Overlijden - De Drie Ballonnen

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 1 van 11
Van intake tot exit ten aanzien van het kind
Overlijden van betrokken kind (thuis of op dagverblijf), ouder of
medewerker kinderdagverblijf procedure
Nummer 3.1.2.1c
Doel Het weergeven van de juiste stappen hoe te handelen bij de melding dat een
kind, ouder of medewerker van het kinderdagverblijf is overleden.
Beheerder Algemeen directeur
Werkwijze Zie, ad, mt, team en stroomschema van procedure.
Kind nog niet
daadwerkelijk
geweest, brief met
bevestiging
annulering en
betuiging
start
Bericht van
overlijden
Bericht doorgeven
aan algemeen
directeur
- overlijden kind
daadwerkelijk al
geweest op kdv
- Overlijden
medewerker of
gezinsleden ervan
- overlijden ouders
kind
Taakgroep regelt de
hele gang van zaken
rond deze procedure
einde
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013
V: betrokken van de overledenen
V:PM-ers, Leidinggevende: via
leidinggevende wordt de
algemeen directeur
gewaarschuwd. Als het kind nog
niet daadwerkelijk op het
dagverblijf is geweest handelt de
algemeen directeur dit af.
V: Algemeen directeur: stelt
taakgroep samen en zij zorgen
volgens protocol voor de hele
gang van zaken rond deze
procedure.De voorzitter van de
ouderraad wordt op de
hoogte gesteld.

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 2 van 11
1 Inleiding
Binnen de kinderopvang heb je te maken met (vele) kinderen, ouders en teamleden. Hoe
groter de organisatie, hoe groter de kans dat er een sterfgeval plaatsvindt. Wanneer dit
(plotseling) gebeurt, kan het moeilijk zijn om rustig na te denken en zorgvuldig te handelen.
Dit protocol dient ter ondersteuning voor een dergelijk situatie.
Ieder sterfgeval is een op zichzelf staande situatie en de manier van handelen wordt
beïnvloed door de emoties van alle betrokkenen. Dit protocol is daarom (meer) een richtlijn
hoe te handelen en dient als aanzet om hierover van gedachte te wisselen.
Je kunt te maken krijgen met:
- het overlijden van een kind tijdens het verblijf op de opvang;
- het overlijden van een kind van onze opvang, thuis of in het ziekenhuis;
- het overlijden van een ouder van een kind of een ander gezinslid;
- het overlijden van een personeelslid.
Voor elke soort situatie zijn de handelingen en de volgorde van handeling verschillend.
Daarom worden deze elk hieronder apart uitgewerkt.
In alle situaties zijn de volgende aspecten echter van belang
-respecteer elkaars verdriet en toon begrip wanneer iemand het moeilijk heeft. Samen
verdriet verwerken kan een grote steun zijn;
- niet iedereen toont zijn gevoelens op dezelfde wijze. Als iemand niet huilt, betekent dit nog
niet dat die persoon geen verdriet heeft. Ook die persoon heeft recht op begrip van zijn
omgeving.
2 Handelwijze bij overlijden van een kind tijdens het verblijf op de opvang
Hierbij valt te denken aan een ongeval of aan wiegendood.
We maken onderscheid in
1 hoe te handelen op het moment dat het overlijden gesignaleerd is
2 hoe te handelen in de week die daarop volgt
3 hoe te handelen op langere termijn
2.1 Hoe te handelen op het moment dat het overlijden gesignaleerd is
De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen
naar:
A het betreffende kind en zijn ouders,
B het personeel van de groep waartoe het kind behoort,
C de overige collega's van het kinderdagverblijf,
D de kinderen van de groep waartoe het kind behoort,
E de ouders van de groep waartoe het kind behoort,
F de overige ouders en kinderen van het kinderdagverblijf.
A Handelingen naar het kind en zijn ouders
- pas direct EHBO toe en dus ook reanimatie,
- laat een collega direct bellen naar het centrale alarmnummer 1-1-2,
- waarschuw direct het MT en de directie van het dagverblijf of een andere
plaatsvervangende bedrijfshulpverlener.
- zorg dat een vertrouwde Pm-er de rest van de groep kinderen kan opvangen,
- zorg ook dat er geen andere groepen personen omheen komen staan uit nieuwsgierigheid
- ALLEEN de directie licht de ouders/verzorgers van het kind in.
B Handelingen naar het personeel van die groep
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 3 van 11
Het is natuurlijk een afschuwelijke ervaring wanneer een kind tijdens de opvang komt te
overlijden.
Daarom is het van essentieel belang om het betreffende personeel goed op te vangen.
Probeer te voorkomen dat er over en weer verwijten gaan spelen over de schuldvraag. Dat
doet nu niet ter zake en is van later orde. De betrokken pedagogisch medewerkers zitten
ieder met hun eigen reactie en hebben steun nodig. Het kan dus nodig zijn om voor ieder
van hen iemand aan te wijzen ter ondersteuning. Naderhand is het heel belangrijk om met
hen samen de hele gebeurtenis door te praten en daarbij in de gaten te houden of alles
boven tafel komt.
C Handelingen naar de overige collega 's
Laat één iemand de leiding op zich nemen, doorgaans is dat iemand van het MT , maar bij
afwezigheid neemt de eerst verantwoordelijke deze taak op zich. Zorg dat je als leiding niet
in paniek raakt en rustig handelt. Wees wel bedacht op paniek onder het personeel.
Geef duidelijk instructies zodat de paniek beperkt blijft en de kinderen goed worden
opgevangen. De direct betrokken collega’s worden van de groep gehaald en de kinderen van
de groep worden opgevangen door andere pm-ers.
Zodra de eerste handelingen naar kind, ouders en groep verricht zijn, is het van belang dat
alle collega 's uitgebreider worden ingelicht en opgevangen. Dit is de taak van de directie.
Ook daarbij is het zaak te voorkomen dat er een schuldige wordt aangewezen . In een later
stadium zal uitgezocht worden hoe een en ander heeft kunnen gebeuren al dan niet in
samenwerking met de politie. Daarbij kan het van belang zijn dat andere collega’s ook hun
verhaal moeten doen als getuigen.
Het spreekt voor zich maar eventuele feestelijkheden worden afgelast.
D Handelingen naar de overige kinderen van de groep
Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen. Met name de BSO-leeftijd zal in staat
gesteld moeten worden hun gevoelens te delen.
- vertel de groep zo rustig mogelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen
vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal;
- geef alle kinderen de kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens
kwijt kunnen.
E Handelingen naar de ouders van de betreffende groep
- zorg dat de directie aanwezig is op de groep wanneer de ouders hun kinderen komen
ophalen,
- zet thee en koffie klaar zodat mensen even kunnen bijkomen en blijven napraten,
- de directie vertelt kort maar duidelijk wat er is gebeurd,
- probeer paniek te voorkomen,
- probeer te voorkomen dat ouders vervallen in het aanwijzen van een schuldige, zeg dat in
ieder geval grondig wordt onderzocht hoe een en ander heeft kunnen gebeuren.
De betrokken pm-ers zijn niet op de groep aanwezig.
F Handelingen naar de overige ouders en kinderen
- verspreid een kort berichtje naar alle ouders (brief, zie standaard brief) over het gebeurde;
liefst dezelfde dag of anders de dag erna, via de nieuwsbrief.(vooraf informeren of ouders dit
willen, zij zijn leidend)
- meld daarin ook dat ze voor reacties terechtkunnen bij de directie,
2.2 Hoe te handelen in de week erna
A Naar de ouders van het betreffende kind
- het MT/ Directie verzorgt een advertentie I bloemen of laat op een andere wijze ons
medeleven blijken. Dit in overleg met de ouders.
- de directie houdt regelmatig contact en gaat zo mogelijk samen met de pedagogisch
medewerkers op huisbezoek. Het is van belang om eerst te checken of de ouders dit op
prijs stellen,
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 4 van 11
- het MT/ Directie bespreekt in overleg met de ouders of en zo ja hóe het kinderdagverblijf
een rol kan spelen bij de uitvaartdienst.
- er wordt niet meer gefactureerd. Administratie inlichten.
B Naar het personeel
- het MT zorgt dat alle betrokken teamleden indien ze dat wensen, de gelegenheid hebben
om naar de uitvaart te gaan,
- het MT /Directie houdt de stemming binnen het team extra in de gaten, vooral op het
gebied van gesprekken over oorzaak en schuld,
- voor de verdere nazorg aan het team wordt een crisisteam samengesteld, bestaande uit de
directie van Drie Ballonnen, een teamlid en eventueel een bedrijfsarts of Slachtoffer hulp.
- Naderhand is het heel belangrijk om met hen samen de hele gebeurtenis door te praten en
daarbij in de gaten te houden of alles boven tafel komt.
Voor de verdere samenwerking is dat van groot belang. De kans bestaat dat ze in eerste
instantie als twee partijen tegenover elkaar staan, maar vergeet dan niet dat ze ook sámen
verdriet te verwerken hebben.
C Naar de kinderen
- laat kinderen die dat willen iets maken voor of over het overleden groepsgenootje. Voor de
ouders kunnen dit heel dierbare voorwerpen/spullen zijn.
D Naar de overige ouders
- zorg dat de directie goed aanspreekbaar blijft tijdens de breng - en haalmomenten. Vooral
dus de eerste tijd. Pm-ers dienen duidelijke instructies te krijgen hoe om te gaan met de
ouders betreffende het overlijden.
2.3 Hoe te handelen op langere termijn
- Zowel het MT als de Pm-ers houdt de groep en de andere groepen op de locatie de
komende tijd extra in de gaten. Er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen en
daar moeten we zorgvuldig mee omgaan
- de directie draagt zorg dat goed wordt uitgezocht hoe een en ander heeft kunnen
gebeuren. Eventueel ingeschakelde buitenstaanders krijgen alle medewerking om hun taken
naar behoren uit te kunnen voeren ,
- de directie/ MT zorgt voor eerlijke berichtgeving naar de ouders. Dit is cruciaal voor het
behouden/terugwinnen van het vertrouwen van ouders.
- Zorg dat ouders de spulletjes van het kind netjes terug krijgen. e.d.
3 Handelwijze bij overlijden van een kind thuis of in het ziekenhuis
Hoe de reacties hierop zijn, zal voor een groot deel afhangen of het om een onverwachts
overlijden gaat of het een overlijden is na een ziekbed. In het laatste geval is mogelijk en
raadzaam om de groep en de Pm-ers hier al op voor te bereiden. Het MT doet dit altijd in
overleg met de ouders van het betreffende kind; zo weet je wat er wel en niet kan worden
besproken.
De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen
naar:
A het betreffende kind en zijn ouders ,
B het personeel van de groep waartoe het kind behoort,
C de overige collega's van het kinderdagverblijf,
D de kinderen van de groep waartoe het kind behoort,
E de ouders van de groep waartoe het kind behoort,
A Handelingen naar de ouders van het kind
- indien een van de ouders zelf laat weten dat hun kind is overleden, zul je ze
vanzelfsprekend gelijk je medeleven betuigen. Vraag of het op prijs gesteld wordt wanneer je
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 5 van 11
een huisbezoek brengt. Dit zijn moeilijke bezoekjes, maar zowel voor de ouders als ook voor
jezelf wel van groot belang,
- biedt ouders aan om eventuele andere kinderen uit het gezin,indien nodig, extra op te
vangen,
- Stel de directie op de hoogte.
De directie regelt vervolgens de onderstaande zaken:
- regel advertentie / bloemen of iets anders waardoor je ons medeleven laat blijken, in
overleg met de ouders.
- vraag bij de ouders na hoe de uitvaart geregeld is en wanneer; misschien kan het KDV of
de BSO hierin nog een rol vervullen,
- vraag - indien mogelijk - aan de ouders wat je wel of niet aan andere ouders zult meedelen,
en op welke wijze. (nieuwsbrief)
- laat de ouders weten dat je altijd open staat om nog eens na te praten over het gebeuren
met hun kind.
- er wordt niet meer gefactureerd. Administratie inlichten
B Handelingen naar het personeel van die groep
- indien je 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo snel mogelijk de Pm-ers van de
groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk komen,
- wanneer het bericht overdag op het centrum binnenkomt, maak dan de Pm-ers van die
groep vrij, zodat het MT ze samen kunnen inlichten. Geef ze ook de gelegenheid om hun
eerste reactie/verdriet te verwerken,
- overleg met de Pm-ers wie er op huisbezoek naar de ouders wil, ga indien mogelijk
gezamenlijk,
- geef alle Pm-ers van de groep de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan.
C Handelingen naar de overige collega 's
- zodra het personeel van de betreffende groep is ingelicht, zorg je ervoor dat het overige
personeel op de hoogte wordt gebracht,
- als er onder het andere personeel ook mensen zijn die naar de uitvaart willen, bekijk dan
hoe dat in te plannen is,
- geef ruimte voor verdriet, maar het werk moet ook door kunnen gaan .
- eventuele feestelijkheden worden afgelast.
D Handelingen naar de kinderen van de groep
- Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen en of ze er al op voorbereid waren.
- vertel de groep duidelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun
eigen invulling geven aan het verhaal,
- geef alle kinderen kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt
kunnen. Met name BSO-kinderen zullen hun gevoelens willen delen.(in overleg met de
school)
- laat kinderen die dat willen iets maken voor of over het overleden groepsgenootje. Voor de
ouders kunnen dit heel dierbare voorwerpen/spullen zijn.
- als het om BSO- kinderen gaat, zijn er misschien kinderen die naar de uitvaart willen;
Dit alleen in overleg met de ouders van alle kinderen.
-kinderen zijn al gauw op een leeftijd dat ze dit aankunnen. Het is voor het verwerken van het
verdriet vaak erg belangrijk om dit afscheid mee te maken.
- het MT en de Pm-ers houden de groep de komende tijd ook extra in de gaten; er zullen nog
regelmatig reacties komen van kinderen.
Op de BSO:
- Stel je op de hoogte wat er in de klas is verteld en welke informatie er aan andere
ouders is gegeven. Wij sluiten daarop aan en informeren ouders van de BSO dat we
met de kinderen hebben gesproken in navolging van school. Je geeft dezelfde
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 6 van 11
informatie die school aan de kinderen heeft gegeven. Wij zijn niet de nieuwsbrenger.
Kinderen moeten de gelegenheid krijgen om na schooltijd over de informatie en het
nieuws te praten met elkaar en met de Pm-ers. Aan de kinderen wordt uitgelegd dat
ze altijd vragen mogen stellen, ook als die vragen pas later opkomen. Ouders van de
BSO worden op de hoogte gesteld dat er in navolging van de school is gesproken
over het overlijden van een kind.
- Let wel: op de bso worden op een aantal locaties kinderen van meerdere scholen
opgevangen. Dit betekent dat kinderen die op een andere school zitten, dan het kind
dat is overleden, hiervan niets hebben meegekregen. Ga derhalve apart zitten met de
kinderen van de school die het betreft.
E Handelingen naar de ouders van de betreffende groep
- stel de ouders op de hoogte van het overlijden, maar vertel niet meer dan dat de ouders
van het betreffende kind hebben aangegeven ,(brief meegeven, standaard brief, om te
voorkomen dat er doorlopend gesprekken/vragen bij het ophalen zijn)
- hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte, als ouders dit hebben verzocht.
- licht de ouders goed in over het wel of niet door laten gaan van de Bso opvang tijdens de
uitvaart.
4 Handelwijze bij overlijden van een ouder of ander gezinslid van een kind
De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen
naar:
A het betreffende kind
B de rest van het gezin waartoe het kind behoort,
C het personeel van het kinderdagverblijf,
D de kinderen van de groep waartoe het kind behoort,
E de ouders van de groep waartoe het kind behoort,
A Handelingen naar het betreffende kind
- laat het kind goed weten dat je op de hoogte bent van het verlies,
- houd goed in de gaten of het kind erover wil praten en ga hierop in; breng het eventueel
zelf ter sprake wanneer het kind daar behoefte aan heeft,
- laat het kind echter ook gewoon spelen, kinderen verwerken verlies op hun eigen manier.
Op de opvang zijn ze ook even helemaal uit de verdrietige omgeving en dat is ook belangrijk,
- laat het kind vrij knutselen en eventueel iets maken voor de overledene.
B Handelingen naar de rest van het gezin
- indien een van de ouders zelf laat weten wat er is gebeurd, zul je ze vanzelfsprekend gelijk
je medeleven betuigen.
Vraag of het op prijs gesteld wordt wanneer je een huisbezoek brengt. Dit zijn moeilijke
bezoekjes, maar voor de ouders vaak wel van groot belang,
- biedt ouders aan om eventuele andere kinderen uit het gezin, indien nodig, extra op te
vangen,
- indien nodig, vraag bij de ouders na hoe de uitvaart geregeld is en wanneer; misschien kan
het KDV of de BSO hierin nog een rol vervullen,
- vraag aan de ouders wat je wel of niet aan andere ouders zult meedelen en hoe.
- vraag of de familie het op prijs stelt als namens de Drie Ballonnen een advertentie wordt
geplaatst .
- laat de ouders weten dat je te allen tijde open staat voor een gesprek .
Op de BSO:
- Stel je op de hoogte wat er in de klas is verteld en welke informatie er aan andere
ouders is gegeven. Wij sluiten daarop aan en informeren ouders van de BSO dat we
met de kinderen hebben gesproken in navolging van school. Je geeft dezelfde
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 7 van 11
informatie die school aan de kinderen heeft gegeven. Wij zijn niet de nieuwsbrenger.
Kinderen moeten de gelegenheid krijgen om na schooltijd over de informatie en het
nieuws te praten met elkaar en met de Pm-ers. Aan de kinderen wordt uitgelegd dat
ze altijd vragen mogen stellen, ook als die vragen pas later opkomen. Ouders van de
BSO worden op de hoogte gesteld dat er in navolging van de school is gesproken
over het overlijden van een kind.
- Let wel: op de bso worden op een aantal locaties kinderen van meerdere scholen
opgevangen. Dit betekent dat kinderen die op een andere school zitten, dan het kind
dat is overleden, hiervan niets hebben meegekregen. Ga derhalve apart zitten met de
kinderen van de school die het betreft.
C Handelingen naar het personeel
- indien je 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo mogelijk de Pm-ers van de
betreffende groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk komen,
- wanneer het bericht overdag op het centrum binnenkomt, maak dan de Pm-ers van die
groep vrij, zodat het MT ze samen kunnen inlichten. Geef ze ook de gelegenheid om hun
eerste reactie/verdriet te verwerken,
- zodra het personeel van de bewuste groep is ingelicht, zorg je ervoor dat het overige
personeel op de hoogte wordt gebracht,
- overleg met de Pm-ers wie er op huisbezoek wil, ga indien mogelijk gezamenlijk,
- geef alle Pm-ers van de groep de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan,
- als er onder het andere personeel ook mensen zijn die naar de uitvaart willen, bekijk dan
hoe dat in te plannen is,
- geef ruimte voor verdriet, maar het werk moet ook door kunnen gaan.
- eventuele feestelijkheden worden afgelast.
D Handelingen naar de kinderen van de groep
Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen.
- vertel de kinderen dat er een ouder is overleden van hun groepsgenootje en praat hierover
met elkaar.
- geef alle kinderen kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt
kunnen,
- houd de groep de komende tijd ook extra in de gaten; het gebeurde kan nog een tijd van
invloed zijn op de groep.
E Handelingen naar de ouders
- hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte, als de betreffende ouders dit goed vinden.
- als ouders meer willen weten over het gebeurde, houd je dan op de vlakte. Het is niet aan
ons om hier uitgebreid op in te gaan
- vraag aan de betreffende ouders of zij het op prijs stellen wanneer er een stukje in de
nieuwsbrief wordt geplaatst
Het kan gebeuren dat er een gezinslid van een kind overlijdt, terwijl het kind op de opvang
zit. Wees alert op de volgende zaken:
- vanzelfsprekend zul je gelijk je medeleven betuigen.
- vraag uitdrukkelijk aan degene die hierover opbelt wat er van jou nu verwacht wordt. Geef
wel aan dat je gebonden bent aan de richtlijnen van onze organisatie.
- vertel het gebeurde niet aan het kind. Een familielid dient deze boodschap te brengen.
- laat een kind niet alleen naar huis gaan. Een Pm-er kan het kind eventueel naar huis
brengen wanneer er niemand is om het kind te komen halen.
5 Handelwijze bij het overlijden van een teamlid
Hoe de reacties hierop zijn, zal voor een groot deel afhangen of het om een onverwachts
overlijden gaat of het een overlijden is na een ziekbed.
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 8 van 11
In het laatste geval zal het hele team hier al op voorbereid zijn.
De handelwijze is verschillend naar alle betrokkenen en onder te verdelen in handelingen
naar:
A de collega's
B de kinderen
C de ouders
A Handelingen naar de collega 's
- indien het 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo snel mogelijk de directie en de
directe collega's van de groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk
komen. Informeer indien mogelijk ook alle andere collega's,
- wanneer het bericht overdag op het centrum binnenkomt, maak dan de Pm-ers van die
groep vrij, zodat je ze samen kunt inlichten. Regel inval voor die groep, zodat de Pm-ers
voldoende ruimte krijgen hun verdriet te verwerken. Zorg ervoor dat je daarna zo snel
mogelijk ook de andere collega's op de hoogte brengt van het overlijden. Informeer ook
direct de afwezige collega's,
Wees alert op de vriendschappen die de overleden persoon heeft onder haar collega’s ook
die op andere vestigingen werken.
Juist deze personen zullen geschokt zijn en niet in staat om te werken. Dat hoeven niet de
collega’s op de groep te zijn. Extra personeel regelen is dan van belang.
De directie regelt vervolgens de onderstaande zaken:
- regelt advertentie / bloemen,
- overlegt met de Pm-ers wie er op huisbezoek wil gaan naar de familie, ga indien mogelijk
gezamenlijk, als familie dit op prijs stelt.
- geef alle Pm-ers de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan. Eventueel moet het centrum
op dat moment gesloten worden,
- het verlies van een collega laat ongetwijfeld zijn sporen na en kan nog lange tijd nawerken.
Samen het verdriet verwerken kan heel belangrijk zijn.
- eventuele feestelijkheden worden afgelasten.
B Handelingen naar de kinderen
- Veel hangt hierbij af van de leeftijd van de kinderen en of ze er al op voorbereid waren.
- vertel de groep duidelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun
eigen invulling geven aan het verhaal.
- geef alle kinderen kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt
kunnen.
- laat kinderen die dat willen iets maken voor of over de overleden juf of meester (leid(st)er).
Voor de familie kunnen dit heel dierbare voorwerpen/spullen zijn.
- als het om BSO-kinderen gaat, zijn er misschien kinderen die naar de uitvaart willen;
kinderen zijn al gauw op een leeftijd dat ze dit aankunnen. Het is voor het verwerken van het
verdriet vaak erg belangrijk om dit afscheid mee te maken. Ouders van de BSO-kinderen
nemen hierin het besluit.
- het MT en de Pm-ers houden de groep de komende tijd ook extra in de gaten; er zullen nog
regelmatig reacties komen van kinderen.
C Handelingen naar de ouders
- stel de ouders zo spoedig mogelijk op de hoogte van het overlijden.
- hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte.
- licht de ouders goed in over het wel of niet (doordraaien)opvangen van de kinderen op het
centrum tijdens de uitvaart.
- Geef een extra nieuwsbrief uit waarin dit wordt medegedeeld.
6 Rouwverwerking
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 9 van 11
Rouwen kent enkele fasen en wordt daarom ook wel rouwproces genoemd. Het is belangrijk
deze fasen te kennen om gedrag bij de kinderen (en jezelf) sneller op te merken en beter te
begrijpen. Het is trouwens niet zo dat elke fase duidelijk van de andere te onderscheiden is.
Fase 1: schok. In deze fase is er wanhoop, angst, huilen, schreeuwen. Daarna komt er een
soort verdoving. Het lijkt allemaal niet echt waar, een droom. Kleine kinderen kunnen stil
worden
Fase 2: desoriëntatie/desorganisatie. In deze fase is er rusteloosheid, men weet niet wat
men moet doen. Het kind kan overactief zijn, kan zich niet concentreren, maakt dingen niet
af.
Fase 3: ontkenning. Het verlies wordt ontkend; men gelooft het niet. Dit is een afweer tegen
teveel pijn. Een jong kind kan lang in deze fase zitten. In deze fase kan het lijken alsof het
kind zich niets aantrekt van het verlies. Ineens barst het om iets kleins in woede uit
(verschuiving heet dat). In deze fase is er weinig ruimte voor het kind om zich te ontwikkeling
. Ook kunnen jonge kinderen terug vallen in een eerder ontwikkelingsfase.
Fase 4: opstandigheid. In deze fase dringt het besef door dat het verlies echt is, maar men
gaat tegen de werkelijkheid protesteren. Soms krijgen bepaalde personen de schuld. Soms
geeft men zichzelf de schuld van iemand overlijden.
Fase 5: aanvaarding. In deze fase wordt het verlies echt onder ogen gezien. Er is wel pijn,
maar die is aanvaardbaar.
Fase 6: integratie. Integratie wil zoveel zeggen als: het verlies is onderdeel van jezelf
geworden. Je draagt de herinnering van de geliefde persoon bij je, maar je staat weer ‘open’
voor anderen.
Ieder mens is anders en ook bij de verwerking van een verlies komt dit naar voren. In de
praktijk zal blijken dat niet iedereen de bovenstaande fases doorloopt of in die volgorde het
verlies verwerkt.
Rouw kan het gedrag beïnvloeden. Enkele lichamelijke aandoeningen die met rouw samen
kunnen gaan zijn:
slapeloosheid
anders spelgedrag
angst om alleen te zijn
slecht eten
angstdromen
niet meer kunnen huilen
zich terug trekken
geprikkeld
buikpijn
duimzuigen
vreemd lachen
stemverandering.
6.1 Wat kun je als Pm-er voor kinderen doen?
Troosten, aanhalen en warmte bieden. Veel aandacht geven is heel praktische en
wezenlijk waarmee je de kinderen helpt om hun rouwen verdriet te verwerken.
Vertel nooit verzachtende halve waarheden zoals 'mama slaapt', maar geef altijd eerlijke
en duidelijke informatie dieaansluit bij de ontwikkelingsfase van de kinderen.
Doe niet alsof het overleden groepsgenootje nooit heeft bestaan. Haal zijn stoel
bijvoorbeeld niet weg, maar laat die zeker de eerste weken symbolisch leeg staan.
Praat met de kinderen over minder vrolijke dingen zoals verdriet, dood en angst. Of gebruik
spelmomenten om deze onderwerpen te “bespreken”.
Zwijg nooit over een vader, moeder, opa of oma wanneer die is overleden. Ga ervan uit
dat het kind wel degelijk nog steeds bijvoorbeeld een moeder heeft, maar dat zij er niet meer
is. Laat het kind bij verjaardagen, Moederdag of andere gelegenheden ook een cadeautje
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 10 van 11
voor zijn overleden vader of moeder maken. Je kunt met de andere ouder overleggen hoe
dat kan worden gegeven. Overleg wel eerst met de ouder of deze zich hierin kan vinden.
Kinderen kunnen heel plotseling naar een overleden dierbare toe willen. Door een foto van
bijvoorbeeld een overleden moeder in de groep te hebben, kun je even met het kind bij de
foto stilstaan en 'is' moeder toch een beetje aanwezig. Ook kan het helpen om samen met
het kind herinneringen op te halen over moeder en die op te schrijven of te verwerken in een
knutselactiviteit .
Observeer goed hoe de reacties van de kinderen zijn. Hun spel en tekeningen kunnen een
beeld geven van hun belevingswereld. Wanneer je als Pm-er aanwezig bent geweest bij de
begrafenis van een dierbaar familielid van één van de kinderen, kun je latere opmerkingen
en vragen van het kind in de groep vaak beter plaatsen en beantwoorden.
Kinderen rouwen geen 24 uur per dag. Vrolijk spel en uitingen van verdriet wisselen elkaar
af. Houd er rekening mee dat de dood heel lang kan doorwerken. Ook na een langere
periode kan regressief gedrag het gevolg zijn: het kind plast bijvoorbeeld weer in bed of wil
ineens weer gevoerd worden als een baby. Toon hiervoor begrip en probeer hiervoor ruimte
te bieden.
Ouders van een overleden kindje hebben vaak behoefte aan een gesprekje na de uitvaart
om te praten hoe alles is verlopen. Maar het kan ook zijn dat zij juist nog geen bezoek willen
ontvangen. Vraag daarom altijd eerst na wat de nabestaande willen. Een steun voor jonge
kinderen bij een rouwverwerkingsproces is het samen kijken en lezen in een prentenboek
over de dood. Je kunt er schrik, onzekerheden en verdriet mee bespreekbaar maken
waardoor het voor de kinderen beter hanteerbaar wordt. Voor de oudere BSO kinderen zijn
er leesboekjes die je samen kunt lezen en of bespreken ook kan muziek een grote rol spelen
in de verwerking van het verdriet.
Je eigen emoties hoef je niet te onderdrukken. Door je eigen emoties te tonen, geef je de
kinderen de ruimte dit ook te doen. Maar het mag niet zo zijn dat je de kinderen opzadelt met
jouw emoties.
Zoetermeer, datum
Beste ouder(s)/ verzorger(s),
Gisteren is (naam invullen), moeder van/pm –er van de …….groep/ kindje uit de……groep
(keuze), overleden.
Wij zijn hierdoor erg geschokt en verdrietig.
In de klas/groep heeft de leerkracht/pm-er , (naam leerkracht/pm-er), het verteld aan de
kinderen.
Wij hopen dat u thuis uw zoon/dochter goed kunt opvangen als hij/zij erover wil praten.
We doen u namens de nabestaanden het verzoek hen niet thuis te bellen. Hoe begrijpelijk
uw medeleven ook is, dergelijke telefoontjes betekenen een zware belasting . Misschien kunt
u een andere vorm van uw medeleven zoeken.
Wij kunnen ons voorstellen dat u ook graag met de medewerkers van de groep van
gedachten wilt wisselen. (of vragen wilt stellen). Wij willen u echter verzoeken wanneer uw
vragen heeft dit bij de leidinggevende (naam) neer te leggen, zij onderhoudt contact met de
familie en kan tijd voor u vrij maken. De medewerkers op de groep willen zich graag met de
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013

3.1. 2.1c overlijden van betrokken kind, ouder of medewerker kinderdagverblijf procedure 11 van 11
kinderen bezig houden en u kunt zich voorstellen dat dit niet lukt indien zij elke keer in
gesprek gaan met ouders die hun kind komen halen.
Wanneer wij weten op welke manier de nabestaandenafscheid willen nemen, berichten wij u.
Met vriendelijke groet,
Naam Leidinggevende.
7 Bruikbare boeken Kinderdagverblijf
- 'De drie vogels' van M. v.d. Berg en S. Ireland.
- 'Als je dood bent, word je dan nooit meer beter?' van P. en J. Breebaart
- 'Stilte a.u.b., ik denk aan kip.' van H. Haagen en H. Geelen.
- 'Derk Das blijft altijd bij ons.' van S. Varley.
- 'Kikker en het vogeltje.' van M. Velthuis.
- 'Lieve oma Pluis' van Dick Bruna
Buitenschoolse opvang
- 'Vaarwel Rune.' van M. Kaldhol en W. Oven.
- 'Dat is heel wat voor een kat, vind je niet ?' van J. Viorst en E. Blegvad
- 'Hoe het was toen Heins opa doodging.' van M. Gydal, M. Anderson en Th. Danielson
- 'Voor altijd, altijd.' van B. Moeyaert.
Personeel
De meest gestelde vragen over Kinderen en de dood
- van Stichting in de Wolken.
Aangepast door de instelling op datum: mrt 2013