2008 / 9ste jaargang 1 & 2 - Rein

Column
Herlinda VEKEMANS
/…
coluMn
De koorddans van Marguerite DURAS
Er is weinig zo verhelderend als af en toe eens duchtig in het ongelijk gesteld
worden. Het rekt onvermoede mogelijkheden als een koord tot maximale spanning
op. Als je geluk hebt, loopt er een koorddanser met een lange horizontale stok in
de handen behendig balancerend overheen en toont je wat er mogelijk is. Je staat
met je voeten op de grond en kijkt licht verongelijkt over je ongelijk maar vooral
bewonderend op naar wat er allemaal kan.
Ik was er al een hele tijd koppig van overtuigd dat een schrijver liefst niet expliciet
uit het eigen arsenaal van levenservaringen put om poëzie en proza te stofferen.
Veel uitdagender, wijzer, vruchtvoller en wat nog al niet leek het me het eigen
leven als overtollig vlees van de botten te verwijderen, om zo al schrijvend door het
merg en been van taal en leven te gaan. Wellicht een restant van een opvoeding in
een katholieke nonnenschool en van een gezonde interesse in mystieke literatuur,
deze overtuiging dat het ‘ik’ afgeschud dient te worden. Een tegendraadsheid
tegen de eigen tijd ook, want onze tijdsgeest heeft wel heel veel ‘ik’ om het lijf:
graven in het eigen ik, blootgeven van het eigen leven, te koop lopen met de eigen
gevoelens, het is alles heel gewoon geworden.
Ik kwam mijn overtuiging dat het beter is al dat ge-ik achterwege te laten overal
tegen. Zoals dat meestal gaat met overtuigingen. In een stuk in Nieuwzuid over
Susan Sontag, de in 2004 overleden Amerikaanse essayiste die voornamelijk over
andere schrijvers schreef en zichzelf uit haar geschriften weerde: ‘Die preoccupaties
met de eigen ervaringen, sensaties – ‘today’s cult of the excitements of self’ of ‘the
narcissistic purposes, and pointedly indiscreet contents, of most autobiographical
writing today’ – is voor haar overigens het tekort bij uitstek van de hedendaagse
literatuur: ‘Most people seem to think now that writing is just a form of selfregard.
Also called: self-expression’ (…) Schrijven moet voor haar daarentegen als
lezen zijn; beide moeten een gevoel van zelfverlies opwekken.’
Vervolgens in een schimpscheut van Shopenhauer naar op biografie beluste
lezers in een boekje met herkenbaar behoudsgezind en bijwijlen hilarisch
gebrom over slechte boeken, abominabele schrijfstijlen, inaccurate schrijverijen,
taalbederf, enz. – volgens het achterplat ‘alsof het gisteren werd geschreven’:
‘Het publiek interesseert zich veel meer voor de stof dan voor de vorm, en blijft
daardoor achter in zijn ontwikkeling. In de belachelijkste vorm is dit te zien bij
dichtwerken, namelijk wanneer het probeert na te gaan wat de precieze reële
gebeurtenissen, of de persoonlijke omstandigheden van de dichter zijn geweest
die hem bewogen hebben tot het schrijven van die werken – ja, die worden
uiteindelijk interessanter gevonden dan de werken zelf, en daarom lees me meer
over Goethe, en men bestudeert de Faust-dage met meer toewijding dan Faust zelf.’
En ook nog in een nogal uitgepuurde vorm in een geschrift van Simone Weil: ‘Dat
wat heilig is, is niet de persoon. Verre van dat: het is datgene wat in een menselijk
wezen onpersoonlijk is. Alles wat onpersoonlijk in de mens is, is heilig, en dat alleen.’
(…) ‘Het zijn bijvoorbeeld juist die kunstenaars en schrijvers,
welke het meest geneigd zijn hun kunst als ontplooiing
van hun persoon te beschouwen, die in feite het meest
onderworpen zijn aan de smaak van het publiek.’
Maar toen begon ik aan het oeuvre van Marguerite Duras
(1914-1996). Duras schreef romans en filmscenario’s, veelal
semi-autobiografisch tot geheel autobiografisch. Velen zullen
haar kennen van het filmscenario voor Alain Resnais’ film
Hiroshima mon amour uit 1959. Meulenhoff bracht de
laatste jaren een paar nieuwe vertalingen van haar werk
uit, o.a. De minnaar en De pijn. In De pijn beschrijft Duras
het wachten op de terugkeer uit een concentratiekamp van
haar man, de schrijver Robert Antelme. Nu las ik wel eerder
autobiografische werken waarin schrijnende levenservaringen
of pijnlijke tijden vanuit de ikpersoon verhaald worden, maar
nooit op zo’n buitengewone ik-zonder-ik manier als Duras
dat doet. Ze slaagt erin het ikgehalte te laten verdwijnen
in een continue stroom van intensiteit die het eigen ik
overstijgt. Het geschrevene van een in leven, liefde en dood
ondergedompeld ik, een koorddanser. Wie meer wil weten
over de intensiteit die in haar werken onlosmakelijk met het
schrijven zelf verbonden is, vindt in Schrijven haar hortend
relaas over het onmogelijke van het schrijven, de pijn ervan,
het voortdurende koorddansen.
Het is moeilijk uit deze schrijfnotities een paragraaf te kiezen
als voorbeeld van de intensiteit waarmee ze schrijft en
waarmee ze over het schrijven schrijft. Alle paragrafen lijken
daarvoor in aanmerking te komen. Lezers voor wie literatuur
entertainment is, zullen teleurgesteld zijn. Duras schrijft alsof
haar leven ervan afhangt en entertaining is het nooit:
‘Er bestaat een waanzin van het schrijven die op zichzelf
bestaat, een uitzinnige waanzin van het schrijven maar
dat betekent niet dat je aan waanzin ten prooi bent.
Integendeel.
Schrijven is het onbekende. Voordat je gaat schrijven heb je
geen notie van wat je zult gaan schrijven. En dat in volstrekte
luciditeit. Het is wat je niet weet van jezelf, van je hoofd, je
lichaam. Schrijven is niet eens een vorm van nadenken, het
is een soort vermogen dat je hebt naast wat je bent, parallel
daaraan, van iemand anders die te voorschijn komt en naar
voren treedt, onzichtbaar, tot denken, tot woede in staat, en
die soms door zijn eigen toedoen gevaar loopt er het leven
bij in te schieten. (…)
Het geschrevene komt aan als de wind, het is naakt, het is
inkt, het is het geschrevene, en het is vergankelijker dan al
het andere vergankelijke in het leven, niets is vergankelijker,
behalve dat ene, het leven.’
- Eveline Vanfraussen, To invent. To leap. To fly. To fall. In
Nieuwzuid nr 28, p.69, zie aldaar voor de bibiografische
referenties naar Sontags teksten
- Arthur Schopenhauer, In de tuin der letteren. Over de
kunst van het schrijven, Wereldbibliotheek, 2008, p. 18
- Simone Weil, De geschonden ziel. Over de menselijke
waardigheid, Ten Have/Baarn, 1990, p. 40, p. 43
- Marguerite Duras, Schrijven, Van Gennep, 1994, p. 44-45.
41