraton vele en machtige vijanden.
Diepo Negoro, een onwettige zoon van wijlen Amangkoe
Boewana III, met een feilen haat tegen het Europeesch gezag
bezield, stelde zich op den voorgrond, en trachtte, zoo
door hot stipt nakomen zijner godsdienstplichten en langdurige
afzonderingen als door het bezoeken van heilige
plaatsen, zich een aanhang bij de bevolking en in den kraton
te verwerven. Het — buiten zijne voorkennis — aanleggen
van een weg over zijn grond en langs eene hoog vereerde
begraafplaats, beleedigende en krenkende handelingen van
den assistent-resident, deden hem eene dreigende houding
aannemen en zijne aanhangers om zich heen verzamelen.
Tot verantwoording van die vijandige houding bij den
resident ontboden, weigerde Diepo Negoro te verschijnen,
sleepte zijn medevoogd Mangkoe Boemi in den opstand
mede, en ontvluchte naar Selarong, toen de ass.-res. zijne
woning binnendrong om zich van hem en de zijnen meester
te maken. Hoofden en bevolking trokken zijne partij,
de Chineezen werden verjaagd, tolpoorten en pasars geplunderd,
al wat aan het Europeesch gezag herinnerde
vernield, en er brak een opstand uit, die niet dan
na een vijfjarigen hardnekkigen, bloedigen oorlog eindigde.
Weldra zag Diepo Negoro van alle zijden talrijke hulpbonden
tocsnellcn, toen een dweepziek priester, naar zijne
vroegere woonplaats, Kjaï Modjo genaamd, de vaan van
den Profeet ontrolde, en alle Mohammedanen opriep tot
den heiligen strijd. Schier geheel Djokjo gaf aan die roepstem
gehoor, en 'twas grootendeels aan den persoonlijken
invloed van den luit. gouv.-gen. de Koek, die met eene
onbepaalde volmacht in de Vorstenlanden aankwam, en aan
zijne overredingskracht to danken, dat de soesoehoenan van
Soerakarta zijne weifelende houding liet varen, en zijne
troepen met die van Nederland en de legioenen der ons
getrouwe prinsen Pakoe-Alam en Mangkoe Negoro vereenigde.
Een Javaansche landweer (barissan) en de in
Samarang en Soerabaja uit Europeanen opgerichte schutterijen
door het leger ondersteund, ziedaar alles wat men
den steeds aangroeienden vijand in den aanvang kon tegen-

246
overstellen. Gelukkig werd het leger gaandeweg door de
uit Celebes en Sumatra terugkeerende corpsen en door
de hulptroepen van Madoera versterkt, zoodat men al
spoedig over eene krijgsmacht van ongeveer 8000 man kon
beschikken; ook mogen de uitstekende diensten der marine,
onder bevel van den schout-bij-nacht Melvill van
Carnbee commandant en directeur van Zr. Ms. zeemacht
in Oost-Indië, niet vergeten worden.
Terwijl de kraton en het fort te Djokjokarta, waarheen
men den jeugdigen sultan in veiligheid had gebracht, zóo
nauw door Diepo Negoro — dio zich meestal tusschen Selarong
en Pasar Gedé ophield — werden ingesloten, dat
het den luit.-kol. Cochius niet dan met de grootste moeite
gelukte de dappere bezetting voor een korten tijd van
het noodigo te voorzien, nam de opstand steeds in kracht
en omvang toe. Weldra breidde hij zich over Kadoe en
omliggende residentiën uit; Magelang, Demak en zelfs
Samarang werden bedreigd, en het kostte den generaal
van Geen veel inspanning, de benden van den pangeran van
Serang die zich bij Diepo Negoro had aangesloten, te verslaan
en onschadelijk te maken, zonder ze nogthans geheel
te kunnen vernietigen.
Het heldhaftig gedrag der bezetting van Djokjo, aan
welker zelfopofferende volharding men het behoud van dat
hoogst gewichtig punt had te danken, mogen even als de
groote diensten door sommige ambtenaren, de schutterij
en de vrijwilligers van Samarang bewezen, nimmer worden
vergeten.
Na eene mislukte poging zoowel om de opstandelingen
(kramans) uit hun hoofdzetel Selarong te verjagen, waar
Diepo Negoro onder de moest weidsche en hoogdravende
titels ook dien van sultan van Java had aangenomen, als
om hen door vredelievende voorstellen de wapens te doen
nederleggen, werd do oorlog met afwisselend geluk voortgezet.
Inmiddels was de jonge sultan naar den kraton
teruggekeerd, en hoewel onze krijgsmacht rondom Djokjo
aanhoudend door den vijand werd verontrust, had een
betrekkelijke overvloed een langdurig gebrek aan levensmiddelen
vervangen.
Meesterlijk wisten Diepo Negoro en zijne bevelhebbers,

247
waaronder de jeugdige Sentot, zoon van raden Rangga
Prawiro Dirdjo (bladz. 191) boven allen uitblonk, van
het doorsneden terrein partij te trekken, en ofschoon
hunne benden zich slechts noode in het open veld tegenover
onze beter uitgeruste en gedisciplineerde troepen
waagden, lieten zij geene gelegenheid voorbijgaan het
leger uit hunne schuilhoeken op allerhande wijze afbreuk
te doen. Gelukkig werd eene poging tot opstand
in de oostelijke provinciën aan de grenzen van Soerabaja
spoedig onderdrukt.
Toen de regentijd aanbrak, enkele barissans ontbonden
waren, en men onzen afgematten soldaten eenige
rust kon schenken, had de Koek het bevel aan van Geen
opgedragen om te Batavia de teugels van het bewind uit
de handen van v. d. Capellen over te nemen, tot aan de
komst van den com.-gen. du Bus de Ghisignies, die in
Februari 1826 zijne hooge betrekking aanvaardde.
Gaven de erkende bekwaamheid en de uitstekende
hoedanigheden van den nieuwen landvoogd, vele waarborgen
voor het welslagen zijner gewichtige zending, om
verbetering te brengen in den benarden toestand der
Indische geldmiddelen, zoo moest de uitgebroken opstand
daarop een noodlottigen invloed uitoefenen, en de taak
waaraan du Bus te Batavia zijn beste krachten besteedde,
maakte die welke de generaal de Koek te vervullen had
dubbel moeilijk. Ook in de Vorstenlanden was geld de nerf
van den oorlog, en men behoeft zich niet te verwonderen
dat, waar de belangen van het leger in strijd waren met
het aangenomen bezuinigingssysteom, waar de soldijen voor
-/3 in kopergeld werden uitbetaald, de wegen van den
gouverneur-generaal en den opperbevelhebber uit elkander
liepen. Beiden trachtten hetzelfde doel, doch op verschillende
wijzen te bereiken. Waar de opperlandvoogd,
met het oog op de steeds toenemende oorlogskosten, den
vrede zoo spoedig mogelijk en tegen eiken prijs wenschte
te verkrijgen, liet de Koek zijn eens aangenomen stelsel
van langzame insluiting en uitputting van den vijand niet
varen, zooals wij later zien zullen.
In 't begin van April keerde de opperbevelhebber naar
het tooneel van den oorlog terug, en vestigde zijn hoofd-

248
kwartier te Djokjokarta, van waar de meeste krijgsoperatiën
uitgingen. Mangkoe Negoro ontving het ridderkruis
(3 de kl.) voor moed, beleid en trouw, en zijn legioen,
behaalde ook in 1826, onder aanvoering van den grijzen
held en zijne dappere zonen, menige duur betaalde zege,
totdat de groote vasten (poeasa) aan beide partijen eenige
verademing schonk. De herovering van den versterkten
en hardnekkig verdedigden kraton te Plércd, mocht tevens
als een goed begin van den opnieuw geopenden veldtocht
beschouwd worden, toen aan ons leger onverwacht nederlaag
op nederlaag werd toegebracht — bij een van welke
het legioen van Mangkoe Negoro bijna geheel verloren
ging — na eene vergeefsche poging, om den vijand in
den omtrek van Dikso te ontmoeten.
Bovendien was de overrompeling van een tiental rijksgrooten
— waaronder twee voogden van den jongen
sultan — die van Dikso naar Djokjokarta terugkeerden,
en allen op twee na sneuvelden of gevangen en vermoord
werden, een der oorzaken waardoor Diepo Negoro
zijn geschokt gezag en dalend prestige herwon.
De schitterende zege later op Mangkoe Negoro behaald,
deed zijn roem nog hooger stijgen; het oude Mataram
en de moeste reeds onderworpen gewesten schaarden
zich op nieuw aan zijne zijde, het aantal zijner benden
(brandals) nam aanhoudend toe, schier overal zagen
de troepen zich tot den terugtocht gedwongen, en de generaal
de Koek was dikwerf genoodzaakt de rol van aanvaller
tegen die van verdediger te verwisselen. De gemeenschap
tusschen Djokjo en Soerakarta, in welke
richting Diepo Negoro zijne strijdkrachten verzamelde,
werd al spoedig verbroken, en 't hoofdkwartier naar laatstgenoemde
plaats overgebracht, 't Werd dringend noodzakelijk
maatregelen te nemen om het leger te versterken,
dat wonderen van dapperheid en volharding had verricht,
maar niet langer bij machte was, den steeds aangroeiend«!
vijand overal het hoofd te bieden. Al stonden reeds de
namen van eenCochius, een Cleerens, Le Bron de Vexcla,
Sollewijn, Michiels, van Geen en zoovele andoren, hoog
en met eere aangeschreven, al werden ook bij de ondergeschikte
rangen, de schoonste voorbeelden van toewijding

249
en zelfopoffering gegeven, de gedunde gelederen moesten
aangevuld en versterkt worden.
Ten einde bij de bevolking, aan den toenemenden invloed
van Diepo Negoro, eene hoog vereerde macht tegenover
te stellen, besloot men onzen ouden tegenstander,
Amangkoe Boewana'II (bl. 191), doch die thans beloofde
een getrouw bondgenoot te zullen zijn, op den troon van
Djokjo te herstellen, onder erkenning van den minderjarigen
vorst als wettig sultan anom (de jonge) en zijn recht
tot deelneming aan 't bestuur. Uit den verderen loop
der gebeurtenissen is evenwel gebleken, dat die verheffing
Aveinig goeds heeft opgeleverd. Trouwens welk Javaan,
aan Nederland ondergeschikt, zou eenigen invloed tegen
het zedelijk overwicht van Diepo Negoro kunnen doen
gelden, wie zich met hem durven meten? Was hij niet
de held des geloofs, de vriend van den Profeet, de afgod
des volks, de vijand van den kafir, — de sultan van
Java? Geen afgeleefde, uit zijn ballingschap te voorschijn
gehaalde vorst, zou de kracht van dien vijand kunnen
verbreken; maar gelukkig keerde de kans van den
oorlog. Te Djatianom, waaruit zijne brandals, schrik en
angst verspreidden tot onder de muren van Solo, werd
hij geslagen en genoodzaakt zich in de bijna ontoegankelijke
wildernissen van den Merapi terug te trekken. En
toen daarop eene nederlaag bij Soekarodjo volgde, waarbij
Diepo Negoro tweemalen gewond werd, en het voordeel
aan onze zijde bleef, herleefden de moed, de hoop en
het vertrouwen. Na het invallen van do westmoeson, genoten
onze colonnes een weinig rust, die echter onophoudelijk
door een vermoeienden guerilla-oorlog werd gestoord.
In 1827 zag de generaal de Koek, tengevolge der algemeene
uitputting, do vele zieken en het uitbreken der
cholera, geen kans de krijgsverrichtingon met die kracht
te doen hervatten welke een spoedigen vrede beloofde,
en moest hij zich veelal tot eene lijdelijke verdediging
bepalen, hoewel den vijand toch menig verlies, vooral in
hot noorden van Padjang en Kadoe werd toegebracht.
Ook in 't moederland was de noodzakelijkheid ingezien
het Indische leger met een krachtig Europeesch element
te versterken, en eene uit ruim 3000 vrijwilligers bestaande

250
expeditionaire afdeeling onder den kolonel Vermersch opgericht,
die reeds in Mei on Juni te Samarang aankwam.
Weldra nam zij een werkdadig deel aan den strijd, en
de gedenkboeken van de heldenfeiten der Nederlanders in
Indië, werden al spoedig met een aantal Hollandsche en
Belgische namen verrijkt.
Het plan do campagne, door den opperbevelhebber gevormd
en waaraan hij tot het einde getrouw bleef, steunde
hoofdzakelijk op het doel den opstand allengs te concentreeren.
Dit zocht hij te bereiken, door verscheidene
mobiele colonnes zooveel mogelijk in verband met elkander
te doen samenwerken, en het gewonnen terrein door een
tal van kleine sterkten (bentings) te doen bewaken, tevens
geschikt tot steunpunt der, troepen, die de opstandelingen
in een al nauwer en nauwer wordenden kring moesten
insluiten. Tegelijkertijd trachtte men oproerigo prinsen
of overwonnen hoofden aan het Nederlandsch bestuur te
verbinden, waartoe echter middelen vereischt werden,
die bij de toepassing van het zuinighcidssysteem niet altijd
te verkrijgen waren.
Met acht mobiele colonnes, later tot elf aangegroeid, en
een steeds toenemend aantal forten (het benting-stelsel),
hoopte de opperbevelhebber den oorlog tot een goed einde
te brengen. Die colonnes, mot afwisselend geluk werkzaam,
en door kundige officieren aangevoerd, hebben dan
ook, trots alle bezwaren, met eene nooit genoeg te prijzen
volharding en zelfopofferenden moed, doch niet dan
nà een vijfjarigen strijd, het doel bereikt.
Al spoedig bepaalde zich het tooneel van den oorlog
tusschen de Progo en de Bogowonto, en toonde Diepo
Negoro in 't begin van Augustus zich bereid om te onderhandelen.
De eischen echter van don zich noemenden
sultan van Java, panotogomo (regelaar van den godsdienst,
enz. enz. enz.) waren zóo overdreven, dat de vijandelijkheden
nog vóór het invallen van den regentijd werden
hervat, en ook later aangeknoopte onderhandelingen even
vruchteloos afliepen. Krachtig werden do operation voortgezet,
en de opstandelingen onophoudelijk achtervolgd; maar
genoten zij weinig rust, ook van onze soldaten werden
uiterst afmattende diensten gevorderd.

251
Een opstand te Rembang uitgebroken, gaf tot nieuwe
gevechten aanleiding, waarbij het voordeel niet altijd aan
onze zijde was, en het kostte den generaal Holsman veel
moeite dien te bedwingen. Omtrent terzelfder tij d stierf sultan
Sepoeh, en weder bleef een onmondig kind als erfgenaam
van Djokjo achter, wiens troon zulk eene groote behoefte
had, aan de getrouwe ondersteuning der inlandsche vorsten.
De voogdijschap werd thans evenwel beter geregeld,
den voogden meer macht geschonken, en het njkszegel in
hun bezit gesteld.
Intusschen was aan het leger een dapper bevelhebber
ontvallen ; de generaal van Geen, die op Java en Celebes
vele en goede diensten had bewezen, keerde naar Europa
terug om ook dââr, doch op een geheel ander oorlogsveld,
Neêrlands tegenstanders te bestrijden.
Niettegenstaande de commissaris-generaal op een spoedig
eindigen van den oorlog bleef aandringen, ging de
gen. de Koek, volgens zijn eenmaal aangenomen stelsel,
steeds langzaam voorwaarts, en werd in 1828, de veldtocht
onder gunstiger omstandigheden dan in 't vorige
jaar geopend. Men verkreeg al meer en meer de overtuiging,
dat voortvarendheid allicht tot overijling aanleiding
gaf. Naarmate de kring enger werd waarin het hoofd
van den opstand zich bewoog, namen zijne hulpmiddelen
af, en hadden de onderworpen gewesten, door de overal
verspreide bentings beschermd, minder van aanvallen of
strooptochten te lijdon. Reeds was de vijand van tusschen
de Opak en Progo verdreven; en had Kjaï Modjo —
tijdens de onderhandelingen met hem gevoerd — geene
te groote eischen voor den Islam gedaan, dan ware de
oorlog wellicht spoedig geëindigd, 't Zou echter dwaasheid
zijn geweest de onaannemelijke voorstellen van dien
dweepzieken priester langer aan te hooren.
Na eene reeks schermutselingen, afmattende tochten en
eene schier ongeloofelijke inspanning, gelukte het Le Bron
de Vexela, juist toen Kjaï Modjo gereedstond, een inval
in de Padjangsche gewesten te ondernemen, zich van hem
en de zijnen op de zuidelijke afhelling van den Merapi,
meester te maken. Te Klatten gaf hij aan den resident
van Solo de. wapens over. Dit belangrijk voordeel, aan den

252
kloeken commandant der 3 de mobiele colonne en zijn onverschrokken
adjudant den luit. Johan Jacob Roeps verschuldigd
, werd met de hooge tevredenheid van den opperlandvoogd
aan het leger bekend gemaakt. Ook te Batavia
begon men in te zien, dat het doel bij het gevoerde stelsel
zoo al niet spoedig, dan toch zeker zou worden bereikt.
Ongelukkigerwijze werd door den stoutmoedigen Sentot
aan de 8 s,e colonne eene gevoelige nederlaag toegebracht,
waarbij hij echter ontwaarde, dat een op zich zelf staand
voordeel niet in staat was den vooruitgang van het
Nederlandsch leger te stuiten. Ten gevolge dor in Februari
1829 op nieuw met het hoofd van den opstand aangeknoopte
onderhandelingen, bleven de vijandelijkheden tot
in April geschorst, en uithoofde van de grootere troepenmacht
waarover men beschikken kon. al meer en moer
tusschen de Progo en de Bogowonto beperkt.
Het vroegere prestige van Diepo Negoro was verdwenen;
zijne pradjoerits moesten zich dikwerf door plundering
en roof van 't noodige voorzien; ellende en gebrek
deden zich gevoelen, waar vroeger weelde en overvloed
heerschten; moedeloosheid maakte zich van zijne hoofden,
wantrouwen van zijne minderen, ontevredenheid van
de bevolking meester, en 't geloof aan het gelukkig gesternte
van den sultan ging verloren. Maar haddon hij en de
zijnen veel geleden, de afmattende oorlog, waarin oneindig
meer offers door vermoeienis, ziekte en uitputting dan
door 's vijands vuur gevallen waren, had ook ons leger
zware verliezen toegebracht. Van de expeditionaire afdeeling,
welker diensttijd ten einde liep, was op den l 8ten
Augustus 1829 nauwelijks oen derde over ; en het opzoeken
of vervolgen van de brandals, kostte nog altijd eene voortdurende
inspanning. Ofschoon Diepo Negoro veel aan
kracht en invloed had verloren, bleef hij gevaarlijk voor
de rust van het land, en nog menig bloedig gevecht moest
er geleverd worden, eer die voor goed was hersteld.
Weldra vielen zijn oudste zoon, zijne moeder en dochter
met andere aanzienlijke hoofden in onze handen; en hij
leed een onherstelbaar verlies, toen Sentot, die met den
titel van Ali-Bassa aan het hoofd van zijn barissan in
Nederl. dienst overging, zich even als Mangkoe Boemi

253
bij ons aansloot. Toch hield hij nog geruimen tijd vier
der mobiele colonnes gestadig in beweging, tot dat de verlaten
sultan, meermalen als door een wonderwerk ontsnapt,
eindelijk in onderwerping kwam. De hooge prijs op
zijn hoofd gesteld, had geen Javaan kunnen verleiden den
sultan te verraden. Ofschoon met toegevendheid en onderscheiding
behandeld, waarvan hij in meer dan één opzicht
misbruik maakte, was Diepo Negoro niet ter goeder trouw,
en bleef hij eischen volhouden, die hem van den aanvang
af, en zelfs tijdons zijn grootsten voorspoed geweigerd
waren, zoodat de generaal de Koek genoodzaakt was —
wilde hij den oorlog niet op nieuw doen ontbranden —
hem naar Batavia op te zenden. Yan daar werd hij naar
Menado overgebracht; zijn laatste verblijf was Makassar,
waar hij in 74-jarigen ouderdom overleed.
Zoo was dan de rust na een vijfjarigen strijd hersteld;
een strijd die aan meer dan 15000 Europeanen en onder
onze vanen strijdende inlanders het leven, en het moederland
millioenen schats had gekost. Wie telt het aantal
opstandelingen voor den sultan van Java gevallen, wie
het bloed en de tranen door zoo vele duizenden gestort?
't Waren kommervolle jaren, arm aan voorspoed, maar
rijk aan ondervinding en aan lessen voor de toekomst, die
jaren van 1825—1830, waarin voor vroeger verzuim,
voor willekeurige handelwijzen, ondoordachte maatregelen
of gemis aan doorzicht en kennis, zóó bitter werd
geboet. Eone betere grensscheiding tusschen de Vorstenlanden,
en de aanhechting der tegenwoordige residenten
Hanjoemas Bagelen, Madioen en Kediri aan Neêrlands
o-rondgebied, waarvoor jaarlijks vaste sommen aan de
vorsten werden uitgekeerd, kwamen na den vrede tot
stand. De soesoehoenan van Socrakarta, hoogst gebelgd
over die verkleining van zijn gebied, verliet heimelijk
zijne hoofdstad om zich bij de heilige graven van Imogivi
af te zonderen; en moest zijne dubbelzinnige handelwijze
met eene verbanning naar Amboina boeten. Prins Poerbaja,
tot zijn opvolger verkozen, beklom als sultan Pakoe
Boewana VII, den troon zijner vaderen, en nam de hem
gestelde voorwaarden aan.
De gen. de Koek, in den loop van 1830 naar Nederland

254
teruggekeerd, werd tot den adelstand verheven, ontving uit
's konings hand het zoo eervol verworven grootkruis der
militaire Willemsorde, en weldra prijkte op de borst onzer
dapperen, naast het door velen duur gekochte ridderkruis,
eene medaille ter herinnering aan dien gedenkwaardigen
oorlog.
Moge die herinnering levendig blijven, en ook door ons
nimmer worden vergeten dat wij het belioud van het
prachtige Insulinde, aan den moed en de trouw van het
Nederlandsch-Indisch leger verschuldigd zijn 1).
Reeds in Januari was du «Bus door den gouv.-gen. Johannes
van den Bosch vervangen; maar alvorens hem in
zijn bestuur te volgen, waarmede zich een nieuw tijdperk
voor Java opent, moet ik op dat van den afgetreden com.gen.
met een enkel woord terugkomen.
Nadat hij het personeel van den'raad van Indië veranderd,
dat der rechterlijke macht verminderd, en een nieuw
reglement op de algemeene boekhouding en rekenkamer
vastgesteld had, waren tevens eenige administration, instellingen
en betrekkingen opgeheven of met anderen vereenigd.
En ondanks die bezuinigingen, ondanks het afschaffen
van vele uitgaven en het, sluiten van nieuwe
leeningen, hadden de financieele uitkomsten op verre na
niet aan de verwachting beantwoord. Niettegenstaande de
com.-gen. een uitgebreid krediet, met enkele millioenen aan
gouden en zilveren specie tot stijving der Indische geldmiddelen
had medegebracht, de gulden — tot dusverre
ter waarde van 120 duiten — voortaan slechts 100 zou
gelden, en het gouvernements-papier buiten omloop was
gesteld, bleef de geldmarkt even gedrukt als te voren. Die
nieuwe regeling van het muntwezen, en het noodlottig kopersysteem
deden veel ongerief ontstaan; vooral werden de
in koper uitbetaalde soldijen, koelieloonen enz. er door
benadeeld, hoewel niemand verplicht was meer dan ƒ10
in koperen munt te ontvangen.
1) Zie over dit merkvaardig tijdvak der O. I. geschiedenis : De oorlog
op Java va« 1S25 tol 1830, door A. W. P. Weitzel, kapitein bij de
infanterie, enz.

255
Het innen der landrente bleef nagenoeg' op dezelfde
wijze bestaan; „de huistax" en de verponding werden verhoogd,
doch de directie der djatiebosschen opgeheven en
de tolpoorten der Vorstenlanden ingetrokken. Behalve de
amfioenpacht, was ook de Preanger-koffie voor een twaalfjarig
tijdvak aan de Handelmaatschappij afgestaan; het
zoutmonopolie bleef gehandhaafd.
Bij menig kleingeestigen maatregel van bezuiniging,
door du Bus ten koste van algemeene en bijzondere belangen
ingevoerd, kwamen toch ook onderscheiden verbeteringen
tot stand, zooals het intrekken der beperkende
bepalingen omtrent het verblijf van Europeanen in de binnenlanden
en eene regeling tot verhuring van landerijen. Als
voorstander van individueel landbezit, het uitgeven in erfpacht
van woeste gronden aan Europeanen, en uitbreiding
der cultures, die door zijn opvolger, ofschoon op eene
andere wijze, tot zulk eene verbazende hoogte zou worden
opgevoerd, was hij de ziel, de beschermer en aanmoediger
van alle ondernemingen tot bevordering van landbouw
en nijverheid. Proeven voor de teelt van nieuwe producten
werden te Krawang genomen, handel en scheepvaart ondersteund,
de Javaschc bank opgericht en de Bataviasche in
Javasche Courant herdoopt, het officieele blad der regeering.
Du Bus had in Indië eene moeijehjke, hoogst ondankbare
taak te vervullen, waarvan hij zich op eene wijze
kweet, die hem zelfs de achting zijner tegenstanders deed
verwerven, en zijn rapport van 1 Mei 1827, mag voorzeker
onder een der meest verlichte staatsstukken gerangschikt
worden.
De bezuinigingswoede was ook op de buitenbezittingen
niet zonder invloed gebleven. Aan Sumatra's westkusten
in de bovenlanden van Padang had men den oorlog bij
gemis aan de noodige krijgsmacht en geldmiddelen slepende
gehouden en bleef de status quo, dank zij het beleid
van do Stuers, zoo veel mogelijk bewaard ; op Palembang,
Banka en Billiton was de toestand in eenige opzichten
verbeterd, maar overal gevoelde men behoefte aan een
beteren financieelen toestand.
Terwijl op Celebes, de koningin AroeDatoe, nog steeds

25G
volhardde in hare vijandige houding tegenover de vroegere
beschermers en bondgenooten van Boni, was Tanette
door den majoor van Coehoorn van Houwerda getuchtigd
en Lapatoea als leenroerig vorst op den troon hersteld.
In de Molukken bleef de gedwongen specenjteelt bestaan
, en werden de rooskleurige verwachtingen eener gelukkiger
toekomst niet verwezenlijkt; zelfs moest de oproerige
gezindheid onder het garnizoen van Amboina krachtig
worden te keer gegaan.
De bezittingen op de westkust van Borneo, zouden
voortaan ressorteeren onder de residentiën Pontianak en
Sambas, de onder-residentie Mampawa en do afdeeling
Landak, waarvan het hoofdbestuur te Pontianak was
gevestigd. Ten gevolge der oorlogen op Java en elders
gevoerd, had men vooral ten opzichte der weerspannige
kongsi's veel door de vingers moeten zien. Ook daar leidde
inkrimping van uitgaven, tot beperking van invloed en
gezag. De verregaande beleediging echter der Nederlandsche
vlag door Mohammed Djamaloe'd-din sultan van Matan
aangedaan, die den zeeroof openlijk onder zijne hoede
nam, en zich gewapenderhand van de lading onzer schepen
meester maakte, mocht niet ongestraft blijven. Een eskader
onder den kaptein t. z. Dibbetz, door de flottille van radja
Akil, den zwervenden kleinzoon van een vroegeren sultan van
Siak bijgestaan, maakte zich van de versterkingen aan de
Katapan-rivier, vele prauwen en verdere vijandelijke stellingen
meester, en verklaarde den vorst vervallen van den
troon. Zijn rijk werd met het landschap Soekadana en de
Karimata-cilanden aan dezen Siakschen prins, die ons
trouw gediend en meer dan eens had bijgestaan, in leen
gegeven, en do zetel van 't bestuur onder den naam van
Nieuw-Brussel — dien hij echter niet lang behield — naar
Soekadana overgebracht. Al mocht de nieuw aangestelde
sultan, Abdoe'l-djahil jang di pertoean Sjah di Brussel, later
niet altijd aan de billijke verwachtingen van het gouvernement
beantwoorden, toch hadden de zeeroovers in die
wateren een verlies geledon ; waarvan zij zich nimmer geheel
hebben hersteld.
Nadat in 1828 en 1829 de troonopvolging in Tajnn,
Mampawa. Sambas en Koeboe geregeld eil verschillende
/

257
overeenkomsten met de vorsten gesloten waren, werd gedurende
de eerste jaren in weerwil van zoo vele elementen
van onrust en wederspannigheid, de vrede niet ernstig
verstoord.
De nog weinig bekende binnenlanden en Dajaksche
stammen in de Westerafdeeling van Borneo, werden op
verschillende tochten door Hartmann, even als de sultan
van Kootei, die het oppergezag van Nederland erkende,
en de bovenlanden der Zuider- en Oosterafdeeling, tot
aan het stroomgebied der Kapoeas, door den onvermoeiden
en stoutmoedigen Muller bezocht. De eerste gaf menige
nuttige wenk tot het aanknoopen van nauwere gemeenschap
met die gewesten en hunne bewoners, terwijl de
tweede, door de Dajaks vermoedelijk op het aanstoken
van Koetei's vorst, in 't binnenland — waarschijnlijk te
Soengei-Boengan — werd vermoord. De resultaten van dat
topographisch en ethnographisch onderzoek, dat door den
majoor Henrici werd voortgezet, zijn ongelukkig meest allen
verloren gegaan, zoodat van de door hen opgedane kennis
betrekkelijk weinig nut is getrokken. Later had men
aan de tochten van Korthals; Hörner, Sal. Muller en von
de Wall, maar vooral aan het wetenschappelijk onderzoek
van de H.H. Schwaner 1) en van Lijnden, benevens aan
de reizen van Burns en Ida Pfeiffer vele belangrijke mededeelingen
omtrent de binnenlanden van Borneo te danken.
Nadat Tobias verschillende zaken geregeld, en den heer
Halewijn, als opperhoofd ton Zuid- en Oostkust van Borneo,
de verdere uitvoering zijner inzichten had toevertrouwd
, bleef ook te Bandjermasin de rust verder bewaard.
Was het bestuur van den gouv.-gen. van den Bosch
over 't algemeen voor de buitenbezittingen van minder
belang, werden alle buitengewone uitgaven vermeden en
de zaken in statu quo gelaten, voor Java werd eene
nieuwe toekomst ontsloten.
In het volgende hoofdstuk zullen wij zien hoe do stelselmatige
uitbreiding van den landbouw en de invoering
van hetgeen men later het cultuurstelsel heeft genoemd
1) Zie o. a. Dr. C'. A. L. M. Schwaner, Borneo. Besc/irijvi;
liet 'stroomgebied van den Barito.
17

258
voor Java verscheidene nieuwe takken van nijverheid
en productie deed ontspruiten en later eene mildvloeiende
bron van inkomsten voor Neêrlands schatkist
opende.
HOOFDSTUK III.
VAN DEN VIJFJARIGEN OORLOG OP JAVA TOT AAN HET
BESTUUR VAN DEN GOUVERNEUR-GENERAAL JAN
JACOB ROCHUSSEN.
1830—1845.
De geschiedenis van Nederlandsen Oost-Indië en die
van Java in 't bijzonder, treedt thans een tijdperk in,
waar diep ingrijpende maatregelen een geheelen ommekeer
van verschillende toestanden zullen teweeg brengen. Het
cultuurstelsel, die „reusachtige uitbreiding van het stelsel
der voormalige O. I. C", dat ongeveer 20 jaren lang geheel
de inwendige huishouding van Java beheerschto, is
hier de belangwekkende zaak waarom al het overige zich
groepeert. Trots de door du Bus ingevoerde bezuinigingsmaatregelen
en hervormingen, moest Indië nog
altijd door het moederland geldelijk worden ondersteund.
Thans zouden die hervormingen door v. d. Bosch worden
opgenomen en voortgezet, in de hoop door het invoeren
van zijn landbouwstelsel en nieuwe cultures,
Java zóo winstgevend te maken voor Nederland, als do
stoutste verbeelding zich niet had durven voorstellen. Tot
eiken prijs moest in den bestaanden, en ten gevolge van
den Belgischen opstand steeds toenemenden geldnood
worden voorzien; dit zou naar zijne meening kunnen geschieden
door den vruchtbaren Indischen bodem en de
werkkrachten zijner bewoners, dienstbaar te maken aan
de behoeften van de Europceschc markt. Elout, die zich

259
als minister van koloniën, met de denkbeelden van den
opperlandvoogd niet kon vereenigen, uit vrees de beginselen
van vrijen arbeid en handel aan dwang en
monopoliegeest te zien opofferen, verzocht en verkreeg
zijn ontslag. De koning verloor door zijn aftreden een
trouw en eerlijk raadsman, Indië een zijner beste bestuurders
en Nederland een zijner uitstekendste ministers.
't Nieuw in te voeren systeem, dat zoowel met staathuishoudelijke
begrippen als met de adat en Javaansche
maatschappelijke toestanden in botsing kon geraken, had
al aanstonds met vele bezwaren te kampen; trouwens een
natuurlijk gevolg van elke nieuwe instelling waarbij men
zich van oude lang gevestigde denkbeelden moet losmaken.
Het cultuurstelsel, door sommigen ten hemel verheven
en door anderen diep verguisd, maar zelden geheel onpartijdig
beoordeeld, berustte op het denkbeeld: om, zonder
dat de adat geschonden, verkregen rechten gekrenkt of
den inlander gedwongen werd, een gedeelte der sawahs
en dessagronden af te zonderen, tot het verbouwen van
eenig ander winstgevend product. Het steunde op de volgende
grondslagen: elke dessa die '/s van hare rijstvelden
afstond ten behoeve van de door het gouvernement verlangde
cultuur, zonder meer arbeid te vorderen dan de
rijstcultuur, was van de daarvoor te innen grondbelasting
verschoond; leverde het product bij taxatie meer op dan
het bedrag der verschuldigde landrente, zoo deelde de
dessa in dat voordeel; en bij misgewas, zonder toedoen
van den planter verkregen, kwam de schade voor rekening
van het gouvernement. Men beloofde zich gouden bergen
van dit stelsel, en, ware het zóo ingevoerd en toegepast
, had men zich getrouw aan die bepalingen gehouden,
dan zou het werkelijk reeds bij den aanvang gezonde en
rijke vruchten hebben kunnen dragen. Maar nu het in
werking kwam zonder de noodige voorbereidende maatregelen
en practische kennis, zonder juiste gegevens of
voorafgaande proefnemingen, kon het althans in den
beginne, niet anders dan op den inlander drukken,
en 't vond al aanstonds veel tegenstand. Immers men
bezat noch eene vertrouwbare statistiek der bevolking,
noch volledige opgaven van de grootte en waarde der ver-
17*

260
schillende dessagronden. Men kon alzoo evenmin de benoodigde
arbeidskrachten als de geschiktheid van den
bodem beoordeelen. Men moest afgaan op mondelinge
mededeelingen omtrent het rijst verbruik, en ieder zuivere
maatstaf ontbrak tot aanwijzing der velden die voor de
eene of andere cultuur te verkiezen waren. Misbruik van
gezag, te ver gedreven ijver of eigenbelang zouden — zoo
redeneerde men voort — daarbij al spoedig op den voorgrond
treden, en den inlander blootstellen aan willekeur
en misleiding, of wel een blinde tegenwerking zou menigen
oogst doen mislukken en veler arbeid verloren doen
gaan.
Ook hier lag de waarheid in het midden. De waarde
toch van dit stelsel hing grootendeels af van de wijze hoe,
waar en door wien het zou worden ingevoerd of toegepast.
Naarmate de toepassing op billijke of onredelijke
gronden steunde, de landstreek er beter of minder voor
geschikt was, en de personen ermede belast, de daarvoor
noodige kennis en tact bezaten, naar die mate werkte het
verschillend, goed of slecht, en werd het natuurlijk even
verschillend beoordeeld, geprezen of gelaakt.
Zie hier een voorbeeld: waar bij de suikercultuur in
Probolinggo, 21 cents per hoofd en per dag wordt verdiend,
bedraagt dit in Tagal slechts 11V cent; en de koffiecultuur
die in Pasoeroean 48 centen oplevert, geeft niet meer dan
3 in Kadoe. Zulko verschillen, waarvan èn door voorstanders
èn door bestrijders van het stelsel, elk in zijn voordeel
gebruik werd gemaakt, moesten tot geheel verkeerde
voorstellingen leiden, 't Is dan ook alleen uit de onpartijdige
geschiedenis Van de werking van 't cultuurstelsel
en hare gevolgen, over een aantal jaren en verschillende
gewesten van Java verdeeld, dat men het meer van nabij
kan leeren kennen, waarbij de groote verscheidenheid in
zeden, gewoonten en gebruiken der inlanders, benevens
den, aard der gronden in Oost- en West-Java niet buiten
rekening mogen blijven.
Terwijl in de Preanger-regentschappen indigofabrieken
waren opgericht, word in Tjeribon de suikercultuur ingevoerd,
en den fabrikant tegen borgtocht rentelooze voorschotten verleend,
onder voorwaarde het pikol suiker tegen een vasten

261
prijs te leveren. Omtrent de teelt en de levering van het
suikerriet, de tabak, thee en andere producten werden
een aantal overeenkomsten gesloten, en zoowel aan Europoesche
als inlandsche ambtenaren cultuurprocenten toegewezen.
Vooral aan dezen voor de inlanders zoo noodlottigen
maatregel, had men eene onbesuisde toepassing
van het stelsel te danken, waarbij oen steeds klimmend
winstbejag opgewekt, de werkkrachten der bevolking
overschat, de productie bij den aanvang te hoog opgevoerd
en de sawahvelden somtijds onevenredig aan hunne bestemming
onttrokken werden. Reeds spoedig waren de
voor de teelt dier producten aangewezen grenzen overschreden,
waaruit allicht gebrek aan voeding benevens volksverloop
konden ontstaan, en wel verre van onverdeelden
bijval, vond het stelsel dan ook ernstige bestrijders. Den
tegenstand door den genoraal v. d. Bosch in Nederland
bij Elout ontmoet, vond hij op Java, in dien van Mr.
Pieter Merkus toenmalig raad van Indië gedeeltelijk terug,
hoewel deze later tot de eertijds door hem bestreden plannen
werd bekeerd, even als zoo vele anderen die de schitterende
uitkomsten niet konden loochenen, en zich allengs
met het cultuurstelsel verzoenden. Zonder zich veel
om do ingebrachte bezwaren of de adviezen van den raad
van Indië te bekommeren, ging v. d. Bosch steeds voort,
de productie van verschillende handelsartikelen aan te
moedigen. Hij hoopte zijn doel zoo schielijk mogelijk te
bereiken; en sterk door 'skonings vertrouwen, werd dan
ook elke residentie in evenredigheid harer bewoners,
voor de levering van eene bepaalde hoeveelheid producten
aangeslagen, en het cultuurstelsel voor goed op Java
ingevoerd. Volgens de meening van den gouv. gen. zou
het meer dan 16 millioen aan rechtstrceksche baten
voor de schatkist kunnen afwerpen, on eenmaal eene
waarde aan handelsproducten opleveren, die ten minste
f 5 per hoofd vertegenwoordigde. Bij de Javanen vond het
stelsel geen bijval. De indigocultuur o. a. werkte niet
alleen hoogst nadeelig op den rijstbouw, maar tevens
drukkend en ontmoedigend op de bevolking, vooral op die
der Preanger-regentschappen ; een onwaardeerbaar product
moest tegen een ongerijmd gering loon worden geleverd,

262
en deze even ondankbare als moeitevolle taak vond een
schier algemeenen tegenstand 1). Officieele opgaven wijzen
het aan, hoe dikwerf het belang van den inlander aan
dat der schatkist werd opgeofferd.
De planters beschouwden die cultuur als een vloek ; de
hoofden smeekten er van verlost te worden en voegden
er wanhopend bij, „dat men ons ander werk oplegge,
zooveel wij slechts kunnen torschen" 2).
Somtijds waren de inlanders 20 palen van de fabrieken
verwijderd, waar niet meer dan van 6 tot 9 centen daags
te verdienen was! Noch bij de indigo- noch bij de suikercultuur
kon de landrente uit het verdiende loon worden voldaan,
en ofschoon de aanplant van den koffieboom reeds
zoo hoog was opgedreven, dat de geheele oogst niet altijd
kon worden ingezameld, werd "die cultuur nog aanmerkelijk
uitgebreid. In 1840 schatte men het aantal koffieboomen
op ongeveer 330 millioen.
Toen in 1833 van den Bosch met uitgebreide volmacht
tot com.-gen. en Jean Chrétien Baud, die verschillende
belangrijke betrekkingen in Indië bekleed had, totgouv.gen.
(ad interim) werd benoemd, trachtte deze, hoewel
het stelsel van zijn voorganger toegedaan, het drukkende
er van eenigermate te verzachten en tegen ingeslopen misbruiken
en afpersing te waken. In de Preanger-regentschappen
werd de gehate indigo- allengs door de koffiecultuur
vervangen; in andere residentiën moesten de groote
fabrieken voor kleinere wijken. Waar de belangen der bevolking
of de aloude instellingen te veel werden geschonden,
aarzelde hij niet ten voordeele van den planter te beslissen,
deed het plantloon berekenen naar de opbrengst der suiker,
en het transport van 't riet voor rekening nemen van
den fabrikant. Hoewel de inrichting der fabrieken en de
suikerbereiding allengs verbeterden, en de winsten op
sommige producten vermeerderde, waren er anderen die of
mislukten öf zware verliezen na zich sleepten, bijv. zooals
de teelt der zijdewormen ; de koffieproductie bleef de voor-
1) Zie G. H. van Soest, Geschiedenis van het iultuurstelsel.
2) Be Geschiedenis van hel cultuurstelsel in Nederlandsch Indie, uitgegeven
door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen.

263
deeligste in weerwil van de somtijds aanzienlijke daling
der prijzen.
Na een bezoek aan Sumatra gebracht te hebben, waarover
straks nader, was de comm.-gen. — naar 't moederland
teruggekeerd — tot belooning zijner diensten in den adelstand
verheven; en toen hij in 1834" als min. van kol. optrad,
werd het hem mogelijk alle krachten in te spannen om de
ontwikkeling van het productief vermogen van Java en
Sumatra te bevorderen, en kon hij tevens de licht- en
schaduwzijde van het ingevoerde stelsel leeren kennen. De
uitkomsten waren met het oog op de welvaart van den
Javaan nog ver van verblijdend; men vergeté echter niet,
hoe men ook over zijne beginselen moge oordeelen, dat
van den Bosch het goede voor had, maar door de omstandigheden
medegesleept, verder is gegaan dan hij zich
had voorgesteld. Hij dwaalde bovendien, toen hij meende
in een kort tijdsbestek zijn doel te kunnen bereiken; hij
vergat dat elk zich ontwikkelende toestand zijne eigenaardige
bezwaren en onvolkomenheden medebrengt, en
een diep ingrijpen in 't maatschappelijk of huishoudelijk
leven van een volk, met de meeste omzichtigheid moet
geschieden, wil het later goede vruchten afwerpen. De
Handelmaatschappij met het vervoer der koloniale producten
belast, en aanzienlijke voordeelen trekkende uit
de met haar gesloten consignatie-contracten, moest intusschen
de Indische geldmiddelen gestadig te hulp komen,
tot dat de voorschotten aan het ministerie van koloniën op
de waarde der producten verstrekt, zulk eene hoogte bereikten,
dat zij eindelijk genoodzaakt was op eene afrekening
aantedringen.
Voor de mogelijke gevolgen van den Belgischen opstand
en de houding van sommige Europeesche staten beducht,
had ook de Indische regeering eenige voorzorgen en verdedigingsmaatregelen
genomen; de schutterijen van Java
en Madoera hadden daaraan hare betere inrichting te
danken. Al bleek nu die vrees ongegrond, toch werkten
het embargo, de staat van gewapende vrede en het volhardingsysteem
allernadeeligst op de overzeesche bezittingen
en niet minder op den bestaanden geldcrisis terug. Java
was niet alleen met koperen duiten als overstroomd, (in

264
minder dan tien jaren tijds werd omstreeks 27 millioen
aan koper uitgegeven), maar de geldmarkt leed daarenboven
onder den invoer van millioenen valsche duiten. In dien
ongunstigen toestand diende noodwendig te worden voorzien
daar de toewijding van mannen als Baud en de Eerens, die
in Februari 1836, na zijne aankomst, het opperbewind van
den eerstgenoemde overnam, evenmin als de door den min.
van koloniën kunstmatig opgedreven productie eene blijvende
financieele verbetering kon aanbrengen.
Ondervond het cultuurstelsel veel tegenstand, de plannen
tot de verdediging van Java ontworpen, hebben
later niet minder bestrijders gevonden. Terwijl het eerste
zich ontwikkelt, cenigc forten verrijzen die den toets
eener krijgskundige kritiek moeilijk kunnen doorstaan,
en er een schandelijk misbruik wordt gemaakt van heerediensten
, willen wij ons voor eonigc oogenblikken naaide
buitenbezittingen verplaatsen.
Do luit.-kol. Elout, in plaats van Mac Gillavry als civiel
en militair gezaghebber der Westkust van Sumatra benoemd,
was in Maart 1831 met eenige troepen te Padang aangekomen,
en had in de beneden- zoowel als in de bovenlanden
menig voordeel behaald. En toen de majoor Michiels, die zich
in den oorlog op Java zoo bijzonder had onderscheiden,
de padri's, — door Atjineesche zeeroovers ondersteund, — op
verschillende punten der kustlanden had doen wijken,
kwamen in den loop van 't volgende jaar vele bekende
Batta-hoofden in onderwerping. Bondjol werd bezet en weldra
drongen de troepen tot in Rau en Mandheling door;
verscheidene sterkten werden aangelegd en de voordeelen
in de L Kota's en Alaban behaald, hadden de vroeger
bij den Marapalm geleden verliezen doen vergeten. Ongelukkig
brak in den aanvang van 1833 de oorlog met
nieuwe woede uit ; de Padangsche bovenlanden kwamen in
verzet, de Maleiers sloten zich bij de padri's aan en de
Nederlanders werden uit hunne meeste posten en stellingen
verdreven of vermoord. Bondjol werd overvallen en hernomen,
onze communicatiewegen afgesneden, en er begon
een strijd, die jaren lang met ongekende bitterheid gevoerd,
tot eene reeks van bloedige gevechten aanleiding gaf.

265
Do terugtocht onder den luit.-kol. Vermeulen Krieger, van
Pisang naar Boekit-Koriri, de verdediging en het ontzet
van 't fort Amerongen en zoo vele andere heldenfeiten
kunnen getuigen hoe ook hier, door ons leger en zijne dappere
officieren, onder do moeilijkste omstandigheden en
schier onoverkomelijke bezwaren, op nieuw de schitterendste
bewijzen van moed en volharding werden aan den dag gelegd.
Daar ons bestek nauwelijks iets meer dan het aanstippen
der voornaamste gebeurtenissen toelaat, raadplege
de lezer over dezen oorlog de hieronder aangegeven werken
1).
De versterkingen door den gon.-maj. C. J. Riesz als gouvernements-comm.
aangevoerd, konden niettegenstaande
Kamang werd vermeesterd, andere districten tot rust gebracht
en 15 trouwelooze Maleische hoofden gestrafd werden,
de krijgskans evenmin ten onzen gunste doen keeren,
als de tegenwoordigheid van den comm.-gen., die, te
kwader ure eene poging tot het hernemen van Bondjol deed
beproeven. Bij zijne terugkeer naar Batavia, werd het
commandement in drie hoofd-établissementen verdeeld: de
Zuid-Westkust of Benkoelen, het gebied van Padang en
de Noord-Westkust, terwijl Sentot, wiens barissan goede
diensten in de bovenlanden had bewezen, te Benkoelen
achterbleef. Verder werd de inrichting van het politiek
en financieel bestuur aan de gouvernements-commissarissen
J. J. van Sevenhoven — later door den heer E. A. Prancis
vervangen — en Riesz opgedragen en het militair gezag
den luit.-kol. J. H. C. Bauer toevertrouwd.
In 1833 hadden Palembang en Benkoelen veel van de
uitbarstingen van den Kaba te lijden, die zijne verwoestingen
mijlen ver uitstrekte ; de aardschuddingen deden
zich tot aan straat Soenda gevoelen.
Hoewel do sultan van Djambi door Michiels gedwongen
was de suzereiniteit van Nederland te erkennen, en te
Moewara-Kompeh een militaire post werd gevestigd, toch
kwam dit gewest later onder de residentie Palembang.
1) Be vestiging en uitbreiding der Nederlanders ter Westkust van Sumatra,
door den gen.-maj. H. J. J. I'. de Stuers.
Hei Nederlandsch Oost-Indisch leger ter Westkust van Sumatra
(1819—1845), door den luit.-kol. H. M. Lange.

266
't Volgende jaar viel er weinig op het oorlogsterrein in
de bovenlanden van Padang voor, aangezien de denkbeelden
oyer het meer of minder krachtig doorzetten van den
strijd bij de hooge autoriteiten nog al uiteenliepen. Eindelijk
werd na de verovering van Pisang, Samawang-gedang
en de defensie-linie van Alahan-Pandjang, het beleg voor
Bondjol geslagen; een beleg waarbij het leger meer van
ziekte, uitputting en gebrek dan van 's vijands vuur had te
lijden. De gezondheid van menig flink soldaat ging dââr
voor immer verloren; ook Bauer moest naar Java terugkeeren,
waar hij ten gevolge der doorgestane vermoeienis
overleed, en werd door Cleerens vervangen die eene ernstige
poging waagde, zich van het reeds zoo lang belegerde
Bondjol meester te maken. In weerwil van den in
bres gelegden wal en niettegenstaande de generaal zich aan
het hoofd plaatste van de stormcolonne, mocht het bij de
grootst mogelijke inspanning niet gelukken de door toeankoe
Imam zoo hardnekkig verdedigde vesting te nemen ; en het
duurde tot de komst van Cochius, die daarna het opperbevel
aanvaardde, eer de afgematte troepen de noodige veerkracht
herkregen om den strijd met vernieuwden moed te
hervatten. Eerst nadat Michiels met zijne dapperen, de padri's
uit hunne verschansingen had verdreven die Bondjol van
de hoogten van Boekit Tjerdadi beheerschten, en de overige
bergforten hem achtervolgens in handen waren gevallen, werd
de voet der hoofdsterkte bereikt; zij was echter vóór den
stormaanval (16 Aug. 1837), reeds door den vijand verlaten.
Eindelijk was dan het onneembaar geachte Bondjol gevallen
en met haar het palladium van den padri, de zetel van
het fanatisme en de invloed van toeankoe Imam die zicli
weldra evenals zijn zoon op lijfsgenade overgaf.
De overmoed van den vijand was getemd, de Maleier
boog ootmoedig het hoofd, de trotsche padri begreep zijn
meester te hebben gevonden, en het leger had zich, onder
Cochius, Michiels en zijne overige bevelhebbers, nieuwe
lauweren verworven. Bondjol werd geslecht en de Kota-
Generaal-Cochius opgericht. Met den val van deze sterkte
liep echter de taak van Michiels, die tot kolonel en gouv.
der Westkust was benoemd, nog geenszins ten einde. In
't noorden toch van Padangs gebied, moesten de Atjineezen

267
die Baros meermalen hadden aangetast, getuchtigd, deBattalanden
van het juk van toeankoe-Tamboesei bevrijd, en
de wederspannige hoofden der XIII Kota's onderworpen
worden. Binnen een betrekkelijk korten tijd was dat alles
verricht, hoewel de zege duur werd gekocht, en het leger,
in de majoors van Beethoven en Hojel, twee uitstekende
hoofdofficieren verloor. Nog vóór het einde van 1838 werd
ons oppergezag door Batta en Maleier erkend, en de
hoofdplaats Daloe-Daloe van den oproerigen hadji Mohammed
Saleh, toeankoe Tamboesei, na een veldtocht van 14
maanden stormenderhand ingenomen. Na een beleg van tien
dagen, viel deze regelmatigste van alle tot daartoe bekende
versterkingen; daarmede was de kraoht der padri's gebroken
on aan hunne heerschappij den laatsten slag toegebracht.
Daarna kwam de beurt aan Atjih, dat steeds de noordelijke
grens bleef verontrusten. Al werden de stoutmoedige
zeeroovers uit dat land meermalen afgeslagen, en in 1840 door
den luit.-kol. Roeps, die reeds zulke belangrijke diensten
op Java had bewezen en hier den heldendood stierf, uit hunne
verschansingen tegenover Baros verdreven, zij waren niet
overwonnen. Eindelijk gelukte het aan onze zee- en landmacht
— onder Michiels te Baros vereenigd — de Atjineezen
na eene heldhaftige verdediging uit al hunne stellingen vóór
Tapoes te verjagen, en die sterkte benevens Singkel te nemen.
Het met Nederland bevriende Troemon maakte voortaan
de grensscheiding tusschen onze bezittingen en Atjih uit.
Toen in 1841 een nieuwe opstand — door den regent van
Batipo in 't leven geroepen — onderdrukt was, waartoe de
kloeke houding van den heer C. P. 0. Steinmetz, resident
der Padangsche bovenlanden, en het moedig gedrag der bezetting
van Goegoer Malintang veel hadden bijgedragen, werd
de bevolking van Sumatra meer vredelievend gezind. Het
vroeger zoo krachtig aaneengesloten verzet nam een minder
vijandig karakter aan, en al mochten in de volgende jaren in
eenige wederspannige kampongs van het Batta-land enkele
woelingen plaats hebben, ze waren van voorbij gaanden aard,
of gemakkelijk te bedwingen. Ook aan de Oostkust hadden
onze betrekkingen met Siak en Indragiri eene uitbreiding
verkregen, waardoor de ijverzucht van de handelaren te Singapore
en poelo Pinang dermate werd opgewekt, dat hunne

268
klachten tot in het parlement doordrongen, en de daar
bezette posten, op aandrang van het Britsche kabinet
weder verlaten werden.
Op Celebes, was het rijk van Boni na den dood van Aroc
Datoe in onderwerping gekomen, en haar broeder en opvolger,
Aroe. Panjeli, in 1838 tot het gewijzigd tractaat
(bl. 239) toegetreden, terwijl in het noorden, door het zendingswerk,
allengs eene geheele omkeering in het godsdienstig
en maatschappelijk leven tot stand kwam. De ruwe
Alfoer, de wilde heiden was christen geworden ; scholen en
kerken werden opgericht; wildernissen in vruchtbare velden
herschapen, en de Minahassa is een toonbeeld van wat
ware godsdienstzin, christelijke liefde en volhardende ijver
van kloeke zendelingen, onder heiden sehe volken kunnen
uitwerken.
Hoewel men in de meeste gewesten van Borneo even
vijandig gezind bleef, werden politieke en andere verwikkelingen
stelselmatig vermeden. Noch de moord aan Muller
gepleegd, of de vernederingen die men van de steeds
stouter wordende Chineezen moest verdragen, noch de vertoogen
door van den Dungen Gronovius, Ritter en andere
residenten daartegen ingebracht, konden het „systeem van
onthouding", in de aangelegenheden onzer buitenposten
doen wijzigen. De vrijverklaring der havens van
Sambas en Pontianak beantwoordde niet aan het doel,
en een rechtstreeksch handelsverkeer tusschen Singapore
en Sinkawang was te vergeefs door George Windsor Earl
beproefd. Men scheen zich al zeer weinig om den toestand
van dat groote en zoo veel belovend eiland te bekommeren,
toen eensklaps de algemeenc aandacht op Broenei werd
gevestigd. Reeds in 1837 had de assistent-resident van
Sambas op den toenemenden handel van Engeland met dat
gewest gewezen, even als op de noodzakelijkheid om met
den sultan en de hoofden van Serawak, dat onmiddellijk
aan ons gebied grenst, contracten van handel en vriendschap
te sluiten. Maar ook voor die stem bleef de regeering
doof, totdat de mare van de vestiging van James Brooke
in dat landschap bewees, hoe verkeerd zij had gehandeld
door goed gemeenden en verstandigen raad in den wind
te slaan.

269
Niet ten onrechte is door menig geschiedschrijver, met
het oog op hetgeen in Borneo voorviel, de opmerking gemaakt
dat de Nederlandsche regeering öf die bezitting op
onverantwoordelijke wijze heeft verwaarloosd of niet bij
machte was hare taak te vervullen. Al moge nu dat
verwijt of liever die blaam niet geheel onverdiend zijn,
men zou echter kunnen vragen of ze niet voor een goed
deel terugvalt op het Nederlandsche volk. Terwijl Engelsche
gelukzoekers liet voorbeeld gaven en den weg
aanwezen, hoe ook dââr handel, scheepvaart, nijverheid
en beschaving, door particuliere krachten kon worden
bevorderd, liet men zich hier zoo min mogelijk aan die
schoone bezitting gelegen liggen. James Brooke, die dooiden
sultan van Broenei voor bewezen diensten tot radja van
Serawak was verheven, die 't eiland Laboean hechtte aan
Brittanjes kroon en van 't Engelsche gouvernement benevens
een eervollen titel ook de ridderlijke waardigheid verkreeg,
die veiligheid, orde en welvaart bracht in zijn gewest,
is hier zelden onpartijdig beoordeeld. De man die
Chineeschen overmoed bestrafte en den zeeroover van zijne
kusten verjoeg, heeft practisch getoond wat moed en geestkracht
zelfs onder de Dajaks vermogen. Eene andere vraag
zou het zijn of het tractaat van 1824 door dergelijke
handelingen niet daadwerkelijk werd geschonden 1).
Nu nog een enkel woord over Japan, waar Jhr. Dr. Ph.
F. von Siebold zich gedurende een zevenjarig verblijf
bijzonder verdienstelijk maakte zoowel door zijne wetenschappelijke
nasporingen, als door de onvermoeide pogingen
om zijn museum te Leiden met de voortbrengselen
van Nippons nijverheid en kunst te verrijken. In 1823 aan
het opperhoofd der factorij te Desima, den kol. J. W. de
Sturler toegevoegd, — aan wiens strikte eerlijkheid en
flinke maatregelen men menige verbetering in onze betrekking
tot dat rijk heeft te danken — viel hem later de
onderscheiding ten deel, door Zijne Maj. Minamoto Jemotsi,
als adviseur der hooge regeering naar Jedo te
worden opgeroepen.
1) Men raadplege over de geschiedenis van dat belangrijke eiland, het
uitmuntende werk van den hoogleeraar Veth, Borneo's Wester-afdeeling, enz.

270
Intusschen sloeg men in Europa al meer en meer de
oogen naar Japan, waar van tijd tot tijd de vroeger steeds
mislukte pogingen van andere natiën herhaald werden, om
in dat geheimnisvolle land toegang te verkrijgen. Werd in
1837 een schip van Macao, en in 1846 de Noord-Amerikaansche
commodore Biddle teruggewezen, 't gelukte den
Franschen schout-bij-nacht Cécille evenmin eenige betrekking
aan te knoopen. Zelfs de tusschenkomst van
Willem II mocht niet baten; op den vriendschappelijken
brief van Z. M. aan den Sjoogun, volgden een beleefd antwoord
en eenige geschenken, maar de toelating van andere
volken werd bepaald geweigerd. Zij had eerst eenige jaren
later plaats.
Tot Java wederkeerende, waar de rust sedert 1830 niet
ernstig werd verstoord, aangezien de woelingen en onlusten
in enkele residentiën, noch staatkundige beteekenis
noch historisch' belang hadden, vordert de inwendige toestand
voor eenige oogenblikken onze aandacht.
Java en Amboina hadden met andere eilanden in den
Molukschen Archipel, in de jaren 1834 en 1835 veel van
hun vulkanischen bodem te lijden; huizen en paleizen
werden even als de schamele hut van den inlander ter
neer geworpen of onder den gloeienden steen- en aschregen
bedolven, waarbij honderden menschen het leven
verloren en menige oogst vernield werd. Eenigen tijd
daarna richtte de Gedé nog grooter verwoestingen en aanzienlijker
schade aan.
Na het vertrek van Baud, werd een nieuw regeeringsreglement
door de Eerens ingevoerd, scheepvaart en handel
namen toe, de kustvaart breidde zich uit en de zeeroof
werd z. v. m. beteugeld. Ook scheen het of de hooge
regeering zich het lot der buitenbezittingen iets meer zou
aantrekken; althans de luit. kol. T. V. A. Ridder de
Stuers, die tijdens den Javaanschen oorlog den gen. de
Koek getrouw ter zijde had gestaan, vertrok in April
1837 met zijn gezin naar den Molukschen Archipel om er
de belangrijke betrekking van gouverneur te vervullen.
Ongelukkig stootte zijn schip op de koraalriffen van Lucipara
en moesten de arme schipbreukelingen 37 dagen op

271
die naakte rotsen verwijlen. Honderd en veertig menschen
waren er aan kommer en ellende ten prooi. Te vergeefs
zagen zij naar redding uit. Elke dag bracht nieuwe teleurstelling
en nieuwe ontbering aan, de levensmiddelen verminderden
en reeds deed zich gebrek aan drinkwater gevoelen.
Het vertrouwen verdween, moedeloosheid maakte
zich van velen meester en al hooger klom de nood toen
zij door de brik de Nautilus werden gered. De Stuers aan
wiens verstandige maatregelen, vastberadenheid en kalm
overleg zij naast God hun leven te danken hadden, was
de laatste die het rif verliet, met het zalig bewustzijn
vele dier menschenlevens door zijne goede zorgen te hebben
behouden.
In 1837 werd feest gevierd in Indië; op den 9 den Februari
liet het fregat de Bellona, aan welks boord Z. K. H.
prins Hendrik der Nederlanden zich bevond, het anker
op Java's reede vallen. De rijkste onzer bezittingen zou
even als de Molukken door den vorstelijken zeeman worden
bezocht. Overal werd hij met liefde en geestdrift ontvangen
, waaraan zich een gevoel van dankbaarheid paarde
voor den eersten telg uit Neêrlands vorstenhuis, die het
schoone Insulinde met een bezoek vereerde. Overal ontving
hij de streelendste bewijzen hoe hoog dat bezoek, aan den
Indischen Archipel gebracht, op prijs werd gesteld, on
ook zijner zijds liet do prins de aangenaamste herinneringen
achter.
De in 1816 in 't leven geroepen koloniale marine werd
in 1839 opgeheven, en reeds spoedig had de Koninklijke
Nederlandsche zeemacht eene hoogst moeilijke rol te vervullen,
waarvan zij zich in 't begin van 1843 op de meest
verdienstelijke wijze kweet, toen een eskader onder de
bevelen van den kapt. luit. t. z. Coertsen, een kruistocht
tegen de zeeroovers van Kangellan op Bali ondernam.
Kort daarna behaalde hij eene glansrijke overwinning op
de Ilanons, en maakte zich na een hardnekkigon wederstand
van hunne batterijen, vuurmonden en vaartuigen meester
; eenige dagen later werden de woningen en prauwen
der roovers op het eiland Kalatoa vernield, en bij verschillende
tochten een aantal ongelukkigen uit eene harde
slavernij verlost. Op de oostkust van Sumatra en in de

272
straat van Malakka, werd de zeepolitie niet minder streng
door den luit. t. z. I e kl. Frucht gehandhaafd, die daarvoor
met den resident van Riouw, op officieele wijze den
dank van het Britsch Indisch gouvernement ontving ; maar
terwijl dat roofgespuis door Nederland werd vervolgd en
vernield, vond die „vloek des oceaans" een toevluchtsoord
op Singapore 1).
Scheepvaart en handel bloeiden, maar hoe ook op Java
de productie toenam en in- en uitgaande rechten stegen,
in den nog meer stijgenden geldnood konden zij niet voorzien.
Deze bereikte eindelijk zulk eene hoogte, dat van den
Bosch zich genoodzaakt zag, eene leening voor te stellen
van 56 millioen, zoowel tot bestrijding der steeds aangroeiende
uitgaven in Indië als tot afdoening der aan de
Handelmaatschappij verschuldigde gelden. De val van dit
wetsontwerp, in de zitting van 20 December 1839 door de
Tweede Kamer der Staten-Generaal met eene groote meerderheid
verworpen, had het aftreden van den minister tengevolge.
Hij gaf de portefeuille van koloniën aan Baud
over, die later uit de opbrengst der vrijwillige leening ruim
/'22.000000 aan de Maatschappij kon afdoen, welke zich
in toenemenden vooruitgang mocht verheugen. Ook deze
minister trachtte al meer en meer ruime bijdragen uit Indië
aan het moederland te verzekeren, en wel door „het eenige
stelsel waardoor Java blijven kon de kurk waarop Nederland
drijft."
De gouv.-gen. Dominique Jacques de Eerens, den 30 8ten
Mei 1840 te Buitenzorg overleden, was, na een kort interim
van K. L. W. graaf van Hogendorp — oudst aanwezig
lid van den raad van Indië — in 1841 door Merkus
opgevolgd, die in 1839 uit Nederland teruggekeerd, zich
als gouv t8 .-coni8. met de organisatie van Sumatra's Westkust
onledig had gehouden. Hij mocht echter die hooge
waardigheid niet lang bekleeden; de algemeen geachte man
overleed den 2 ue " Augustus 1844 te Soerabaja, waar hij
hoopte zijne geknakte gezondheid te herstellen. Gedurende
28 jaren had hij in Indië uitstekende diensten bewezen,
1) Zie J. Newbold : Political and Statistical account of the British
settlements in the Straits of Malacca.

273
en nog kort voor zijn dood een op goede gronden rustend
voorstel ter verbetering van de geldcirculatie ingediend.
Het bestuur ging voorloopig op Jhr. Joan Cornelis Reynst
vice-president van den raad van Indië over.
Op Sumatra nam de productie niet minder toe dan op
Java. Terwijl van 1820—1830 de waarde van in- en uitvoer
iets meer dan 30 millioen bedroeg en nog geen
300.000 pikols koffie waren uitgevoerd, was in een tweede
tienjarig tijdvak, namelijk van 1836—1846, het eerste
cijfer tot ruim 78 millioen en het andere tot meer dan
800.000 geklommen. Men hàd zich met het systeem van den
Bosch verzoend. Van 1836 tot 1840 werd nauwelijks eene
afkeurende stem moer vernomen; de openbare meening
schaarde zich meer en meer aan de zijde van het stelsel,
dat, benevens de millioenen ten bate der schatkist, productie,
bevolking en welvaart op Java deed toenemen.
Ook het schoolonderwijs was in Indië gedurende de laatste
jaren merkbaar vooruitgegaan ; behalve de militaire school
in 1818 te Samarang opgericht, telde men in 1845, 24 gouvernements,
23 particuliere en 7 weeshuisscholen, waarin
de kinderen van Europeanen of daarmede gelijk gestelden
werden onderwezen. Hoe gering dat aantal ook zij, toch
had men sedert het Engelsch tusschenbestuur betrekkelijk
veel gewonnen. Tevens mogen de belangrijke diensten der
zendelingen, door het stichten van vele inlandsche christenscholen
aan onderwijs en beschaving bewezen, niet
onvermeld blijven. Door de in 1843 te Delft opgerichte
akademie tot opleiding van Indische ambtenaren, was naar
men meende, in het hooger onderwijs genoegzaam voorzien.
Die meening is later gewijzigd, toen de billijkheid
der daarover in Indië uitgebrachte klachten niet langer
viel te loochenen.
Ruim een jaar lang bleef het bestuur over Indië aan
Reynst toevertrouwd, totdat de minister van staat, Jan
Jacob Rochussen, op den laatsten September 1845, als
gouv.-gen. de teugels van 't bewind in handen nam.
Sinds de overname der O. I. bezittingen was er vooral
wanneer men alleen op de lichtzijde van het cultuurstelsel
let, veel goeds tot stand gekomen, en had het Nederlandsch
gezag in Java en Sumatra zich op hechte duurzame gronden
8

274
gevestigd, 't Zou ons te ver voeren de schaduwzijde hier in
al haren omvang te doen kennen, of te wijzen op misbruiken
die 't cultuurstelsel ontsierden. Na 1850 begonnen krachtige
stemmen er zich luide tegen te verheffen, en de toen
aangevangen strijd, somwijlen met eene bitterheid gevoerd,
die vreemd moest blijven aan zulke hooge belangen, is
thans, hoewel minder hevig, nog verre van geëindigd.
HOOFDSTUK IV.
VAN HET BESTUUR VAN DEN GOUVERNEUR-GENERAAL
ROCHUSSEN TOT OP ONZEN TIJD.
1845—1874.
Het cultuurstelsel, sedert zijn invoering, als door Java's
geschiedenis heengeweven, had het toppunt van uitbreiding
bereikt. Toen dan ook ten gevolge van uitputting
zoowel van bodem als van arbeidskrachten, de schatten,
tot nu toe afgeworpen, allengs verminderden, begon men
te begrijpen, dat sommige cultures ingekrompen en anderen
aan de particuliere nijverheid overgelaten moesten
worden. Eene der eerste regeeringsdaden van dezen
landvoogd bestond in eene poging tot verbetering van
het muntwezen en der geldmiddelen, die hij trachtte te
verkrijgen door het uitgeven van recepissen, een papieren
standpenning ter waarde van een gulden zilver, en door
aan het koper zijn karakter als pasmunt terug te geven.
Tevens werden wissels afgegeven ten laste van het ministerie
van koloniën tegen een vastgestelden koers van +
95 o/„.
De bewerking der sawahs door de te grooto uitbreiding
van 't cultuurstelsel zorgwekkend achteruit gegaan, trok
niet minder dan de vermeerdering van voedingsmiddelen
de aandacht. De rijstbouw, do aanplant van djagong

275
(maïs), en het telen van voedzame aardvruchten werden
aangemoedigd, het irrigatiestelsel, de aflevering der koffie
en de arbeidsloonen verbeterden, de indigo-cultuur werd
aanmerkelijk verminderd en de heerediensten op min
drukkende wijze geregeld. Bij den vestingbouw o. a. mochten
„niet anders dan vrijwillige koelies tegen een verhoogd
loon in het werk worden gesteld."
Weldra deelden onze koloniën in de voordeelen der
stoomgemeenschap tusschen Europa en Britsch-Indië, welke
versnelde middelen van vervoer, vooral sedert de aansluiting
aan de Engelsche dienst naar Suez en de oprichting
der Nederlandsch-Indische-Stoombootmaatschappij,
het aantal reizigers en het brievenverkeer aanmerkelijk
deden toenemen, 't Was de eerste schrede tot bekorting
van den weg tusschen Nederland en Insulinde.
De groote ontwikkeling van het cultuurstelsel, de stoomvaart
en het defensiewezen hadden aanzienlijke verbeteringen
aan de havenhoofden van Soerabaja, benevens
eene uitbreiding van den artillerie-constructie-winkel en
der marine werf als „fabriek voor de marine, het stoomwezen
en de nijverheid" ten gevolge.
Op eene reis, in 1847 door den Gr. Gr. naar het oostelijk
gedeelte van Java en de Vorstenlanden ondernomen, werden
nog andere verbeteringen aangebracht of voorbereid,
en een nieuw stelsel van opiumpacht ingevoerd, waarbij
men het beginsel huldigde: do kleinst mogelijke hoeveelheid
tot den hoogst mogelijken prijs te verkoopen.
Inmiddels waren de berichten van de staatsomwenteling
in Frankrijk, van den gespannen toestand in vele Europeesche
staten en de verandering van het Nederlandsche
ministerie, èn op de regeering èn op de ambtenaars-wereld
te Batavia, niet zonder invloed gebleven. Was bij het bestuur
bezorgdheid opgewekt, omtrent de mogelijke gevolgen
er van voor Indië, bij de ambtenaren was die tijding welkom
geweest, daar zij de gelegenheid aanbood hunne grieven
in 't openbaar te bespreken, zoo als op den 22 8tcn Mei
met toestemming der regeering plaats had. In eene talrijke
vergadering, onder presidium van Dr. W. R. B".
van Hoëvell, werd o. a. besloten de bezwaren tegen de
bepalingen omtrent het ambtenaars-radicaal in een eer-
18*

276
biedig adres té doen kennen. Later vond deze zoogenaamde
„politieke demonstratie" een luiden weerklank, en gaf
aanleiding tot een vruchtbaren strijd, waaruit is voortgesproten:
grooter openbaarheid nopens de toepassing van
het cultuurstelsel, grondiger kennis, juister opvattingen
beter beoordeeling van verscheidene Indische toestanden,
maar vooral eene levendige belangstelling in het lot van
den Javaan en in dat onzer onschatbare overzeesche bezittingen
.
Hoewel uit een verslag van 1849 over het schoolwezen
bleek, dat het onderwijs zoowel op gouvernements-als op
particuliere en inlandsche scholen was toegenomen, kon
het gymnasium Herwijnen te Pondok-Gedé, onder Dr.
Grartmann, zich niet staande houden. Men ging intusschen
voort eenige ontwikkelde Javanen in de gelegenheid te
stellen zich in de talen en de geneeskunst te oefenen, en
Japan had aan Dr. Mohnike de koepok-inenting te danken.
Eene door een jonger broeder van Diepo Negoro voorgenomen
oproerige beweging, bij tij ds ontdekt en gestuit,
had geene verdere gevolgen, en 't bleek spoedig dat de
gewichtige gebeurtenissen in Europa voorgevallen, voor
Indië geene ernstige verwikkelingen zouden opleveren.
Daarentegen baarden de buitenbezittingen zorg genoeg,
om geheel de aandacht der Indische regeering tot zich
te trekken.
In 1841 en 1843 waren met de vorsten van Bali, en
meer -in 't bijzonder met de Dewa Ageng Betara van
Klongkong, in zijn dubbele waardigheid als geestelijk en
wereldlijk opperheer van Bali en Lombok, overeenkomsten
gesloten, waarbij bepaald was dat deze eilanden een deel
uitmaakten van de Nederlandsche bezittingen. Niettegenstaande
de belofte dier vorsten om hun strand- of
kliprecht (tawan karang) af te schaffen, den handel te
beschermen en zeeroof tegen te gaan, was in 1844 op
nieuw een onzer schepen geplunderd en de daarvoor geeischte
voldoening geweigerd. Ten einde die trouweloosheid
en den hoon der Nederlandsche vlag aangedaan te
straffen, werd in 1846 een krijgstocht tegen de rijken
BoJélông (Bloling) en Karang Asam ondernomen.

277
Den 26 3ten Juni 1846 liet eene vloot onder den schoutbij-nacht
E. B. van den Bosch, het anker voor Bleling
vallen en werden de troepen onder het bevel van den
luit.-kol. J. Bakker tegen den vijand aangevoerd. Ofschoon
de Balineezen zich als dappere soldaten deden kennen,
en de opgeworpen verschansingen even als de kampong
Bleling hardnekkig werden verdedigd, moesten zij voor
de overmacht onzer wapenen zwichten: en toen den volgenden
dag ook de hoofdplaats Singaradja met den kraton
in onze handen viel, begrepen de Balineesche vorsten zich
te moeten onderwerpen. Zij beloofden plechtig aan de hun
door den gouv. gen. gestelde voorwaarden te voldoen
Nauwelijks echter was het eiland door de troepen verlaten,
of de bevolking nam tegen de in een fort te Bleling achtergelaten
bezetting, eene hoogst vijandige houding aan,
nieuwe versterkingen werden opgeworpen, en aan geene
enkele der bedongen voorwaarden werd voldaan. De oorlogskosten
bleven onbetaald, de Dewa Ageng maakte zich
aan strandroof schuldig, en de oproerige gezindheid werd
door goesti Djilantiek, den rijksbestuurder van Bleling,
al meer en meer aangevuurd. Reeds in Maart 1848 was
tot een nieuwen aanval besloten, nadat men langs den
minnelijken weg niets anders had verkregen, dan dat de
zoogenaamde lankmoedigheid van 't bestuur aan zwakheid
of gemis aan veerkracht werd toegeschreven, waardoor
de overmoed der wederspannige vorsten al meer en meer
toenam. Een onverwijld en doortastend handelen was toen
de aangewezen weg; er werd echter tijd verloren, en
wel op een oogenblik, dat tijd meer waard is dan geld.
Eindelijk waren de troepen, nadat men het antwoord op
de bij een ultimatum veel te hoog gestelde eischen te
vergeefs had ingewacht, onder 't bevel van den generaal
Jhr. C. van der Wyck den 7 den en 8 sten Juni geland, en
had de eerste aanval plaats, waarbij zij zich, naeenigen
tegenstand, van de kampongs Timor-Sangsit en Boenkoelan
meester maakten. Den volgenden dag rukte men naar de
stelling van Djagaraga op, die, als toegang tot het binnenland,
op buitengewone wijze versterkt en door eene geduchte
macht bezet was. Dââr waren 's vijands strijdkrachten
vereenigd, dââr moest het pleit worden beslecht.

278
Vol moed en vertrouwen ging het voorwaarts; weldra
had men de werken bereikt, maar noch de herhaalde
aanvallen onzer dappere soldaten, noch het vuur onzer
batterijen, noch de uiterste inspanning van bevelhebber
en officieren, konden den niet minderen dapperen vijand
zijne stelling doen verlaten. Na een strijd, zóó hardnekkig,
zóó langdurig en met eene verwoedheid volgehouden,
als waarvan de Indische knjgsgeschiedenis nauwelijks een
tweede voorbeeld oplevert, moesten de uitgeputte troepen
onverrichter zake naar het strand terugkeeren. Het noodige
aantal koelies en transportmiddelen ontbrak, om met
gegronde hoop op een goeden uitslag een nieuwen aanval
te wagen. De 2 de Balische expeditie was mislukt; de door
den generaal van der Wyck aangevraagde versterking
kon, ook uithoofde van staatkundige redenen, niet worden
verleend en op den 20 sten werd de reede verlaten 1).
Thans moest er wel eene derde volgen om de eer onzer
wapenen te herstellen en het verloren prestige te herwinnen.
Michiels — die intusschen tot generaal-majoor bevorderd
was — werd als opperbevelhebber en „gouvernements
commissaris voor Bali" met de leiding belast
en alles in het werk gesteld om nu althans den herhaalden
strijd als overwinnaar te eindigen.
^ Den 21"» April 1849 was eene vloot van 89 oorlogs-,
transport- en landingsvaartuigen, met eene troepenmacht
van omstreeks 5000 man en 2000 koelies aan boord,
onder de bevelen van den vice-admiraal J. P. Machielsen [
op de reede van Bleling vereenigd; twee dagen later had'
Michiels het legerkamp te Singa radja betrokken, en was
hij gereed een vorstelijk gezantschap in plechtig gehoor
te ontvangen.
Omstreeks 3 ure in den namiddag stonden de troepen
vóór den kraton geschaard, en toen de generaal, door
een luisterrijken staf omgeven, den Balineeschen vorst ontving,
door goesti Djilantiek , die als de ziel van den oor-
1) Men raadplege daarover: Krijgsoerrigiingen legen het eiland Bali in
1848, door den luit.-kol. J van Swielen, chef van den staf Inj de expeditie
, en P. G. Booms, Précis des expéditions de l'armée néerlandaise des
Indes-Ol ientales contre les princes de Mali, 1846 1849.

279
log te beschouwen was, en 10 à 12000gewapendenvergezeld
, bood Singa radja een schouwspel aan, eenig wellicht
in de krijgsgeschiedenis. Op een afstand toch van
slechts enkele passen, stonden twee vijandige legers tegenover
elkander; de minste onvoorzichtigheid, een misverstand,
het geringste toeval zelfs, kon in één oogwenk
dat zeldzame schouwspel in een bloedig drama doen overgaan.
Beide legers gaven hier een schitterend voorbeeld
van krijgstucht en orde.
De vorst van Karang Asam vroeg vergiffenis voor zich
en zijn broeder den radja van Bleling, en beloofde o. a.
de onmiddelijke ontruiming en slechting van Djaga raga,
bijaldien de kraton, als verblijf zijns broeders, mocht
worden gespaard. De door den opperbevelhebber gestelde
voorwaarden werden aangenomen , en een uur later waren
de gevaarlijke gasten met hun hoogst verdacht geleide
vertrokken.
Nadat nog eenige tijd met onderhandelen verloren gegaan
en het kampement naar Sangsit — nauwelijks op een
uur afstand van Djaga raga — was overgebracht, won het
vermoeden al meer en meer veld dat de voorgewende
onderwerping te Singa radja tot niets gediend had, dan
om tijd te winnen en de bevolking te doen gelooven,
dat het de vorsten waren, die den Nederlanders de wet
voorschreven. Dat vermoeden ging in zekerheid over, toen
onze krijgsmacht den 15 de " voor de geheel ten strijde uitgeruste
werken aankwam, door 15,000 Balineezen verdedigd,
gereed, hun leven zoo duur mogelijk te verkoopen.
Vastberaden en met geestdrift bezield, rukten onze soldaten
tegen Djaga raga op, maar al weder stootten zij
het hoofd, en werd elke aanval afgeslagen; op nieuw
viel menig offer in den bloedigen strijd, en moest het
leger tegen den avond eene meer achterwaarts gelegen
stelling innemen, om den volgenden dag den ongelijken
kamp te hervatten. Maar nog was die volgende dag
niet aangebroken of men vernam een onafgebroken en
steeds levendiger vuur achter de vijandelijke linie. In
een oogenblik zijn de door van Swieten verzamelde troepen
tot een frontaanval gereed, en eer de zon boven de
kim verrees was de stelling genomen. Toen de opper-

280
bevelhebber tegen 7 uur op het terrein verscheen, wapperde
Neêrlands vlag van Djagaraga's wal. Nog vóór dat hij in den
vroegen morgen het hoofdkwartier had verlaten, was eene
glansrijke overwinning behaald, en had het 7 de bataljon
zich met roem en eer overladen. Wat was er dan gebeurd?
Waaraan had men die geheel onverwachte gelukkige
uitkomst te danken? Ze werd op de volgende
wijze verkregen'. Den vorigen dag was eene colonne,
het 7 dc bat. (overste B. P. J. A le Bron de Vexela),
twee mortieren en een twintigtal mineurs, onder de leiding
van den chef van den staf, luit.-kol. C. A. de Brauw,
door Michiels zijdwaarts afgezonden, om te onderzoeken
of eene omtrekking van Djagaraga langs het riviertje de
Sangsit of wel een flankaanval op die stelling mogelijk
was. Die 2 de of zij-colonne, zooals zo genoemd werd
had zich reeds vroeg in den morgen van de hoofdmacht
afgescheiden en was langs ongebaande wegen, tusschen
steile rotsen en gedeeltelijk door de bedding van den zich
in een eng dal voortkronkelenden bergstroom, ondanks
alle bezwaren, steeds voortgerukt. Zonder door den vijand
te worden ontdekt, gelukte het de Brauw, langs een smal
voetpad naar boven te klimmen, en nu zag hij tot zijne verbazing
den uitersten vleugel der vijandelijke werken op een
geringen afstand voor zich. Na zich overtuigd te hebben,
dat de linkerflank der stelling langs geen anderen weg
dan door het rivierbed te bereiken was, had hij aan zijn
last voldaan en naar Sangsit kunnen terugkeeren. Maar
zóo nabij den vijand, door flinke soldaten omringd, kon
een man als de Brauw aan geen teruggaan denken. Hij
besloot den tocht als eene verkenning begonnen, op zijne
verantwoordelijkheid te vervolgen en misschien met eene
overwinning te doen eindigen. En waarlijk het geluk is
hem gunstig. Een uur later vond men een in den rotswand
uitgehouwen pad; op handen en voeten klommen
de soldaten naar boven en weldra is de hoogte bereikt.
Veel tijd van beraad is er niet; „voorwaarts!" klinkt het,
en na eene schier ongeloofelijke inspanning was een der
schansen genomen.
Het is ons niet vergund hier in bijzonderheden te treden
omtrent alles wat -door deze dappere schare werd verricht.

281
Men leze het hieronder aangegeven werk over die hoogstbelangrijke
feiten 1).
Na menige schermutseling worden nog andere schansen
veroverd, en de nacht in een van deze doorgebracht.
Lang voor hot aanbreken van den dag ging de colonne
op nieuw tot den aanval over, en was al spoedig in een
ernstig vuurgevecht gewikkeld. Dit vuur door het hoofdcorps
gehoord, had zooals wij zagen een front-aanval ten
gevolge. De vijand houdt inmiddels kloekmoedig stand:
men strijdt man tegen man, de hoofdredoute van den
goesti Djilantiek wordt wanhopig verdedigd, en de Brauw,
door een pijl gewond, moet het slagveld verlaten op den
oogenblik, dat hij zijne moedige doch hoogst gewaagde
onderneming met een gelukkigen uitslag ziet bekroond.
Weldra werd de hoofdredoute genomen, en hadden de
troepen van v. Swieten zich met die van de Brauw vereenigd.
De zege was behaald, het onneembaar geachte
Djagaraga, 't palladium van Bali's onafhankelijkheid gevallen
en de neêrlaag der 2 cic Balischo expeditie gewroken.
Hiermede was echter het doel van den tocht slechts
ten halve bereikt. Nu Bleling zijne straf had ondergaan,
moesten ook Klonkong en Karang Asam vernederd worden.
Intusschen had de val van Djagaraga een diepen indruk
gemaakt; er heerschte verdeeldheid onder de vorsten, en
de bevolking die hare zaak van de hunne gescheiden had,
toonde zich tot onderworping bereid. Spoedig waren de
troepen weder in Sangsit vereonigd, om met de vloot
naar de baai van Laboean Amok overgebracht te worden
ten einde Padang Cove te bereiken, en een aanval op
Klonkong te wagen, waar de vijand zijn geheele macht
geconcentreerd had. Terwijl Karang Asam, door onzen
trouwen bondgenoot — den vorst van Mataram op het eiland
Lombok, — in bezit was genomen, werd na het stormenderhand
veroveren van den versterkten tempel (tempat
dewa) van Soenla Lawas, de vijand op den 24 8te " Mei
uit het iets verder liggend Kasoemba verdreven en die
kampong bezet. De Balineezen waren echter verre van
1) A. W. P. Weitzel. De derde militaire expeditie naar hel eiland
Bali in 184Ü.

282
overwonnen; zij zwierven in talrijke benden rond, en
waagden in den nacht een aanval, waarbij Michiels eene
wond ontving, aan welke de dappere aanvoerder den
volgenden dag bezweek. Het bevel ging op den lt. kol.
J. van Swieten over, die, nadat de vijand voor goed was
verjaagd, instede van den marsch naar Klonkong voort
te zetten, het leger — waarschijnlijk om gegronde redenen —
op Padang Cove deed terugtrekken. Het bleek echter
al spoedig hoe weinig men op de trouw der vorsten kon
rekenen, en dat de aanval niet langer mocht worden uitgesteld.
Kasoemba werd dan ook op nieuw door de onzen
genomen, en toen men gereed was naar Klongkong op
te rukken, boden de Dewa Ageng en de overige vorsten
ootmoedig hunne onderwerping aan. Zij had plaats in bijzijn
van den hertog van Saksen-Weimar, die den vorigen
dag als opperbevelhebber van het leger op Bali was aangekomen.
Een gezantschap vertrok naar Batavia, de troepen
scheepten zich in, de vloot verliet de reede en de
rust werd later niet ernstig meer verstoord.
In 't zelfde jaar werden Celebes en Borneo door den
opperlandvoogd bezocht. Te Makassar waar de inlandsche
vorsten en hoofden hem eerbiedig hunne hulde brachten,
kon hij zich overtuigen dat de sedert 1846 geopende vrijhaven
aan de verwachting beantwoordde; scheepvaart en
handel bloeiden, en de invoerrechten waren meer dan het
dubbel gestegen. Ook de staatkundige verhouding tusschen
het gouvernement en de onderteekenaars van het vernieuwd
Banggaisch tractaat liet niets te wenschen over. In 't
noordelijk gedeelte werden de cultures aangemoedigd,
belastingen en heerediensten gewijzigd, en op Amboina
en onderhoorigheden de prijs der kruidnagelen verhoogd.
Op Borneo, in 1846 onder het toezicht van den gouverneur
A. L. Weddik in eene Wester- en Zuid-Oosterafdeeling
verdeeld, ontving de Gr. Gr. het bezoek van den
hoogbejaarden sultan Adam van Bandjermasin, opende te
Pengaron, eene steenkolenmijn die don naam Oranje Nassau
verkreeg, en bezocht do zendeling-stichting te Poeloe
Petak waar het christendom reeds vele aanhangers telde.
Kort daarna hadden op de westkust gebeurtenissen

283
plaats, waaruit blijkt, hoezeer in die gedurende vele
jaren verwaarloosde gewesten, Neêrlands invloed en
overwicht verzwakt en der Chineezen euvelmoed en
verzet geklommen waren. Trots alle vroegere contracten
en gesloten overeenkomsten, trots de zendingen van
eom^Vgen 1 . en plechtig bezworen beloften beschouwden
zij zich als wettige bezitters van den grond, on
waren hunne eischen gestegen naarmate onze krijgsmacht
verminderde. Hieraan moest een einde komen,
hun sluikhandel en gewapend verzet alsmede de onderdrukking
der inheemsche bevolking en andere kongi's gestraft
worden. Niet alleen had Tai-kong (wegslepende stroom)
hare kracht aan de met ons bevriende kongsi der „drie
stuks groeven" (Sam-ti-Kiouw) doen gevoelen en haar
Sepang, Seminis en andere mijnen ontnomen, maar*ook
wij hadden een mislukten aanval op een hunner koeboe's
(schansen) aan de Sedouw te wreken. Die taak werd
den luit.-kol. F. Gr. Sorg opgedragen. Hij moest trachten
Sambas en Pontianak te dekken, genoemde koeboe te
bemachtigen, de hoogten van Pamangkat, niet ver van
den mond der Sambas, en Singkawang als hoogst belangrijke
strategische punten te bezetten om later zijne operation
tegen Montrado te beginnen; en tot dat alles was
slechts 400 man beschikbaar.
Bij zijne aankomst vond Sorg Pamangkat reeds door
de Chinoesche opstandelingen van Tai-kong bezet, en
begreep zich in de eerste plaats van het kongsi-huis, aan
den voet des bergs, door eone sterke redoute verdedigd,
te moeten meester maken. De geheele stelling telde tusschen
de 4000 en 5000 verdedigers. Yroeg in den morgen
van den ll ac " September had de landing der troepen in
de beste orde plaats en rukten zij tegen Pamangkat op.
Inmiddels had het vuur van de Borneo en van de schoeners
Kameleon on Haai de Chineezen uit hunne stelling van
Peniboengan verdreven, en was de landingsdivisie ontscheept.
Deze sloot zich onder 't bevel van den luit. ter
zee Siodenburg bij de hoofdmacht aan, en bracht eene
gunstige diversie te weeg, op het oogenblik dat de aanvalscolonne
een ongekenden tegenstand ontmoette. Na een
allerhevigst gevecht, waarbij het terrein voet voor voet

284
was verdedigd, en Sorg met een verbrijzeld been, doodelijk
gewond ter neêrzeeg, werd het kongsi-huis stormenderhand
genomen. De Taikongs hadden hier met heldenmoed
gestreden. Eene stoutmoedige poging den volgenden
dag aangewend, om de redoute te hernemen werd afgeslagen,
en niet voor dat onze troepen, na een hardnekkigen
wederstand, meester waren van het terrein, het
Kongsi-huis verlaten. Op den heuvel Peniboengan, die de
monding der Sambas beheerscht, verrees een fort waarin
eene geringe bezetting achterbleef, en men beging de fout de
hoofdmacht naar Pontianak en Sambas te doen terugkeeren.
Volgens Chineesche opgaven zou hun verlies aan
dooden alleen, meer dan de sterkte der Nederl. troepen
hebben bedragen. Met onvolprezen moed en zelfverloochening
werd door zee- en landmacht de eer onzer wapens
gehandhaafd, en men telde eene schitterende bladzijde te
meer in de gedenkboeken onzer Indische krijgsgeschiedenis.
De naam van Sorg leeft voort in het fort, op last van
den gouv.-gen. naar den gevallen held genoemd, aan
welks voet een gedenkteeken de plaats aanwijst waar zijn
gebeente rust. Hij verkreeg een waardig opvolger in Ie
Bron de Vexela, de aanvoerder van het 7 dc bataljon, dat
wij bij de omtrekking van Djaga raga leerden kennen.
Het verlaten van Pamangkat, dat onmiddellijk weder door
den vijand werd bezet, maakte later een nieuwen aanval
noodig, waarbij Ie Bron voor de overmacht moest zwichten,
ondanks den moed en de volharding waarmede ook toen
door leger en marine werd gestreden. Wel was door de
overmoedige Chineezen te vergeefs eene poging gewaagd
om het fort Sorg te overrompelen, maar zij waren meester
gebleven van het slagveld; en op de helling van den
berg Peniboengan werd eene nieuwe groeve gedolven voor
hen, wier bloed hier nutteloos had gevloeid. Niet lang
daarna verzochten de Kongi's van Tai-kong, Sjep-eng-fon
en Lim-ti-an onderhandelingen te mogen openen, die,
zoo als later bleek, door dat trouwelooze gespuis alleen
waren voorgesteld, om de blokkade der kust te doen ophouden
ten einde zich van wapenen en levensmiddelen te
voorzien, geleden verliezen te herstellen en zich op nieuw

285
ten oorlog uit te rusten. Het proces-verbaal van eene
voorloopig vastgestelde overeenkomst werd door den resident
P. J. Willer naar Batavia overgebracht, en de
gouv.-gen. was zwak genoeg om toe te geven. Tegen alle
adviezen der bevoegde autoriteiten in, werden de knjgsverrichtingen
gestaakt, en een voor Nederland hoogst vernederenden
toestand tegenover een hoop oproerig volk
aan Borneo's westkust bestendigd, waaruit later nieuwe
verwikkelingen moesten ontstaan.
Inmiddels was ook in Bantam en op Banka de verstoorde
rust hersteld.
In Bantam had de opvolging der regenten van Serang
en Tjiringin, in 1849 tot ernstige onlusten aanleiding gegeven,
waarbij zekere hadji Wachia als werktuig van
den pateh van Serang de hoofdrol vervulde, 't Kostte
den overste de Brauw in 't volgende jaar veel inspanning ,
om na menig vermoeienden marsch en bloedig gevecht, den
opstand te bedwingen en de hoofdmuitelingen te bestraffen
of onschadelijk te maken. Wachia ontkwam naar
de Lampongs waar hij zes jaren later deelnam aan den
opstand van pangeran Singa-Branta en raden Intan, en
door den krijgsraad ter dood werd veroordeeld.
Op Banka was men in 1828 zwak genoeg geweest, een
rooverhoofd met nameBarin, onder wiens slagen Smissaert
gevallen was (bl. 237), door een jaargeld aan het gouvernement
te verbinden; en toen, na zijn dood, dat jaargeld
aan Amir — die als oudste zoon er aanspraak op maakte —
geweigerd werd, verzamelde ook hij eene gewapende bende
om zich heen, en 't duurde lang, ten gevolge der onverstandige
maatregelen van den toenmaligen resident, eer
de majoor Becking den oproerling meester was, die met
de zijnon naar Timor werd verbannen 1).
Ook op andere punten van den Archipel gelukte het,
zee- en menschenroof te straffen, en alles ademde vrede
en rust in 't schoone Insulindo toen Rochussen den 12 deo
Mei 1851 het bestuur aan zijn opvolger overgaf.
1) Zie : W. A. van Rees : Wachia , Taykong en Amir of hei Neclerl.
Ind. leger in 1850.

286
Nadat Mr. G. J. Bruce, de tot landvoogd van Neêrl.
Indië benoemde gouverneur van Overijssel, op de reede
van Texel was overleden, werd Mr. A. J. Duymaer van
Twist, tot die hooge waardigheid benoemd.
Kort na het vertrek van Rochussen, die op zijne terugreize
Britsch-Indië bezocht, keerde ook de hertog van
Saxen-Weimar, tot herstel zijner gezondheid, naar't moederland
terug.
Onder 't bestuur van den nieuwen landvoogd werden
concessiën tot ontginning van tinmijnen op Billiton verleend,
en afdeelingen van de Maatschappij tot nut van 't
algemeen te Batavia, Samarang en Soerabaja opgericht.
In de bovenlanden van Padang kwam eene verbeterde
koffie-aanplanting tot stand, en al spoedig ondernam de
gouv.-gen. oen tocht over Java, naar Sumatra, Celebes
en den Molukschen Archipel.
Nadat aan de bij do herziening der grondwet in 1848
opgenomen bepaling, „dat do reglementen op het beleid
der regeering in 's rijks koloniën en bezittingen in andere
werelddeelen, bij de wet moesten worden vastgesteld,"
(art. 59) in 1854 was voldaan, ging ook het cultuurstelsel
een andere toekomst, te gemoet. Was het reeds hier en
daar ingekrompen en voor de bevolking minder bezwarend
gemaakt, toch schreef art. 56 voor, dat do gouv.-gen. de
op hoog gezag ingevoerde cultures „zooveel doenlijk" in
stand moest houden. Van Twist trachtte dan ook het
cultuurstelsel in stand te houden, niet zooals het later
ontaard, maar zooals het oorspronkelijk bedoeld was.
Werd vroeger reeds meer aan de liberale eischen des
tijds toegegeven, hij nam gegronde redenen van ontevredenheid
weg, door de arbeidsloonen voor den gedwongen
arbeid in de fabrieken te verhoogen, drukkende pasarrechten
te doen vervallen, de uitgifte van woeste gronden
aan particulieren te bevorderen, en de Mekka-gangers
van pas en recognitie vrij te stellen. Hierdoor is het aantal
pelgrims naar de heilige plaatsen in Arabië wel aanmerkelijk
toegenomen, maar sedert de beperkende bepalingen
in 1859 ingevoerd, en de strenge handhaving van
de verplichting, dat de hadji's, bij onzen consul te Djeddah,
en in elke plaats waar zich een Nederlandsch consulair

287
agent bevindt, hunne passen moeten doen afteekenen,
heeft men een waarborg dat zij werkelijk hunne bedevaart
volbrengen.
Jammer dat al weder èn in de bovenlanden van Palembang
èn op de westkust van Borneo het zwaard getrokken
moest worden tot handhaving van ons gezag.
In 't noorden van eerstgenoemd gewest, en voornamelijk
in de Ampat Lawang, stookte zekere radja Tiang Alam
onrust en verzet, zoodat eene gewapende tusschenkomst,
onder bevel van don overste de Brauw, noodig werd om
er de rust te herstellen. Op eene verkenningstocht, door
eenigo hoofden als gast in de doeson (dessa) Gocnong-
Maraksa ontvangen, werd hij van slechts weinigen der
zijnen vergezeld, door Tiang-Alam verraderlijk overvallen.
Gelukkig behield de Brauw zijne gewone kalmte en tegenwoordigheid
van geest, waaraan dit dappere troepje niet alleen
zijn behoud had te danken, maar waardoor ook de onderwerping
der oproerige hoofden werd A r erkregen, terwijl
die van Tiang-Alam spoedig was te voorzien. De verbanning
echter van den ferdana mantri (rijksbestuurder), 't
hoofd van al die woelingen, deed het vuur van den opstand
op nieuw ontbranden. Tebing-Tinggi, Lahat en
Moewara-Klingi werden voortdurend door de oproerlingen
bestookt, en menige doeson moest in den asch gelegd,
menig hardnekkig gevecht nog geleverd worden, eer de
hoofdstelling des vijands genomen en de hoofdmuiteling
in onze macht was. Tiang-Alam had met eenige volgelingen
in de wildernissen der Lampongsche districten een
toevluchtsoord gevonden, en het duurde tot 1856, eer hij
gevangen genomen en in Salatiga onschadelijk gemaakt werd.
De voorgewende vredelievende bedoelingen der Chineezen
op de westkust van Borneo, hadden slechts gediend
om hunne oorlogzuchtige plannen te verbergen en zich
tot een nieuwen strijd voor te bereiden. Na eene menigte
gevechten om en bij Seminis , Sepang en Boentimai, na
het veroveren en vernielen hunner koeboe's, was met behulp
der marine, de weg naar Montrado weldra geopend.
De meeste rivieren van Borneo waren voor onze stoomschepen
bevaarbaar, en de commandant van do Celebes herhaalde
op de Slakkouw, wat van den Rijn deed op de

288
Theems, nadat Jan van Braakel de Unity had genomen.
Evenals de Pro-patria bij Sheerness de ketting aan stukken
zeilde, brak de wakkere Ceerling met zijn stoomschip
bij Boentimai, door de met ijzeren ringen aan elkander
verbonden balken heen; en nauwelijks was de doortocht
vrij of de sterkte is genomen en verwoest.
Eindelijk was in Mei 1854, eene macht van 1700 man
te Sambas en Pontianak onder de bevelen van den lt. kol.
Andreson vereenigd ; en na hoogst vermoeiende, dagen
lange marschen, het bezetten van Koelor, Singkawang, en
't veroveren van menige Chineesche sterkte, bood Montrado
met zijne drie versterkte Kongsi-huizen, Thang, Sjonbok
en Ha-bok zijne onderwerping aan. Knielend voor
hare huizen ter neer gebogen, ontving de anders zoo
overmoedige doch toen gedweeë bevolking onze zegevierende
troepen en smeekte om gonade. Wel poogden
de opstandelingen bij een nachtelijken aanval Montrado
te hernemen, maar toen ook het zoogen. drie-vingerenverbond
(Sam^-tjam-foei) ontdekt, de verzamelplaats der
eedgenoten door Verspijck vernield , en de kracht van zijn
aanvoerders verbroken was, kwamen de hoofden in onderwerping,
en die zoo geteisterde gewesten eerlang tot rust.
Zee- én landmacht, officieren en soldaten hadden bij elke
gelegenheid eene alles opofferende volharding aan den dag
gelegd, die nimmer genoeg kan worden gewaardeerd. Men
raadplege hierover meer omstandige berichten 1).
Daar ik steeds met een enkel woord onze betrekkingen
met Japan deed kennen, zij hier vermeld, dat sedert 1851
niets onbeproefd was gelaten, om de nog altijd voor andere
volken gesloten poorten van het Japansche rijk, voor hen
evenals voor ons te doen openen. Het bezoek van den
admiraal Stirling in 1854, had dan ook, dank zij de medewerking
van den Nederlandschen commissaris Mr. J. H.
Donker Curtius, evenals dat van Lord Elgin gunstige
gevolgen. En toen zoowel met den Amerikaanschen commodore
Pony als met den Russischen admiraal Putiatine
overeenkomsten werden gesloten, in 1858 een verdrag
1) In Montrado enz. door W. A. van Kees, gep. kapt. van het Ned.
O. I. leger, vindt men boogst belangrijke bijzonderheden opgeteekend.

289
met Frankrijk tot stand kwam , en de havens van Simoda en
Hokodade, later door meer anderen gevolgd, voorden
Europeeschen handel werden geopend, had men zulks
grootendeels aan Nederland te danken. „Toutes les nations
du globe" — schrijft de Moniteur de la flotte van 4 Febr.
1858, — „doivent rendre hommage à la politique noble et
désintéressée qu'a suivie la Hollande dans ses relations
avec le Japon. Les Pays-Bas n'ont cherché à obtenir
aucune faveur spéciale; ils n'ont reclamé qu'une assimilation
aux autres nations, lorsque celles-ci auront obtenu
des concessions. l'Exemple est digne d'être enregistré.
Den 22-t« Mei 1856 gaf de G. G. zijne betrekkingaan
den gewezen minister van koloniën C. F. Pahud over, ruim
een jaar nadat de staatsinstellingen van Nederlandsch Indië
bij de wet waren geregeld. Een blik over hare voornaamste
bepalingen, zal het verschil of 't verband tusschen deze
en vroegere instellingen gemakkelijk doen uitkomen.
Volgens het nieuwe reglement op het beleid der regeering
van Nederl.-Ind., dat den l«*» Mei 1855 in werking
kwam, bevatten Java en Madoera 21 residentiën benevens
de beide Vorstenlanden. Sumatra is in 4, Celebes en
Borneo zijn in 2 gewesten verdeeld, terwijl Banka, Blitong,
Riouw, Amboina, Ternate en Timor afzonderlijke gewesten
vormen, meestal weder in afdeelingen en onderafdeelingen
gesplitst.
De regeering der koloniën en bezittingen van het rijk
in Azië, uitmakende het gebied van Nederlandsch Indië
wordt in naam des konings uitgeoefend door een gouverneur-generaal,
wien een mederegeerend en adviseerend
college (de raad van Ned. Indië,) ter zijde staat en een
bureau, (de algemeene secretarie) is toegevoegd. De raad
bestaat uit 4 leden en een vice-president die tevens lid is.
De bevoegdheden der regeering evenals die der 5 departementen
van algemeen burgerlijk bestuur (justitie,
financiën, binnenlandsch bestuur, dat van onderwijs eeredienst
en nijverheid en der burgerl. openbare werken)
zijn nauwkeurig omschreven. Op last des konings moet
jaarlijks een uitvoerig verslag van het beheer der koloniën
aan de Kamers der Staten-Generaal worden ingediend.
19

290
Het gewestelijk bestuur is verdeeld in : het Europeesch
en inlandsen gewestelijk-, het gemeentebestuur op Java,
en het bestuur over de met inlanders gelijkgestelde personen.
Had de rechtspraak door Jan Pietersz. Coen in het
leven geroepen, „Bataviasche statuten," die in hoofdzaak
onder de Comp, in wezen bleef, vele veranderingen onder
Daendels, Raffles en de com", gen', ondergaan, zij werd
door eene in 1848 vastgestelde, doch niet voor in 1851
voltooide rechterlijke organisatie vervangen. Do bepalingen
echter in 1848 voor de strafwetgeving gemaakt, kwamen
in 1866 bij do invoering van 't wetboek van strafrecht
te vervallen.
De rechtspraak over de Europeanen en met hen gelijkgestelden
wordt uitgeoefend: 1°. door de residenten alleen
rechtsprekende, 2°. de raden van justitie en 3° het hooggerechtshof
van Nederl. Indië. Het grootste gedeelte der
buitenbezittingen staat onder de jurisdictie der raden van
justitie te Batavia en Soerabaja.
Over de inlanders en met hen gelijkgestelden wordt
rechtgesproken door: 1°. de districts- en regentschap gerechten,
2°. de residenten alleen rechtsprekende, 3°. de
landraden, 4°. de rechtbanken van ommegang on in enkele
gevallen door de raden van justitie.
In de Vorstenlanden heeft het Nederl. gouvernement
zich een vrij grooten invloed op de rechtspraak weten te
verschaffen.
Het financie-stelsel is en blijft nog steeds van goede
of slechte oogstjaren, rijzing of daling in den prijs der
producten en alle wisselvalligheden van den handel afhankelijk.
Souverein en handelaar zijn vooralsnog in één
persoon vereenigd.
Met ingang van 1867 werd de begrooting voor Nederl.
Indië bij de wet vastgesteld, waarop de uitgaven en middelen
in Nederland en in Indië voorkomen.
Ook het muntstelsel werd bij de wet geregeld en de
enkele zilveren standaard als basis aangenomen. Het
verschil tusschen den gulden zilver en den gulden koper
is vervallen en de papieren standpenning (recepis) afgeschaft.
Eene wet van 't jaar 1855 regelde ook de koperen

291
pasmunt, en in 1857 werd het maximum van de uittegeven
zilveren en koperen pasmunt bepaald. De Javasche
bank — onmiddelijk in verband met het muntwezen —
is eene naamlooze vennootschap waaraan een octrooi werd
verleend van 1 April 1870—1 April 1880.
De belastingen worden geheven : I in geld, II in arbeid,
III in natura, door verpachting en door directe collecte.
I. Jaarlijksch vermeldt het Staatsblad van Nederlandsch-
Indië de voorwaarden waarop 's landsmiddelen op Java
en Madoera worden verpacht; zij zijn naar de hoegrootheid
der opbrengst in 13 rubrieken (waarvan er 8 op de buitenbezittingen
voorkomen) gerangschikt. De verkoop van
opium in het klein, bekleedt de eerste plaats, hoewel
daarvoor even als bij onze vestingen, „verboden kringen"
bestaan. Verder behooren nog onder de verpachte middelen:
de belasting op peper (Riouw), verkoop van saguweer,
goudmijnen (west. afd. van Borneo), verkoopvan
sirie (Celebes), van zout in Siak, enz. Die van het uitsluitend
recht tot het houden van pandjeshuizen, is in
1870 afgeschaft.
De niet-verpachte middelen door directe collecte te
heffen, zijn onder 14 rubrieken gebracht, waaronder landelijke
inkomsten en andere grondlasten voorkomen; zooals
landrente, belasting op het bedrijf, op tuinen, nipabosschen,
de „tesang" in het gouv. Celebes, de „pitrah" in
de Z. en O. afd. van Borneo, enz. 1).
II. Door belasting in arbeid, verstaat men heerediensten
ten behoeve van den staat en van de dessa, die mede
in gewone en buitengewone gesplitst worden.
III. De belastingen in natura, d. i. in producten zijn:
een tiende van het njstgewas in eenige districten der
Pr.-regentschappen ; levering van goud en vogelnestjes door
de landschappen Pramassan, Aley en Amandit onder
Bandjermasin ; levering van sapanhout door de vorsten
van het eiland Soembawa.
Verder geniet het gouv'. nog inkomsten uit een 25 tal
andere middelen, waaronder: het zoutmonopolie de ex-
1) Men raadplege hieromtrent: De Staatsinstellingen van Nederlandsnh-
Indië beschreven door Mr. P. A. van der Lith en J. Spanjaard.
19*

292
ploitatie der tinmijnen op Banka en Blitong, die der
steenkolenmijnen, de verkoop van gouv ts . producten, de
brievenpo3t, enz.
Als opperbevelhebber van de in Ned. Indië aanwezige
landmacht, heeft de G. G. behalve over het leger de
beschikking over de schutterijen, pradjoerits, djajang-sekars,
de legioenen der onafhankelijke vorsten, barissans, enz.
De zeemacht is verdeeld in gouv ts . en oorlogs marine :
de eerste wordt voornamelijk gebezigd tot het weren van
sluikhandel en zeerooverij, terwijl de andere, zoo wat
personeel als materieel betreft, sinds 1 Jan. 1868, ineen
Ind. en Nederl. gedeelte, d. i. eene blijvende koloniale militaire
zeemacht en een auxiliair eskader is gesplitst.
Volgens de bepalingen van het regeerings-reglement,
moet het openbaar onderwijs, ten allen tijde een voorwerp
uitmaken der bijzondere zorgen van den gouverneurgeneraal.
Zoolang die bepaling echter niet door ruime
bijdragen uit de schatkist wordt ondersteund, zal eene
genoegzame ontwikkeling van het onderwijs, zoowel voor
Europeanen als voor inlanders, nog lang tot de vrome
wenschen blijven behooren.
Ook het cultuurstelsel was bij deze wet een nieuwe
phase ingetreden. Het ambtelijk landbezit en de cultuur
procenten werden tegen eene billijke schadevergoeding
opgeheven, en men liet veel meer dan vroeger aan de
particuliere ondernemingszucht over.
Terwijl Java een ongestoorde rust genoot, en de sultan
van Djokjokarta door den kroonprins, als Amangkoe Boewana
VI was opgevolgd, moest in sommige buitenbezittingen
zee- en landmacht al weder gewapenderhand optreden,
en maakten o. a. een paar oproerige hoofden, een expeditie
naar de Lampongs noodzakelijk, waar zij zich een gezag
over de andere marga-hoofden aanmatigden, dat niet
langer mocht worden geduld. De kolonel J. A. Waleson
met het opperbevel belast, had al spoedig de marga's
Bandoeloe en Ketimbang — tegen de helling van den
Radja bassa gelegen — door raden Intan en Singa Branta
bij het naderen onzer troepen verlaten, in zijne macht.
Deze hoofdmuiters zwierven in het gebergte rond, en

293
toen hadji "Wachia (bl. 285) gevangen genomen en Intan
door de zijnen vermoord was, gaf Singa Branta zich over
en was de rust in de Lampongs hersteld 1).
Even zoo moest men op Timor tegen den regent van
Takaip en den radja van Liddah gewapender hand optreden;
terwijl de sultan van Djambi, van den troon vervallen
verklaard en de van zijne waardigheid beroofde
vorst van Lingga, die zich met den panglima besar van
Reteh, een rooversnest op de oostkust van Sumatra had
verbonden, almede tot zijn plicht werd gebracht. Nadat
deze laatste, een vroeger beruchte zeeschuimer gesneuveld
, Reteh vernield en Djambi onderworpen was. keerde
de rust in die gewesten terug. Niettegenstaande Siak met
zijne onderhoorigheden, bij een tractaat van 1858, weder
onder de souvereiniteit van Nederland teruggebracht, en
onze invloed op meest alle kustlanden aanmerkelijk toegenomen
was, bleven de Ilanons en andere zeeroovers, hoe
ook door de marine bestookt en vervolgd, hunne rooftochten
met de uiterste vermetelheid voortzetten.
Op Celebes moest de steeds toenemende overmoed van
Boni en de aanmatiging zijner vorsten op nieuw worden
gestraft. Onder Aroe Panjeli, was de vermoedelijke troonopvolger
Aroe Palakka, evenals de toenmalige tomarilalang
(rijksbestuurder) en andere rijksgrooten, bij eene der menigvuldige
staatkundige woelingen verbannen; en vóór dat
hij zijne rechten kon doen gelden, had reeds zijn broeder
Aroe Poegi den troon van Boni beklommen. Toen nu in 1857
de kroon op diens weduwe Basse Kadjoeare overging, verwachtte
men eene vredelievende regeering en eene betere
verstandhouding met dat rijk. Die verwachting evenwel
werd op meer dan eene wijze teleurgesteld, 't Banggaisch
tractaat geschonden en Neêrlands vlag gehoond, totdat op
den 9 aen Februari eene troepenmacht onder den gen.-maj.
E. C. C. Steinmetz, op de reede van Badjoa verscheen,
ten einde onze miskende rechten te doen gelden.
1) Ook van dezen tocht heeft men het boeiend verhaal aan den tegenwoordigen
minister van oorlog te danken. Zie : Schetsen uit het oorlogsleven
in Nederl. Indïë. Be Lampongs in 1856 door den majoor A. \V.
P. Weitzel.

294
Nadat als voorbereidende maatregel een kampement te
Badjoa was opgeslagen, en de mondingen der Tjinrana
en Sandjai geblokkeerd waren, deed eene verwonding van
Steinmetz het bevel op Waleson overgaan. Al spoedig
werd nu de vijandelijke stelling aan eerstgemelde rivier
door de marine vernield, Boni — waaruit de koningin
gevlucht was — door de troepen genomen en Badjoa in
goeden staat van tegenweer gebracht. Intusschen hadden
onze soldaten door de cholera en het slechte weder veel
geleden, het doel was niet bereikt en de staatkundige
toestand bleef onveranderd. Hoewel Aroe Palakka zich
bij ons had aangesloten, de hoofden het oneens werden
en de stemming te onzen gunste veranderde, was Boni
nog zoo weinig onderworpen, dat eene tweede expeditie
noodzakelijk werd. Op 3 Nov. nam de iuit.-gen. van
Swieten het bevel van Waleson over; Aroe Palakka
sloot zich met zijne volgelingen te Boelecomba bij eene
mobiele colonne aan, en zijn oudste zoon Kraëng Sigeri
werd tot districtshoofd van Sandjai aangesteld. Nadat de
generaal de hoofdmacht te Badjoa had doen landen en
de bezetting van het fort versterkt was, werden de stellingen
van Bola Salempa en Boni al spoedig veroverd,
de vijand geheel verslagen en Palakka bereikt. Van daar
ging het verder, om zich van de uit Boni naar het sterke
Pasempa gevluchte koningin meester te maken. Wel viel
de sterkte zonder slag of stoot in onze handen, maar
Basse Kadjoeare was bijtijds ontkomen en had zich nog
verder in 't binnenland teruggetrokken. Allengs kwamen
nu eenige hoofden in onderwerping en Pampanoea werd
bezet, waar tegelijkertijd een gedeelte der zeemacht zich
vertoonde 1).
Volgens de volksage, zou Boni pas overwonnen zijn,
wanneer Pasempa (het sterke) en Pampanoea (het rijke)
in 's vijands handen waren. Men beschouwde ons dus
als overwinnaar, en toen de njkssieraden in het hoofdkwartier
werden overgeleverd, was ook het staatkundig
doel bereikt. De voortvluchtige koningin werd vervallen
verklaard van den troon, het rijk van Boni een leen van
1) Zie hierover: De Bonische expedition, enz. door M. T H. Perelaer, enz.

295
het gouvernement, Aroe Palakka door de Aroe pitoe's
(bl. 20) tot koning verkozen, en de souvereiniteit van
Nederland in Celebes erkend.
Was de rust kort te voren in de Wester-afdeeling van
Borneo hersteld, thans brak in de Zuider- en Oosterafdeeling
een opstand uit, die een hoe langer hoe dreigender
aanzien verkreeg. Om de oorzaak er van goed te
begrijpen, dienen wij eenige schreden in de geschiedenis
terug te gaan. Reeds in 1787 had zekere pangeran
Nata, tijdens de minderjarigheid van Amir, den wettigen
troonopvolger van Bandjermasin, zich van de regeering
meester gemaakt, en door zijn land aan de Comp, af te
staan en al hare baatzuchtige eischen te bevredigen, dit
rijk als leen terug ontvangen. In 1808 werd hij door zijn
zoon Soleiman opgevolgd, en in 1825 was de kroon op
sultan Adam overgegaan. Toen nu deze 80jarige vorst
(bl. 282) in 1857 overleed, moest. volgens de adat Hidajat
oe'llah, als oudste wettige zoon van den reeds in
1852 gestorven troonopvolger, die kroon aanvaarden.
Ze werd echter door den toenmaligen resident, op even
wederrechtelijke als onstaatkundige wijze aan Tamdjid
Illah, een ouderen maar onwettigen broeder van Hidajat
geschonken, en aan dezen slechts de betrekking van
mangkoe-boemi of rijksbestuurder verleend. Maar nog
leefde een kleinzoon van den eenmaal zoo onrechtvaardig
verdreven Amir; en al waren Antassari 50 jaren van
wrok over het hoofd gegaan, al kon of wilde hij zelfden
troon niet beklimmen, hij zwoer Hidajat te zullen ondersteunen
en den gehaten Hollander te bestrijden, die
den sultanszetel al weder aan een onwaardige had toevertrouwd.
Weldra plaatste hij zich met andere ontevredenen
aan het hoofd van den opstand, en nadat onze
krijgsmacht behoorlijk versterkt was, nam de kol. Andresen,
wiens tuchtroode de Chineezen van Montrado hadden
leeren kennen, het bestuur als gouv ts . com 8 , in handen.
Ofschoon Tjamdjid vrijwillig afstand deed van den troon,
en de hooge régeering toen niet ongenegen was Hidajat
in zijne rechtmatige aanspraken te ondersteunen, bleef
elke poging tot minnelijke schikking zonder gevolg. De
gewezen njksbe stuur der, door zijne vertrouwelingen Amin

296
Oellah, demang Lehman - later een dor hoofdleiders van
den opstand - en andere rijksgrooten omringd, weigerde
elke toenadering en trok zich al meer en meer met de
zijnen terug. Reeds waren Pengaron en andere mijndistricten
afgeloopen, Kalangan en Ooenong Djabok uitgemoord,
en verscheidene bentings opgeworpen, toen een
stoutmoedigen aanval op den kraton te Martapoera werd
afgeslagen. Dit maakte de onzen meer waakzaam en
den vijand voorzichtiger in zijne ondernemingen, die soms
aan het vermetele grensden. Ondanks de door hem geleden
verliezen, en in weerwil der verzoenende staatkunde
door den opperbevelhebber gevolgd, breidde de opstand
zich al verder uit, en moest op krachtiger wijze worden
tegengegaan. Andresen werd door den majoor G. M.
Verspyck vervangen en de functie van com 8 , aan den
heer Nieuwenhujjzen opgedragen. Hidajat was inmiddels
in Amoenthay tot sultan verheven, en had de opstand
ook de Doesoen-districten aan de boven-Barito bereikt,
waar Soerapati, een der voornaamste ons vijandig gezinde
hoofden, de zijde van Antassari had gekozen. Op
den laatsten dag van 't jaar 1859 ontving men de verpletterende
tijding, dat het stoomschip de Onrust dooide
Dajaks op verraderlijke wijze afgeloopen, de bemanning
vermoord en het vaartuig gezonken was. Zoo broeide
er nog steeds verzet en verraad, ofschoon hier en daar
eene betere gezindheid en meer toenadering tot het bestuur
werd opgemerkt.
Er was weinig noodig, om den oorlogsfakkel heviger dan
ooit te doen ontbranden. Nauwelijks was dan ook den
ll de " Juni I860 bij publicatie bekend gemaakt, dat het
rijk van Bandjermasin had opgehouden te bestaan en het
sultans-bestuur vernietigd was, of de opstand brak met
vernieuwde woede uit. Priesters en njksgrooten riepen
de bevolking op tot den heiligen strijd (prang sabiel oelah) ;
het volk gaf aan die roepstom gehoor, en schaarde zich
gewillig om de vaan van Mekka's profeet ten einde hun
verguisde vorsten en geschonden adats aan den gehaten
kafir te wreken. Ons bestek laat oen aaneengeschakeld
verhaal van den daarop gevoerden krijg niet toe, welks
wederga moeilijk in de Indische krijgsgeschiedenis is te

297
vinden. Dag aan dag moesten onze troepen de meest
vermoeiende en afmattende marschen afleggen zonder een
bepaald voordeel te behalen; overal vonden zij ontrouw
on verraad. Schijnbaar ons toegenegen hoofden, heulden
met den vijand en deden de best overlegde plannen mislukken.
Waande men hem voor goed verslagen, eenonverhoedsche
aanval deed dien waan spoedig verdwijnen.
Was heden een benting genomen en geslecht, morgen
wapperde de oproervaan van eene nieuwe sterkte, en
scheen het vuur des opstands in 't noorden of oosten
gedoofd, de uit het zuiden en westen opstijgende rookwolken
verkondigden dat het dââr met vernieuwde kracht
ontvlamde 1). Eindelijk geloofde men het doel te hebben
bereikt; den 2 de » Oct. 1861 bood demang Lehman te
Martapoera zijne onderwerping aan, met belofte, ook Hidajat
daartoe te bewegen, en werkelijk keerde hij den
28 sten Januari van 't volgende jaar met den ex-njksbestuurder,
van vele hoofden vergezeld, naar Martapoera
terug. Hij scheen bereid aan alle hem gestelde voorwaarden
te zullen voldoen. Maar al weer schuilde er verraad;
eenige dagen later waren èn Hidajat, èn demang Lehman
verdwenen. Toch waren er nog geen vier weken verkopen
of die ongelukkige vorst keerde uitgeput van honger
en ellende terug, en gaf zich te Martapoera op genade of
ongenade over.
Den 3 de « Maart 1862 lichtte de Bali het anker en voerde
den pangeran met een 70tal volgelingen naar Java
over; de vrede kwam echter niet tot stand, voordat Antassari
overleden, Amin Oe'llah verbannen en demang
Lehman ter dood gebracht was; eerst toen keerde langzamerhand
het vertrouwen terug. Hoewel tusschon den
sultan van Atjih en het Nederlandsche gouvernement in
1857 een verdrag was gesloten, had het weinig waarborgen
voor een duurzamen vrede opgeleverd; en de reeds
bestaande gespannen verhouding, was er niet op verbeterd
toen bij onze vernieuwde vestiging in Siak, Neerlands oppermacht
tot kaap Tamiang werd erkend.
1) Men raadplege daarover: De Bandjermasitische krijg van 1859—1863,
door W. A. van Rees.

298
Intusschen had de G.G. den l ste " September 1861 zijne
betrekking tijdelijk aan den vice-president van den raad
van Indie Mr. A. Prins opgedragen, tot de komst van
Mr. Ludolf Anne Jan Wilt Baron Sloot van de Beele,
onder wiens bestuur het zoo lang door den krijg geteisterde
Borneo tot rust kwam.
Ook door hom werden liberale beginselen gehuldigd en
in practijk gebracht. Nadat op Java de gouvernementstheetuinen
afgeschaft en de contracten niet verlengd
waren, werd thee- en tabakscultuur gaandeweg opgeheven.
Reeds in 1862 was de voortdurend minder wordende peperteelt
aan den vrijen arbeid der bevolking opgedragen,
terwijl een paar jaren later de zoo drukkende indigo cultuur,
voor goed aan particuliere onderneming bleef overgelaten.
Men begon allengs vrijwillig te verrichten wat vroeger
niet dan door verplichten arbeid te verkrijgen was. Betere
beginselen werden door betere maatregelen gevolgd, verplichte
teelt en levering van kruidnagelen op Amboina
afgeschaft en op de Banda-eilanden billijke overeenkomsten
met de perkeniers gesloten.
Weldra werd ook de eerste spade in den grond gestoken
voor den aanleg der spoorbanen, die thans reeds in
West- en Midden-Java een voordeeligen invloed op economische
toestanden uitoefenen.
Japan was eindelijk genoodzaakt het zoo lang volgehouden
uitsluitingssysteem te laten varen; waarschijnlijk
zijn de overwinningen door Frankrijk en Engeland in
China behaald, aan het openzetten van verscheidene zijner
havens voor den wereldhandel niet vreemd gebleven. De
strijd echter door de staatkundige partijen in Japan gevoerd,
het dikwijls zeer berispelijk gedrag der zeelieden
te Kanagawa en Jokahama, benevens de schandelijke
geldwissel, deden haat en wantrouwen ontstaan waarvan
menig Europeaan het slachtoffer is geworden. De spanning
nam al meer en meer toe, en kwam tot eene uitbarsting,
toen de landheer van Satsoema, op wiens last
een Engelsen onderdaan vermoord was, de daarvoor geeischte
voldoening weigerde, ten gevolge waarvan zijn
hoofdstad Kagosima werd gebombardeerd. Kort daarna
moest het verraderlijk vuren der strand-battenjen van

299
Simonoseki op het Fransche schip Kien-chan en Z. M.
korvet Medusa, onder 't bevel van Jhr. F. de Casembroot,
voorbeeldig worden gestraft. Op 5 en 6 September 1864
liet eene vereenigde Engelsche, Fransche en Nederl. vloot
het anker in straat van der Capellen vallen, en opende
haar vuur. De batterijen werden vernield, en ofschoon
de stad tegen betaling van eenige millioenen gespaard
bleef, ontvingen toch de zoo machtige landsheeren (Daimio's)
van het Japansche rijk, in die tuchtiging der vorsten
van Satsoema en Nagato eene gevoelige les. Ook de
Mikado, de geestelijke keizer, daalde uit zijne hooge sferen
neder en hechtte zijne goedkeuring aan de vroegere met
den wereldlijken vorst (Sjoogun) gesloten tractaten. De
kapt. t. zee de Man ontving, als commandant van het
Nederlandsche eskader, zoowel van koning Willem III
als van Frankrijk en Engeland de meest vleijende eerbewijzen,
terwijl de overige scheepsbevelhebbers almede
voor hun moedig gedrag werden beloond.
Nauwelijks had Mr. P. Mijer als gouv.-gen. de teugels van
't bewind in 1866 aanvaard, of herhaalde strooptochten der
Pasoemahers in het Palembangsche gebied, maakten eene
expeditie noodzakelijk, die reeds te lang was uitgesteld.
Door dat dralen had men den inlander in de gelegenheid gesteld
zich mot onze plannen bekend te maken, en zijne doesons
(dessa's) op geduchte wijze te versterken, 't geen onze
dappere soldaten bij de vermeestering van Penandingan,
Kota-Ageng, Moentar-Alam en Tebat-Sooroet tot hunne
schade moesten ondervinden. Na vele vermoeiende tochten
en de verrassing van het sterke Gedong-Ageng op den 12 den
September 1866, kon men de eigenlijke militaire operation
als geëindigd beschouwen. Zij waren met kalmte en beleid
door den luit.-kol. Koch gevoerd, en onze troepen hadden
hunnen ouden roem gehandhaafd. De niet minder moeilijke
taak, het opsporen der hoofden en het onder geregeld bestuur
brengen van die gewesten werd aan den kolonel Jalink toevertrouwd.
Het duurde echter tot de laatste dagen van
't jaar, voor de rust geheel hersteld, en tot in 1868, eer
de onderwerping en definitieve inlijving van een gedeelte
der Pasoemah-landen voltooid was.

300
Terwijl de vrede bewaard bleef, en de troonopvolging
in de Vorstenlanden, alsmede onze heerschappij in enkele
staatjes van Siak tegenover Atjineesche usurpatiën, werd
geregeld, was de opperlandvoogd in staat, zich geheel te
wijden aàn de vele en groote hem toevertrouwde belangen.
Door een meer krachtig optreden aan Sumatra's kusten
werden zee- en menschenroof zooveel mogelijk tegengegaan,
ofschoon de verstandhouding met Atjih zóo gespannen
bleef, dat men de toekomst niet dan met zorg
kon tegemoet zien.
In 1869 werden te Tanah Datoe op de westkust van
Sumatra belangrijke kolenlagen gevonden, en een onderzoek
in de Ombiliënvelden, deed eene schier onuitputbare
hoeveelheid van die brandstof ontdekken. Was alzoo 't
vooruitzicht omtrent ontginningen op dat aan delfstoffen
zoo rijke eiland hoogst gunstig, ook Java's vruchtbare
bodem had de verwachting niet teleurgesteld, en in't zelfde
jaar zijn eersten oogst van kina-bast naar Nederland afgezonden.
Op het gebied van wetgeving werd in menige leemte
voorzien, en bij de zoogenaamde agrarische wet van 9
April 1870 den wetteljjken toestand van het grondbezit
behoorlijk geregeld. Zij moest evenzeer het inlandsch
grondrecht verzekeren en beschermen als het uitgeven
van woeste gronden bevorderen. Veel is er reeds voor
de bevolking gedaan, en al wordt de koffiecultuur nog
steeds op verschillende wijzen gedreven en betaald, de
plantloonen zijn allengs verbeterd, en het bestaan der
gouv.-suikercultuur is tot 1890, onder zekere beperkingen,
bij de wet van 21 Juli 1870 gewaarborgd.
Hoe nu bij den strijd over het cultuurstelsel — die,
jammer genoeg, langzamerhand een politiek karakter aannam
— alsmede over de voor- en nadeelen van verplichten
en vrijen arbeid, de denkbeelden ook uit elkander
liepen, de verkregen uitkomsten waren niet te loochenen.
Al werd de wijze van invoering en toepassing van dit
stelsel door velen met recht veroordeeld, de voltooiing
van het Nederlandsche spoorwegnet en de belangrijke
vermindering onzer rentelast waren evenmin te ontkennen,
als de opgewekte ondernemingsgeest en de verster-

301
king van het Europeesch element in Indië. Bleef men
van de eene zijde aandringen om de baten geheel ten
dienste onzer O. I. bezittingen te besteden, van de andere
zijde wees men reeds op Java's verbeterde gemeenschapsmiddelen
met aansluiting aan 't groote net van het
wereldverkeer; op de mildere beginselen van bestuur,
en de welvaart der inheemsche bevolking. Toch vraagt
de onpartijdige beoordeelaar zich bij dat alles af, of't zoogenaamd
„batig slot," die wel aanzienlijke, maar — als
van oogst en marktprijs afhankelijk — steeds onzekere
bijdrage der schatkist, met gezonde begrippen van staathuishoudkunde
is overeen te brengen; toch begrijpt hij
dat men tot een veel zuiverder toestand zou geraken,
wanneer de belasting in arbeid door eene belasting in
geld werd vervangen.
Geen stelsel heeft gedurende de laatste jaren in Nederland
meer de aandacht getrokken, verschillende hartstochten
opgewekt en meer pennen in beweging gebracht
dan het cultuurstelsel. En bij al den strijd er over gevoerd,
is er wellicht geen, waaromtrent voor- en tegenstanders,
— partijgeest en oppositiezucht buiten rekening
latende, — het spoediger eens hadden kunnen zijn. Te
dikwerf toch werd vergeten, dat even als aan elk ander
stelsel, ook aan dit, deugden en gebreken, voor- en nadeelen
waren verbonden. Uit den aard der zaak, stond
het niet alleen bloot aan scherpe kritiek en verbetering,
maar zelfs aan opheffing, zoodra — bij veranderde omstandigheden
— nieuwe denkbeelden, begrippen of beginselen
door den tijdgeest zouden worden gehuldigd. Omdat
er stemmen opgingen voor 't behoud, en andere
voor eene gedeeltelijke opheffing van het cultuurstelsel,
daarom stonden nog niet altijd „behoudsmannen à tout
prix" en „sloopers quand môme" tegenover elkander. Ook
hier zal de tijd moeten verrichten wat door menschelijke
dwang niet op eens kan worden verkregen.
De toekomst scheen aan Indië veel goeds te beloven
toen de gouv.-gen. zijne hooge waardigheid aan Mr. James
Loudon overgaf.
De reeds bestaande wetten op de rechtspleging werden
door de afkondiging van het strafwetboek voor inlanders

302
aangevuld, en de rust in Deli hersteld, waar een paar
weerspannige Batta-hoofden tegen den sultan in verzet
waren gekomen. Er pakten zich echter onheilspellende
wolken boven het noordelijk gedeelte van Sumatra te zamen,
die al meer en meer een dreigend aanzien verkregen.
Atjih treedt op den voorgrond; en zoo wijkt allengs
het verledene om plaats te maken voor het tegenwoordige.
Sedert Nederland, bij het nieuwe tractaat, den 2 den Nov.
1871 met Engeland gesloten, omtrent zijne handelingen
op Sumatra, niet langer aan vroegere overeenkomsten was
gebonden, schijnt Atjih de hulp van andere mogendheden
tegen eventueele vijandelijke maatregelen van onze zijde
te hebben ingeroepen. Toen de daaromtrent gevraagde
ophelderingen onbeantwoord bleven, aan rechtmatige vorderingen
niet werd voldaan, en eene gewenschte verhouding
tusschen beide gouvernementen niet te verkrijgen
was, werd door den vice-president van den raad van Indië,
als gouv. ts -com. ris den 26 sten Maart 1873 eene oorlogsverklaring
aan den sultan overgebracht. En toen ook
daarna een verleend uitstel tot allerlei uitvluchten aanleiding
gaf, de ontwijkende antwoorden van dien vorst elke
vredelievende oplossing onmogelijk maakten, en het bleek
dat|hij slechts tijd trachtte to winnen, werden de onderhandelingen
afgebroken. Reeds spoedig verscheen onze
vloot op de reede ; het ontschepen der expeditionaire macht
onder den gen. maj. J. H. R. Köhler nam een aanvang , de
landing had zonder tegenstand plaats, en er begon een strijd
waarin wij de Atjineozen als flinke soldaten leerden kennen,
gereed om hunne eeuwenoude onafhankelijkheid tegen
elke aanranding te verdedigen en hun leven aan de vrijheid
ten offer te brengen. Na het in bezit nemen van
eonige sterkten, zonder dat onze troepen, ondanks hunne
betoonde dapperheid, zich van alle vijandelijke stellingen
meester konden maken, werd na het innemen eener versterkte
missigit aan den linker oever der Atjih, het sneuvelen
van den opperbevelhebber en een mislukten aanval
op den kraton, de terugtocht aangenomen. Met het oog
op den hardnekkigen tegenstand en den invallenden
slechten mocson, werd het in verdedigbaren staat gebrachte
strand-bivouac betrokken, en eenige dagen later 't gebied

303
van Atjih verlaten, terwijl een eskader achterbleef om
de kusten z. v. m. te blokkeeren.
"Weldra was eene 2 de expeditie gereed, en stond eene
geduchte, goed uitgeruste krijgsmacht onder bevel van
den op nieuw in dienst gestelden luit.-generaal van Swieten,
teyens regeerings-commissaris, den 9 den Dec. 1873
weder op Atjih's bodem. Op nieuw werd na menig gevecht
en vermoeienden marsch de missigit heroverdj de
kraton bereikt, ingesloten, genomen en bezet. Hoewel
door de verdedigers ontruimd, de hoofdsterkte van Atjih
was gevallen.
De zetel zijner vorsten, het bolwerk van 't oude onafhankelijke
stamland dient thans onder den naam van
Kota Radja, tot verblijf van de daar achtergelaten
troepen, sedert het grootste gedeelte onzer krijgsmacht
met haren opperbevelhebber naar Java is teruggekeerd.
Hoewel enkele staatjes zich bij ons gouvernement aangesloten
en andere zulks toegezegd hebben, mocht het
bezit van dien kraton tot hiertoe noch door de onderwerping
van Groot-Atjih , noch door den vrede, noch door
het sluiten van een tractaat gevolgd worden. Toch zal
Atjih den strijd tegen Nederland op den duur niet kunnen
volhouden. Veel van wat op beide expedition betrekking
heeft, is niet genoegzaam toegelicht om reeds nu geheel
overzien en billijk beoordeeld te worden; zij behooren
ter nauwernood tot het gebied der geschiedenis. Doch al
mogen de verkregen uitkomsten vooralsnog in menig opzicht
niet bevredigend zijn, het Indische leger handhaafde zijn
goeden naam, en wedijverde met de zeemacht in het verrichten
van afmattende diensten en het vervullen van
moeiehjke plichten. De officieren van gezondheid vooral,
mochten in de door hen verworven lauwerkroon, de
dankbare hulde vlechten vanzoovelen, die, te midden van
het krijgsgcwoel verpleegd, of van het doodend gif der
cholera gered, leven en gezondheid aan hunne onvermoeide
zorgen hebben te danken. Zij deelen die erkentelijkheid
met „het Eoode Kruis" dat zijn gezegende banier
ook daar, tot hulp en troost van lijdenden, tot ondersteuning
van velen, tot opbeuring van allen had geplant.
En toen Nederland feest vierde met zijn koning en diens

304
huis, was het den edelen gever van Bronbeek, den uitdeeler
van het herinneringsteeken aan vroegere expedition,
niet genoeg de Atjihmedaille in te stellen, Willem III
schonk aan onze oude en verminkte soldaten, wat een
dankbaar volk zijn koning had aangeboden. Die gift>
koning en leger waardig, staat met onuitwischbaar schrift
in Neêrlands gedenkboeken aangeteekend.
De geschiedenis is het wereld-gericht; behoort haar het
verleden, 't heden en de toekomst zijn aan ons, onder het
oog van Hem voor wien niets is verborgen.
Telde het verleden de schatten voor „'t batig slot," ten
koste van zwaren arbeid en karig loon aan den Indischen
bodem ontwoekerd, dat het heden Indië ten zegen zij
dat de vredevlag eerlang de bloedvaan vervange, en de
toekomst eenmaal de schatten teile, den inlander op
stoffelijk en zedelijk gebied door 't moederland geschonken.
Mogen ook dââr voorspoed, welvaart en volksveredeling
de vruchten zijn van goed beloonden arbeid en doelmatig
onderwijs, opdat de gehechtheid eener dankbare bevolking,
de pijler worde waarop ons gezag in die verre gewesten rust.
En als onze schatkist van hoogere beschaving, meerdere
kennis en christelijke liefde hare schuld betaald en voor
Insulinde een batig slot heeft afgeworpen, zal Nederland
op waardige wijze zijne taak in den Oost-Indischen
Archipel hebben vervuld.

TIJDREKENKÜNDIG OYERZICHT
DEK
Voornaamste gebeurtenissen.
EERSTE GEDEELTE.
EERSTE TIJDVAK.
HOOFDSTUK I. Blz. 33.
DE EERSTE TOCHTEN DER NEDERLANDERS NAAR OOST-INDlë
ONDER VERSCHILLENDE cOMPAGNIEè'N.
1595—1602.
i i
1594. Tocht van Barendsz, om langs de noordpool een
weg te zoeken naar den O. I. Archipel... 34.
Oprichting der Compagnie van. Verre (landen) . 86.
1595. Tweede poging tot het ontdekken van den noor- j
delijken doortocht I
1596. Ongelukkige afloop van den derden tocht „bij f 35 -
Noorden om." I
Cornelis Houtman laat het anker voor Java vallen- 36
1597. Terugkomst van Houtman . ; * . . . ' , |
1598. Eene vloot onder den admiraal van Neck en |
den vice-adm. v. Warwijck naar O. I, (uit- /
gerust door de Oude Compagnie) . . . . 1
Houtman, voor eene Zeeuwsche comp, naar Su-
Matra, wordt te Atjih vermoord 39,
20

306
Bh.
1599. Vau Warwijck en J. van Heemskerk in de Molukken. 38.
Van der Hagen op Amboina 39.
1600. De Nieuwe lirabanische comp betaald eene schadevergoeding
voor het onverantwoordelijk gedrag
van v. Caerden in Atjih 41.
1600—1602. Verschillende tochten naar den O. I. Archipel. \
Heldhaftig gedrag van Wolfert Hermansz. Juris \ 42—43.
Spilbergh op Ceiion |
HOOFDSTUK II. 44.
VAN DE OPRICHTING DER VEREENIGDE O. I. COMP.
TOT AAM HET BESTUUR VAN DKN EERSTEN GOUV.
GEN. ONZER O. I. BEZITTINGEN.
1602—1610.
1602. Oprichting der V. O. I. Comp, met een octrooi
voor 21 jaren 45.
De eerste vloot der Comp, naar Indië . . . . 46.
1603. Van der Hagen, bevelhebber der eerste vloot voor
„de tienjarige rekening" . . . . . .
1605. Het Nederlaudsche gezag op Amboina gevestigd.
Frederik Houtman eerste gouverneur van ) 47
Ambon. De Portugeezen uit den Mol. Archipel
verdreven
1606. Mislukte aanval op Malakka 48
1607.
1608.
C. Matelief de jonge in de Molukken
Jacques l'IIeruiitc hoofd van de loge te Bantam itam. )
49.
Vau Caerden in de Molukken 50.
1609. De admiraal Verhocff inet 30 der zijnen op Banda
vermoord. . . 52.
Onze handelsbetrekkingen met Japan. Both eerste
G.-G. van Nêerl. Indië 54.
HOOFDSTUK III. 55.
DE O. I. ARCHIPEL ONDER HET BESTUUR DER EERSTE
GOUVERNEURS-GEVERAAL TOT AAN DAT VAN ANT-
HONIE VAN DM-.MEN.
1610 1636.
1611. Installât'c van den raa 1 vau Indië. Overeenkom-

307
sten met de hoofden van Banda. Jan Pietërsz.
Coen, directeur van de kantoren te Bantam en
Jakatra
1613. Loge te Japara. Eerste gezantschap naar Mataram, i
1614. Reynst aanvaard het bestuur. Nieuwe samen- f
stelling van den raad van Indië waarin Coen (
zitting verkrijgt. Engelsche loge te Jakatra. 1
1615. De Engelscheu in de Molukken. Dood van Reynst. 1
1616. Dr. Laurens Reaelgouv.-gen. Nederlaag bij Manilla. (
Het schip van Schouten en Lcmaire te Jakatra
in beslag genomen
1618. Reael draagt zijne waardigheid over aan Coen.
De loge te Jakatra versterkt
Zeestrijd tusschen Coen en Dale
1619. Verdediging van 't fort te Jakatra
Stichting van Batavia
Verdrag tusschen de Eng. en Holl. O. I. C. . )
1620. Coen onderwerpt de Banda-eilanden . . . . J
1623. Hij geeft het bestuur over aan de Carpentier en
keert naar 't moederland terug. Het octrooi
der O I. O vernieuwd
De zoogen. „Moord van Ambon."
1627. Terugkomst van Coen als gouv. gen. van N. I.
1628. Het leger van Mataram voor Batavia. Eiken aanval
afgeslagen
1629. Vruchtelooze belegering door een tweede leger.
Coen sterft en wordt opgevolgd door Jacques
Specx
1630. Specx door Hendrik Brouwer vervangen . . "\
Nieuwe instructie op het regeerings beleid . . f
1633. Oorlog tusschen Batavia en Bantam. . f
1633—1635. Uitbreiding van den haudel j
1634—1636. Reeds toen werd het invoeren van bezuiuigingen
noodzakelijk geacht, opdat de Comp, aan hare
geldelijke verplichtingen zou kunnen voldoen .
HOOFDSTUK IV.
DE OOST-INDISCHE ARCHIPEL TOT AAN HET BE-
STUUR VAN DEN GOUV.-GEN. MAETSUUKER.
1636—1653.
1636. Brouwer legt zijne waardigheid neder en wordt )
door Authonie van Diemen vervangen . . V
Wapenstilstand tusschen Bantam en Batavia. . )
20*

308
Biz.
1637. De G. G.in den Molukschen Archipel; de opstand 1
gedempt en voordeelige tractaten gesloten. . I „_
1638. Van Diemen begeeft zich andermaal naar de f
Molukken I
De admiraal Westerwoldt maakt zich meester van
Batikalo en sluit een voordeelig tractaat met den
keizer van Kandia 77
1638—1639. In het Japansebe rijk wordt het Christendom
uitgeroeid en de handel met alle Eiiropeesche
natiën , behalve met Holland , verboden. .
1641. Het handelsverkeer moet van Firato naar De- >
sima worden overgebracht
Tienjarig bestand tusschen. Portugal en Nederland
Malakka door Caartekoe stormenderhand ver- )
78.
overd I 79.
1644. Aanslag tegen Batavia verijdeld \
1645—1646.
Verlenging van het octrooi der O. I. Comp.
Van Diemen opgevolgd door Van der Lijn .
80.
Mangkoe-rat (Tagal Wangi) volgt zijn vader op als
keizer van Mataram 81.
Verbond met Mataram "i
Met Bantam een tienjarig bestand gesloten. . )
1647. Het octrooi der Comp, voor 25 jaren verlengd. 80.
1648. 'Arnold de Vlaming in de Molukken 84.
1649. De rust op Ceilon hersteld, en door Maetsuyker
een tractaat gesloten 82-
1650. Van der Lijn door Reinieisz vervangen . . . 83.
1651. Eene Nederl. volkplanting aan de Kaap de Goede
Hoop gevestigd 88.
Moord aan onze landgenootcn te Perah (destijds
een Atjincesch wingewest) gepleegd . . . . 102.
1653. Reiniersz sterft en wordt door Maetsuyker opgevolgd
88.
HOOFDSTUK V. 88.
HET BESTUUR VAN DEN GOUV.-GEN. MAETSUYKER.
1653—1678.
1653. Oorlogen met de I'ortugeezen op Ceilon . . . 88.
1650. l'indj van den opstand in de Molukken . . . 87.
Huift sneuvelt bij het beleg van Kolombo . . . 89.

309
Bil.
1656. Vijandelijkheden door den sultan van Bantam
1658.
gepleegd
Bantam door de Vlaming geblokkeerd . . .
95.
1659. Vredesverdrag tusschen Bantam en de O. I. C.
Palembang ingenomen en een fort aan de Moesi
gebouwd 90.
1660. Van Dam en Truitman voor Makassar . . . . 92.
1661. Formosa gaat verloren 91.
1663. Koetsjin door Rijklof van Gocns ingenomen. Einde
der vijandelijkheden tegen de Portugeezen in
Oost-Indië 89.
De Moluksohe Archipel door de Spaujaarden
verlaten 93.
1665. Het octrooi der O. I. C. tot aan 1700 verlengd. 91.
1666. Speelman op Celebes. Aroe Palakka . . . . 93.
Uitbreiding onzer bezittingen op de Westkust van
Sumatra 102.
1667.
1669.
Het zoogenaamd Banggaiseh tractaat gesloten.
Einde van den oorlog op Celebes . . . .
94
1672. Aroe Palakka tot sultan van Boni verheven . 95.
Eene Fransche vloot onder den admiraal de
la Haye Ventelay door van Goens in de
Ceilonsche watereu geslagen f 103.
1673. De Engelscheu van Koromandels kust verjaagd.
1674. De la Haye keert na het verlies van San Thomé
onverrichter zake naar Frankrijk terug .
Opstand van Troena Djuja
1675. De soesoehoenan van Mataram zoekt hulp bij j
de O. I. C . > 97.
1676. Die verzochte hulp wordt hem verleend . .
Speelman als admiraal en generalissimus naar
het tooneel van den oorlog F 99.
1677. Nie*we overeenkomsten met. den soesoehoenan
waarbij de Comp, vele voordeden verkrijgt.
De opstandelingen maken zich van de hoofdstad
van Mataram meester ( 100.
De soesoehoenan sterft,
door zijn oudsten zoon
en wordt opgevolgd
1678. Bij verschillende acten worden nog meer voordeden
door de Comp, bedongen , 101.
Na den dood van Maetsuyker neemt R. van Goens
bet bestuur in handen . 102.

310
TWEEDE TIJDVAK.
Biz.
HOOFDSTUK VI. 107 1).
NEDERLANDSCH-lNDlë TOT AAN HET EINDE VAN DEN
TWEEDEN SUCCESSIE-OORLOG OP JAVA.
1678—1722.
1678. Antonie Hurdt neemt van de St. Martin het )
opperbevel vau 't leger over | 104.
Val van Kediri J
1679. Poolman sterft kort nadat hij het opperbevel
had aanvaard, dat op Couper overgaat . .
Couper door Aroe Palakka ondersteund, behaalt \
groote voordeden op den vijand : het sterke
Kappar valt hun in handen
105.
Raden Kadjoran met zijne zonen gevangen genomen
en omgebracht 106.
1680. Troena Djaja, door den kapitein Jonker gevangen
genomen, wordt door den soesoehoenan in koelen
bloede gedood 106.
De 80 jarige priestervorst van Giri overwonnen . 108.
Eene samenzweering in de Molukken verijdeld . 111.
1681. De oorlog door Couper geëindigd
Van Goens geeft de teugels van 't bestuur aan
108.
Speelman over, en keert naar 't moederland terug. 111.
1682. Bij de uitgebarsten onlusten in Bantam wordt
de jonge sultan door de Comp, tegen zijn
1684.
vader ondersteund
De oorlog op Bantam geëindigd
De Engelsehcn worden verdreven en vestigen
112.
zich te Benkoelen .
Speelman sterft en wordt door Camphuis opgevolgd. 113.
1686. Soerapati neemt de wijk naar Mataram, verkrijgt
later een grooten aanhang in den oosthoek
van Java eu verwerft er zich een onafhankelijk
gebied
De kapt". Tak en de zijnen bij Kartasoera overvallen
(
Van Rheede tot Drakestein als commissaris-generaal
op Ceilon en in Voor-Indië 117.
1) Dit hoofdstuk moet aanvangen op bladz. 104.
De lezer gelieve W. 104, 105 en 100 dun ook te beschouwen als onder hoofdstuk
VI te behooren.

311
Biz.
1691. De G. G. Camphuis wordt door van Outhoorn
1696.
vervangen
Het octrooi der Comp, tot nan 1740 verlengd.
118.
1699. Soekadana tot leen van Bantam verklaard . .
1703. Dood van Amangkoe-rat. De troou wordt den
erl'prins (gewoonlijk Soenan Mas gcheeten)
door zijn oom pangeran Poeger betwist .
1704. Pangeran Poeger, door de Comp, onder den I
naam van Pakoe Boewana I als keizer van
Mataram erkend
119.
Begin van den eersten successie-oorlog. . .
Johan van Hoorn neemt het bestuur van v
Outhoorn over
J' 120.
1706.
1707.
Soerapati sterft
Overwinning door de Wilde behaald. :} 121.
1708. Mas Soenan naar Ceilon gebannen. Einde van
den eersten successie-oorlog 122.
1709. De G. G. geeft de teugels van 't bewind aan A.
van Riebeek over 123.
1713.
1717.
Van Riebeek door van Swol opgevolgd.
Schade aan den Chiueeschen handel toegebracht. acht. )
Het verloren prestige der Comp, op Malabars
kust hersteld
1718. Vijandige bewegiugen te Soerabaja en op Madoera
geëindigd
Zwaardekroon G. G. van N. I
^ 125.
1719. Mangkoe-rat II (Praboe) beklimt den troon
van Mataram hem door twee zijner broeders
betwist. Begin van den 2 (1 124.
successieoorlog.
Eene O. Il C. te Ostende opgericht . . . . 127.
1722. Een aanslag op Batavia verijdeld . . . . \
Einde van den 2den successie oorlog . . . J
126.
HOOFDSTUK VII. 127.
NADEREND VERVAL DER O. I C. OPSTAND DER
CHINEEZEN; DERDE JAVAANSCHE SUCCESSIE-
OORLOG.
1722-1757.
1725. Zwaardekroon legt het bewind neder en wordt
opgevolgd door M. de Haan
1729. Bij diens dood gaat het bestuur op Mr. D. ! 130.
Durven over
De Soesoehoenan door zijn minderjarigen zoon
Pakoe Boewana II opgevolgd

312
Biz.
1732. De G. G. wordt met eenige hooge ambtenaren
ter verantwoording opgeroepen 130.
Dirk van Cloon aanvaard het opperbewind . . i
1735. Hij wordt door A. Patras vervangen, . . I 131.
1737. die op zij» beurt door Valekeuier wordt opgevolgd. '
1740. Opstand der Chineezen en moord aan hen gepleegd. 132.
1741. De H.H. Van ImhofF, de Haaze en van Schinne j
naar Nederland opgezonden ƒ
Valckenier geeft het bestuur aan Thedens over, f
wordt aan de Kaap gevangen genomen, en /
sterft op het kasteel van Batavia, voor dat I
zijn proces was afgeloopen. Het octrooi der l
133.
C. jaarlijks tot 1643 verlengd . . . . 1
De opstand breid zich langs de noordkust van
Java uit. Vele ontevreden Javanen sluiten zich
bij de Chineezen aan 134.
1742. Mas Garendi in het Chin. Javaansche leger als
tegen-keizer uitgeroepen. Von Hohcndorff den
soesoehoenan ter hulp gezonden 136
1743. Einde van den oorlog. Nieuw tractaat met den
keizer . . . , 137.
Het octrooi der O. I. C. verlengd , . . . . 134.
1746. Reis van den G. G. over Java. Opstand van
Mangkoe Boemi 139.
1748. Verlenging van het octrooi der Comp, tot 1775 . 144.
1749. Pakoe Boewana III leenplichtig vorst van Mataram.
Begin van den 3de n suc. oorlog 143.
De stadhouder Willem IV, opperbewiudhebber en
gouverneur der O. I. Comp 144.
1750. Jacob Mossel opvolger van v. Imhoff . . . . 142.
1755, Mangkoe Boemi tot sultan van Djokjokarta verheven. 143.
1757 "- Mas Said verkrijgt als onafhankelijk vorst, onder
den naam van Maugkoe Ncgoro, een gedeelte
land in Solo. Verbrokkeling van het eenmaal
zoo machtige Mataram. Einde van den oorlog . 144«

313
DERDE TIJDVAK.
Blz.
HOOFDSTUK VIII. 145.
DE O. I. BEZITTINGEN NA HET EINDE VAN DEN
DERDEN SUCCESSIE-OOKLOQ OP JAVA TOT AAN
DEN PARIJSCHEN VREDE.
1757—1784
1759. Nederlaag bij Chandernagor. De Eng. O. I.
Comp, treedt al meer en meer op den voorgrond, i 149.
1761. Mossel wordt door v. d. Parra opgevolgd
1765. Van Eek en Falck houden zich op Ceilon roemvol
staande 155.
1775. Van de Parra door van Riemsdijk vervangen . 150.
1776. Verlenging van het octrooi voor 20 jaren . . 159.
1777. De Klerk opvolger van v. Riemsdijk . . . . 150.
1778. Het Bal. genootschap van Kunsten en Wetenschappen
opgericht 155.
1780. Bij het overlijden van de Klerk, neemt Alting de
teugels van 't bestuur in handen . . . . 150.
' Oorlog met Engeland
1781. Onze schepen in de Saldauha-baai, onze kantoren
op de westkust van Sumatra en Negapatnam ) 156.
door de Engelscheu genomen .
1782. Gevechten op Ceilon
1783. De Comp, verkrijgt van den staat een voorschot
van 8 millioen guldens 159.
1784. Vrede te Parijs geteekend 158.
HOOFDSTUK IX. 160.
NEDERL. O. I. VAN DEN PARIJSOHEN VREDE TOT
AAN HET EINDE DER XVIIlde EEUW.
1784—1800.
1784. Nederland bekomt hare bezittingen terug met uit-
. zondering van Negapatnam 160.
1785—1786. Nieuwe leeuingen door de O. I. Comp, gesloten . 162.
1786—1787. De troonopvolging te Pontianak en Bandjermasin I
geregeld \ 461
1788. Troonsveranderiug in Solo en Djokjokarta
1791. De westkust van Borneo verlaten
:
Het nadeelig saldo der Comp bereikt eene som van
ƒ 96 millioen 163.
Commissarissen-generaal benoemd . . . . . 164.

314
Blz.
1795. Aanschrijving van Willem V 165
De Kaapstad gaat bij capitulatie over . . . . 166.
" Het bestuur der Comp, door een comité tot de
zaken van den O. I. handel en bezittingen
vervangen 1T2.
1795—1796. De meeste posten in voor-Indië, Malakka, de
Westk. van Sumatra, Amboina , Banda en Ceilon
gaan aan de Engelschen over 168—169.
Alting door van Overstraten opgevolgd . . . . 167.
1798. Hoewel het octrooi der O. I. C. nog met een
jaar was verlengd, werd hare opheffing uitgesproken. 173.
1799. Ternate en Timor blijven behouden . . . . 170.
De hooge commissie wordt ontbonden . . . . 172.
TWEEDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK I. 177.
N. O. I. ALS BEZITTING VAN DEN STAAT;
REGELING VAN HANDEL EN BESTUUR
TOT AAN DE KOMST VAN DEN
G. G. DAENDELS.
1800—1808.
1800 Het comité enz., door een raad voor de Aziatische
bezittingen vervangen 177.
De eilanden Onrust en Kuiper door de Engelschen J
vernield I 178.
1801. Ternate gaat bij capitulatie over . . . . )
Bij den dood van v. Overstraten neemt Siberg
de teugels van 't bestuur in handen
1802. Vrede van Amiens ) 179.
1803. De oorlog tusschen Frankrijk en Engeland op
nieuw uitgebroken
1804. Het charter voor de Aziatische bezittingen goed- )
gekeurd \ 185.
Siberg geeft zijne betrekking aan Wiese over . I
1806. De Kaap wordt eene Engelsche bezitting
1806—1807. De rust in Tjeribon hersteld. De Engelschen
voltooijen hun veruielingswerk op Java's kust. }18&—187.
1807. De maarschalk Daendels benoemd tot G. G. van
Neêrl. Indië
HOOFDSTUK II. 188.
HET BESTUUR VAN DEN OOUV.-GEN. DAENDELS.
1808-1811.
1808. Daendels neemt het bestuur van Wiese over . . 189.

315
Blz.
1810. De sultan van Djokjo (Sepoeh) doet afstand van
de regeering ten behoeve van zijn zoon. . . 191.
Ternate en de Banda-eilanden op nieuw in Engelsche
handen 198.
1811. Daendels geeft het bestuur aan den gen. Janssens over. 200.
HOOFDSTUK III. 202.
VEROVERING VAN JAVA, OVERGAVE DER O. I. BEZITTINGEN;
ENGELSCHE TUSSCHENREGEERING-
1811—1816.
1811. Landing der Engelschen 203.
Meester Cornelis veroverd. Java door Lord M into
tot eene Eng. kolonie verklaard 205.
Sir T. St. Raffles luit.-gouv. van Java . . . . 207.
Sultan Sepoeh herneemt op eigen gezag den troon ;
hij wordt naar poelo Pinang verbannen .
1812— 1813. Bantam en Tjeribon als gewone provinciën
ingelijfd ^208—209.
Pakoe Alam, tot onafhankelijk vorst in Djokjo
verheven, wordt voogd over den minderjarigen
sultan
Palembang, Banka en Timor, door de Engelschen
in bezit genomen 215.
1813—1814. Herhaalde aanslagen op üesima misluk!. . . "1
1814. Beschuldigingen tegen Raffles ingebracht . . }
Conventie omtrent de teruggave der Nederl. bezittingen
en koloniën buiten Europa . . . . 218.
1815. Vertrek der Commissarissen-generaal ter overname
onzer O. I. bezittingen 223.
1816. Raffles door John Feiidall vervaugen . . . . 218.
DERDE GEDEELTE.
HOOFDSTUK I. 223.
HERSTEL VAN HET NEDERL. GEZAG IN DEN O. I. ARCHIPEL;
WERKZAAMHEDEN VAN DE COMM e ".-GEN'. TOT AAN HET BE-
STUUR VAN DEN G.-G. VAN DER CAPELLEN.
1816—1819.
1816. Overdracht van het eiland Ju Java
1816—1818. Onlusten in Bantam en Tjeribon geatild
224.

316
Teruggave der builenbezittingen
Blz.
228—233
1819. Vertrek der comm e ".-gen' )
G. A. G. P. Bn.vanderCapellen aanv. netbestuur. )
234.
HOOFDSTUK II. 234.
NEÊRL. INDlë ONDER HET BESTUUR VAN DEN G -G. V. D. CAPELLEN
EN DEN COM.-GEN. L. BURGGRAAF DU BUS DE GHIS1GNIES.
OORLOG TEGEN DIEPO NEGORO.
1819—1830.
1819. Eerste expeditie tegen Palembang 237.
1820—-1822. Troousveranderingen in Solo en Djokjokarta . . 234.
1820. Begin van den oorlog tegen de padri's . . . . 235.
1821.
1823.
Tweede expeditie tegen Palembang . . . . " )
Herziening van het Banggaisch tractaat. . . J
238.
1824. De G.-G. op Celebes en in de Molukken . . . 239.
Traclaat met Engeland \
Algemeene Handelmaatschappij... . J
1825. Oorlog tegen Diepo Negoro 245.
1826. De generaal de Koek geeft het bestuur aan den
burggraaf du Bus over 247.
Amangkoe Boewana II (Sepoeh) op den troon
hersteld 249.
1827. Expeditionaire afdceling uit Nederland . . . . 250.
1828—1829. De sultan van Matan gestraft, en de troonopvolging
in de staten aan de Westkust van Borneo
geregeld 256.
I 830. Onderwerping vau Diepo Negoro
Einde van den oorlog
. . . .
De generaal van den Bosch G.-G. van Neêrl. S 253—254.
Indie
Troonsverandering in Soerakarta . . . .
HOOFDSTUK III. 258.
VAN DEN VIJFJARIGEN OORLOG OP JAVA 1 OT AAN HET BE-
STUUR VAN DEN GOUV.-GEN. JAN JACOB ROCHUSSEN.
1830—1845.
1833. Vau den Bosch, commissaris-geueraal; J. C. Baud,
G. G van Neêrl. Indië 262.

317
Blz.
De oorlog breekt met vernieuwde kracht in de
bovenlanden van Padang uit 264.
1834. Beleg van Bondjol ' 266.
1836. De Eerens gouv. gen. van Nêerl. Indië. . . . 265.
1837. Verovering van Bondjol 266.
Prins Hendrik der Nederlanden bezoekt Insulinde. 271-
1839. James Brooke te Serawak , 268.
1840. Het sneuvelen van Roeps; Singkel genomen. . . 267.
De Eerens sterft; de graaf van Hogendorp waarnemend
gouv. gen 272.
1841. Opstand te Batipo; de oorlog in de Padangsehe
bovenlanden zoo goed als geëindigd. . . . 267.
1843. Merkus, in 1841 gouv. gen. ad interim, wordt \
benoemd tot opperlandvoogd van N. Indië; > 272.
1844. te Soerabaja overleden J
1845.
Het bestuur gaat voorloopig op Jhr. Reynst over. j
Jan Jacob Rochussen, gouv.-gen. van Nederl. | 273.
O. Indië. )
HOOFDSTUK IV. 274.
VAN HET BESTUUR VAN DEN GOUV.-GEN. ROCHUSSEN TOT
OP ONZEN TIJD.
1845-1874.
1846. Eerste expeditie nnar Bali 277.
1848. Zoogenaamde »politieke demonstratie" te Batavia. 275.
Tweede Balische expeditie 277.
1849. Derde expeditie naar Bali 278.
1850. De lt. kol. F. G. Sorg op de westkust van Borneo. 283.
Onlusten in Bantam gedempt I ^gg
De rust op Banka hersteld 1
1851. Mr. A J. Duymaer van Twist G. G. van Neêrl. Indië. 28G.
Onlusten in de Ampat Lawang. De Brauw in de
Palembangsche bovenlanden 287.
1853. De oorlog tegen de Chineezen op de westkust van
Borneo op nieuw uitgebroken
18 54. De lt. kol. Andrcsen te Montrado y 288.
Japan begint zijne havens voor den Europeeschen
handel te openen
1855. Afkondiging van het nieuwe reglement op het
beleid der regeering van Nederl. Indië . . . 289.
Amangkoe Boewana VI sultan van Djokjokarta . 292.

318
1856. De G. G. Pahud aanvaard het bestuur . . . .
Blz.
289.
Onlusten in de Lampongs bedwongen . . . . 293.
1857. Traetaat met Atjill 297.
1857—1858. De rust op Timor en in Djambi hersteld. Reteh
getuchtigd
Traetaat met Siak Sri Indrapoera, waarbij dat I
rijk als een gedeelte van Nederl. Indië werd
erkend
„„„
1859. Eerste expeditie naar Boni
Goeden afloop der tweede expeditie onder den
lt. gen. J. van Swieten
Onlusten te Bandjermasin ^ 295.
1860. Ahmed Singkarroe Roekka Aroe Palakka tot
leenvorst verklaard van Boni . . . . .
Het sultans-bestuur te Bandjermasin vernietigd. 296.
1861. Mr. L. A. J. W. B n . Sloet van de Beele G.-G.
van Nêerl. Indië
Pakoe Boewana IX beklimt de troon van Solo,
die sedert 1858 reeds tweemalen vakant was
298.
geweest 300.
1862. Onderwerping van Ilidajat, ex-rijksbestuurder van
het ontbonden rijk van Bandjermasin . . . . 297.
1864. De strandbatterijen van Simonoscki veroverd.
1866. Mr. P. Mijer neemt het bestuur als G.-G. van
Nederl Indië in handen
Expeditie naar de Pasoemahs
299.
1868. De Pasoemah-landen onder Nederl. bestuur gebracht. 299.
1869.
1870.
Steenkolen-lagen op Sumatra ontdekt. . .
Aanneming van de z. g n. agrarische wet.
300.
1872. Het bestuur gaat op Mr J. Loudon over. . . 3Q1,
1873. Eerste expeditie t'gen Atjih. Terugkeer naar Java.
Een tweede expeditie onder den op nieuw in dienst
gestelden lt. gen. Van Swieten, als opperbevelhebber
en regeerings-commissaris naar Atjih.
302.
1874. De kraton genomen en onder den naam van
Kota-radja tot verblijf der achtergebleven
troepen ingericht De opperbevelhebber keert
met het grootste gedeelte der expeditionaire
macht naar Java terug
303.
Instelling dur Atjih-medaille 304.

GOUVERNEURS- M COMMISSARISSEMEIERAAL
Pieter Both . . . v
Gerard Rcynst . .
Dr. Laurens Reael.
Jan Pieterszoon Coen.
Pieter de Carpentier.
Jan Pieterszoon Coen
Jacques Specx . .
Hendrik Brouwer .
Anthonievan Diemen.
Cornells van der Lijn.
Karel Reiniersz
Joan Maetsuyker .
Rijklof vau Goens.
Cornells Speelman.
Johannes Camphuis.
Willem van Outhoorn.
Johan van Hoorn.
Abraham van Riebeek
Christoffel van Swol.
Hendrik Zwaardekroon
Mattheus de Haan
Mr. Diederik Durven
Dirk van Cloon .
Abraham Patras .
Adriaau Valckenier.
Johan Thedens
Gustuaf Willem Bar»,
van Iinhoff.
Jacob Moss 1 .
Petrus Albertus van
de Parra . . .
Jeremias van iiiemsdijk
Reinier de Klerk .
Mr. Willem Aruold
Alting . . . .
VAN NEÊRLAEDS IITOIË.
anieiO-
1614-
1615-
1618-
1623-
1627-
1629-
-1614.
-1615.
-1618.
-1623.
-1627.
-1029.
-1632.
1G32- -1636.
1636- -1645.
1645- -1650.
1650- -1653.
1653- -1678.
1678- -1681.
1681- -1681
1684- -1691.
1691- -1704.
1704- -1709.
1709- -1713.
1713- -1718.
1718- -1725.
1725- -1729.
1729- -1732.
1732- -1785.
1735- -1737.
1737- -1741.
1741- -1743
1743- -1750.
1750- -1761.
1761- -1775.
1775- -1777.
1777- -1780.
1780—1796.
Mr Pieter Gerardus
van Overstraten . « 1796--1801.
Johannes Siberg . ,i 1801--1804.
Albertus Henricus
Wiese . . . . » 1804--1808.
Mr. Herman Willem
Daendels. » 1808--1811
Jan Willem Janssens. 1811.
Thomas Stamford
Raffles , (luiteuantgouv.
van Java. . „ 1811--1816.
John Fendall. . ,
1816.
Godert Alexander
Gerard Philip Ij»,
van der Capellen n 1816—1826.
Hendrik Merku? de
Koek, (luit.-gouv.-
generaal) . . .van 1826 1830.
J ohaunes van den
Bosch . . . . 1830- 1833.
Jean Chrétien Baud,
(ad interim)
1833- 1836.
Dominique Jaoques
de Eerens .
Carel Sirardus Wil-
1836—1840.
lem Graaf van
11 ogendorp, (waar- ,,
nemend) . . . » 1840—1841.
Mr Pieter Merkus
(ad interim) . . » 1841—1843.
Mr. Pieter Merkus » 1843—1844.
Jhr. Joan Cornells
Reynst (ad interim) » 1844—1845.
Mr George Isaac
Bruce, voor zijn
vertrek overleden.
Jan Jacob Rochussen
Mr. Albertu-. Jacob
1845—1851.
Duymaer van Twist 1851- 1856.
Charles Ferdinand
Pahud, 1) . . . 1856- 1861.
Mr. Ludolf Anne
Jau Wilt Bn. Sloet
v. d. Beele . . « 1861—1866.
Mr. Pieer Mijer . « 1866—1871.
Mr. James Loudon. 1871.
COMMISSARISSEN-GENERAAL.
Adriaan van Rheede tot Drakestein
, Heer van Mijdrecht
Mr Sebastiaan Cornells Neder-
1684.
Jiuvgh .
Simon Hendrik Frijkenius
(
1791.
. (
Mr. Willem Aruold Alting . '
Johannes Siberg . . . . 1793.
Mr. Pieter Gerardus van Overstraten
Mr. Cornells Theodorus Elout. i
1796.
Godert Alexander Gerard Phi-1
lip B", van der Capellen . i
1815.
Arnold Adriuan Bnijskes . '
Leonard Buiggraaf du Bus de
Gliisignies
1826.
Johannes van den Bosch . . 1833.
1) Voor de aankomst van de heeren Pahud
en Sloet werd li'imic In trekking korten tyd
door Mr. A. i'rius waargenomen*

DRUKFOUTEN en VERBETERINGEN.
Blz. 15
15
„ 15
„ 29
„ 52
„ 78
„ 82
84
84
84
95
„ 102
„ 104,
„ 106
„ 117
„ 118
„ 123
» 123
,» 127
„ 132
„ 145
» 145
„ 15S
„ 165
„ 179
„ 187
„ 206
„ 229
„ 243
„ 276
reg
*
».
»
»
»
»
>
»
»
„
. 1
2
2
11 V. 0.
Enkele afwijkingen ii
lezer zelf te verbeteren.
staat: 578 lees
.. 656
„ Adityadharma „
„ aan
„ Portugeezen „
„ Décima „
„ 1647
: 1278.
1356.
Adityawarman. 1)
van.
Spanjaarden.
Desima.
1646.
troon van Atjih beklommen.
dat rijk.
van Atjih.
Juli 1659.
sinds de moord van Perah
9v. o.
6 v. o.
17
5 „ troon beklommen „
7 „ Atjih
9 „ van dat rijk „
14
Mei 1664
» 15
sinds 1649 „
105 en 106 te brengen onder Hoofdstuk VI. [in 1651.
reg 8 v. o. moet de tussclienziii wegvallen,
„ 4 staat: Rheede lees
»
»
14
8
„ Willem Outhoorn „
„ en had „
.» 5 v. o. „ Bandj areezen „
" 12 v. o. „ Opstand der enz. „
16 „ Tanabang „
» 5 v. o. », werd
„ 1 V. 0. „ werden „
„ 1 V. 0. „ Javaanschen zeven „
» 1 V. 0. „ 7
» 14
„ 4
» 15 v. o.
» 5
» 8
14
de : van Rheede.
Willem van Outhoorn.
en , had.
Bandjereezen.
Naderend verval der 0.1.
Comp. Opstand der enz.
Tanah Abang.
was.
waren.
zeven.
° Febr. 7
„ Amiëns.waarbij — al„
». 1805
„ vestingen „
„ 1817
„ inlander „
„ Gartmann „
den Febr. 1795.
Amiens, — waarbij al.
1806.
vestigingen.
1818.
Javaan.
Gastmann.
spelling, en typographische fouten gelieve de
1) Het inleidend lioofdütuk was reeds afgedrukt, toen ik uit een stuk van den
liooglceranr Kern, 't Opschrift ra» Baloe lieragong op Sumatra, opgenomen in de
Bijdragen tot de taal- land- en volkenkunde van lf. I. 8de volgr. 7de deel ontwaardde,
dat Adityawarman door den heer Friederich op onverklaarbare wijze in Adityadharma
omgedoopt en de inscriptie 700 jaar jonger is dan hij meende.

am
€J