download pdf - Vlaams Instituut voor de Zee

-57-
De bruinvis,van algemene soort tot dwaalgast.
G. Rappe
Een diergroep die tot nog toe niet aan bod kwam in dit blad,
hoewel ze tot de grootste en de ons nauwst verwante zeeorganismen
behoren, zijn de zoogdieren. Deze groep is aan onze kusten
vertegenwoordigd door de vinpotigen (zeehonden e.d.) of Pinnipedia
en de walvisachtigen (walvissen, dolfijnen en bruinvissen)
of Cetacea. Eens waren de gewone zeehond Phooa vi.tulina en de
bruinvis Phoooena phoooena gewone verschijningen aan onze kust.
Vandaag worden ze zo zelden gezien dat een dergelijke gebeurtenis
bijna steeds de kranten haalt. Over deze laatste soort willen
we het hier in het bijzonder hebben.
De bruinvis behoort tot een aparte familie, de Phocoenidae,
binnen de tandwalvissen (Odontoceti). De soort is onmiskenbaar
door zijn grootte, zijn habitus en zijn tanden. De bruinvis is
de kleinste walvisachtige in de Europese wateren. De (^worden
tot_150 cm groot, de 99 tot 180 cm, zelden iets groter (van Bree,
1977; van Utrecht, 1978). Het dier heeft een stompe kop, zonder
snuit (in tegenstelling
tot dolfijnen die
X '/i4 steeds een korte tot
'f
vrij lange snuit heb-
^ >;
^ ^.\L7
L.
ben). De rugvin is
f.Y
klein, mooi driehoe-
(naar Hall, 1981) kig en een weinig achterwaarts
gericht. Bij
dolfijnen is die rugvin groter en min of meer duidelijk sikkelvonnig.
in tegenstelling met de conische tanden van de andere
soorten, heeft de bruinvis tanden met een spatelvormig verbrede
kroon.
Bruinvissen leven normaal in kleine kudden, die kunnen samensmelten
tot grote scholen. Het is een soort van kustwateren. Hij
i-s een trage zwemmer, die zelden uit het water springt. Alleen
de rug met de driehoekige vin komt af en toe boven het wateroppervlak,
tijdens het ademhalen. Zijn voedsel bestaat vooral uit
vis, zowel bodemvis als pelagische soorten, ook schaaldieren en
inktvissen. In de Noordzee zijn de ö&^na 5 jaar, de ^ 6 jaar na
geslachtsrijp. De draagtijd wordt geschat op 11 maanJJn, waarna

-58-
het enige jong geboren wordt. (Dit lage aantal jongen is bij walvisachtigen
regel en verklaart meteen de enorme kwetsbaarheid van
de populaties.) De meeste jongen worden in juni geboren (van Utrecht,
1978). De maximale waargenomen leeftijd bedraagt 15 jaar
(Purves, 1977).
Hoe talrijk de bruinvis vroeger was is moeilijk te achterhalen
omdat oude konkrete gegevens uiterst schaars zijn. Dit is een al -
gemeen verschijnsel bij gewone soorten. Wie besteedt immers aandacht
aan de huismus of de mossel? Wel staat vast dat er in de la-
t
Tabal 1. Gakenda gevallBn yan de Sruinvta Phocoena phocoenn van 1970 tot 1982 tunnan
la Tréport (Samme) .n UBstkapeHe (Ualcharen), met inbagrlp wan de Schalde.
Strandingen op da kust
r
24 oktober l 70 Juv Kokaljde Rappe, 1977B; De Smet, 1981
10 nawember 70 9 131 Raveraljde Da Smet, 1981
21 nowember '70 Juv7 - De Panne ld.
7 december '70 ? 150 Blankanberge ld.
+
3 of

-59"
te middeleeuwen door vissers van Wenduine jacht op gemaakt werd,
"med tarpoen en zonder pardoen". De doorboorde 'vis' in het wapenschild
van Wenduine stelt dan ook de bruinvis voor. Verder zijn
mededelingen van oudere kustbewoners (60-jarigen en ouder) dat ze
vroeger vanop het strand de bruinvissen zagen springen vóór de kust,
niet schaars. In hoeverre het cm sterke herinneringen uit hun jeugd i>
gaat aan enkele gelegenheden, dan wel om een reële algemeenheid van
de soort is niet meer na te gaan. Mogelijks betreft het zelfs andere
soorten. Vissers vb. maken geen onderscheid en noemen alle kleine
walvisachtigen "bruinvissen" of "tuimelaars" . In elk geval wa -
ren strandingen in de zestiger jaren algemener dan nu. Toen Martens
(1963) in de zomer van 1962 "lange tijd aan zee verbleef, gebeurde
het meermaals dat bij ebbe een "vis" aanspoelde met ongewone afmetingen".
Het ging hierbij om de bruinvis. Ook de heren D. Nolf (mond.
med.) en E. Kuyken (mond. med.) herinneren zich de soort in de
zestiger jaren meerdere malen te hebben gevonden, zonder details te
kunnen geven. Nog op 27 september 1968 werden tussen Koksijde en De
Panne twee kadavers gevonden (De Smet, 1974). Misschien sluit dat
jaar wel een periode af waarin de soort nog jaarlijks te vinden was.
Van 1969 liggen immers geen vondsten vóór (De Smet, 1981).
De gegevens vanaf 1970 van onze kust, aangevuld met een flink stuk
van de Noordfranse kust (tot Ie Tréport, dep. Somme: 185 km) en de
Westerscheldemonding (40 km), zijn in tabel l opgenomen. Over een
periode van 12 jaar en op een kleine 300 km kust konden slechts een
30-tal gevallen worden genoteerd. Dit is een gemiddelde van 2.5 per
jaar. De aantallen zijn echter niet gelijk gespreid over de jaren
herkomst iCkm 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82
N-Frankrijk 185 - 2 o
België 65 4 6 3 2
Nl+ Schelde 40 2 2 2 o o o o
totaal 5 o 8 2 3 4 2 (2) (0) (2) (1)
Tabel 2. "Gegevens uit Nederland van de laatste drie jaar en uit
Frankrijk van het laatste halfjaar ontbreken.
en de deelgebieden (tabel 2.). Zo ontbreekt ze volledig in 1971 en
(waarschijnlijk) 1980. Aan de Belgische kust waren alleen 1970 en
1973 jaren met veel waarnemingen, terwijl ze in 1971, 1972, 1978,
1979 en 1980 volledig afwezig was. Wat de dichtheid betreft komt
Noord-Frankrijk erg l^ag voor de dag: daar werd l bruinvis gevonden
per 555 km of l per 3 jaar. De densiteit van de Belgische kust is
hoogst: l per 40.5 km, terwijl er in de Scheldemonding l werd gevon-
t
h

-6o-
den per 54.5 km of minder dan l per jaar. Aan de Belgische kust
is er echter een opmerkelijk verschil tussen oost- en westkust.
Aan de westkust (31 km) bedroeg die densiteit l dier per 64.5 km
strand of één geval per 2 jaar. De laatste vondst dateert trouwens
reeds van 1975. Aan de oostkust (34 km) lag er l dier per
31 km strand of ongeveer elk jaar één. Er zit dus een duidelijke
gradiënt in van zuid naar noord. Deze is volgens mij echter niet
alleen functie van de werkelijkheid (die slechts benaderd wordt
door het verzamelen van waarnemingen) maar ook van de dichtheid
van rapporterende strandwandelaars, die altijd hoger geweest is
aan de oostkust. Het is m.i. geen toeval dat alle strandingen
aan onze kust van de laatste 5 jaar te Blankenberge gebeurden!
Er blijven beslist veel meer gevallen onopgemerkt ten westen van
Oostende.
In Nederland, waar een lange traditie bestaat van het registreren
van gegevens over walvisachtigen, was de bruinvis de enige
soort die niet gevolgd werd. Toen echter bleek dat hij minder
algemeen werd, begon men ook die vondsten te noteren. Zo werden
in de eerste jaren, van 1950 tot en met 1955, nog minstens 198
opgetekend. Eenzelfde periode twintig jaar later (1970-1975) leverde
nog slechts 94 gevallen op, of minder dan de helft. Dit cijfer
is echter nog goed voor gemiddeld 16 dieren per jaar (vanBree,
1977). Dit is beduidend meer, ook relatief gezien (l ex. per 23
km kust), dan aan de Belgische (oost)kust. De lage waarde voor de
Scheldemonding kunnen we eventueel verklaren als volgt. Als we de
gradiënt van noord naar zuid aanvaarden, en we volgen de kustlijn
in diezelfde richting, dan is de Scheldemonding een soort schaduwhoek.
Een lijn langs de kop van Schouwen en die van Walcheren botst
in Blankenberge op onze kust.
Uit de maandelijkse totalen (tabel 3) blijkt dat de meeste ge-
jan f eb maa apr mei f . t
jun jul aug sep okt nov de c
2 3 6 5 o 2 o 3 4 4
Tabel 3. Seizoenaal vcMsrkomen.
vallen zich voordoen in de wintermaanden en het vroege voorjaar.
In het late voorjaar en de zomer, de periode dat de jongen geboren
worden, zijn er het minst. Of dit een reëel seizoenaal patroon beschrijft,
blijft, door.het geringe aantal gegevens, een open vraag
Als kustsoort trekt de bruinvis ook regelmatig estuaria binnen.
.

-61-
Toen de Schelde veel minder gepollueerd en nog visrijk was, zal
dat wel niet zo uitzonderlijk geweest zijn, althans voor wat men
de 'Zeeschelde' noemt. Zelfs zo recent als 1970 verscheen een
springlevende bruinvis tot bij Antwerpen (tabel l.)' Stroomopwaarts
van die stad echter was het verschijnen van een bruinvis
wel altijd een bijzondere gebeurtenis voor de landman. Zo zijn
er een tiental gevallen gekend van de Schelde (tot Oudenaarde:
200 km stroomopwaarts!) en bi j rivieren (Rupel, Nete, Zenne, Dur
me) en zelfs eentje uit het Zeekanaal van Brussel. Twee minder
gekende gevallen wil ik hier even aanhalen. De Smet__(1974) vermeldt
een geval "1887, Schelde (omgeving van Gent?)", op basis
van een skelet in de verzameling van het Instituut voor Dierkun-
de van de Rijksuniversiteit van Gent
.
In de oude catalogi van
die verzameling kon ik de juiste gegevens terugvinden: het betreft
een vrouwelijk dier, dat was "tue Ie 21 janvier 1887 dans
l'Escaut a Uytbergen". Het skelet meet 1.45 m. Naast het geraamte
worden ook nog enkele organen bewaard te Gent .
Onlangs kon Moens (1982) nog een onbekend gebleven geval_recon- >
strueren van het begin van deze eeuw, aan de hand van enkele krantenberichten
uit die tijd. Op 17 maart 1906 werd in de Nete te
Lier een bruinvis geschoten. Het dier was 1.25 m lang en woog 35
kg. Ter illustratie van de anekdotische verslaggeving dit bericht
uit de 'Gazet van Lier' van zondag 25 maart 1906.
"Verleden ueek 'hadden een-ige mannen, ec^e uaterratten, in de
Netke een bruinvisoh gevangen^ of ï>eter gezegd, geschoten. Zzj
'hadden het dier Zondag en Maandag tentoongesteld en hiermee
at een groten stuiver verdiend. Ook T^d^n z^ voorgenomen
daarmee voort te gaan, ja zelfs er ziohtpostkam-ten van te
verkoopen. Maar tewijl zij ^ op eene\schuit gereed maakten
om de scène der vangst te laten trekken^ viel de drager
van den visoh in 'het uater en, meer bekommerd met ai-sn huid
dan met den vi-soh, Uet hij deze slippen en de visch uas..
ueggezuommen. Ge ziet van M-er uat gezi.oht de mannen trokken,
bijzonder toen den vzsoh zich niet meer_ Ziet vangen, en zij
als natte hondekens naar huzs moesten."
Volgens 'De Lierenaar' van dezelfde dag waren de_mannen van plan
"./.hunnen geUwinner lustig op te peuzelen, ..." maar_eerst moest
II
moest hij nog even op de foto,
doch het uas dat het stelten
. . . s
voor het'trekken te Z-ang duwde, of dat Chovau's_ (de held van het
verhaal) arm moede uerds toch ontsli-pte den visoh zijn handen. ..
Zoo mislukte een schone soupê. "
.
.

T»
^
'^'
.ï ^
>;
*
>^':-
^
-62-
^ *«> '^pt
't ;^:
^'

-65-
Huysseune, A., 1976. Waarnemingen-vondsten. Tuimelaar, 3 (3): 2-5.
Martens, N., 1963. Walvissen langs onze kust. Hamster, 3(1): 17-18.
Moens, J., 1982. Van een bruinvis feestje dat niet kon doorgaan.
Marswin, 3 (l) : 7-10.
Purves, P.E., 1977. Order Cetacea. Whales, dolphins and porpoises.
In G.B. Corbet & H.N. Southern (eds). The Handboek of British
Mammals. Blackwell Scientific Publications, Oxford-London-Edinburgh-Melbourne.
520 pp.
Rappe, G., 1976. Waarnemingen. Tuimelaar, 3 (l): 5
Rappe, G., 1977a. Waarnemingen en vondsten. Tuimelaar, 4 (l): 8-11.
Rappe,_G.,_1977b. Walvisachtigen van de Westerschelde. Het Duumpje,
3 (2): 6-14.
Smet, W.M.A. De, 1974. Inventaris van de walvisachtigen (Cetacea)
van de Vlaamse kust en de Schelde. Buil. Kon. Belg. Inst. Nat.
Wet., Biol., 50 (l): 1-156.
Smet, W.M.A. De, 1981. Gegevens over de walvisachtigen (Cetacea)
van de Vlaamse kust en de Schelde uit de periode 1969-1975.
Buil. Kon. Belg. Inst. Nat. Wet., Biol., 53 (4): 1-34.
Utrecht, W.L. van, 1977. Age and growth in Phocoena phocoena Lin-
naeus, 1758 (Cetacea, Odontoceti) from the North Sea. Bijdr.
Dierkunde, 48: 16-28.
Verheven, A., 1978. Waarnemingen en vondsten. Tuimelaar, 5 (2): 2-4.
Waerebeek, K. Van, 1982. Over de autopsie en dissektie van een
bruinvis, Phocoena phocoena. Marswin, 3 (l): 13-17.
Cootveld 3
9131 Be er velde
EVEN VOORSTELLEN: De Vlaamse vereniging voor de bestudering van
de zeezoogdieren.
Bovenstaand artikel vormt het raakvlak van de strandwerkgroep met
een andere jonge vereniging. "De Vlaamse vereniging voor de bestudering
van de zeezoogdieren" werd opgericht in 1979 en stelt zich
tot doel de bestudering van de zeezoogdieren in de ruimste zin van .
het woord: strandingen, het beheer van de walvisstocks, de zeehondenjacht,
historische aspekten omtrent de walvisvangst in onze
streken, wel en wee van zeezoogdieren in dierentuinen en dolfinaria,
fossiele zeezoogdieren (waarvan ons land één van de grootste
schatkamers ter wereld herbergt),... .
Ze tracht dit doel te verwezenlijken door het uitgeven van een eigen
blad 'Marswin' (een oud-nederlandse naam voor de bruinvis) en
het regelmatig organiseren van ledenbijeenkomsten. Het blad staat
boordevol informatie in allerlei vorm. De bijeenkomsten grijpen
verspreid over Vlaanderen en de grensgebieden plaats. Het sekretariaat
is gevestigd bij R. Asselberg, Hoogheide 64, 2659 Puurs.
t
ji