Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 10 - Books and Journals

J. Franken
Het feest van Djajaprana te Kalianget (met kaartje en tekeningen)
In: Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 107 (1951), no: 1, Leiden, 1-30
This PDF-file was downloaded from http://www.kitlv-journals.nl

BIJDRAGEN TOT DE TAAL-, LAND- EN VOLKENKUNDE

N.V. PE NED. BOEK- EN STEENDRUKKERIJ v.h. H. L. SMITS — DEN HAAG

BIJDRAGEN TOT DE TAAL-,
LAND- EN VOLKENKUNDE
UITGEGEVEN DOOR HET
KONINKLIJK INSTITUUT VOOR
TAAL-, LAND- EN VOLKENKUNDE
DEEL 107
's-GRAVENHAGE - MARTINUS NIJHOFF - 1951

INHOUD
Bladz.
Het feest van Djajaprana te Kalianget. Door Ds. J. H. FEANKEN 1
Sjamsuddins onvindbare Sjarh Ruba s i Hamza al-Fansuri. Door
G. W. J. DREWES 31
Enige aantekeningen over Makassaars-Boeginese geschied-
schrijving. Door A. A. CENSE 42
Makassaarse verwantschapstermen. Door H. TH. FISCHER . . . 61
Naar aanleiding van de Gouden Kiem. Door F. B. J. KUIPER . . 67
Boekbespreking 86
KARL HELBIG : Am Rande des Pazif ik. Studien zur Landesund
Kulturkunde Siidostasiens. (KUPERUS); A. N. J. TH.
a TH. VAN DER HOOP: Indonesische Siermotieven, Ragam-
Ragam Perhiasan Indonesia, Indonesian Ornamental Design.
(DE KLEYN); A. M. VAN DER MENSBRUGGHE: De Moi's.
Ethnographische studie. (FISCHER) ; J. H. M. C. BOELAARS,
M.S.C.: The linguistic position of South-Western New
Guinea. (UHLENBECK) ; Bingkisan Budi, een bundel opstellen
aan Dr. PHILIPPUS SAMUEL VAN RONKEL door vrienden en
leerlingen aangeboden op zijn tachtigste verjaardag. (UHLEN-
BECK) ; Bibliographie Linguistique des annees 1939—1947,
publiee par le Comite International Permanent de Linguistes.
(UHLENBECK); H. J. VAN DEN BERG en Dr. H. KROESKAMP:
Grote figuren op het wereldtoneel. Algemene Geschiedenis
in Monografieen voor de Middelbare School in Indonesie I.
India; China en Japan; Indonesie. (STAPEL).
Mededelingen 97
Notulen Bestuursvergadering van 17 Juni 1950, 21 October 1950,
18 November 1950 en 16 December 1950 99

Bladz.
Neerlands taak bij het verlenen van Internationale hulp aan onder-
ontwikkelde landen. Door V. E. KORN 105
Guru, drietand en bron. Door F. D. K. BOSCH 117
Van koloniale geschiedenis en geschiedenis van Indonesie, van
historici en taalambtenaren. Door W. PH. COOLHAAS . . . 135
Ethnolinguistiek. Door J. P. B. DE JOSSELIN DE JONG 161
Universele tendenzen in de Indonesische syntaxis. Door J. GONDA 179
Nirartha-Prakreta. Door R.M. NG. POERBATJARAKA . . . . . 201
Autobiografieen van Indonesiers. Door G. W. J. DREWES . . . 226
Hedendaagse Indonesische politiek en de toekomst van het
Indonesisch Adatrecht. Door J. PRINS 265
De sociale wetenschappen van de neger in Amerika. Door R. A. J.
VAN LIER 279
Verslag der herdenking van het 100-jarig bestaan van het
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te
's-Gravenhage. Door V. E. KORN 305
Kabajan. Door G. J. HELD 317
Indonesian influences in Hawaiian art. Door G. H. R. VON
KOENIGSWALD 346
Van en over Nuruddln ar-Ramrl. Door P. VOORHOEVE . . . . 353
Gouverneur-Generaal van Imhoff's broeder en de Academie de
Marine. Door H. J. DE GRAAF 369
De Gemohin, een maatschap op Adonara. Door C. OUWEHAND . . 379
Boekbespreking 392
Dr. H. J. DE GRAAF: Geschiedenis van Indonesie. (BOSCH en
STAPEL) ; A. VAN SELMS : Arabies-Afrikaanse studies I,
'n tweetalige (Arabiese en Afrikaanse) Katechismus.
(DREWES) ; Dr. A. TEEUW : Voltooid voorspel, Indonesische
literatuur tussen twee wereldoorlogen. (DREWES) ; J. KUNST :
Music in Java. (BAKE).

HET FEEST VAN DJAJAPRANA
TE KALIANGET.
Omstreeks Augustus 1949 vierde de desa Kalianget (Noord-Bali)
een f eest, aan de voorbereidingen waarvan men enige maanden
had gewerkt. Het feest bestond uit een reeks plechtigheden, welke
binnen een tijdsverloop van enkele weken plaats vonden, en welke de
aandacht en werkkracht van de desa geheel opeisten.
Het feest droeg een karakter, dat geheel afweek van de gewone
feesten. Doel van onderstaande aantekeningen is enig inzicht te verkrijgen
in het ontstaan en de betekenis van dit feest in verband met
het godsdienstig en maatschappelijk leven in Bali.
De opzet van het feest was een gewone lijkverbranding te vieren. Het
ontwikkelde zich echter tot een feest van veel wijder strekking, en men
krijgt de indruk, dat een bepaalde psychische gesteldheid van de bevolking
in deze naoorlogse tijd zich van het feest bediende als uitingsmiddel.
Volgens een bestaand volksverhaal was Djajaprana afkomstig uit de
desa Kalianget. De plaats van zijn graf is bekend; van een lijkverbranding
voor Djajaprana spreekt het verhaal nergens.
In de desa Kalianget bezat men reeds sinds jaren het plan om de
verbranding van Djajaprana te organiseren. Men ging daar in de loop
van 1949 toe over. Dat men eindelijk dit besluit nam, heeft allerlei
oorzaken. De armoede van de desa is, materieel gezien, een belangrijke
oorzaak geworden, evenals de naoorlogse sfeer in die streek, terwijl
de echte volksgodsdienst het materiaal voor de vorm lever de, waarin
het feest zich ontwikkelde.
Over lijkverbranding op Bali in het algemeen behoeft hier niet
gesproken te worden 1 ). Voorzover voor het verstaan van het feest
x ) Bepaalde lijkverbrandingen zijn beschreven door toeschouwers in allerlei
artikeltjes. Er bestaan twee studies over de lijkverbranding in het algemeen, nl.
P. Wirz, Der Totenkult auf Bali, Stuttgart 1928; K. C. Crucq, Bijdrage tot
de kennis van het balisch dodenritueel, Santpoort 1928.
Binnenkort verschijnt bij Kolff, Djakarta, een cultuuratlas van Bali, tekst
Dr. R. Goris, fotofs van P. Dronckers, waarin een beschrijving van de lijkverbranding
voorkomt.
Dl. 107. 1

2 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
noodzakelijk, zullen de bestanddelen ervan worden genoemd. Voor een
goed verstaan van het feest op Bali is het goed in het oog te houden
de opmerking van M. Mead: ,,Cremation.... is dramatic, but not a
final solution" 2 ). Zo is dit feest ook ,,eindeloos".
Begonnen als een lijkverbranding teneinde in het vervolg wat meer
zegen op de arbeid te hebben, en althans door de geest van Djajaprana
niet geplaagd te worden, beeindigde men dit feest met een soort heilandverklaring
van de held, die in groter heerlijkheid uit de verbranding
te voorschijn kwam. In vergelijking met andere verbrandingen was deze
lijkbezorging aanvankelijk eenvoudig van opzet. De massale belangstelling
ervoor bracht een uitbreiding, welke het feest voor Balisch gevoel
groot maakte, nl. de drukte, ,,keramaian".
De nu volgende notities zijn als volgt gegroepeerd:
A. INLEIDING.
B. HET FEEST ZELF.
c.
D.
DJAJAPRANA.
HISTORICITEIT.
1. Het volksverhaal;
2. De desa Kalianget;
3. Djajaprana en Kalianget;
4. De balian van Bakun;
5. De onschuldig vermoorde.
1. Het besluit van de desa;
2. Vier plechtigheden;
3. Penangian;
4. Pembersihan;
5.
6.
7.
8.
E. PARALLELLE BEWEGINGEN.
F. SLOTOPMERKINGEN.
De bezoekers;
Pembaktian;
Pembasmian;
Verdere ontwikkeling.
2 ) G. Bateson and M. Mead, Balinese character, New York 1942, p. 46.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 3
A. INLEIDING.
1. Het volksverhaal.
Djajaprana is op Bali een zeer verbreid en bekend volksverhaal.
Het exemplaar van de Kirtya Liefrinck-van der Tuuk bevat 179
strof en. De inhoud komt in hoof dzaak hierop neer:
In de desa Kalianget is een gezin, dat getroffen wordt door ziekte
waardoor alle leden omkomen, uitgezonderd een zoon, welke als enig
overlevende opgenomen wordt in het verblijf van de bestuurder, de
Anak Agung s ). Wanneer na verloop van jaren, de jongen zich verdienstelijk
heef t weten te maken, krijgt hij toestemming van de Anak Agung
om zich een vrouw te kiezen uit de onderdanen van de Anak Agung.
Hij ontmoet op de pasar een meisje uit Bandjar, Ni Njoman Lajong
Sari geheten, en trouwt met haar. De Anak Agung wordt echter verliefd
op de bruid van zijn onderdaan, en hij tracht Djajaprana uit de
weg te ruimen. Voorgevende, dat er brandschattende zeerovers op de
uiterste Noord-Westpunt van Bali zijn binnengevallen, zendt hij Djajaprana
daarheen met een leger, maar tevens draagt hij zijn patih op, om
Djajaprana na aankomst in het bedreigde gebied, nl. te Tjeluk Trima
te doden. Ofschoon voortekenen Djajaprana reeds doen gevoelen, wat
hem bij de uitvoering van de opdracht te wachten staat, gaat hij als
plichtsgetrouw man op weg. Ook zijn vrouw kan hem niet weerhouden
ten strijde te trekken.
Aangekomen te Tjeluk Trima verneemt Djajaprana van de patih,
welke opdracht deze heeft, en daarop wijdt Djajaprana zich ten dode.
Als hij gevallen is, hebben de niannen van de patih een zeer zware
terugtocht, aangezien de natuur zich opmaakt deze moord te wreken.
Zwaar gehavend komt de troep thuis. Lajong Sari, die door de Anak
Agung nu ten huwelijk gevraagd wordt, pleegt echter zelfmoord, om
Djajaprana niet te verlaten.
Het verhaal is op Bali zeer verbreid. Vele desa's hebben een of zelfs
meer exemplaren ervan in hun lontarbezit. Het gedicht geniet bijzondere
belangstelling. Men zegt dat het een aparte maat heeft, ginada in het
genre van de pupuh. In de ardja, het volkstoneel, wordt het veel
opgevoerd. De maat leent zich bijzonder voor schrille meisjesstemmen,
welke men gaarne hoort. Daarom kennen, zegt men, alle meisjes
in Noord-Bali dit gedicht.
a ) Tjamput-recht. Vgl. V. E. Korn, Het Adatrecht van Bali 2e dr. p. 38 v.,
532 v.

4 HET FEEST VAN DJAJAPEANA TE KALIANGET.
Het lied is verder bekend geworden door de activiteit der leesgezelschappen
4 ). Het werd gepubliceerd in ,,Djataju", een vooroorlogs
maandblad op Bali, en werd uitgezocht om te worden opgenomen
(gedeeltelijk) in een bloemlezing van Balische literatuur, bestemd voor
onderwijzerscursussen. Leerlingen van de middelbare scholen te Singaradja
voerden het gedicht op als toneel in een soort moderne bewerking.
Men kan zeggen, dat het verhaal op Bali algemeen bekend is. Ook op
Java is het verbreid geworden door een Javaanse vertaling of bewerking
van M. Nitisastra 5 ).
2. De desa Kalianget.
Kalianget ligt in Noord-Bali, in het keradjaan Buleleng, pirn. 18 km
ten Westen van de hoofdplaats Singaradja, en 2 km ten Zuiden van
de kuststraatweg. In elk opzicht belangrijker is het ten Oosten van
Kalianget gelegen Bandjar, de standplaats van een districtshoofd,
punggawa 6 ).
Bandjar en omgeving, zowel het vlakke sawahgebied als het pal
Ziridelijk beginnende bergland zijn in de eerste jaren na de oorlog het
terrein van veel strijd geweest. De verzetsbeweging vond er onder de
bevolking grote aanhang. Ongelukken zijn er dan ook niet uitgebleven.
O.a. is de punggawa zelf een slachtoffer van de vrijheidsstrijd geworden.
De desa bleek zeer huiverig te zijn om met Nederlanders in contact
te kronen 1 ). De strijd tegen Nederland in die streek is niet de eerste
in de geschiedenis geweest. In 1868 namen Bandjarezen deel aan een
slag waarbij een Nederlands expeditieleger werd teruggedreven 8 ).
Kalianget staat bekend als een arme desa. Er is weinig sawahbezit,
en de bewoners zoeken elders werk, als loonarbeiders in de omstreken
of bij de koffiecultuur in de bergen. Vaak is een huwelijk aanleiding
om de desa geheel te verlaten, zodat zelfs in het dorp erven leeg zijn
komen te staan. De desa ligt op de laatste uitlopers der berghellingen,
aan de rand van het bevloeibare sawahgebied. De gezondheidstoestand
*) Voor de werkzaamheid der leesgezelschappen vgl. I. W. Bhadra, Het
,,Mabasan", Mededelingen Kirtya, afl. V.
B ) Uitg. Balai Pustaka. Serie B. no. 33S. Weltevreden 1919. ,,Djajaprana
babon saking guguritan Bali".
°) Vgl. kaartje bijlage 1.
7 ) De oude Balische vrouw, welke mij introduceerde bij de dorpsoudsten, moest
naderhand een lange discussie met hen voeren om een vriendelijker stemming
t.a.v. de Nederlanders te verkrijgen. Vgl. over haar p. 23.
s ) Literatuuropgave bij Lekkerkerker, Bali en Lombok, 1920, sub voce: ,,Expeditie
tegen Bandjar".

HEX FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 5
langs de gehele Noord-Balische kust en op de stijle berghellingen is
slecht. Vooral gedurende de kentering breken er vaak epidemieen uit,
waaraan velen sterven. Men wijt deze sterfte vaak aan zwarte magie,
welke men zelf ook uitoefent. De vele gevallen van oogziekte worden
hier vooral aan toegeschreven, evenals die van krankzinnigheid.
De armelijke toestand in aanmerking genomen, en daarbij gevoegd de
algemene naoorlogse toestand van gebrek, en het verlies aan mensenlevens
door de ongeregeldheden van de laatste jaren, maken het
begrijpelijk, dat de desa zint op verbetering van de omstandigheden en
van de levenssfeer. Deze poging tot verbetering moet in eerste instantie
op godsdienstig terrein ondeniomen worden. Rampen maken het gevoel
levend, dat men op dat gebied tekort geschoten is. Dat er na de oorlog
op Bali een ware opleving bespeurbaar is in het nakomen van plichten
tegenover de goden, zich uitende in tempelherstel, lijkverbranding e.d.
is een normaal verschijnsel. Het bijzondere van het feest was niet daarin
gelegen, maar in de wijze, waarop dit gevoel zich uitte.
Kalianget is geen ,,baliaga" desa, zoals het nabijgelegen Sidatapa,
en kent derhalve de lijkverbranding als de legitieme wijze van
lijkbezorging.
3. Djajaprana en Kalianget.
In de desa bevindt zich een tempel, welke aan Djajaprana gewijd is,
de pura Djaran Gujang 9 ). Met behulp van omliggende desa's is deze
pura in 1934 hernieuwd, waarna de naam werd veranderd in pura
Pariang Wiswa Mapwa 10 ).
Men is in de desa van mening, dat de pura een ouderdom heeft van
190 abad, (van elk 80 jaar, maar vroeger waren ze langer!). Voorts
bezit men het woonerf van Djajaprana en een reusachtig stenen rijststampblok.
Ook wordt met hem in verband gebracht de pura Prabu,
aan de zuidelijke grens van de desa gelegen ir ).
Reeds voor de oorlog moet in de desa het plan bestaan hebben om
tot de lijkverbranding van Djajaprana over te gaan. De uitvoering van
dit plan werd verhinderd door de armoede van de desa. Leden van de
desa waren ervan overtuigd, dat een verbrandingsfeest uitkomst kon
") H. N. v. d. Tuuk. Kawi-Balineesch-Nederlandsch-Woordenboek, dl. IV,
p. 784; dl.II p. 498. Volgens de desa de plaats, waar eens het paard van de vorst
zich in de modder wentelde.
w ) Pura = tempel: pariang (prahiangsa) c= gebedsplaats; wiswa (siswa) =
leerlingen; m(a)pwa (mpu) = van den guru(?).
") Zie p. 11.

6 HET FEEST VAN DJAJAFRANA TE KALIANGET.
brengen. De gedachte werd mede levend gehouden door tal van verhalen
over ontmoetingen met de geest van Djajaprana. Dit graf is kort voor
de oorlog gesticht 12 ). Het ligt op de plaats, waar Djajaprana werd
vermoord, nl. in West-Bali.
Djajaprana wenste reeds lang terug te keren naar de desa, en liet
dit de mensen merken b.v. door ongelukken te veroorzaken. Daarnaast
zegende hij de desa. Zo is er een verhaal, dat een wolkbreuk, die maar
niet ophield, door Djajaprana werd bedwongen, toen de desa beloofd
had een offertafeltje in zijn pura te herstellen. In moeilijke omstandigheden
pleegt men vaak dergelijke beloften te doen. En op instorten
staande offertafeltjes vindt men haast in elke pura!
4. De balian van Bakun.
Drie km ten Zuiden van Singaradja ligt de desa Bakun. Daar woont
een balian, (welke een functie uitoefent in de dorpseredienst, en vooral
het contact met de goden onderhoudt), welke sedert kort grote bekendheid
geniet als medium bij het oproepen van gestorvenen. Vooral
Chinezen maken veel gebruik van zijn diensten, aangezien men door
hem ook in het Chinees met de dode kan converseren, horen hoe de
dode het nu maakt, en zelfs de laatste zaken met hem kan afdoen!
De dorpsoudsten van Kalianget brachten drie maal een bezoek aan
deze balian, omdat het gerucht van zijn roem tot hen was doorgedrongen.
Aan deze soort aanwijzingen, rechtstreeks van de dode zelf, dankt men
in dit feest verschillende opmerkelijke wendingen 13 ).
De invloed van dergelijke media kan zeer groot zijn, zowel ten goede
als ten kwade. Van de dagelijkse practijk van deze godsopenbaringen
gaf Nieuwenkamp reeds een onbevangen beschrijving 14 ). Het daar als
inhoud der openbaring gegevene vornit wel meestal het punt van discussie
tussen goden en mensen op Bali.
5. De onschuldig vermoorde.
De ,,dewa pitra", de onschuldig vermoorde, behoort met de nodige
zorg op Bali behandeld te worden. Door de moordenaar of diens
nakomelingen behoort een tempeltje gesticht te worden voor het slachtoffer
van de moord. Door de moord wordt het slachtoffer ,,sutji", en
M ) Zie p. 12 en 13.
13 ) Zie b.v. p. 19.
w ) W. O. J. Nieuwenkamp, Zwerftochten op Bali, 1922, p. 79 vv.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 7
het past hem bijzonder te vereren. Het probleem in het geval van
Djajaprana (en in het geval van vele gesneuvelde pemuda's) is, dat het
betreft een moord op bevel van hogerhand. Daarom komt vaak de
familie van de ntoordenaar veel later pas op de moord terug, en tracht
de verbranding van het slachtoffer te organiseren. De herinnering aan
de moord wordt levend gehouden, doordat men bij kleine en grotere
ongelukken opnieuw aan de moord herinnerd wordt, en daardoor tot
de conclusie komt, dat de geest van de vermoorde nog actief is. Er
moet dan ook eens verzoening plaats vinden lo ).
Men yond de moord op Djajaprana nu des te erger, omdat volgens
de traditie de moordenaar, pas vlak voor de moord geschiedde, had
meegedeeld aan Djajaprana, wat het eigenlijke doel van de tocht was.
B. HET FEEST.
1. Het besluit zran de desa.
Naar de opvatting van de desa, dateert het contact met de geest van
Djajaprana natuurlijk van de tijd dat hij vermoord werd. Zeker is dat
Djajaprana de gedachten reeds jarenlang bezig hield. Tot een uitvoering
van de reeds lang bestaande plannen kwam het aldus.
Omstreeks Mei 1949 werd er door het brengen van offers en door
trance opnieuw contact gezocht met Djajaprana. Voor de zoveelste
maal werd bekend gemaakt dat er een verbranding moest worden
gehouden, teneinde Djajaprana in staat te stellen naar de desa terug
te keren. Als steeds vonden deze overbekende klanken weinig bijval.
Men kwam echter nu spoedtg tot de ontdekking, dat het geduld van
Djanaprana thans was uitgeput. Hij ontketende eeri stroom van gebeurtenissen,
welke een duidelijk teken waren.
De dorpsoudste, die het minste voelde voor de verbranding, werd
met ziekte in zijn gezin gestraft. Een speciaal teken was, dat de desamensen
telkens vielen! Er kwam een visser uit West-Bali vertellen
van een visioen, waarin Djajaprana bevolen had, dat men hem moest
verbranden, enz.
Toen besloot men de balian van Baktm te raadplegen.
Acht oudsten werden afgevaardigd. Men verzweeg het doel van de
tocht voor de balian, en voerde het volgende gesprek, toen de balian
in trance was gekomen:
15 ) Men wist in de desa te vertellen, dat zowel de familie van de Anak Agung
als die van de patih, welke samen de moord op hun geweten hadden, thans had-

8 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
Vraag aan de balian in trance: Wie zijt ge ?
Antwoord: Ik zeg mijn naam niet.
Vraag: Hoe weten we dan wie u bent ?
Antwoord: Ik ben steeds bij al uw feesten, bij ardja en sandiwara.
Vraag: Bent u dan Djajaprana ?
Antwoord: Ja, ik weet dat ge arm zijt, maar ge moet mij verzorgen.
Hebt geen zorg over de onkosten. Ik zend u wat ge nodig hebt.
Dit gesprek overtuigde de desa-oudsten, op een enkele na, die zeide
liever aan eigen verbrandingsplicht te denken. Toen de man echter
thuis kwam werd hij gestraft, doordat een hond zijn kind beet met
dodelijk gevolg.
Hiermede was de laatste bedenking verdwenen.
Om echter niet afhankelijk te zijn van de balian liet men de datum
van verbranding vaststellen door een dorpsgenoot, die doofstom was.
Hij kon door niemand anders dan door Djajaprana zelf worden
ingelicht, en bepaalde de datum op 12 Augustus.
Als helpers voor de dorpsoudsten stelde men nu de ,,petang dasa"
aan, veertig jonge mannen, die als kenteken een witte hoofdband
droegen, en die dag en nacht ter beschikking moesten staan voor het
volvoeren van opdrachten.
Zonder nog enig besef te hebben van de omvang, die het feest weldra
zou krijgen, ging men geld lenen bij de credietbank. Voor de bank in
de lening had toegestemd, bleek echter de lening overbodig te zijn door
de hulp, die van elders kwam opdagen.
Niet alleen zorgde Djajaprana voor alle benodigdheden, maar het
feest stond blijvend onder zijn leiding, door middel van de trance.
Hierdoor werd de invloed van de pedanda's tamelijk gering 16 ). Zij
hidden hun plechtigheden naar de voorschriften, maar konden het feest
niet binnen de perken van een gewone lijkverbranding houden. Dat het
feest ten slotte op zware kaste-schennis uitliep, hebben zij in dit geval
zonder protest geaccepteerd.
2. Vier plechtigheden.
Officieel werd door de desa bekendgemaakt, dat de vier volgende
plechtigheden gehouden zouden worden:
a. Penangian (pembungkahan keTjeluk Trima) pada tanggal 1-8-1949;
18 ) Vgl. de beschrijving in Swellengrebel, Kerk en tempel op Bali, cpt IV.

HET FEEST VAN DJAJAPEANA TE KALIANGET. 9
b. Pembersihan pada tgl. 6-8-1949;
c. Pembaktian pada tgl. 11-8-1949;
d. Pembasmian pada tgl. 12-8-1949.
Alvorens iets over deze vier plechtigheden mee te delen, volgt eerst
een beschrijving van het terrein, waarop de tweede, derde en vierde
plechtigheid werden gehouden.
In het centrum van het dorp, waar een grote hanenklopbaan (xuantilan)
staat, richtte men verschillende bouwsels op. Alles werd geheel
met wit papier en witte kain versierd, zodat men een geheel wit
complex kreeg.
De verbrandingstoren had 7 daken, hetgeen een kastevoorrecht is 17 ).
Behalve deze toren (wadah met 7 tumpang's) bouwde men een tweede
verbrandingstoren, een zgn. padmasana, lotuszetel, waarop leden van
de brahmanenkaste naar de verbrandingsplaats worden gebracht 18 ).
De hanenklopbaan werd uitgebreid, zodat men een grote overdekte
ruimte kreeg, waar de bezoekers hun offers konden deponeren en tevens
zelf verblijven konden. Naast de klopbaan bouwde men een soort kapel,
uit drie delen bestaande: de niet-overdekte ingang, waar de offers voor
de daemonen op de grond gebracht werden, en waar de bidstoel voor
de pedanda stond. Dan een soort kapelletje, waarin de mensen die
offers hadden aangeboden, aanbaden en wijwater ontvingen. Deze kapel
sloot aan op de nis, waarin de symbolen van Djajaprana en Lajong Sari
zich bevonden, de bale bandung.
Ten Oosten van deze kapel was een offerstoel voor suria en besakih.
Men bouwde op een ter zijde gelegen terrein (westelijk) grote keukens
en eetruimte; oostelijk een groot afdak, waaronder de offers gemaakt
werden; in het Noorden een soort kassa en plaats om gaven af te
geven. Voor de gamelan en dans werd een plaats gereserveerd, evenals
voor de diverse draagsto'elen etc. Als verbrandingsdier fungeerde de
17 ) Vgl. V.. E. Korn, Het adatrecht van Bali, o.c, p. 644. Volgens het verhaal is
Djajaprana met van kaste. Men deed echter aan ,,tekstcritiek" en zocht naar een
lontar, waarin gegevens voor kwamen die zouden aantonen, dat Djajaprana wel
van kaste was. Om die reden werd de lontar uit de verzameling van de Kirtya
afgekeurd!
!?) Foto van een padmasana in Swellengrebel, o.c, foto IS. Het grijpen naar
een rang bij de verbranding, waarop men volgens geboorte geen recht heeft,
wordt door de goden gestraft. Wirz, o.c, p. 37.
lfl ) De witte ongevlekte koe als verbrandingsdier dient voor brahmanen en
ksatria's (Wirz, o.c, p. 45). Opvallend was voorts o.a. het ontbreken van de
draak {naga) en de vogel bij de daniar kurung (Wirz t.a.p. p. 27), de beide

10 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
Zie schets van het terrein bijlage 2.
Gedurende enkele maanden werd Viier een grote activiteit ontplooid.
In de eerste plaats moesten elke dag de offers vernieuwd worden.
Reeksen vrouwen waren onder de leiding van de tukang banten (de
vrouwelijke deskundige op gebied van offerbereiding) bezig de offers
te maken voor: de ingang van de desa, alle heilige voorwerpen, de
kala's of daemonen op verschillende plaatsen, besakih, suria, de effigien
van Djajaprana, de watervaten en cle plaats, waar men rein water haalde,
de verdere vereringsplaatsen (waarover straks), enz., enz.
Verder waren er dan de gasten, die in steeds groter aantal kwamen
opdagen met thuis bereide offers. Deze leverden him offers af in de
wantilan, maakten dan de bedevaart door de desa, beginnende in de
kapel van Djajaprana. Zowel de o.l.v. de tukang banten bereide offers
als die, welke de gasten meebrachten, waren geheel naar gewoonte
gemaakt; de dagelijkse offers van vlechtwerk, met allerlei ingredienten
gevuld, de speciale verbrandings-offers, eveneens zoals gebruikelijk
opgesteld bij de symbolen van het lijk, (gedeeltelijk ook zelf als symbool
van de dode bedoeld), en de van elders aangebrachte offers, welke op
het hoofd werden aangedragen op een zilveren schaal en hoog
opgebouwd aan een pisangstam 20 ).
Na het bekend worden van het voornemen van de desa en de eerste
voorbereidingen begon de stroom van bezoekers, welke aanhield tot na
de verbrandingsdag. Vatte een groep desa-mensen het plan op naar
Kalianget te gaan, dan trachtte men vervoer te krijgen of besloot te
voet te gaan. Tientallen gezelschappen met trucks en bussen bezochten
de desa dagelijks, maar daarnaast kwamen duizenden soms van grote
afstand te voet. Bij de desa gekomen stelde men alles nog eens op orde,
en de vrouwen liepen in een rij achterelkaar aan, ieder met het offer
op het hoofd. Bij de ingang van de desa gekomen werd men door een
,,ontvangstcommissie" begroet en besprenkeld met rein water. Men gaf
aan alle bezoekers een smal wit bandje om in het haar of om het hoofd
te binden, als teken van eenheid met de heilige sfeer. Bij de kapel
gekomen las men het welkomstwoord op een bord geschreven:
poppen daong-amtg welke juist in Noord-Bali bij het medeeng nooit ontbreken.
Men vertelde ook dat voor het maken der potulangan (verbrandingsdieren)
ongeoorloofde houtsoorten waren gebruikt. Voor het uitsluitend gebruik
van de witte kleur voor alle voorwerpen, vgl. par. B. S. Een padmasmut is niet
uitsluitend wit, maar wit en goudkleurig. Deze was uitsluitend wit.
Bo ) De voorgeschreven offers worden uitvoerig beschreven door Wirz, p. 28
vv. Of er op het gebied der offers opzettelijke afwykingen waren, is mij niet
gebleken. Wei gebruikte de desa ook hier vrijwel uitsluitend witte bloetnen.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 11
,,Kami persilahkan para pendatang
masuk dengan hati bebas dan sutji".
Men bracht eerst de offers naar het platvorm in de wantilan, zodat
deze geregeld volkomen bedekt was met zilveren schalen waarop de
offervruchten opgetast lagen, afgedekt met vlechtwerk. Het zegenen
en wijden der offers nam enige tijd in beslag, gedurende welke de
mannen him geldelijke bijdrage aan de kassa afgaven, waar men met
zes ,,kassiers" handen vol werk had, om alles in ontvangst te nemen.
De gezegende offers werden niet achtergelaten, maar — zoals gewoonte
is — weer mee naar huis genomen. Voor men de offers weer opnam
ging men de dienst in de kapel bijwonen, waar onafgebroken van
'smorgens vroeg tot 's avonds laat ,,dienst" werd gehouden. Men ontving
er een kambodja-bloem waardoor een wierookstaaf je gestoken
werd, zodat de staaf a.h.w. uit de bloem opstak, en bevestigde het
geheel, nadat de staaf was aangestoken, in het haar. Tijdens het bidden
nam men de staaf echter tussen beide wijsvingers. Voortdurend werden
ook hier offers van bezoekers ,,voorgesteld" en gewijd. De vrouwen
voorin de kapel, daar achter de mannen, en tenslotte de jeugd. De
dienst bestond uit reciet, gezongen gebed en verering van Djajaprana,
ten slotte besprenkeling der bezoekers met wijwater. Men zag ook wel
de jeugd in plaats van wierookstaaf een kretek gebruiken bij het gebed!
Op deze wijdingsdienst volgde de bedevaart door de desa.
Eerst in oostelijke richting door het dorp naar de pura Djarang
Gujang, waar men in de open lucht dezelf de dienst hield als in de kapel,
nu met de mededeling vanwaar men kwam, terwijl men het reine
water in z'n haren streek en opslurpte, naar gewoonte.
Van daar zuidwaarts naar de plaats van het erf en het rijststampblok
van Djajaprana. Dit laatste was als offerblok in gebruik, overspannen
met witte kain, waarin een gleuf, en ieder die hier aanbad, offerde
zilvergeld. De ceremonie was verder gelijk aan de vorige in pura
Djarang Gujang. Voorts langs de zuidelijke desa-rand naar de pura
Prabu, om enige eer te bewijzen aan de moordenaar, waarna men terecht
kwam bij de keukens, waar men een maal gereed vond staan.
Men kon dan nog, een witte strook linnen, welke langs de weg gelegd
was, volgend, gaan naar de plaats ± 800 m van het centrum verwijderd,
waar dagelijks het reinigingswater gehaald werd, en waar men een bad
kon nemen in het bassin 3l ).
21 ) Vgl. Wirz, o.c, p. 70: ngobedjang.

12 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
Onderweg had men alle gelegenheid te vernemen welke wonderen
Djajaprana thans verrichtte, welke zegen de gelovigen, en welke straf
de ongelovigen ten deel viel. Men ging naar huis met de verplichting
anderen tot bezoek aan te sporen.
Zo ging vanaf Juni tot September een vrijwel onafgebroken stroom
mensen ter bedevaart. Vele Baliers kwamen van andere eilaiiden (Lombok,
Java, Celebes) speciaal voor dit feest over.
Behalve dit dagelijks ritueel vonden dan bovengenoemde vier grote
plechtigheden plaats. Speciaal kunnen verder nog genoemd worden de
plechtigheden om uitsluitsel van Djajaprana te krijgen, het dagelijkse
verzorgen van de voorraad rein water, het ontvangen van speciale
gasten, het officieren der pedanda's.
Elke avond traden drie gong-gezelschappen op, waarbij de djogedgezelschappen
in de meerderheid waren 22 ).
3. Penangian.
De plechtigheid van het brengen van het ,,lijk" naar de desa nam
twee dagen in beslag. De belangstelling was toen reeds zo groot, dat
er een stoet van meer dan SO bussen en trues vol mensen op de vooravond
naar Tjeluk Trima reed om getuige te zijn van de terugvoering
van Djajaprana naar Kalianget.
Indien door lang uitgestelde verbranding het graf geen sporen van
het lijk meer bevat laat men door een pedanda een adegan, afbeelding
van de dode maken, beschreven met de geeigende lettertekens, welke
het lijk vervangt. Er heeft een plechtigheid plaats, waardoor de ,,incorporatie"
van de te verbranden persoon in de adegan plaats vindt 23 ).
Het graf te Tjeluk Trima is als volgt ontstaan. Een Balische handelaar,
Desa Ktuh genaamd, gehuwd met een Chinese vrouw, beloofde
aan Djajaprana een graf, indien hij door deze in staat zou worden
gesteld in korte tijd /100.000,— te verdienen. Onmiddellijk werd hij
begunstigd door het lot en tijdens de oorlog bereikte hij zijn doel. Zo
22 > Vgl. de Zoete-Spies, Dance and Drame in Bali. Cpt. XI. Zij behandelen
alleen de artistieke vorm van de dans. Meer bij de huidige practijk
aansluitend is de behandeling van de dans door Bateson-Mead, Balinese Character
p. 59. In het begin van 1949 barstte er een ware djoged-epidemie los in Noord-
Bali, welke pas tegen het einde van het jaar afnam. Vermoedelyk ontlaadde zich
hierin veel van de spanningen van de oorlogstoestand, welke tot medio 1948
voortduurde. Leidinggevende Indonesiers achten de dans minderwaardig, en de
invloed op schoolkinderen funest. Het gelukte ditmaal echter niet aan de autoriteiten
om de dans te verbieden, waartoe men aanvankelijk pogingen deed,
M ) Wirz o.c, p. 54.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 13
kon hij na de oorlog zijn belofte inlossen; op het eerste gerucht van
het a.s. verbrandingsfeest zond hij een bedrag van / 25.000,— aan de
desa. Het hoofdeinde van het graf ligt in N.W. richting, hetgeen
ongebruikelijk is op Bali. De plaats van het graf, (door middel van
trance destijds bepaald) is aan de rand van het ,,sawahgebied van de
onzichtbaren van Pulaki". Het hoge gras, dat daar in de regentijd groeit,
mag niet worden gesneden of verbrand, aangezien het geldt als de
padi van Pulaki 24 ).
Na het incorporeren van de geest in de ad eg an volgt een reiniging.
Op dit moment werd de gehele ontwikkeling belangrijk be'invloed door
een toevallige omstandigheid. Men zocht iemand otn de pedanda behulpzaam
te zijn, die in dit speciale geval geen gouden ring droeg (een inval
van Djajaprana). Gewoonlijk mag de wassing slechts gedaan worden
door iemand, die wel een ring draagt. Een bekende tukang banten van
de puri te Singaradja, welke aanwezig was, bleek geen ring te dragen, en
werd aangewezen om te helpen. Vanaf dit moment werd zij een der
belangrijkste figuren.
Op de terugweg geschiedde bij de rots van Pulaki een wonder. Omdat
men blijkbaar een relatie aannam van Djajaprana met deze plaats, moest
daar een reiniging gehouden worden. De pura Pulaki ligt op de plaats
waar de rotswand loodrecht uit zee opstijgt, en de weg in de rots is
uitgehouwen. Water is er in het geheel niet te vinden. Nu stapte echter
de pedanda op de rots toe, nam een blad van een struik, welke hij als
een trechtertje toevouwde en tegen de rotswand drukte, waarna er
15 druppels water uit de rots vloeiden, die opgevangen werden in een
wijwaterbeker. Daarop kon de reiniging verricht worden.
In Kalianget gekomen werden de adegan van Djajaprana en Lajong
Sari geplaatst in de gereedgemaakte bale bandung.
A. Pembersihan 25 ).
Dit is een belangrijke reiniging van de adegan, welke meestal op het
erf van een pedanda plaats vindt. De plechtigheid vond plaats op
6 Augustus. Men richtte daartoe in een der bale's op het erf van de
pedanda een soort bambu-bank op (pegaga), waarop de eflfigien worden
gelegd voor de reiniging.
S4 ) Deze verbinding van Djajaprana aan Pulaki had het ontstaan van een
geheel nieuwe mythe ten gevolge. Wanneer men voor de eerste maal dit verband
legrle, is mij niet bekend. Echter is het niet waarschijnlijk, dat velen aanvankelijk
voorzagen, hoe dit gegeven naderhand zou worden uitgebuit tot groter heerlijkheid
van Djajaprana.
2S ) Wirz o.c, p. 57.

14 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALJANGET.
Deze plechtigheid werd de gehele dag door met oflfers voorbereid,
waarna men in optocht naar de grija pedanda trok. Het feest vertoonde
telkens neiging op de belangrijke momenten a.h.w. te verstijven, zeer
breed uit te dijen, en zo kwam men ook dit maal niet klaar op een dag.
In de late avond zaten drie personen, nl. een dorpsoudste, de pedanda
en de vrouw, welke de reiniging te Tjeluk Trima had gedaan (haar
aanspraak-titel is makele) bijeen om de bale. Toen kwam er een gebogen
gestalte op de bale toelopen, welke zonder zijn gelaat te vertonen in
gebukte houding onder de bale, waar de adegan op lagen, doorliep. Zijn
haar was als dat van een pedanda opgebonden boven de kruin. Geruisloos
verdween hij weer in het duister. De drie toeschouwers zaten
roerloos van verbazing, toen in onafgebroken stoet gestalten achter de
eerste aankwamen, die alien onder de bale met de adegan doorschuivelden.
Zo bewezen de onzichtbaren van Pulaki hulde aan Djajaprana.
Hun bezoek duurde vier uur lang **).
In Noord-Bali zijn allerlei verlialen in oinloop over ontmoetingen met
Pulaki-mensen; ook in volksverhalen spelen ze een rol 27 ).
Deze nachtelijke verschijning zal niet weinig bijgedragen hebben tot
de gelijkstelling van Djajaprana met de figuur van Nirartha.
5. De propaganda en de besoekers; de sfeer.
Omstreeks deze tijd was de drukte het grootst. Daarom volgt thans
het een en ander over alles wat met de sfeer samenhangt, welke het
feest kenmerkte. De sfeer nl. was zelf oorzaak dat het feest zo bijzonder
werd, en had bij alle handelingen een zekere beslissende invloed op het
gebeuren. Omstreeks het pembersihan bereikte die sfeer z'n grootste
jntensiteit.
De propaganda,
Het gerucht van dit feest verspreidde zich als een lopend vuurtje
over geheel Bali en bereikte ook de Balische kolonies buiten Bali. Het
zijn vooral de bus- en truckchauffeurs geweest, die dagelijks het laatste
nieuws verspreidden.
Een enkel voorbeeld van berichtgeving. Er was een brief gekomen
van Djajaprana in Bandjar. Iedereen nam dit als vaststaand aan.
Bijzondere kenmerken waren, dat de brief gesteld was in totaal onbe-
2a ) Crucq vermeldt een dergelijk gebruik door nabestaanden o.c, p. 65. Vgl.
V. E. Korn, De dorpsrepubliek Tnganan Pagringsingan, p. 172: masulup.
2T ) C. Hooykaas, Balische verhalen van de Halve, p. 15. Hooykaas plaatst
Pulaki te ver westelijk op Bali.

HET FfiEST VAN OJAJAPRAMA TE KALIANGET. 15
kend schrift, en dat niemand nog de brief had kunnen lezen. Bovengenoemde
makele zeide ervan, dat ze 20 fo kans gaf, dat het bericht
waar was, maar als men ernaar durfde te informeren antwoordde men
met een geprikkeld: Ben je soms niet van de agama Bali ? Spoedig
werd het gerucht aangevuld met de mededeling, dat de Kirtya Lief rinckvan
der Tuuk het stuk had gekregen, en dat het een oorkonde Week te
zijn. Zo kon ,,het Dagblad" in een extra bericht op 28 Juli 1949 melden:
,,Mysterieuse boodschap op zilveren plaat! . . . de inhoud (van een pakje)
bleek te zijn een zilveren plaat, waarop in eeuwenoud schrift een brief
gegraveerd stond. Na de ontcijfering bleek het een verzoek te zijn, de
stoffelijke resten van Djajaprana en diens vrouw te verbranden". Enz.
Serieuse navraag naar deze ,,oorkonde" leverde ten slotte als
resultaat dit, dat het stuk naar verklaring van de vinder tijdens een
regenbui verloren was gegaan. Maar het verhaal was niet te stuiten. De
tempelbewaarder van Besakih 2S ) kwam zich persoonlijk overtuigen van
de aard van de nieuwe oorkonde, maar toen deze onvindbaar bleek, verklaarde
hij, dat hij niets met het feest te maken wilde hebben; zonder
oorkonde was het niet echt. Blijkbaar voelde deze man, dat er wel eens
heel andere tendenzen in 't spel konden zijn, welke meer op politiek
dan op godsdienst leken.
Er viel echter met deze propaganda niet te spotten. Elke twijfel aan
de ,,waarheid" werd fanatiek uitgelegd als niet meer van de agama Bali
willen zijn. En men moest geloven, of men ondervond de tucht van
Djajaprana. Zo werd het geringste ongeval aanleiding dat ook de
Chinezen in beweging kwamen. In grote getale gingen zij naar Kalianget
om te aanbidden en te offeren!
De beide Chinese nederzettingen in Bangli, nl. Kintamani en Kembangsari
kwamen vrijwel geheel opzetten, uit vrees anders niet meer
geduld te worden op gebied van hindu-desa's.
De Chinezen droegen niet weinig bij tot het materiele welslagen van
het feest. Ook Islamitische groepen uit de omtrek namen er deel aan.
Er zat in de propaganda een fanatiek element. Niet alleen een groep
tamelijk doelbewuste jongeren, maar ook de eenvoudig gelovige desaman
geraakte in vuur, wanneer twijfel geopperd werd aan verhalen, en
wie in Kalianget was geweest, die moest de overige desa-mensen
bezweren ook te gaan. Daarbij diende een heel arsenaal van verhalen
over de vloek welke de ongelovigen trof, en de zegen voor wie geloofde.
Opvallend stil hieldeii zich dan ook de meer ontwikkelde Baliers. Zij
38 ) Vgl. R. Goris: De pura Besakih, Bali's Rijkstempel, Djawa 1937, no. 5/6.
(Bali-nummer).

16 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
uitten zich er maar niet over, maar vertelden b.v. verhalen als deze, dat
een lid van de als nogal zelfbewust bekend staande gusti-familie van
Patemon gezegd had tegen een pedanda, dat wie deze onzin geloofde
gila was.
Bedreiging en belof te speelden een grote rol in de propaganda. Maar
eenmaal op het feest aangekomen, had de bedreiging geen reden van
bestaan meer, aangezien de bezoeker onmiddellijk in de heersende sfeer
bevangen raakte. Het was er ,,ramai" 2fl ) en daarom alleen al was het
er goed om te verkeren. Door de drukte werd het er steeds drukker.
De sfeer.
Het ramai-zijn werd tot sutji-zijn. Voor bepaalde handelingen bij de
lijkverbranding dient men sutji te zijn 30 ). Maar hier leefde de hele
menigte gedurende vele dagen in een soort permanente trance-toestand.
Wie er eenmaal geweest was, kon er niet van scheiden, of wilde er weer
naar toe. Men kon mensen ontmoeten, die beweerden hun ,,ziel" kwijt te
zijn, welke in Kalianget was achter gebleven. Vele mensen uit vrije
beroepen lieten dagen lang hun werk in de steek om erheen te kunnen
gaan. De gedachten van het gehele volk werden een tijdlang door
Kalianget beheerst. Geen wonder dat de pemangku van Besakih voor
concurrentie vreesde.
Men geloofde dan ook niet alleen in bepaalde wonderen, die
geschiedden, maar vatte het geheel als een ,,wonder" op. Men vergeleek
het feest met een drukke Balische pasar: in Kalianget geen ruzie, geen
spoor zelfs van diefstal (!). Ja, er waren geen honden. Geen zilveren
offerschaal, waarvan er soms honderden tegelijk onbeheerd stonden,
raakte weg. Nam men de verkeerde mee bij ongeluk, dan vond men
zijn eigen schaal bij terugkeer stellig terug. Hoe diefachtig de desa zelf
was, en hoezeer dieven door de drukte werden aangelokt, men werd
er niet bestolen. Djajaprana zelf bestrafte wie met slechte voornemens
kwam. De sutji-siezr legde zich op alien. Degene, die het feest leidden,
bestonden het ten laatste om gedurende dagen en nachten niet meer te
slapen en nauwelijks te eten, in een soort trance-toestand. Men deed
niet anders dan bezoekers ontvangen en de eredienst leiden. En men
was vol vertrouwen dat Djajaprana voor alles zorgen zou. Het feest
kostte de desa dan ook geen kepeng. Toch verschafte men dagelijks aan
de duizenden bezoekers een maaltijd, en men Het dagelijks de ontelbare
2e ) Vgl. Bateson-Mead, o.c. plaat S no. 1-4; p. 3 en p. 64.
ao ) Vgl. Crucq o.c, p. 24.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 17
offers maken, welke vereist werden voor de verbranding, maar nooit
was er gebrek. Op de dag van de verbranding hebben meer dan tienduizend
bezoekers een maaltijd gehad.
Men was hier thuis, en kon niet scheiden. Toen de gang er dan ook
eenmaal in was gekomen, wist men van geen ophouden meer. Steeds
nieuwe elementen werden aan de plechtigheden toegevoegd. En zo had
de verbranding, welke tegen het vallen van de avond zou plaats vinden,
pas de volgende dag om twee uur in de morgen plaats. En na afloop
van de verbranding verzekerde men, dat nu het f eest nog eens zo groot
zou opleven. De sfeer werd gesymboliseerd door de witte hoofdband,
welke ieder droeg ai ).
De sfeer werd mede bepaald door het feit dat alles op het terrein
wit was. Wit speelt in de verhalen een grote rol, komt overal voor,
waar sprake is van de dood en van de hemel. Hier suggereerde het de
kesutjian 82 ).
Verder geschiedden er vele wonderen. Men zocht genezing en vond
die op de bedevaart. Ouden werden er weer als jong. Zo kwam er een
mannetje aan, zo oud, dat men niet kon geloven dat hij zich nog kon
voortbewegen. Hij kwam echter van Zuid-Bali, had twee dagen getippeld,
en, na zich verkwikt te hebben, aanvaardde hij met rasse schreden
de terugtocht.
Iemand droomde in zijn woning te Gitgit, op de noordelijke berghelling
dat hij naar de bergkam klom; aan de overzijde zag hij een
waterspuiter, welke water gaf uit Noord-Westelijke richting. Een
pemangku, welke er bij stond, zeide, dat hier bijzonder goed drinkwater
was. Wakker geworden begaf de man zich op weg naar het N.W.
(Kalianget) en trof daar de pemangku uit zijn droom. Enz.
31 ) Aldus draagt tijdens het suriasewcma de pedanda een hoofdbandje van gras.
De Kat Angelino: Mudra's auf Bali, p. 46, en plaat 39 t/m 48. Voorts Wirz o.c,
p. 65 v.: een grasband om het hoofd na een reiniging. De pemangku pleegt tijdens
zijn functioneren een witte hoofddoek te dragen. (Zie b.v. foto 22 in Swellengrebel,
Kerk en Tempel op Bali. Deze toepassing in Kalianget is echter
,,modern" te noemen. Vgl. de beweging in Sangsit, zie E. Men ziet nu ook wel
tempelbeelden op deze wijze voor bepaalde feesten uitgedost.
82 ) Wie zich ten dode wijdt, kleedt zich in 't wit. Aldus Djajaprana volgens
de lontar. Zo ook de vorsten met hun gevolg, welke de puputan pleegden bij de
komst der Nederlandse legers. Ook in andere volksverhalen (b.v. J. H. Hooykaasv.
Leeuwen Boomkamp, De goddelijke gast op Bali, p. 116, zang 231). Maar
ook kleedt de pedanda zich in 't wit bij het ochtendritueel (De Kat Angelino o.c,
p. 42) en de pemangku bij de tempeldienst. Wit is dan ook de kleur van het
Noorden (Goris, diss. p. 114), maar evenzeer van bepaalde hemel-afdelingen
(Oosten). Kalianget verkeerde ,,in hemelse sfeer".
Dl. 107. 2

18 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
Voedsel was er steeds overvloedig, dank zij de zorg van Djajaprana.
Men had een ketel, welke slechts met water gevuld behoefde te worden,
om uitstekende soep te leveren. De dieren waren er alien even tarn
en gehoorzaamden de mensen.
Iedereen was het erover eens, dat sinds mensenheugenis een dergelijk
feest niet meer gevierd was.
6. Pembaktian 33 ).
Het zogenaamde medeeng, of de statieoptocht op de vooravond van
de verbranding. Hieraan neemt de familie deel, die zich zo schitterend
mogelijk uitdost. De plechtigheid viel op 11 Augustus. Bij deze gelegenheid
was het de bedoeling Djajaprana te eren. Aan de optocht nam een
groot aantal desa-leden deel.
Vele uren verstreken, voordat de stoet werd opgesteld. Twee
pedanda's officieerden afwisselend. Alle bij Wirtz genoemde heilige
voorwerpen, offers enz., welke in de bale bandung gevonden worden,
waren aanwezig. Opvallend was het ontbreken van de beide poppen
(daong-aong), en van de lange slepen. Wel was de clown er.
Een element van Japanse herkonist zal wel het optreden van supporters"
zijn geweest, die voortdurend bezig waren het publiek aan te
sporen tot juichen en handen klappen.
Alle meegedragen voorwerpen waren verzilverd of wit gekleurd, tot
de leeuw toe. De stoet werd zo opgesteld, dat bepaalde reeksen offers,
welke bijelkaar behoorden, gedragen werden door een groep meisjes,
vrouwen of mannen, welke nauwkeurig volgens hun lichaamslengte
opgesteld waren, met de kleinste voorop. Daarbij hadden die groepen
een eigen kleur van kleding (niet wit). Zo waren er een tweehonderdtal
offerdraagsters en -dragers; daarop volgde de verbrandingstoren met
zeven daken, voorafgegaan door een wilde troep mannen, die het honderden
meters lange touw vasthielden, waaraan de toren a.h.w. getrokken
wordt. De tocht van de stoet Hep eerst naar het Zuiden, dan naar
het Oosten, om vervolgens noordelijk en westelijk te gaan, de tegengestelde
richting dus van de bedevaart.
7. Pembasmian.
De verbranding vond plaats aan de zeekust, waar zich een pura
segara, een zee-tempel, bevindt. De onreinheid van de kust wordt daar
M ) Wirz o.c, p. 186. Voor de samenstelling van deze optocht, vvaarin de effigien
werden meegedragen, zie bijlage 3. Men vond er de gehele inhoud van de
bale handling, uitgezonderd wat minder belangrijke vlechtwerkjes.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 19
ter plaatse duidelijk onderstreept door de aanwezigheid van een nielaatsenkolonie,
ten Westen van de pura.
Gedurende de hele ochtend werden de gasten op een maaltij'd onthaald.
Deze dag bracht enkele verrassingen: de Dewa-Agung van
Klungkung was verschenen, om het feest mee te maken, evenals de
radja van Djembrana. Een uitspraak van de balian van Bakun, dat nl.
Djajaprana familie van de puri van Klungkung was, was blijkbaar
overgebracht aan de hoogste vorst van Bali, en deze was zelf verschenen
om zijn beroemd familielid eer te bewijzen. Wat dit ineens voor gevolgen
had wordt bij C besproken. De Dewa Agung nara tijdens de
tocht naar zee plaats op de padmasana, welke in de stoet werd
meegedragen.
Het vertrek uit de desa werd uitgesteld, omdat de bovengenoemde
makele geen aanstalten maakte voor de tocht! Toen men het waagde
haar te vragen waarom ze geen aanstalten maakte, zeide ze dat nu de
Dewa Agung de leiding had. Deze gaf toestemming tot het vertrek, en
de stoet vertrok om tegen het vallen van de avond op het strand aan
te komen. Daar stelde men alles omslachtig op. Pas na middernacht
gingen de verbrandingsdieren in vlammen op, gevolgd door de verbrandingstoren
met de 7 tumpang's, de trap enz. Toen vond echter een
tweede verbranding plaats.
De aanwezigen gingen nl. terug naar de desa, alwaar door een
pedanda Djajaprana opnieuw werd opgeroepen en in een adegan ondergebracht,
waarna deze op de lotuszetel, welke eveneens weer was
teruggekeerd opnieuw naar de zee werd getransporteerd, en daar verbrand.
Eerst zonder nadere uitleg tot kastelid verheven, viel Djajaprana
nu terstond de algehele bevrijding als brahmaan ten deel!
.Vanaf dat moment mocht men de naam Djajaprana niet meer
noemen, maar heette hij: Ida Batara Sakti Wait Rauh.
8. Verdere onhvikkeling.
Men vierde daarna de gebruikelijke nafeesten, avondbijeenkomsten
enz. Nog lang was er elke avond gong en dans. Het ging nu om de
verering van een Batara. Aan de weg bracht men een opschrift aan
met de naam van de Batara. Voortdurend werden er nog giften ontvangen
van mensen, die met schrik zich realiseerden, in gebreke te zijn
gebleken in dit opzicht. De desa ontwierp grote plannen voor tempelbouw.
Men had veel geld! De helft van de wantilan werd afgeschoten
en goed gegrendeld, met een bordje: ,,Kamar sutji", hetgeen wel zoveel
als ,,schatkamer" moet betekenen.

20 HET FEESi VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
Men bewaart er manden vol zilvergeld.
Het bord aan de weg is echter na enige tijd weggenomen, de belangstelling
voor het feest bekoeld, sinds men zich realiseerde dat Djajaprana
en Wait Rauh aan elkaar gelijkstellen wel een heel waagstuk was,
en sinds mogelijk ook de politieke kant van de zaak meer uit kwam.
Sommigen voorspelden dit uitblussen van het vuur ook op andere
gronden (zie E.).
C. DJAJAPRANA.
Niemand heeft aan Kalianget het eigendomsrecht van Djajaprana
betwist. De held onderging echter een snelle gedaantewisseling. Welke
gegevens van het feest aanleiding hebben gegeven tot deze metamorphose
is nog allerminst geheel duidelijk. Enige van die gegevens, en de
gevolgen van de gedaanteverandering worden hier besproken.
Het meest verbazingwekkende was de ontpopping als Wau Rauh.
De pedanda Nirartha of Wau Rauh (Baru datang) geldt als de grote
prediker van het Hindu'isme op Bali **). Zijn naam is verbonden, in de
traditie, aan Pulaki 3S ) en doordat Djajaprana in het Pulaki-gebied vertoefde
zal de gedachte aan de gelijkstelling zijn opgekomen. Temeer
waar blijkbaar in de desa-sfeer, (en niet alleen bij de lontarlezers) zowel
Wau Rauh als Pulaki levende tradities zijn. Pulaki heeft vooral (naar
men zegt) sinds de eerste wereldoorlog, zijn aanwezigheid herhaaldelijk
betuigd, los van de Djajaprana-tradities. Vandaar dat allerlei niet in
de lontars te vinden is, wat als verhaal in omloop is. Ook is er de
verklaring van de balian van Bakun, vermeld in B 7.
De Dewa Agung van Klungkung, die recht heeft op een verbrandingstoren
met elf daken, leidt zijn afstamming af van Nirartha. Of
zijn belangstelling voor Djajaprana verband houdt met de gelijkstelling
aan Pedanda Wau Rauh, is mij niet bekend. Men kan nauwelijks verwachten,
dat zijn komst een zeer handige politieke zet was, om op
deze wijze de pemuda-verering (waarover straks) onder zijn hoedje te
vangen.
Het verhaal gaf nl. een geheel andere ontwikkelingsmogelijkheid,
welke in Kalianget z'n uitdrukking vond. Er is een trouw onderdaan,
84 ) Korn, Het adatrecht enz., p. 143. C. C. Berg, De Middeljavaanse Historische
traditie, p. 20.
3 6) Pulaki: Vgl. C. C. Berg o.c, p. 24; v. d. Tuuk, Kawi-Balineesch-Nederlandsch
Woordenboek, IV, 237a.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 21
welke door zijn vorst lafhartig vermoord wordt, en wel uit afgunst,
nadat deze vele goede diensten bewezen heeft 36 ).
De namen van de held en diens vrouw zijn zeer passend hierbij:
Djaja Prana = overwinnende ziel, en Lajong Sari = heilige dode.
In een tijd, waarin de herinnering aan gesneuvelde en vermiste
pemuda's zeer levendig is, waarin de lijkbezorging van de slachtoffers
der verzetsstrijd niet zonder gevaren is, waarin het reeds diep in het
volksbesef is doorgedrongen, dat de revolutie niet alleen tegen vreemde
overheersing gericht moet zijn, maar ook tegen ,,feodalisme", vindt men
makkelijk in verhalen met deze strekking een element, waaraan het
nationalisme zijn wapens ontlenen kan en de middelen om zich zelf te
verheerlijken.
Des te komischer was de ontknoping, toen de Dewa Agung zijn
sanctie aan het geheel verleende, door Djajaprana a.h.w. voor zich op
te eisen. Ditmaal zegende menigeen in Noord-Bali zijn onaangediend
verschijnen, nl. waar men met enige angst de ontwikkeling van Djajaprana
tot ,,eredode van het verzet" gadesloeg.
Uiteraard bracht deze interpretatie van de Djajaprana-figuur door
de Dewa Agung geen eenheid in de diverse opvattingen. Men dient het
zich zo voor te stellen, dat al naar gelang de plaats, welke men in de
Balische maatschappij inneemt, de visie op Djajaprana bepaald is. Verschillende
opvattingen kunnen zo onaf bankelijk van elkaar bestaan.
Wat hebben b.v. de pedanda's ten slotte gedacht, toen zij ontdekten,
dat deze desa zich opmaakte om hun eigen hoogvereerde voorvader, de
grote en eerste Pedanda van Bali, te verbranden? De voorzitter der
onlangs gestichte ,,Paruman Para Pandita" had aan de leden verzocht,
alvorens op een uitnodiging van de desa in te gaan, eerst met hem te
overleggen. Desondanks namen vier a vijf pedanda's openlijk deel aan
de plechtigheden. Dus zit er niets anders op dan te verklaren, dat de
Ida Batara Sakti Wau Rauh van Kalianget een ander is dan de Pedanda
Nirartha van Gelgel.
Er is een groep Baliers, welke deze hele verering een uiting vinden
van een godsdienstvorm, welke niet meer in deze tijd past. Zij zien
vooral de vele trekken van de echte dorpsreligie, welke nog zo machtig
is, dat elk protest er tegen gesmoord wordt in de kiem. Ook de dorpsmentaliteit
en de rijkelijk toegepaste trance hinderen hen. Bovendien
spot de desa met alle gegevens uit de literatuur, propageert eigen
36 ) Hetzelfde motief in: H. Th. Pigeaud, Bangsatjara en Ragapadmi, een verhaal
van Madura. Djawa 1932, p. 186,

22 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
momentele vindingen met fanatiek geloof, en weet zelf niet, waar dit
ten slotte op uit loopt.
Er is de ongetwijfeld verreweg grootste groep, welke zonder verder
critisch over de zaak na te denken de verering van Djajaprana gaarne
overneemt, waarbij men handelt, zoals men dat bij elk dorpsfeest zou
doen, terwijl men gevoelt dat deze feestengroep geheel beantwoordt aan
een behoefte welke men na de oorlog heeft. Zo sanctioneerde Djajaprana
de djoged in z'n meest primitieve en onbeschaafde vorm, welke
echter prachtig aansloot bij de driften, die de verzetsgeest bij de jeugd
heeft wakker gemaakt. Djajaprana richtte een geweldig feest aan,
waarin de sfeer van allerlei volksverhalen in de werkelijkheid trad. Men
schudde er alle onbehagen van de lastige moderne tijd van zich af en
was er geheel thuis, dicht bij elkaar, en dicht bij de godensfeer; de
aarde trad buiten eigen proporties en werd hemel. Djajaprana trok
alle goddelijke macht tot zich, beheerste alle denken, betoonde zich
uiterst ,,naijverig", maar zegende wie hem vereerden, hielp de zieken en
de neringdoenden, spreidde zijn gunst over heel Bali uit.
Daarom wekt het geen al te grote verbazing, wanneer de volksheld
als Batara verschijnt 3T ).
Er was echter ook een groep, welke een nieuw perspectief ontdekt
heeft en aan het ontwikkelen is. Of zij bewust naar de identificatie met
Nirartha stuwden, is onzeker, Zij zijn groot geworden in de tijd van
de Japanse bezetting en de daarop gevolgde vrijheidsstrijd tegen het
Japanse en later het Nederlandse leger. Zij hebben echter reeds in de
Japanse tijd zich min of meer tegen de oude eigen bestuursvormen
gekeerd, en zij zeggen: Djajaprana, dat zijn wij zelf. Vroeger werd de
vorst vereerd, maar nu is het de tijd van de kemerdekaan, nu is de
verering voor het volk.
Daarom ook suggereerde men, dat de 17e Augustus dank zij Djajaprana
nu op Bali openlijk gevierd kon worden. (De toestemming daartoe
werd nl. juist tijdens de feesten te Kalianget gegeven door de regering
van Oost-Indonesie!) Het feest was voor hen het feest van de
nationale helden.
3T ) In de Tngananse lezing van de Usana Bali (Korn, o.c, p. 153) komt het
volgende voor: ,,Sangkulputih was een volleerd mengku, want hij kende de gebruiken
der deivata en begreep de woorden van Batara Sangijang Sutji-nirmala.
Wit was zijn kleur, want groot waren zijn gedachten, vandaar de kleur als
van een gewijde; onafgebroken duurde voort Sangkulputih's hoogstaande levenswijze,
hij eerde het van ouds bestaande, hij verkreeg hogere machten, met het
gevolg dat hij in het oneindige opging, en met zijn vrouw onder de dewa werd
opgenomen in den hemel, onzichtbaar v6or aardse schepselen." Dergelijke tradities
hebben stellig veler gedachten bepaald.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 23
Hiermede is nog niet gezegd, dat dit religieus nationalisme reeds in
een bepaalde richting gaat. Het oude geloof is in het meest moderne
heidendom overgegaan, althans bij een bepaalde groep, maar allerminst
gef ixeerd. Het zal nog evengoed door een radja als door een communistisch
leider geexploiteerd kunnen worden, mits met de kennis van de
huidige psychologische gesteldheid gelanceerd. Reeds in oorlogstijd
leerde de jeugd de trance te gebruiken voor de eigen strijd (zie E), en
,,verzocht" pedanda's om de wapens te zegenen!
Overigens werd op de meest onberekenbare wijze de Djajapranageschiedenis
door trance in ouderwetse stijl bepaald. Men nam onvoorwaardelijk
de uitspraken aan, temeer, omdat het vreemden in trance
gold, welke niet verdacht konden worden van al te zeer •— ook in
trance — bepaalde stokpaardjes te berijden. Kalianget stortte zich met
voile overgave in het avontuur 38 ).
Grote invloed moet worden toegeschreven aan de meergenoemde
nmkele. Deze vrouw, aanvankelijk een onbekende in Kalianget, werd
de voornaamste persoon, of schoon zij niet meedeed met de gewone vorm
van trance. Zij verkeerde daar echter voortdurend in een lichte trancetoestand.
Haar woord was wet, en haar gezag gold overal. Wanneer zij
meende, dat Djajaprana vermoeid werd van al die verering, dan staakte
men de eredienst in de kapel en de gong moest zwijgen. Haalde men
water uit de bron, en het bleek dat zij niet gevolgd was, dan ging de
stoet eerst weerom om haar te halen. Zij was tijdens de hoogtepunten
steeds te vinden in de ,,lijkkapel", waar zij offers en de biddende menigte
zegende. Men schreef haar al spoedig geneeskracht toe, en betrok haar
naderhand steeds in allerlei plechtigheden, en kwam ook na de feesten
haar thuis opzoeken met verzoek om geneesmiddelen en hulp.
Het merkwaardige is, dat zij zelf, zelfs tijdens de feesten, innerlijk zich
onzeker bleef voelen, en dat zij critiek uitoef ende op het f eit, dat duizenden
guldens door de bezoekers verspild werden aan offers, die, wanneer
men ermee thuis kwam na de tocht, reeds aan het rotten waren. ,,De
goden kunnen dit niet goed vinden; ten eerste lijden velen honger, en
ten tweede, wanneer het wordt aangeboden, stinkt het vaak al! Er zijn
veel mensen, die schulden maken om hier te komen, en dat zou toch
niet mogen".
38 ) Vgl. de trance in de beschrijving van Bateson-Mead, o.c, p. 70, 71. Tevens
Bateson, An old temple and a new myth, Djawa, 1937, no. 5/6 (Bali-nummer)
p. 91, ,,one other official... enz.".

24 HET FEEST VAN DJAJAPEANA TE KALIANGET.
D. HISTORICITEIT.
De ,,bovennatuurlijke trekken" in het verhaal bewijzen, evenmin als
het feit, dat het onderwerp een algemeen gegeven is in vele verhalen die
wij kennen, dat het geheel op fantasie zou berusten. Men zal er echter
ook wel nooit in slagen de aan het verhaal ten grondslag liggende historische
gegevens aan te tonen. Kalianget wordt evenals Bandjar
genoemd in het verhaal, en een dergelijk drama als de moord op een
trouw dienaar kan er zich eenmaal hebben afgespeeld, evengoed als
overal elders.
Interessant is echter de poging van verschillende kanten om in
moderne zin naar bewijzen te zoeken, en de daaruit sprekende behoefte
aan zulk bewijsmateriaal.
Als zodanig diende onder meer:
Men zeide, dat de namen natuurlijk symbolische namen waren, na de
dood pas gegeven aan mensen, wier eigenlijke namen men niet meer
kende.
Of schoon eigenlijke nakomelingen van Djajaprana niet bestonden, nam
de desa-oudste aan familie van hem te zijn. Maar men verhaalde vooral
van de nakomelingen van de Anak Agung en de patih, welke de dood
op hun geweten hadden. Men zegt, dat de familie van de patih gewoon
met de verbranding had willen meedoen, maar dat de desa geweigerd
had hierop in te gaan, dat het door die familie aangeboden geld spoorloos
verdwenen was, en dat de auto waarmede de familie gekomen was op
de terugreis naar huis een ongeluk had gekregen.
Ook de familie van de Anak Agung was komen opdagen. Deze familie
was geheel aan lager wal geraakt, en woont thans in Sukawati in Zuid-
Bali. Ook hier verhalen van straffen van Djajaprana, maar de familie
zelf was onvindbaar.
Men zegt verder, dat de pura Prabu erop wijst, dat er eens een puri
in Kalianget moet zijn geweest, dat de pura Djarang Gujang gesticht
werd op de plaats waar het paard van de Anak Agung in de modder
viel, en dat een geleerde heer die ,,Stein" heette in de bedding van de
kali de fundamenten van het oude paleis werkelijk had ontdekt, (en
blijkbaar meteen had meegenomen).
Ook het oorkonde-verhaal deed dienst als historisch bewijs.
E. PARALLELLE BEWEGINGEN.
We vinden geen vergelijkingsmateriaal b.v. in een beweging als die
van Raden Atmodjo Kusomo 39 ), welke, ofschoon van Bali verwijderd
39 ) Vgl. Swellengrebel o.c, p. 58 en 67.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 25
op beschuldiging van communistische propaganda, in werkelijkheid een
zuiver godsdienstige gemeenschap stichtte in de jaren tussen 1920 en
1928, welke gegrond was op kennis van de oude lontars. Het ,,communisme"
in zijn opvattingen bestond hierin, dat hij kaste-verschillen
geen essentiele waarde toekende, omdat alle mensen in wezen toch gelijk
waren. Admodjo Kusomo predikte echter op grond van goede kennis
der Balische literatuur, waarbij hij uitging van de figuur van Pedanda
Wau Rauh en een reformatie van de Balische godsdienst beoogde.
Djajaprana echter gebruikt wel gegevens uit de lontars, maar verwerkt
ze juist geheel in de vorm en zin van de desa-religie.
Zo ook vinden we in de dissertatie van Drewes 40 ), geen aanknopingspunten.
Enig materiaal geeft het reeds genoemde artikel van Bateson, An
old temple and a new myth, en daarnaast een drietal bewegingen in
Noord-Bali, waarover mogelijk geen geschreven gegevens bestaan.
Bateson beschrijft het ontstaan van een nieuwe mythe, naar aanleiding
van het verwaarlozen van een tempel, in een afgelegen bergdesa.
Het daar beschreven gebeuren is zuiver Balisch, d.w.z. men bespeurt
geen moderne invloed op de gang van zaken, en men mag wel aannemen,
dat Bateson juist een schakel uit het steeds voortgaande wordingsproces
der Balische godenwereld heeft weten vast te leggen. Men
ziet welk een belangrijke rol de trance steeds toevalt bij het zoeken naar
geeigende vormen van activiteit in de desa-godsdienst. In wezen is in
Kalianget niet veel anders geschied, dan dat een nieuwe mythe
geschapen werd, op grond van bepaalde gegevens, die men zonder
terughoudendheid aan elkaar verbond, waarbij echter de tijdsomstandigheden
ingrepen in de desa-activiteit, zodat het de desa-grenzen ver te
buiten ging. Men kan echter aannemen, dat de nieuwe Batara in
K,alianget, en mogelijk in allerlei desa's of streken daarbuiten nu een
nieuw maar vast bestanddeel van het pantheon is geworden, waaraan
men bij de feestkalender de nodige aandacht besteedt.
Er bestaan echter berichten in Noord-Bali, die wijzen op het voorkomen
van min of meer parallelle bewegingen, welke niet bij de
algemeen voorkomende verschijnselen van de desa-godsdienst kunnen
worden ingelijfd.
Zo moet er omstreeks 1924 een grote vereringsbeweging zijn geweest
in Kubutambahan, Noord-Bali 41 ). Daar spoelde nl. een enorme vis aan,
40 ) G. W. J. Drewes, Drie Javaansche Goeroe's, diss. Leiden, 1925, hfdst. III.
41 ) Kubutambahan, ten Oosten van Buleleng aan de kust. Vgl. de kaart.

26 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
zoals men blijkbaar nog nooit had gezien. Naar aanleiding hiervan
ontstond een vereringsbeweging. Volgens de verhalen zou men gemeend
hebben, dat de vis een bijzondere boodschap van een Batara bracht,
welke door trance toegankelijk werd. Men duldde geen ongeloof, want
de vis was zelf een Batara. Na verloop van tijd zakte de beweging vrij
geruisloos in elkaar.
Na de capitulatie van Japan en de terugkeer van het Nederlandse
gezag op Bali kwam in Bubunan 42 ) een hert aanlopen. Door trance
wisten de pemuda's er de dorpsbewoners van te overtuigen, dat men
te doen had met een bode van Pulaki. Het dier werd opgesloten in een
schuurtje, en diende om de wil der pemuda's aan de desa en omtrek
mee te delen. Ook hier ontstond een grote, nationalistisch getinte
vereringsbeweging, met de eis van absolute overgave aan de Batara, en
vijandschap tegen wie niet geloofde. Na verloop van tijd echter bleef
men zitten met het hert, dat vrijgelaten werd, en de beweging verliep.
Op 28 April 1946 werd er in Sangsit 4:i ) een anti-verzetsbeweging gesticht,
onder auspicien van het Nederlandse leger. Men meende hiermede
op de goede weg te komen, wanneer de desa zich zelf tegen de terreur
gingen verzetten. Een zekere Nengah Meder, welke om de een of
andere reden bij de pemuda's in kwade reuk stond, stichtte een desawacht,
en zocht hulp van het leger. Maar hij hulde zijn beweging geheel
in godsdienstig gewaad, gaf zich uit voor pandita, begaf zich vaak in
trance, en wist zodoende de mensen in wijde omgeving te overtuigen
van zijn heiligheid. Hij leerde dat de goden van de gunung Agung zich
te Sangsit geconcentreerd hadden. Daardoor werd wie geloofde onkwetsbaar,
en men droeg een witte band om het hoofd. Er was ook
een aparte groet.
De beweging eindigde, toen Meder met een deel van zijn familie door
de pemuda's werd vermoord.
Kenmerkend voor deze bewegingen is, dat ze steeds talloos veel
mensen op de been brengen, dat door de trance verschillende verschijnselen
verklaard worden, dat er een onvoorwaardelijke overgave aan de
nieuwe situatie wordt geeist, en dat men toch steeds tracht het geloof sbezit
van de desa er geheel in te verwerken. Na de oorlog treedt er een
duidelijke neiging naar voren om nationalisme te verbinden aan de
godsdienst.
42 ) Bubunan, 22 K.M. ten Westen van Buleleng aan de kust.
m ) Sangsit, 9 K.M. ten Oosten van Buleleng aan de kust.

HET FEEST VAN DJAJAPRANA IE KALIANGET. 27
Een kenmerk is ook, dat na verloop van enige tijd de beweging
totaal doodloopt.
F. SLOTOPMERKINGEN.
Ofschoon dit feest geheel Bali verenigde, ziet men toch duidelijk dat
er zeer verschillende tendenzen in werkzaam waren, welke aanduiden,
dat de Balische maatschappij' in een periode van overgang verkeert.
Totaal overheersend is echter wel het Balische element. Het blijkt bij
allerlei gelegenheden, dat waar de oude, onvervalste Balische plechtigheden,
feesten en vooral gezellige samenkomsten gehouden worden, ook
de meer modern aangelegden zich met hart en ziel een ogenblik verlustigen
in die wereld. Door de oude en nieuwe wereld te scheiden zou
men een verkeerde indruk wekken van de toestand. Daarnaast wijst wel
veel crop, dat het oude niet meer ongestoord voortleeft.
Het meest klemmend is dit het geval met de nationalistische interpretatie.
Volkomen geruisloos haast is men van het oude overgegleden
naar een zeer ,,moderne" geestesgesteldheid en opvatting van de ware
functie der godsdienst. Daarom zal in dit opzicht van beslissende aard
zijn wie uiteindelijk de Balische jeugd zal weten te leiden in nationalistisch
en godsdienstig opzicht!
Men kan allerlei invloed van buiten bespeuren, welke reeds tot diep
in de desa is doorgedrongen. Voor de oorlog hebben reeds vele Baliers
zich werkelijk verdiept in de moderne westerse literatuur en wetenschap,
en de daardoor opgedane kennis vindt zijn weerklank in de desa.
Het is moeilijk na te gaan, maar zeker niet ondenkbaar, dat de aanbidding
in een soort kapel, de concentrering van de hele goddelijke
wereld in Djajaprana, de eis van overgave en geloof, de opvatting van
Djajaprana als heiland reeds sterk onder invloed zowel van Islam als
Christendom staan.
De identificatie met Wau Rauh is wel al te ,,losbandig" dan dat de
gelijkstelling een lang leven beschoren kan zijn. Mogelijk zal een feest
van veel geringer omvang de herinnering jaarlijks aan de nieuwe Batara
levend houden, terwijl zowel het volksverhaal, als de nieuwe Batara, als
de echte Pedanda Wau Rauh weer hun bestaan voortzetten, alsof er
niets was geschied.
Ds. J. H. FRANKEN.

28 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
Bijlage 1
B ij 1 a g e 2
A 6 o nj
B Totstcllcn \iaaf
C WaJah
I) Aasai"
E Kapel
F Offei-itotl Sur
H
K
L
iAi«e
!A| B
Jf
"j6r": 1
... y
!
K
: DorpsCCWI
Bc&i"*aticie
fft
Tjjdciijke.

B ij 1 a g e 2 a
Bijlage3
HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET. 29
« *< mo •nen- offers
Het moment van het opstellen voor de tocht werd met slagen op de
kulkul, het houten signaal-blok, aangekondigd. Er gingen zeker drie
kwartier voorbij, alvorens men de stoet in de goede volgorde had
weten klaar te zetten.
Voorop ging een man, welke een pajong droeg.
Toen een gong, waarvan de instrumenten aan staken gedragen werden,
terwijl de spelers naast hun instrumenten liepen. (Meestal is deze
gong, welke een optocht begeleidt, zeer eenvoudig samengesteld,
zoals ook in dit geval. Een enkel instrument slechts om een melodie
aan te geven, terwijl de meeste spelers een soort tjengtjeng hanteren,
twee koperen dekseltjes. Een of twee grote ,,gongs", die aan het
blikken geluid een stevige achtergrond geven door hun donkere,
zware toon).
De clown, die met een draagstok met durians allerlei capriolen maakte.
(De beide poppen — daong-aong — ontbraken.)
Twee maal twaalf offerdraagsters, in gelijkgekleurde kabaja's en
sarongs, waarvan steeds de kleinste voorop Hep, gevolgd door wie
haar in lengte volgde enz.
6 man met een draagstoel, waarop drie offers.
2 lansdragers.
1 drager van een witte vlag.

30 HET FEEST VAN DJAJAPRANA TE KALIANGET.
11 dragers van een bambustaaf (rorontek).
3 piekdragers.
Daarop volgde de inhoud van de bale handling:
2 dragers met pajongs.
2 dragers met een paradijsvogel.
15 dragers van de diverse offers, de effigien, de stapel kains, de kris enz.
8 dragers, met 2 speren en 6 pajongs.
8 vrouwen met verschillende voorwerpen, een stuk hout, glazen
schenkkan, zilveren leeuw, koperen sirih-stel, effigien.
12 jongens, van klein naar groot, in prachtige kleeding, waarvan 4
met kris.
4 zeer kleine jongens in feestkleding.
10 rijkelijk met goud versierde jonge meisjes.
94 vrouwen en meisjes in feestkleding.
Enige honderden mannen voor de witte wadah, die met veel lawaai werd
meegevoerd.
Een tweede gong sloot de stoet. (Deze gong, welke een stoet begeleidt,
treedt ook bij andere soorten van optochten op, zoals het begeleiden
van de huisgoden naar de badplaats enz. De gamelan gambang (zie
J. Kunst en C. J. A. Kunst-v. Wely, de Toonkunst van Bali, § 12)
welke bij lijkverbrandingen in Noord-Bali geregeld gebruikt wordt,
heb ik in Kalianget nooit gehoord).