2008 / 9ste jaargang 1 & 2 - Rein

RENCONTRES
Alain DELMOTTE
In de rubriek ’Rencontres’ beschrijven
redactieleden van DIGTHER toevallige
ontmoetingen met gedichten,
tekstfragmenten of de schrijvers ervan.
VUURDOPEN
Met de beste wil van de wereld kan ik mij niet meer herinneren wanneer ik voor
het eerst uit eigen werk heb voorgelezen. Ik heb het gevoel dat ik dat namelijk
altijd heb gedaan, ‘voorlezen’. Vanaf de dag van het eerste gedicht. Ik spreek mijn
teksten overigens uit als ik ze schrijf: ik murmel constant, scandeer, declameer, roep.
Zeer vervelend voor wie met mij of naast mij moet leven. Vandaar dat ik enkel kan
schrijven als ik alleen ben en/of als mijn buurvrouw haar boodschappen doet. De
leegte is dan mijn luisterpubliek. Een dankbaar publiek: het komt nadien niet klagen.
Maar een publiek dat evenmin gul is met complimenten. Een publiek dat zich koeltjes,
kritisch en afstandelijk weet te houden. Een publiek dat lijdt aan een nijpend gebrek
aan enthousiasme: een publiek dat je met zijn onverschilligheid ontnuchtert.
Het was me een troost om onlangs te horen dat Ivo Michiels er precies dezelfde
werkwijze op nahoudt. Hij schrijft niet, hij spreekt. Spreken en schrijven vallen bij
hem samen. Het werk van Ivo Michiels (samen met het werk van enkele andere
zogenaamde opusschrijvers, o.m. de door mij zeer gekoesterde Daniël Robberechts)
ervaar ik qua concept als poëzie. Het is een zegen om sommige bladzijden uit
bijvoorbeeld zijn Alfacyclus luidop te mogen voorlezen.
Luidop voorgelezen worden is dus voor mij de weg die een gedicht moet gaan – het
hoort erbij. (Als ik goed tel dan is dat al 36 jaar lang voor mij consequent het geval!)
Een gedicht dat ik niet op de een of andere manier aan iemand of enkelen heb
voorgelezen, komt niet in een publicatie terecht. Voorlezen is de ultieme toetsing, de
ultieme vervoering. Dit is tenminste mijn mening. Mijn persoonlijk aanvoelen. Andere
(de meeste ?) dichters kunnen daar helemaal anders over denken.
Laten we niet flauw doen: elk gedicht dat ik schrijf of voorlees, onderga ik als een
vuurdoop. Mocht ik die uitdaging missen dan zie ik niet in waarom ik verder nog
gedichten zou schrijven. Ik zoek bij het schrijven iets dat mijn adem weer in het juiste
evenwicht brengt. Iets wat de adem een ruimte gunt. Een ademruimte. Voorlezen is
ademen. Als het kan dan lees ik ook zeer graag gedichten van anderen voor: voor wat
ik lees, is vaak adem de maat. Wat dan weer niet hoeft te betekenen dat ik visuele of
concrete poëzie afwijs. Voor deze genres gelden gewoon andere wetmatigheden.
Nee, ik herinner me niet meer wanneer ik voor het eerst heb voorgelezen. Wel
herinner ik me de stemmen van de dichters die ik heb horen voorlezen. Ik zeg wel:
de stemmen, niet de voordracht. Dichters kunnen inderdaad – tot ons groot geluk
– meestal niet voordragen. Voordrachtkunstenaars – dat verwacht je tenminste
– kunnen dit beter, hoewel ik vaak opmerk dat voordrachtkunstenaars het wezenlijk
wel eens aan een eigen stem ontbreekt. Nee, ik heb het niet zo onvoorwaardelijk
voor voordracht zitten. Ik overdrijf hierin wellicht. Omwille van gemakkelijk te
achterhalen persoonlijke redenen: ik heb enge herinneringen aan voordrachtkunst
zoals het eertijds werd opgevat. Zelfs tot in de jaren zeventig was in Vlaanderen
de invloed van Vlaams-nationalistische coryfeeën en declamators als Ast Fonteyne,
Antoon Vanderplaetse en Remi Van Duyn merkbaar. Hun volgelingen en epigonen
bevolkten toen althans het door mij bezochte conservatorium. Zelf kreeg ik nog les
rencontres
van Remi Van Duyn. Het eerste wat ik van hem moest leren
was ‘de juiste houding’. Lichtjes in profiel, borstkas vooruit, het
publiek streng aankijken en dan, bij het uitspreken van de titel
van het gedicht, naar boven staren. Zo moest je beginnen. Zo
moest het blijven en zo moest het eindigen. Bij humoristische
gedichten mocht je wel eens een ‘gebaar’ maken. Zelf heb ik
ooit Remi Van Duyn – naar aanleiding van een gedicht van van
Scheltema - een ‘klapperdekakkende’ koe zien uitbeelden. Dat
moest ik dan van hem nadoen. Hij vond dat ik dat goed kon, zijn
koe nadoen. Hij quoteerde me hoog. Ach, het was een aardige,
zachte man. Hij stimuleerde me in mijn lectuur van de poëzie
van Claus of Van de Woestijne. Maar soms dweepte hij met
het werk van tweederangsdichters uit een al te rechtse hoek:
Marcel Beerten, Karel Vertommen, de onverteerbare Wiens
Moens (aan het van buiten leren van diens gedicht ‘Oriëntatie’
ben ik via een list weten te ontsnappen). Hij waagde zich net
niet aan ‘De meeuw’ van die totaal abjecte Cyriel Verschaeve.
Wat Van Duyn ons met zijn voordrachtlessen wou opdringen
was een sjabloon dat was ontstaan uit een Dietse opvatting
over retoriek die uit de vroege, heroïsche jaren dertig van de
20ste eeuw dateerde. Het had niets met ‘verzen opzeggen’
maar veel met ‘volksmennen’ te maken. Wat ik van zijn lessen
wel heb onthouden, was zijn obsessief aandringen op de goede
ar-ti-cu-la-tie. Er zit iets in. Nogal wat (jonge) dichters blijven
wat articuleren betreft, inderdaad wel eens pijnlijk in gebreke.
Had ik een alternatief? Ja. Ik ben lange tijd (en dat ben ik in
zekere zin nog altijd) een bewonderaar geweest van de Franse
zanger Léo Ferré. Zeer vreemd om dat voor mij te moeten
vaststellen: ik heb Ferré in de eerste plaats leren waarderen via
het werk van Pernath! Vooraan in de bundel ‘Mijn tegenstem’
stond een motto van Ferré: ‘La morale, c’est toujours la morale
des autres.’ Léo Ferré was een dichter/chansonier en op de
platen die toen van hem verschenen zong hij niet meer maar
sprak hij botweg zijn niet mis te verstane, vaak pamfletaire
teksten uit. Mijn oudere broer had ze allemaal in zijn kast
staan en ik beluisterde ze in het geniep. ‘Eh, basta..’, ‘Il n’y a
plus rien’ ‘Amour, anarchie’. Op deze platen murmelt, scandeert,
declameert, schreeuwt Léo Ferré. Ook de manier waarop hij
de teksten van Verlaine, Rimbaud, Baudelaire, Apollinaire en
Aragon benaderde was voor mij een ... vuurdoop. In ieder geval
zijn manier van ‘voordragen’ werd voor mij een model. In een
van zijn teksten, ‘Préface’ schrijft hij het volgende: ‘ La poésie
est une clameur. Elle doit être entendue comme de la musique.
Toute poésie destinée à n’être que lue et enfermée dans sa
typographie n’est pas finie. Elle ne prend son sexe qu’avec la
corde vocale tout comme le violon prend le sien avec l’arche
qui le touche.’ Een veel te apodictische uitspraak om ze voor
waar te nemen. Het orale hoeft het scripturale helemaal niet
uit te sluiten. Beide bestaan evenwaardig naast elkaar of met
elkaar. Genres zijn nooit absoluut. Niettemin vind ik dat Ferré
het hier wel mooi en krachtig verwoordt en lange tijd hebben
de woorden waarmee ‘Préface’ eindigt in mij geresoneerd
zonder dat ze mij tot een soort absoluut credo werden, wel
tot een memorandum: ‘A l’école de la poésie on n’apprend pas.
On se bat’. Enkele jaren later zou ik nog andere alternatieven
aangereikt krijgen wanneer ik de Amerikaanse Beat Poets zou
leren kennen. Allen Ginsbergs memorabele gedicht ‘Howl’
horen voorlezen was, voor mij een waarachtige donderslag bij
heldere hemel.
Wanneer ik voor het eerst een dichter heb horen voorlezen
uit eigen werk ? Tot op vandaag blijf ik een stem horen die ik
hoorde in mei 1975 tijdens de derde (?) nacht van de poëzie die
om een of andere onverklaarbare reden in Kortrijk plaats had:
die van Pernath die in juni van dat jaar zou sterven – het was
toen al een beetje een grafstem.
Ach, die stemmen en tegenstemmen! Wie kan de stem
vergeten van Paul Celan als hij de ‘Todesfuge’ voorleest? En
hoe ouderwets hij ook moge voorlezen: de stem van T.S.Eliot
raakt me. Onlangs hoorde ik Erwin Mortier voorlezen: ik ben
zalig vervloekt om die stem in al zijn teksten bij het lezen ervan
te horen galmen. Ik lees Claus niet meer: ik hoor hem. Als ik
voor de zoveelste keer in de Oostakkerse gedichten blader of
in Almanak (waarin onder meer het onvergetelijke gedicht ‘Jan
de lichte’ staat): dan luister ik en hoor die gedichten met de
stem van een veertig à vijftig jarige oude Claus, mijn Claus.
Ik durf Kopland niet meer te lezen: zijn stem overkoepelt
zijn gedichten. Want dat gebeurt wel eens vaker: de stem
wordt bijna tot een fysieke aanwezigheid. Dit is niet altijd een
voordeel. Simon Vinkenoog vind ik ronduit fantastisch. Ik heb
die man lange tijd bewonderd. Ik vind het telkens weer een
ervaring om hem bezig te horen en te zien. Maar zijn teksten
laten me koud. Weerzinwekkend koud: zijn teksten zijn me te
flets, te flauw, te prekerig, te flemerig – op een uitzondering her
en der na. Het lijkt niet te kloppen: de teksten van Vinkenoog
hebben niet de vurigheid waarmee Vinkenoog ze voorleest.
2