men kan niet eén worden - Vakgroep psychoanalyse - Universiteit ...

Psychoanalytische Perspectieven, 2010, 28, 1-2:///127-141
MEN KAN NIET EÉN WORDEN
Over het lichaam tussen taal en genot 1
Abe Geldhof
Universiteit Gent, Faculteit Psychologie & Pedagogische Wetenschappen,
Vakgroep Psychoanalyse en Raadplegingspsychologie
Henri Dunantlaan, 2, B-9000 Gent
Tel.: ++/32/(0)9 264 86 95, Abe.Geldhof@UGent.be
Samenvatting: Er wordt een lectuur van de evolutie in Lacans denken omtrent het
lichaam in de psychose gepresenteerd, vertrekkend vanuit het seminarie over het
sinthoom. Retroactief kunnen een aantal breukvlakken worden teruggevonden in Lacans
theorie. Via het conceptualiseren van eerst het imaginaire lichaam, over het symbolische
en tenslotte het reële lichaam, komt Lacan tot de stelling dat het imaginaire, het
symbolische en het reële moeten verknoopt worden. Het in rekening brengen van dit
laatste onderwijs biedt ongehoord nieuwe perspectieven op de moeilijke verhouding
tussen lichaam, taal en genot voor elk spreekwezen. Dit wordt geïllustreerd aan de hand
van drie vignetten over James Joyce, Antonin Artaud en Michel H.
Sleutelwoorden: Lichaam, Taal, Genot, Psychose.
Ontvangen: 18 december 2008; Aanvaard: 17 september 2010.
"Cet Un dont tout le monde a plein la
bouche est d'abord de la nature de ce
mirage de l'Un qu'on se croit être"
(Lacan, 1975 [1972-1973]: 46)
Inleiding
Reeds bij het prille begin van zijn psychoanalyse ontdekte Freud
dat het onbewuste effecten heeft op het lichaam. Men leze er slechts
de Studies over Hysterie op na om daarvan overtuigd te raken. Deze
kennis van de psychoanalyse over het onbewuste en bijgevolg ook een
zekere kennis over het lichaam zijn daarom nog geen algemene
1. Lezing gehouden op de studiedag over "Het lichaam in de psychose", georganiseerd door
Idesça en het Gezelschap voor Psychoanalyse te P.C. Sleidinge, op 17.12.2008.

2 ABE GELDHOF
verworvenheden. Integendeel, er is veeleer een immer voortdurende
verdringing van de psychoanalytische kennis over het lichaam. Enige
tijd geleden werd ons zo via de media een zeer vreemd geval van
blindheid bekend. Een Australische vrouw is reeds gedurende vier jaar
drie dagen per week blind. Zij kan haar ogen niet openen gedurende
drie dagen, terwijl haar kijkgaten wél perfect functioneren gedurende
de overige dagen van de week. De medische wereld stond voor een
groot raadsel. Zij kreeg verschillende behandelingen, waarvan de
laatste een botoxoperatie. Geen enkele dokter had gedacht aan een
hysterisch conversiesymptoom.
Dat de kennis over het onbewuste verdrongen wordt, is geen
toeval, maar ligt reeds structureel besloten in het mechanisme van het
onbewuste zélf. In het elfde seminarie zet Lacan zich af tegen een
visie waarbij het onbewuste een soort kelder zou zijn, waarin één en
ander te ontdekken valt en die men dan kan meenemen naar het
gelijkvloers, resulterend in een opgestapelde kennis. Integendeel, het
onbewuste wordt er door Lacan gedefinieerd als een zich openende en
sluitende beweging waarbij steeds iets verloren gaat. De waarheid
reveleert zich steeds onverwachts om al even snel terug te verdwijnen.
Vandaar dus dat de psychoanalyse steeds opnieuw dient uitgevonden
te worden en vandaar de noodzaak aan studiedagen als deze.
In tegenstelling tot een lange filosofische traditie weigert Freud het
duale onderscheid tussen lichaam en geest. Ergens in een brief aan
Georg Groddeck schrijft Freud: "En wat als het onbewuste nu eens de
ontbrekende schakel was tussen lichaam en geest?" (Groddeck
geciteerd in Assoun, 1997). Let daarbij op het volgende: als Freud het
onbewuste ziet als een schakel tussen lichaam en geest, betekent dit
dat hij het onbewuste noch als een somatisch, noch als een psychisch
proces ziet, maar als een derde term. Het onbewuste niét stellen langs
de kant van het somatische, betekent zoveel als een weigering de
verdringing te biologiseren, zoals enkele postfreudianen dat deden.
Het onbewuste niét stellen langs de kant van de psyche wijst erop dat
Freud het onbewuste slechts nachträglich kan aanduiden. Eens iets tot
het bewustzijn kon komen, kan men zeggen dat het onbewust was.
Daarvóór kan men nog niet spreken van onbewuste. Lacan
verduidelijkt dit als volgt: "Ce qui est proprement de l'ordre de
l'inconscient, – c'est que ce n'est ni être, ni non-être, c'est du nonréalisé"
(Lacan, 1973 [1964]: 31-32). Het onbewuste wordt daar dus
gezien als een gemiste symbolisering.
Nu dreigt meteen een nieuw misverstand te ontstaan. Men kan nu
namelijk gaan denken dat een psychoanalytische kuur streeft naar wat

MEN KAN NIET EÉN WORDEN 3
in de psychologie zelfrealisatie wordt genoemd. Dat dit nu net
absoluut niet mogelijk is, vormt het onderwerp van mijn lezing. Alsof
de mens ooit een Gestalt, een éénheid zou kunnen worden? In de
neurose wordt dit grondig tegengewerkt door de verbrokkeling van de
pulsies en de verdeeldheid tussen de identificaties. In de psychose
krijgen we veeleer een verstening onder een betekenaar, met als vaak
voorkomend gevolg de onthechting van het lichaam.
Niet alleen het lichaamsbeeld is nooit compleet. Hieruit
voortvloeiend geldt dit voor elke constructie van de menselijke geest:
zijn seksuele relaties, zijn wetenschap, zijn kunst, zijn religies,
enzovoort zijn nooit 'compleet'. Men kan zich slechts de illusie
voorhouden dat het zo is – een illusie die men soms bitter hard nodig
heeft, zoals de psychoticus ons dat leert. Een belangrijke vaststelling
daarbij is dat men niet geboren wordt met een lichaam. Men wordt
geboren als een organisme. Ons lichaam dat moeten we – vaak zeer
moeizaam – construeren.
Deze idee wil maar niet doordringen in de universitaire
psychologie. De idee van het behaviorisme om gedrag te beschrijven
in stimulus-responstermen, alle introspectie aan de kant schuivend,
berust finaal op een equivalentie tussen het wezen en het lichaam. De
psychoanalyse daarentegen bepaalt haar positie in de mislukking van
de identificatie van het spreekwezen met zijn lichaam (Miller, 2000:
13). Door het gebrek-aan-zijn als gevolg van de introductie in de taal,
zijn bij de mens het wezen en het lichaam niet langer equivalent en is
het onmogelijk de stimulus-responsprincipes die men terugvindt bij
dieren naar mensen te generaliseren.
Men zou nu kunnen denken dat de psychoanalyse daarom
werkzaam is in het gebied waar een interactie is tussen het psychische
en het somatische, maar deze visie dient genuanceerd te worden. De
psychoanalyse is niet een discipline die zich bezighoudt met het
psychische en zijn invloed op het lichaam, met datgene dus dat
uitgesloten werd uit de biologische wetenschappen, maar zij werkt
met datgene dat in de biologie zélf, intern, geen plaats kan krijgen.
Het lichaam van de psychoanalyse heeft namelijk een radicaal ander
statuut dan het organisme van de biologie (Zenoni, 1993: 94).
Ik sprak over Freud die het onbewuste als missing link tussen
lichaam en geest plaatst. Wat gebeurt er dan bij de psychoticus, bij
wie dit onbewuste open en bloot ligt en bij wie we vaak een radicaal
andere manier van in-de-taal-staan merken? Daarvoor moeten we te
rade gaan bij Lacan, want zoals men weet is Freuds kliniek en theorie

4 ABE GELDHOF
nooit erg op psychose toegespitst geweest. Ik zal daarom zo meteen
trachten de evolutie in Lacans werk te schetsen.
Graag zou ik eerst nog even benadrukken dat we – naast de dood
als absolute meester – in het werk van Lacan op drie niveaus figuren
voor de meester vinden: op imaginair, op symbolisch en op reëel
niveau. Het ego is daarbij in het leven van een mensenkind de eerste
figuur van de meester. Dit is een bemeesteringspoging op imaginair
niveau van een primordiaal gebrek. Reeds vanaf Seminarie I hamert
Lacan erop dat het ego gestructureerd is als een symptoom en dat het
zelfs het menselijk symptoom bij uitstek is, de mentale ziekte van de
mens (Lacan, 1975 [1953-1954]: 22). Op symbolisch niveau vinden
we als figuur van bemeestering wat Lacan de Naam-van-de-Vader
noemt, een instantie die een wet aan een verlangen poogt te koppelen
en waarvan de psychoticus ons leert dat het uiteindelijk slechts een
semblant is. 2 Ook op reëel niveau tenslotte kan men één en ander
trachten te bemeesteren, met name via het symptoom. Dit is de meest
enigmatische vorm, die we terugvinden in het latere onderwijs van
Lacan. Daar zal hij het aspect van het genot in het symptoom steeds
meer op de voorgrond plaatsen. Het symptoom kent aldus twee zijden:
enerzijds het interpreteerbare aspect via metafoor en metonymie,
anderzijds is het symptoom ook een enveloppe voor de jouissance, het
destructieve genot, waarvan Lacan zegt dat het ons leidt van gekieteld
worden naar gegrild worden. 3 Hij benadrukt daarbij dat het symptoom
een "evenement van het lichaam" is (Lacan, 2001 [1975]: 569) of nog:
het symptoom raakt het lichaam in zijn genot.
Korte schets van Lacans evolutie
Ik zal kort en verre van volledig de evolutie in Lacans theorie met
betrekking tot het statuut van het lichaam proberen te schetsen. Miller
(2008a: 96) merkt daarbij op dat men zich vaak heeft bekommerd om
het opsplitsen van Lacans werk in perioden met een zekere
ongerustheid over het lichaamsbeeld in deze afgebakende perioden.
Doorheen de verschillende pogingen van Lacan vindt men echter één
constante terug, namelijk dat er een sterke disharmonie is tussen het
2. "(…) la vrai fonction du père qui foncièrement est d'unir (et non pas d'opposer) un désir à la
loi" (Lacan, 1966 [1960]: 824).
3. "La jouissance, ça va de la chatouille à la grillade" (Lacan geciteerd in Declercq, 2000: 260).
Dit is niet de minste les die we uit het masochisme kunnen leren: "Le chemin vers la mort n'est
rien d'autre que ce qui s'appelle la jouissance" (Lacan, 1991 [1969-1970]: 18).

MEN KAN NIET EÉN WORDEN 5
subject en zijn lichaam, waarbij het lichaamsbeeld geconstrueerd
wordt rond een primordiaal gebrek, een min (-), door Miller als volgt
genoteerd:
i(a)
(−)
De meest vruchtbare weg om de evolutie in Lacans onderwijs te
bespreken met betrekking tot het lichaam, is deze waarbij we
vertrekken vanuit Seminarie XXIII over de borromeaanse verknoping
en waarbij we vervolgens terugkeren in de tijd naar eerdere pogingen
van Lacan om iets over de registers van het imaginaire, het
symbolische en het reële te zeggen. Na het theoretisch luik zal ik het
belang ervan trachten uit te werken aan de hand van drie casussen:
Antonin Artaud, James Joyce en Michel H.
Seminarie XXIII: men kan niet Eén worden, maar men kan
verknopen. De basisgedachte in het seminarie over het sinthoom is dat
de drie ordes van RSI verknoopt dienen te worden. Geen enkele van
deze ordes heeft een groter belang dan de andere, terwijl men dat
vanuit de eerdere teksten en seminaries wel nog zou kunnen zeggen.
Het imaginaire staat zo bijvoorbeeld aanvankelijk in een zeer negatief
daglicht en het reële is er amper uitgewerkt, vervolgens krijgt het reële
veel meer gewicht, enzovoort. Tijdens de laatste seminaries vervalt
elke primauteit tussen de ordes, ze veroorzaken elkaar en moeten
verknoopt worden. Deze verknoping van RSI dreigt steeds te
mislukken, ware daar niet voor de neuroticus de Naam-van-de-Vader
die als vierde ring voor stabiliteit zorgt. In de psychose is deze
betekenaar voor de Naam-van-de-Vader echter niet geïnstalleerd –
verworfen met een term van Freud; forclos met een betere term van
Lacan, aangezien de verwerping ons nog kan doen denken dat het er
ooit is geweest en dan in tweede instantie verworpen, terwijl forclusie
ons op de radicale afwezigheid wijst: het is er nooit geweest. De
Naam-van-de-Vader is dus een standaard-neurotische oplossing, waar
de psychoticus geen gebruik van maakt. Later in zijn onderwijs wordt
deze gepluraliseerd in de Namen-van-de-Vader tot hij uitkomt bij het
sinthoom als zeer particuliere oplossing om de registers van RSI te
verknopen. Lacan stelt er de registers voor als drie afzonderlijke
cirkels. Bij de verknoping ervan kan een lapsus optreden, die steeds
gecorrigeerd dient te worden op de plaats van de lapsus (Vanheule,
2007). Dit houdt meteen in dat de lacaniaanse psychoanalyse afstand

6 ABE GELDHOF
neemt van elke universeel geldende therapie, maar dat ze in
tegenstelling de particuliere verknoping centraal stelt van elk
afzonderlijk subject. Vertrekkend van de oplossingen die het subject
zelf aanbiedt, kan zij één en ander helpen uitvinden op de plaats waar
de knoop faalt. Ik zou het zo willen verwoorden: men kan niet Eén
worden, maar met enige creativiteit kan men wel verknopen.
Le stade du miroir: het imaginaire lichaam. In onder andere "Le
stade du miroir" (Lacan, 1966 [1949]) krijgen we het belang van het
imaginaire aspect voor het lichaam. Hier staat het visuele lichaam
centraal of het gevoel van eenheid door identificatie met een Gestalt
rond de verbrokkelde pulsies. Het imaginaire lichaam is het lichaam
waaraan men zich aliëneert als aan dat van een ander. Het eigen
lichaam is dus dat van een ander, zoals het kind dat leert kennen in de
spiegel. Dat visuele lichaamsbeeld dient gevalideerd te worden door
een grote Ander, in casu de volwassene die knikt "ja, dat ben jij!",
zodat de twee termen ik en ander een stabiele verankering krijgen in
een derde symbolische term.
Het lichaamsbeeld wordt in deze periode opgevat als een
anticipatie op een nog te verwerven gevoel van eenheid. Om het
belang van het imaginaire aan te duiden is Lacans verwijzing naar de
duiven zeer instructief (Ibid.: 95). Wanneer zij alleen opgroeien in een
kooi, groeien hun gonaden niet. Hangt men echter een spiegeltje in die
kooi, dan groeien deze wel. Men vindt daar het belang van het
spiegelbeeld bij dieren, los van psychologische bedenkingen. Dat men
het lichaamsbeeld als ander nodig heeft, kent echter ook zijn keerzijde
bij de mens: de imaginair-duale relatie bevat steeds een agressieve
dimensie.
Vanuit deze redenering, dat men een lichaam moet verwerven, kan
Lacan Freud corrigeren wanneer deze laatste het heeft over de
infantiele seksualiteit als auto-erotische seksualiteit. Voor Lacan heeft
infantiele seksualiteit niets van doen met auto-erotiek, maar met
hetero-erotiek, omdat het lichaam ervaren wordt als 'anders' (Declercq,
2004: 238).
Aanvankelijk zal Lacan (1966 [1949]: 96; 1975 [1953-1954]: 93)
het primordiale gebrek (-) zoeken in de premature geboorte van de
mens en het bijbehorende onvermogen om meester te zijn over zijn
eigen motoriek. Om van een lichaam te kunnen spreken hebben we
dus een levend organisme nodig plus een beeld. Het lichaamsbeeld is
dus een poging de partiële driften te integreren en het manque-à-être
te overwinnen. Het gebrek aan harmonie wordt door identificatie
toegedekt (Vanheule, 2005: 5). Identiteitsbesef heeft een functie als

MEN KAN NIET EÉN WORDEN 7
angstremmer omdat het subject via het spiegelbeeld tracht te zien welk
object hij is in het verlangen van de Ander, zodanig dat hij
hiertegenover een positie kan innemen.
Neurotische angst kunnen we vanuit deze theorie verklaren als
angst die ontstaat wanneer men de Ander niet meer kan positioneren
tegenover het eigen spiegelbeeld, en de psychotische fenomenen van
dissociatie van het eigen lichaam kunnen we vanuit deze theorie
begrijpen als een effect van het ontbreken van een stabiel symbolisch
punt.
In Seminarie XXIII zal het imaginaire aspect van het lichaam
beschreven worden als het consistente, en dit in de mate dat het een
omtrek aftekent. Via dit imaginaire kan het lichaam namelijk ervaren
worden als een afgesloten of dichtgeknoopt geheel. Hier wordt het
lichaam dus gezien als een omhulsel, een zak met een inhoud waarin
gaten zitten (Lacan, 2005 [1975-1976]: 36, 50, 65; Vanheule, 2008).
Hier behandelt Lacan het imaginaire dus als driedimensionaal (een
zak), en niet langer tweedimensionaal zoals in het spiegelstadium (een
beeld).
Seminarie IV: het symbolische lichaam. Vanaf omstreeks het
vierde seminarie zal Lacan zijn mening aanpassen, zelfs omkeren, en
stellen dat het de betekenaar is die het discours in het organisme
introduceert en dat dit gebrek dus niet primordiaal aanwezig is, maar
ontstaat door de betekenaar. In deze tweede periode stelt hij zelfs dat
het dierlijke organisme een eenheid heeft en dat deze verloren gaat
door de introductie in de taal.
We krijgen nu dus een nadruk op het symbolische lichaam, le corps
signifiantisé. De ontwikkeling van het lichaam van de mens kan nu
eenmaal niet begrepen worden als louter een kwestie van maturatie,
maar moet in de dialectiek tussen kind en Ander begrepen worden – of
concreter binnen de relatie moeder-kind. Deze ontwikkeling grijpt
plaats door het structurele tekort, het ontbreken van de fallus.
Daardoor krijgen de objecten van het lichaam nachträglich hun
waarde. De ontwikkeling van het lichaam is dus een functie van de
vraag van de Ander. Het subject-in-wording kan aldus proberen het
tekort van de Ander in te vullen, maar wat geproduceerd wordt, is
nooit voldoende gezien het tekort structureel is. Terwijl Freud nog kan
geloven dat de penis het verlangde orgaan is om het verlangen van de
Ander in te vullen, met castratieangst voor de man tot gevolg en
penisnijd voor de vrouw (Freud, 1937c), kan Lacan dit geloof niet
langer delen: de fallus is voor hem de betekenaar voor het tekort, voor
datgene dat steeds ontbreekt. Vanuit het tekort in het verlangen van de

8 ABE GELDHOF
Ander zal de fallus zijn waarde krijgen en de lichaamsopeningen
nachträglich structureren als uitwisselingsplaatsen. Zo krijgen we het
orale en anale object, zoals beschreven door Freud, waaraan Lacan het
scopische en invocatieve object toevoegt. Het is het voorrecht van de
psychoticus om deze lacaniaanse objecten van de blik en de stem waar
te nemen (Miller, 2008b: 122).
In Seminarie IV (1994 [1956-1957]) en "Le Rapport de Daniel
Lagache" (1966 [1958b]) krijgen we dus de toevoeging dat
symbolische elementen determinerend zijn voor het op zich nemen
van een beeld, zoals in het spiegelstadium beschreven, en dat deze
bovendien constituerend zijn voor het verlangen. Door de betekenaar
wordt het object waaraan men behoefte heeft een object-oorzaak-vanverlangen.
Voor de orale pulsie is dat het voedsel dat wordt
opgeheven tot een leegte op het niveau van het verlangen waarrond de
drift zal cirkelen, met als meest doorgedreven voorbeeld dat van de
hysterische anorexie (Lacan, 1966 [1958a]: 628). Het object waaraan
men zijn verlangen laaft is daar de leegte. In die zin kunnen we
spreken van een dematerialisatie van het object door het verlangen.
Seminaries X & XI: het reële lichaam. Vanaf Seminaries X & XI
wordt steeds meer nadruk gelegd op het reële en bijgevolg ook op het
reële aspect van het lichaam: het organisme of het libidinale lichaam,
afgesneden van zijn objecten a. De neuroticus wordt niet zo vaak
geconfronteerd met het reële lichaam, behalve misschien via de
typisch hysterische reactie van de walging.
Waar in vorige seminaries het statuut van het symbolische of de
vraag van de Ander centraal staat om iets van de objecten a te vatten,
komt hier het reële aspect beter uit de verf. De objecten a worden nu
als objecten van het lichaam gezien, des objets hors-corps, buitenlichamelijke
objecten. Zo is de borst in die redenering bijvoorbeeld
aanvankelijk een object van het eigen lichaam en wordt deze pas in
tweede instantie van het eigen lichaam afgesneden en een plaats waar
het verlies zich inschrijft. 4 Met de spiegelopstelling uit de beginjaren
van Lacan kan het object a niet als lichamelijk begrepen worden. Het
is pas in het tiende seminarie dat dit object een objet cause wordt in
plaats van een objet visé, datgene van het eigen lichaam dat buiten
beeld en betekenaar valt en het verlangen stuwt. In Seminarie XXIII
zal hij het reële aspect van het lichaam beschrijven als de ex-sistentie
4. "L'objet a est quelque chose dont le sujet, pour se constituer, s'est séparé comme organe"
(Lacan, 1973 [1964]: 95).

MEN KAN NIET EÉN WORDEN 9
(Lacan, 2005 [1975-1976]: 36, 50, 65), wat opnieuw de dimensie van
het buiten zijn eigen lichaam vallen van het subject benadrukt.
Lacan geeft Sade gelijk wanneer deze stelt dat men slechts kan
genieten van een deel van het lichaam van de ander. Men kan het
"zijn" of de totaliteit van het lichaam van de Ander niet bereiken.
Deze ontglipt ons steeds. Echter voor de psychoticus geldt dit niet: er
is een jouissance du corps, niet gecentraliseerd op de
uitwisselingsplaatsen met de buitenwereld.
Vanaf deze periode krijgen we dan ook de studie van andere
vormen van genot dan het fallische genot. Zo zal het fallische genot
kunnen begrepen worden als een defensie tegen een bedreigender
genot, een obscuur genot dat buiten het lustprincipe valt.
Het is deze reële status van het lichaam dat de radicale afwezigheid
van conversiesymptomen in de psychose kan verklaren (Declercq,
2004: 242). Met reële status bedoel ik, dat door het falen van de
vadermetafoor geen object uit het lichaam werd geëxtraheerd,
waardoor ook geen basisfantasma kon ontstaan, die men noteert als de
verhouding van het verdeeld subject tot het object a, ∃ ◊ a. Door dit
ontbreken van het basisfantasma is er dan ook geen scherm dat het
subject kan verdedigen tegen het genot van het lichaam. In de
psychose zal het daarom zaak zijn een sinthoom te helpen creëren die
dat object een plaats geeft.
Drie gevalsstudies
Antonin Artaud: druggebruik om het lichaam af te sluiten. De
psychoticus Antonin Artaud is voor ons hieromtrent bijzonder
instructief. 5 Seksualiteit was voor hem ondraaglijk, en wel om twee
redenen. Enerzijds omdat de mannelijke ejaculatie geassocieerd werd
met een verlies aan zijn en een verlies van de uitwerpselen in het
algemeen en anderzijds omdat dit verlies aan zijn van de ejaculatie
slechts dient om het genot van de Ander te bevredigen. Zijn eigen
orgasme kent zo slechts zin omdat het de onbevredigbare Ander voedt
in zijn vampierachtige vruchtgebruik. Artauds lichaam wordt dus
doorkliefd door die Ander. Hij beschreef zijn lichaam ooit als "une
maison de rendez-vous" dat uitgeleend wordt aan anderen waarin hun
onzuivere geesten dan rondwaren, vanwaar de noodzaak om ofwel te
leven zonder lichaam, ofwel te leven met een soort gesloten lichaam,
5. Zie daarvoor het boek van Serge André (2007: 89-107).

10 ABE GELDHOF
dicht gemetst voor de Ander. Artaud vond twee middeltjes om zich er
tegen te verweren: drugs voor het lichaam en religie voor de geest. In
tegenstelling tot de algemene opvatting dat drugs een genotsmiddel is,
komen we hier te weten dat drugs voor vele psychotici net de grillen
van een obscene Ander tracht te reguleren en een plezier volgens het
lustprincipe tracht te introduceren door het genot te lokaliseren. Het
druggebruik is voor hen in die zin niets anders dan een appel op de
wet en een barrière tegen het genot dat van buitenaf lijkt te komen.
Het grote gevaar nu voor deze populatie is dat degene die geroepen
wordt om een wet te introduceren, in casu de hulpverleners, vaak zelf
onder deze obscene Ander valt, al is het maar uit pure naïviteit en door
hun pogingen de Ander consistent te houden.
Nu kan men Freud beter begrijpen als hij spreekt over de
narcistische investering in het eigen lichaam van de psychoticus.
Vanuit Lacan kunnen we dit klinisch bruikbaarder maken als een
lichaam dat niet van zijn genot geledigd werd. Via de Naam-van-de-
Vader wordt het genot van het eigen lichaam gelimiteerd, gecastreerd
en dat is precies wat ontbreekt in de psychose. Daarbij wil ik
benadrukken dat Lacans jouissance-du-corps zich precies daar situeert
waar Freud de ongebreidelde doodsdrift van de masochist plaatst.
Psychotici zoals Artaud zeggen wat de neuroticus zichzelf verbiedt
in zijn fantasma: dat men Eén kan worden, dat er een seksuele
verhouding is en tegelijkertijd is dit onhoudbaar voor de psychoticus,
aangezien hij zo het object van de Ander is. De neuroticus kan de
psychoticus hierin gaan geloven vanuit zijn verdeeldheid en zijn
verzuchting naar een éénheid, maar moet dit echter steeds weigeren,
want het is net dankzij de castratie dat we seksueel kunnen genieten.
James Joyce: creatie van een schrijversego bij gebrek aan een
lichaamsego. James Joyce vond een veel stabielere oplossing dan
Artaud, voorbij het geloof in de seksuele verhouding. In zijn
autobiografische boek A Portrait of the Artist as a Young Man (1965)
vertelt deze schrijver een aantal gebeurtenissen waarin men telkens
een soort "loslaten van het lichaam" merkt. Hij zegt tegen zijn vingers
bijvoorbeeld dat ze moeten opschieten of wanneer hij door de prefect
afgetrommeld wordt, zegt hij over zichzelf: "Stephen knielde snel neer
terwijl hij zijn handen in zijn zijde duwde. Denkend aan hen, geslagen
en gezwollen van de pijn, deed hem plots medelijden voelen voor hen
alsof ze niet van hemzelf waren, maar die van een ander waarvoor hij
medelijden had" (Joyce, 1965: 51, eigen vertaling). Nog later in zijn
memoires van zijn schooltijd vertelt hij – alweer na een aftroeving,
maar deze keer door zijn kameraden op de speelplaats – dat zijn

MEN KAN NIET EÉN WORDEN 11
lichaam van hem afviel als de pel van een rijpe vrucht. Dit soort
fenomenen van "verlaten" van het lichaam of van verwaarlozing van
het lichaam zijn vrij typisch voor psychotici. Men vindt die
verwaarlozing vaak terug bij daklozen, bij wie het leven zonder vast
adres soms een discreet signaal voor een psychose ordinaire is.
Het is aan de hand van Joyce dat Lacan zijn weg verderzet en een
nieuwe borromeaanse kliniek voorstelt. Waar hij aanvankelijk een
duidelijk structureel onderscheid maakte tussen neurose, psychose en
perversie, komt de nadruk nu te liggen op de manier waarop een
subject, al dan niet via de Naam-van-de-Vader de drie registers van
het symbolisch, imaginaire en het reële verknoopt. Daarbij kan zich
een lapsus in de knoop voordoen. Bij Joyce zijn het reële en het
symbolische in elkaar gehaakt en valt het imaginaire eruit: dit zijn de
fenomenen van het verlaten van het lichaam. Bij gebrek aan een
lichaamsego – Joyce is zijn lichaam niet – creëert hij een
schrijversego, zijn sinthoom. Via het genieten (R) van de taal (S) kan
hij het lichaam (I) terug in de knoop invoegen.
Ook zijn interesse in perverse praktijken – men leze zijn
briefwisseling met Nora – zijn hierin te kaderen. Deze hebben niets
van doen met een perverte structuur bij Joyce, maar weer met zijn
pogingen een ego te creëren via het schrijven en het Ander genot in te
ruilen voor een fallisch genot.
Het zal niet overbodig zijn om nog eens te herhalen dat Lacan over
het genot sprak als datgene dat tot niets dient: "La jouissance, c'est ce
qui ne sert à rien". Nu kan men in een onvertaalbaar woordspelletje
over Nora en over het schrijven van Joyce zeggen: "Ça sert à rien,
mais ça serre" (Lacan, 2005 [1975-1976]: 81). Noch Nora, noch zijn
schrijven dienen ergens toe, maar ze verbinden, ze verknopen de drie
registers wel, voorbij het geloof in de seksuele verhouding.
Michel H: wankele lichaamsverknoping. Ons derde voorbeeld die
eveneens de noodzaak aantoont om Lacans laatste onderwijs in
rekening te brengen opdat we iets van zijn eerste conceptualisaties
zouden begrijpen, is dat van Michel H. 6
6. Zie daarvoor ook Vanheule (2008).
Zoals bekend organiseerde
Lacan naast zijn seminaries ook gevalspresentaties, maar deze werden
echter slechts zeer sporadisch gepubliceerd, zodat we er geen al te
duidelijk beeld van hebben. Michel H is één van de weinige ons
bekende casussen (Lacan, 1996 [1976]). Het gesprek met deze

12 ABE GELDHOF
psychotische transseksuele man vond plaats op 21 februari 1976, ten
tijde van zijn seminarie over het sinthoom dus.
Michel H vertelt dat hij reeds van kinds af aan jaloers was op zijn
zusjes. Hij wilde graag in hun schoenen staan, of wat meer van
toepassing is voor hem: in hun kleren zitten. Stiekem verkleedde hij
zich en op vraag van Lacan verduidelijkt hij dat het vooral om de
onderkleren ging. "Wanneer ik kledij op mijn lichaam heb, verschaft
mij dat geluk. (...) niet op seksueel gebied, maar op het gebied van het
hart, het is van binnen..." (Ibid.: 313) Hij benadrukt dat hij het
karakter van een vrouw heeft en somt een aantal stereotiepe
karakteristieken op: ik ben zacht, enzovoort. Zijn volledige schooltijd
heeft hij naar eigen zeggen verknoeid, omdat hij steeds "aan dat
probleem-daar" moest denken. Hij probeerde zichzelf ooit te castreren
met een verroest scheermes, maar durfde niet. Uiteindelijk, zo stelt hij,
"heb ik geen slechte kindertijd gehad omdat ik me in het geniep kon
verkleden".
Over zijn sporadische seksuele relaties met vrouwen en mannen,
vertelt hij dat hij zich geen vrouw kon voelen in de armen van een
man en geen man in de armen van een vrouw. Uiteindelijk moest hij
concluderen dat hij zich noch door mannen, noch door vrouwen
aangetrokken voelt. De seksuele handelingen beschrijft hij als een
plezier dat men niet kan weigeren. Eenmaal hij in de armen van een
vrouw ligt, komt hij in een spiraal terecht en moet hij wel verder gaan.
"Daar geraak je niet uit. Ik moest het doen" (Ibid.: 329). Op vraag van
Lacan of het zij of hijzelf was die deze spiraal op gang bracht,
antwoordt hij: "Beide" en na wat doorvragen bedenkt hij zich dat zij
het misschien wel op voorhand in gedachten had.
Masturberen doet hij niet zoals een man, maar op vrouwelijke
wijze. Hij komt slechts tot een orgasme door zijn handen tussen zijn
billen te houden en op zijn penis te duwen. Tweemaal in zijn leven
probeerde hij op de voor mannen gebruikelijke wijze te masturberen,
maar dat deed hem te veel pijn. Om dezelfde reden schuift hij nooit de
voorhuid van zijn penis achteruit. We merken in dit fenomeen dat er
geen libidinale investering is in het orgaan, een radicale forclusie van
de fallische functie, waardoor het genot in het lichaam blijft en niet
gereguleerd wordt rond de lichaamsopeningen.
"Ik heb me nooit man gevoeld" (Ibid.: 317). "Ik leef slechts om
vrouw te kunnen zijn, ik interesseer me in niets anders" (Ibid.: 331).
Om zich beter vrouw te kunnen voelen, neemt hij allerhande drugs.
Een beetje gedrogeerd zijn, helpt hem om zijn personage beter te
voelen. "Ik vergat alles, behalve dat ik vrouw was" (Ibid.: 325).

MEN KAN NIET EÉN WORDEN 13
De poging een geseksueerde identiteit te creëren is hier bijzonder
instabiel. De enige oplossing die Michel zelf nog ziet, is ofwel een
operatie ofwel zelfmoord. Als hij geen vrouw kan worden, dan
verkiest hij zijn leven te geven. Hij ondernam dan ook al eerder een
suïcidepoging. Op het moment van het gesprek, ondernam hij niets
meer. Omdat de mensen te veel met hem lachten, wilde hij niet meer
buiten komen. Zo had hij al eens een week op zijn kamer gezeten en
bijgevolg ook een week niet gegeten, ook al was de winkel vlakbij. Op
een dag sloeg hij, verkleed als vrouw, een spiegel in stukken.
Lacan is zeer pessimistisch over een psychoanalytische
behandeling voor deze man. Dit betekent echter niet dat men bij geen
enkele psychotische transseksueel iets zou kunnen doen. Ik denk dat
men bij deze mensen zich garant kan stellen voor de castratie. Dit
betekent uiteraard niet dat men de Grote Verbieder moet gaan spelen,
die een "Neen!" uitspreekt. Garant staan voor de castratie betekent wel
dat men garant staat voor het pas-tout: dat het lichaam voor iedereen
problematisch is en dat een operatie niet alles zal oplossen. De
verwachting dat een ingreep in het reële van het lichaam alles zal
oplossen is namelijk bijzonder nefast als men deze hoop niet ingelost
ziet worden. Daarom zal de psychoanalyticus nooit deze hoop
onderschrijven, maar zich langs de kant van het pas-tout stellen en een
draaglijkere oplossing helpen zoeken. Het spreekt voor zich dat een
dergelijke interventie niet "wild", maar onder overdracht gebeurt.
Besluit
De verschillende pogingen die de mens heeft ondernomen om Eén
te worden zijn niet te overzien, wel merken we daarin steeds dat ze tot
kleine of grote ravages leiden. Via de medische wetenschap
bijvoorbeeld kan men nu het lichaam zodanig aanpassen dat het
compleet dreigt te worden – dreigt, want na x aantal operaties kan
men niet anders dan inzien dat het tekort structureel is. Denk ook aan
de ravage die Hitlers theorie en praxis heeft verricht om tot de
éénmaking van het Germaanse volk te komen. Denk aan het veel
onschuldigere voorbeeld van twee geliefden die het solitaire genot
trachten om te smeden in een solidair genot en daar onvermijdelijk
nooit in slagen. Denk tenslotte aan de ravages die protocollaire
therapieën veroorzaken: elke poging te universaliseren, creëert een
rest. In dit laatste geval zijn het de patiënten die uit de boot vallen.
Kortom: noch met zichzelf, noch met een ander kan men Eén
worden. Een jouissance "Une" zou trouwens slechts mogelijk kunnen

14 ABE GELDHOF
zijn wanneer zowel het subject als de ander er niet meer zijn. Vandaar
dat in extreme vormen van gehechtheid aan de moederlijke Ander,
waar het subject zich – zoals in de anorexie, in sommige gevallen van
toxicomanie of bepaalde vormen van somatisatie – verscheurd voelt
tussen enerzijds de eis tot een jouissance "Une" te komen en
anderzijds de wens een verlangen te behouden die zich verzet tegen de
bevrediging, men het subject gedreven ziet worden naar een trage,
niet-gewelddadige zelfmoord (Lacan, 2001 [1938]: 35-36; André,
2004: 276).
Besluitend kunnen we zeggen dat de psychoanalyse die opereert
via het woord, een techniek van het lichaam is (Soler, 1984: 57). Door
het werken via de betekenaar en de ethiek van het goed-spreken tracht
zij het lichaam te ledigen van zijn destructieve genot. Zij neemt de
kloof centraal die heerst tussen het subject en zijn lichaam, maar zij
neemt bovendien ook het non-rapport sexuel centraal en helpt de
psychoticus een symptoom te creëren buiten deze seksuele
verhouding, zodat hij niet langer in de ondraaglijke positie van het
complement van de Ander hoeft te leven.
Graag had ik dan ook geëindigd met een parodie op een bekende
boutade van Lacan: "Ne devient pas 'Un' qui veut"...
Key words: Body, Language, Jouissance, Psychosis.
Bibliografie
S. André (2004), Le Sens de l'Holocaust. Jouissance et Sacrifice, Rouen-Bruxelles,
Éditions Que.
S. André (2007), L'épreuve d'Antonin Artaud et l'expérience de la psychanalyse, Rouen-
Bruxelles, Éditions Que.
P.-L. Assoun (1997), Leçons psychanalytiques sur Corps et Symptôme. Tôme 1 - Clinique
du corps, Paris, Anthropos.
F. Declercq (2000), Het Reële bij Lacan. Over de pulsie en de finaliteit van de
psychoanalytische kuur, Gent, Idesça.
F. Declercq (2004), "Lacan's concept of the real of jouissance: clinical illustrations and
implications", Psychoanalysis, Culture & Society, vol. 9, pp. 237-251.
S. Freud (1937c), "De eindige en oneindige analyse", Klinische Beschouwingen 4,
Meppel-Amsterdam, Boom, 1992, pp. 217-265.
J. Joyce (1965), A Portrait of the Artist as A Young Man, Middelessex, Penguin Books
Ltd.
J. Lacan (2001 [1938]), "Les complexes familiaux dans la formation de l'individu. Essai
d'analyse d'une fonction en psychologie", Autres Écrits, Paris, du Seuil, pp. 23-84.
J. Lacan (1966 [1949]), "Le stade du miroir comme formateur de la fonction du Je telle
qu'elle nous est révélée dans l'expérience psychanalytique. Communication faite au
XVI e Congrès International de Psychanalyse, à Zurich, le 17 juillet 1949", Écrits,
Paris, du Seuil, pp. 93-100.

MEN KAN NIET EÉN WORDEN 15
J. Lacan (1975 [1953-1954]), Le Séminaire, Livre I, Les Écrits techniques de Freud, texte
établi par J.-A. Miller, Paris, du Seuil.
J. Lacan (1994 [1956-1957]), Le Séminaire, Livre IV, La relation d'objet, texte établi par
J.-A. Miller, Paris, du Seuil.
J. Lacan (1966 [1958a]), "La direction de la cure et les principes de son pouvoir. Rapport
du colloque de Royaumont 10-13 juillet 1958", Écrits, Paris, du Seuil, pp. 585-645.
J. Lacan (1966 [1958b]), "Remarque sur le rapport de Daniel Lagache: 'Psychanalyse et
structure de la personnalité'", Écrits, Paris, du Seuil, pp. 647-684.
J. Lacan (1966 [1960]), "Subversion du sujet et dialectique du désir dans l'inconscient
freudien", Écrits, Paris, du Seuil, pp. 793-827.
J. Lacan (2004 [1962-1963]), Le Séminaire, Livre X, L'angoisse, texte établi par J.-A.
Miller, Paris, du Seuil.
J. Lacan (1973 [1964]), Le Séminaire, Livre XI, Les quatre concepts fondamentaux de la
psychanalyse, texte établi par J.-A. Miller, Paris, du Seuil.
J. Lacan (1991 [1969-1970]), Le Séminaire, Livre XVII, L'envers de la psychanalyse, texte
établi par J.-A. Miller, Paris, du Seuil.
J. Lacan (1975 [1972-1973]), Le Séminaire, Livre XX, Encore, texte établi par J.-A.
Miller, Paris, du Seuil.
J. Lacan (2001 [1975]), "Joyce le Symptôme", Autres Écrits, Paris, du Seuil, pp. 565-570.
J. Lacan (2005 [1975-1976]), Le Séminaire, Livre XXIII, Le Sinthome, texte établi par
J.-A. Miller, Paris, du Seuil.
J. Lacan (1996 [1976]), "Entretien avec Michel H", in Ouvrage Collectif, Sur l'identité
sexuelle: à propos du transsexualisme, Paris, Association freudienne internationale,
pp. 311-353.
J.-A. Miller (2000), "Biologie lacanienne et événement de corps", La Cause freudienne,
no. 44, pp. 7-59.
J.-A. Miller (2008a), "L'image du corps en psychanalyse", La Cause freudienne, no. 68,
pp. 94-104.
J.-A. Miller (2008b), "Les prisons de la jouissance", La Cause freudienne, no. 69, pp.
113-123.
C. Soler (1984), "Le corps dans l'enseignement de J. Lacan", Quarto, no. 16, pp. 44-59.
S. Vanheule (2005), "Lacans constructie en deconstructie van de dubbele
spiegelopstelling", Skripta, no. 1, pp. 27-39.
S. Vanheule (2007), "In de knoop met Jacques Lacan", iNWiT, nos. 2-3, pp. 239-265.
S. Vanheule (2008), "Lichaamsverknoping in een geval van transseksualiteit", Skripta, no.
1, pp. 93-95.
A. Zenoni (1993), "La biologie de la psychanalyse", Quarto, no. 52, pp. 93-99.