WERKBOEK BOUWSTENEN 3/3 - TU Delft

WERKBOEK 

BOUWSTENEN 3/3 

Noord-Holland 2040 

Analyses en verkenningen

WERKBOEK 

PERSPECTIEVEN 

BOUWSTENEN 3/3 


Analyses en verkenningen 

24 maart 2009 

Uitgave: Provincie Noord-Holland 

Inhoud & productie: Ontwerpteam Structuurvisie Noord-Holland 

Met medewerking van: Steffen Nijhuis, Egbert Stolk, Akkelies van Nes - TU Delft 

webpagina: www.noord-holland.nl/structuurvisie 

mail: structuurvisie@noord-holland.nl

4 Structuurvisie Noord-Holland - Werkboek Bouwstenen 3/3

VOORWOORD 

Voorwoord 

De komst van de nieuwe Wet Ruimtelijke Ordening op 1 juli 

2008 verplicht overheden tot het opstellen van een structuurvisie. 

Uit deze visie moet blijken wat hun belangen zijn 

en welke instrumenten zij inzetten om deze te realiseren. De 

provinciale rol verandert hiermee van toetsende naar ontwikkelende. 

Voor de provincie is de structuurvisie de wettelijke 

opvolger van het streekplan. Het provinciebestuur zal met de 

Structuurvisie Noord-Holland haar visie geven op de ruimtelijke 

ontwikkeling van Noord-Holland en de opgaven die 

daarbij horen. 

Om uiteindelijk tot een structuurvisie te komen, worden een 

aantal stappen doorlopen: 

De eerste stap bestaat uit het formuleren van provinciale 

belangen, het verzamelen van wensen en verlangens van 

andere partijen en het verzamelen van inhoudelijke bouwstenen. 

Het resultaat van deze stap is vastgelegd in het document 

‘Provinciaal Belang’ en drie delen van het Werkboek 

Bouwstenen: 

Deel 1. ‘Basisgegevens’ bevat ruimtelijk gegevens, uiteenlopend 

van huidig beleid op verschillende schaalniveaus 

tot prognoses en trends. Daarnaast wordt ook een aanzet 

gegeven tot het formuleren van de opgaven en kansen voor 

de toekomst. Deze informatie is per beleidsthema weergeven 

en overwegend aangeleverd door de verschillende beleidssectoren 

binnen de provincie. 

Deel 2. ‘Communicatietraject en externe input’ met de resultaten 

van Regiotafels, Dream Your Dreams Karavaan en 

ingezonden wensen en verlangens van verschillende partijen 

buiten de provincie, zoals gemeenteambtenaren, burgers, 

bestuurders en projectontwikkelaars. 

Deel 3. ‘Analyses en Verkenningen’ met ruimtelijke verkenningen 

van verschillende (urgente) maatschappelijke onderwerpen 

die niet in andere verkenningen zijn opgenomen. 

Daarnaast zijn door GS een aantal actuele ruimtelijke onderwerpen 

verkend in Collegeverkenningen en heeft de Provinciaal 

Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK) ‘salons’ georganiseerd; 

discussies met sleutelfiguren uit de provincie over 

actuele ruimtelijke thema’s. De resultaten hiervan worden 

eveneens als bouwstenen beschouwd. 

De tweede stap is het maken van vier ruimtelijke perspectieven 

voor Noord-Holland. De perspectieven geven elk een 

specifieke vertaling van de ruimtelijke opgaven weer (zoals 

benoemd in de werkdocumenten bouwstenen) in een samenhangend 

ruimtelijk toekomstbeeld voor de provincie. 

Doel is om met de perspectieven de bestuurlijke en maat- 

Structuurvisie Noord-Holland - Werkboek Bouwstenen 3/3 

schappelijke discussie te ondersteunen over: 

• de afweging van provinciale belangen; 

• de toekomstige ruimtelijke ontwikkeling van de provincie. 

De aan de hand van deze discussie gemaakte keuzes worden 

in de derde stap vertaald in een ontwerp-structuurvisie. 

Deze digitale structuurvisie zal voldoen aan de nieuwe wettelijke 

standaarden voor digitale uitwisseling. De (ontwerp-) 

structuurvisiekaart bevat de ruimtelijke hoofdstructuur die de 

provincie Noord-Holland nastreeft. In thematische kaartlagen 

wordt de visie in verschillende thema’s uiteengelegd en 

worden de basiskwaliteiten benoemd. De visie gaat vergezeld 

van een uitvoeringsprogramma en instrumentarium, 

waarmee de realisatie wordt geborgd. De structuurvisie zal 

worden opgeleverd als een interactieve kaart in een webomgeving, 

waaraan verschillende kaartlagen, instrumenten en 

toelichtende teksten zijn gekoppeld. 

5 

1. 

INLEIDING 

2. 

KNOOPPUNTEN EN 

NETWERKEN 

3. 

KLIMAATVERANDERING 

4. 

KWALITATIEVE 

WONINGBOUWOPGAVE 

5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 

HOOFDSTRUCTUUR



INHOUDSOPGAVE 

Inhoudsopgave 

Voorwoord 5 

Inhoudsopgave 7 

1 Inleiding 9 

2 Knooppunten en netwerken 11 

2.1 OV-systeem en knooppuntontwikkeling 11 

2.1.1 Analyse op basis van het knoop-plaats model van Bertolini 11 

2.1.2 Analyse van geselecteerde knooppunten op basis van de Spacemate methode 21 

2.1.3 Space Syntax typologie stationsomgevingen 23 

2.2 Economie en netwerken 27 

2.2.1 Economische structuur 27 

2.2.2 Bereikbaarheid op basis van net werkreistijd 33 

2.2.3 Bereikbaarheid op basis van Space Syntax 39 

2.2.4 Confrontatie van de twee modellen 57 

3 Klimaatverandering 61 

3.1 Waterveiligheid en kansen voor recreatie 61 

3.2 Duurzame energie 65 

4 Kwalitatieve woningbouwopgave 69 

4.1 Topwoonmilieus 69 

4.2 Dorps-DNA 77 

5 Landschap en recreatie 93 

5.1 Kansen voor verbreding landbouw 93 

5.2 Vraag en aanbod van recreatie 99 

5.3 Regionaal recreatief netwerk 101 

6 Het visuele landschap 105 

6.1 Ruimtelijke kwaliteit in Noord-Holland 105 

6.2 Landschapstypen als basis 105 

6.3 Landschapsfysiognomie is cruciaal 106 

6.4 Openheid als maat 107 

6.5 Karakteristieke openheid per landschapstytpe 112 

6.6 Typeren van de ruimtevorm 115 

6.7 Verschijningsvorm van de ruimte 117 

6.8 Visuele verstedelijking 123 

7 Ruimtelijke hoofdstructuur 129 

Bijlagen 131 

Bijlage 1 Collegebrede verkenningen 131 

Bijlage 2 PARK-salons 132 


7 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Document 

Document 

Onderwerpen 

Onderwerpen 

Knooppunten, 

Knooppunten, 

economie en 

economie en 

netwerken 

netwerken 

Klimaat en energie 

Klimaat en energie 

Kwalitatieve 

Kwalitatieve 

woningbouwopgave 

woningbouwopgave 

Landschap, landbouw 

Landschap, landbouw 

en recreatie 

en recreatie 

DUURZAAM RUIMTEGEBRUIK 

DUURZAAM RUIMTEGEBRUIK 

KLIMAATBESTENDIGHEID 

KLIMAATBESTENDIGHEID 

RUIMTELIJKE KWALITEIT 

RUIMTELIJKE KWALITEIT 

Werkboek Bouwstenen 3/3 

Werkboek Bouwstenen 3/3 



OV-systeem en knooppunt- 

OV-systeem en knooppuntontwikkelingontwikkeling 

Economische structuur 

Economische structuur 

Bereikbaarheidsanalyses 

Bereikbaarheidsanalyses 

Duurzame energie 

Duurzame energie 

Waterveiligheid en kansen voor 

Waterveiligheid en kansen voor 

recreatie 

recreatie 

Top woonmilieus 

Top woonmilieus 

Dorps-DNA 

Dorps-DNA 

Kansen voor verbreding 

Kansen voor verbreding 

landbouw 

landbouw 

Vraag en aanbod van recreatie 

Vraag en aanbod van recreatie 

Regionaal recreatief netwerk 

Regionaal recreatief netwerk 

Het visuele landschap 

Het visuele landschap 

8 Structuurvisie Noord-Holland - Werkboek Bouwstenen 3/3 

Collegebrede verkenningen PARK-salons 

Collegebrede verkenningen PARK-salons 

Hoogbouw 

Hoogbouw 

Risco’s bij de bundeling van 

Risco’s bij de bundeling van 

functies 

functies 

Kenniseconomie 


Dragers voor het landschap 

Dragers voor het landschap 

Verkenning circuit Zandvoort 

Verkenning circuit Zandvoort 

Energielandschappen 

Energielandschappen 

Costa Hollanda 

Costa Hollanda 

Kansen met krimp 

Kansen met krimp 

Werklandschappen 

Werklandschappen 

Vernieuwing agrarische sector 

Vernieuwing agrarische sector 

Krimp en dorpsuitbreidingen 

Krimp en dorpsuitbreidingen 

Het Metropolitane landschap 

Het Metropolitane landschap 

Het Blauwe Hart 

Het Blauwe Hart 

Kustvisie met de badplaatsen 

Kustvisie met de badplaatsen

INLEIDING 

1 Inleiding 

In het Werkboek Bouwstenen 3/3, ‘Analyses en Verkenningen’ 

zijn een aantal ruimtelijke analyses en verkenningen 

opgenomen over onderwerpen die actueel zijn en die in de 

structuurvisie zeer waarschijnlijk aan de orde zullen komen. 

De analyses en verkenningen richten zich vooral op de samenhang 

tussen verschillende beleidsthema’s. De gekozen 

onderwerpen sluiten aan op de overkoepelende belangen 

voor de provincie; duurzaam ruimtegebruik, klimaatbestendigheid, 

ruimtelijke kwaliteit. 

De analyses in hoofdstuk 2 richten zich vooral op duurzaam/ 

zuinig ruimtegebruik en dan met name in de relatie tussen 

het netwerk van (OV-)infrastructuur en de potenties voor een 

optimale benutting daarvan voor ruimtelijke en economische 

ontwikkelingen. In paragraaf 2.1 is onderzocht welke mogelijkheden 

er zijn voor verdichting en benutting van bestaande 

en nieuwe stations en (OV-)railinfrastructuur. In paragraaf 2.2 

wordt de relatie onderzocht tussen de economische structuur 

van de provincie en de bereikbaarheid via het wegennetwerk. 

Vanuit deze analyse kunnen enerzijds nieuwe initiatieven 

worden getoetst aan de kansen en bedreigingen vanuit de 

bereikbaarheid. Anderzijds kunnen onderbenutte mogelijkheden 

van het infrastructuurnetwerk voor ruimtelijke en economische 

ontwikkelingen in beeld worden gebracht. 

In hoofdstuk 3 worden ruimtelijke opgaven verkend die voortvloeien 

uit de klimaatverandering (belang: klimaatbestendigheid). 

Paragraaf 3.1 behandelt het veiligheidsvraagstuk in 

relatie tot kansen voor recreatie. In paragraaf 3.2. worden de 

kansen voor duurzame energieopwekking in de provincie in 

beeld gebracht. 

De hoofdstukken 4, 5 en 6 gaan in op enkele aspecten van 

ruimtelijke kwaliteit. 

Hoofdstuk 4 gaat in op de kwalitatieve woningbehoefte, waarbij 

in paragraaf 4.1 de ruimtelijke en landschappelijke kansen 

voor topwoonmilieus worden verkend. Dit is een belangrijke 

opgave vanuit de ontwikkeling van de Metropoolregio Amsterdam. 

Paragraaf 4.2 gaat vervolgens in op de behoefte aan 

dorpse en landelijke woonmilieus in relatie tot kwaliteit en 

identiteit van de Noord-Hollandse landschappen. Waar liggen 

de kansen en bedreigingen? 

In hoofdstuk 5 wordt de relatie tussen landschap en recreatie 

onderzocht: in relatie tot de landbouwhoofdstructuur (5.1), 

vanuit de (stedelijke) vraag en het aanbod (5.2) en in relatie 

tot het regionale recreatieve netwerk (5.3). 

Hoofdstuk 6 ‘het visuele landschap’ behandelt het begrip 

ruimtelijke kwaliteit van Noord-Hollandse landschappen aan 


de hand van een wetenschappelijke analyse van de begrippen 

‘openheid’ en ‘visuele beleving’. Deze worden in verband 

gebracht met de landschappelijke opbouw van Noord/Holland 

en de Noord/Hollandse landschappen. 

Deze analyse kan een handvat bieden voor de provinciale 

sturing op ruimtelijke kwaliteit. 

Tot slot is in hoofdstuk 7 de huidige ruimtelijke hoofdstructuur 

van de provincie in beeld gebracht. Deze kaart vormt de 

ruimtelijke onderlegger voor de structuurvisiekaart, waarop 

de door de provincie nagestreefde hoofdstructuur voor de 

toekomst zal worden weergegeven. 

De analyses en verkenningen in dit deel 3/3 van het werkboek 

bouwstenen bieden, samen met de collegeverkenningen, 

‘Salons’ van de Provinciaal Adviseur Ruimtelijke 

Kwaliteit (PARK) en de delen 1/3 en 2/3 van het werkboek 

bouwstenen de inhoudelijke basisinformatie voor het opstellen 

van de structuurvisie. 

In de tabel op de pagina hiernaast is aangegeven wat de samenhang 

is tussen de overkoepelende provinciale belangen, 

belangrijke onderwerpen en de verschillende onderzoekssporen: 

Werkboek Bouwstenen 3/3, Collegeverkenningen en de 

PARK-salons. 

9 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 2.1: Model van Bertolini 

Afbeelding 2.2: Aantallen in- en uitstappers 

per jaar per station. 


Afbeelding 2.3: Op- en afritten van snelwegen in de nabijheid (2 km) 

van een station.


NETWERKEN 

2 Knooppunten en netwerken 

De analyses in dit hoofdstuk richten zich op de relatie tussen 

het netwerk van (OV-)infrastructuur en de potenties voor een 

optimale benutting daarvan voor ruimtelijke en economische 

ontwikkelingen. Deze analyse sluit hiermee aan bij het overkoepelende 

provinciale belang ‘Duurzaam Ruimtegebruik’. 

In paragraaf 2.1 is onderzocht welke mogelijkheden er zijn 

voor verdichting en benutting van bestaande en nieuwe stations 

en (OV-)railinfrastructuur. 

In paragraaf 2.2 wordt de relatie onderzocht tussen de 

economische structuur van de provincie en de bereikbaarheid 

via het wegennetwerk. Vanuit deze analyse kunnen 

enerzijds nieuwe initiatieven worden getoetst aan de kansen 

en bedreigingen vanuit de bereikbaarheid. Anderzijds kunnen 

onderbenutte mogelijkheden van het infrastructuurnetwerk 

voor ruimtelijke en economische ontwikkelingen in beeld 

worden gebracht. 

2.1 OV-systeem en knooppuntontwikkeling 

De opgave van stedelijke intensivering en verdichting en het 

optimaal benutten van het openbaar vervoer komen bij elkaar 

in de stationsomgeving. In deze paragraaf worden de ruimtelijke 

ontwikkelingsmogelijkheden onderzocht op en rond 

bestaande stations in de provincie Noord-Holland. Dit gebeurt 

op basis van drie methodieken die in afzonderlijke paragrafen 

behandeld worden: 

1. het knoop-plaats model; biedt inzicht in ontwikkelingsmogelijkheden 

van zowel het knooppunt als het netwerk; 

2. Space-mate methode; biedt gedetailleerder inzicht in 

bebouwingsdichtheid van het stedelijke gebied binnen een 

straal van 800 meter van een aantal geselecteerde stations. 

Niet alleen kwantitatief maar ook kwalitatief; 

3. Space syntax typologie stationsomgevingen: is gebruikt 

als aanvulling op de methode van Bertolini om de verschillende 

stations te typeren door kenmerken van de positie in 

het infranetwerk toe te voegen. 

De methodiek is ook toepasbaar bij het onderzoek naar eventuele 

nieuwe stations. 

Knooppunt 

Een knooppunt is een multimodaal transferpunt in het netwerk 

van collectief en individueel vervoer, gecombineerd met 

een ruimtelijke concentratie van functies en activiteiten en 

gericht op het optimaliseren van ontmoeting, zowel in economische 

als in sociale zin. In deze analyse zijn alleen stations 

geanalyseerd. 


Uitgangspunten 

Primair invloedsgebied: 800 meter rond treinstations (loopafstand) 

Hoge dichtheden: uitleglocaties: minimaal 52 wo/ha, binnenstedelijk: 

minimaal 80 wo/ha voor woongebied, 250 

werknemers per ha voor kantoorgebied, 80 woningen en 160 

werknemers per ha voor gemengd gebied 

Doelen 

• Het onderling vergelijkbaar maken van stationsomgevingen 

met behulp van een typologie 

• Het in beeld brengen van kansen voor het toevoegen van 

programma rond stations op basis van het profiel van de 

knoop. 

• Het in beeld brengen van kansen voor netwerkverbetering 

• Het in beeld brengen van potentiële locaties voor hoogbouw 

rond knooppunten 

Door de verschillende relaties tussen ruimte en netwerk 

in kaart te brengen en ze als kansen voor ontwikkelingen 

expliciet te maken ontstaat een sterk instrument voor ontwikkeling. 

2.1.1 Analyse op basis van het knoop-plaats 

model van Bertolini 

Dit model maakt inzichtelijk hoe infrastructuur en verstedelijking 

op de knooppunten beter op elkaar kunnen worden 

afgestemd. In deze analyse wordt het knoop-plaats model 

van Bertolini gebruikt om aan de hand van de bereikbaarheid 

en de mogelijkheden voor verstedelijking van knooppunten te 

bepalen bij welke knooppunten stedelijke ontwikkelingen het 

beste plaats kunnen vinden. 

Volgens Bertolini wordt de toegankelijkheid, de mate waarin 

interactie mogelijk is, van een knooppunt bepaald door twee 

componenten, de knoopwaarde en de plaatswaarde. 

11 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Legenda 

Dichtheid van regionaal vervoer 

Afbeelding 2.4: Dichtheid van regionaal vervoer (bussen, metro, 

sneltram) in de nabijheid van treinstations. 

Aantal inwoners 

Afbeelding 2.6: De hoeveelheid personen woonachtig in de nabijheid 

van treinstations. 


Aantal arbeidsplaatsen 

Afbeelding 2.5: De hoeveelheid werkzame personen in de nabijheid 

van treinstations. 

Afbeelding 2.7: Aantal voorzieningen in de nabijheid van treinstations.

Knoopwaarde 

De eerste component is de bereikbaarheid van het knooppunt 

via het netwerk van vervoersverbindingen. De plaats 

van het knooppunt in het netwerk bepaalt voor hoeveel 

mensen het knooppunt bereikbaar en dus toegankelijk is. Dit 

is een maat voor het potentieel van interacties dat mogelijk 

is op het knooppunt. De bereikbaarheid van het knooppunt 

wordt de knoopwaarde genoemd 

De knoopwaarde of netwerkwaarde van knopen kan gemeten 

worden aan de hand van het niveau en de intensiteit 

van de ov-dienstregeling die op de knoop geboden wordt, 

maar tevens aan de hand van de bereikbaarheid over de 

weg. Elke aansluiting van de stations op een openbaar 

vervoerssysteem wordt apart gewaardeerd. Het openbaar 

vervoer bestaat uit de HSL, intercity’s, snel- en stoptreinen, 

metrolijnen en streekbussen. Ook de autobereikbaarheid, het 

aantal snelwegafslagen binnen een straal van 800 m, wordt 

meegewogen. 

Plaatswaarde 

De tweede component die de toegankelijkheid van een 

knooppunt bepaalt, is de intensiteit en de diversiteit van activiteiten 

op het knooppunt. Deze component beschrijft dus de 

mate waarin het potentieel aan interactie op een knooppunt 

gerealiseerd wordt. Bertolini noemt dit de plaatswaarde. 

Om de relatie tussen de twee componenten inzichtelijk te 

maken heeft Bertolini deze in een diagram weergegeven. De 

plaats van het knooppunt in de grafiek geeft aan in hoeverre 

deze bovenmatig goed ontsloten dan wel qua stedelijk programma, 

inwoners en arbeidsplaatsen, onderontwikkeld is. 

In deze analyse is het model van Bertolini vrij toegepast. Voor 

de vervoerswaarde zijn de parameters regionaal vervoer, 

afstand tot snelweg en aantal in en uitstappers gebruikt. Voor 

de plaatswaarde zijn werkdichtheid, woondichtheid en voorzieningendichtheid 

gebruikt. 


13 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 2.8: Resultaten analyse. 


Conclusies en aanbevelingen 

- Sterk bovenmatig ontwikkelde stations zijn Muiderpoort en 

Den Helder. Dit betekent een relatief hoge dichtheid aan 

wonen, werken en voorzieningen in de nabijheid van het 

station ten opzichte van het vervoer (auto, bus, trein). 

- Sterk ontsloten stations zijn Amsterdam Sloterdijk, Schiphol, 

Amsterdam Bijlmer en Hoofdorp. Hier is relatief veel vervoer 

ten opzichte van wonen, werken en voorzieningen. 

- Het model kan gebruikt worden om station en stationsomgevingen 

ten opzichte van elkaar te profileren en op basis 

daarvan verder te ontwikkelen. 

Afbeelding 2.9: Resultaten analyse. 


15 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 2.10: Stationstypering, op basis van de analyse. 


Op basis van het knooppunten diagram is een typering van 

de stations mogelijk, zie afbeelding 2.11. Er is een onderverdeling 

gemaakt in lokale stations, regionale stations, transfer 

stations en grootstedelijke stations. 

lokaal 

regionaal 

Afbeelding 2.11: Onderverdeling in stationstypering, op basis van de analyse. 


transfer 

grootstedelijk 

17 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


lokaal 

Stations lokaal --> Regionaal 

Station Score op ruimte 

1 Anna Pauwlona 1 

2 Den Helder Zuid 6 

3 Overveen 7 

4 Castricum 8 

5 Uitgeest 11 

6 Heerhugowaard 26 

Stations transfer --> Grootstedelijk 

Station Score op ruimte 

1 Duivendrecht 17 (65 ha) 

2 Hoofddorp 21 (56 ha) 

3 Amsterdam Sloterdijk 35 (30 ha) 

4 Amsterdam Lelylaan 51 (8 ha) 

regionaal 

transfer 

Afbeelding 2.12: Verandering van de typering van het station door de verhoging van de knoopwaarde. 

Afbeelding 2.13: Toevoegen van woningbouw verhoogt de knoopwaarde. 

(Bron plannen van gemeenten: monitor woningbouwcapaciteit Noord-Holland 2008) 


grootstedelijk 

Plannen van gemeenten om woningbouw toe te voegen 

rondom stations 

Station Aantal Type station Score 

woningen op ruimte 

Zaanstad 2699 regionaal 47 

Beverwijk 370 regionaal 34 

Hoorn 888 regionaal 53 

Anna Paulowna* 265 lokaal 1 

Den Helder 436 regionaal 52 

Heerhugowaard* 1036 lokaal 26 

Enkhuizen 225 lokaal 41 

Obdam 748 lokaal 4 

Heemstede- Aardenhout 577 lokaal 20

Wanneer woningbouw, voorzieningen of werklocaties toegevoegd 

worden aan stations die relatief bovenmatig ontsloten 

zijn stijgen zij in knoopwaarden. Dit betekent dat door het 

toevoegen van woningbouw stations van het type transfer, 

grootstedelijk worden. Of lokale stations, regionaal worden 

(zie afbeelding 2.12). 

Door de open ruimte rondom stations te bepalen kan een 

rangorde aangeven worden voor alle stations. In afbeelding 

2.13 zijn de stations weergegeven die in potentie kunnen 

groeien van lokaal naar regionaal en van transfer naar grootstedelijk. 

Een station als Anna Pauwlona heeft de meeste 

open ruimte en kan, volgens de grafiek, groeien naar een 

regionaal station. Duivendrecht is een transfer stations met 

de meeste open ruimte. 

In afbeelding 2.13 is weergegeven wat de huidige plannen 

zijn van verschillende gemeentes om woningbouw toe te 

voegen rondom stations. 

Het blijkt dat de regionale stations door toevoeging van 

woningbouw niet verschuiven naar een ander type (grootstedelijk) 

station. Hiervoor zal ook de vervoerswaarde omhoog 

moeten. 


De stations met de meeste potentie voor groei van lokaal 

naar regionaal, als er gekeken wordt naar ruimte voor woningbouw, 

zijn: 

• Anna Pauwlona 

• Den Helder Zuid 

• Overveen 

• Castricum 

• Uitgeest 

• Heerhugowaard 

De stations met de meeste potentie voor groei van transfer 

naar grootstedelijk, als er gekeken wordt naar ruimte voor 

woningbouw, zijn: 

• Duivendrecht 

• Hoofddorp 

• Amsterdam Sloterdijk 

• Amsterdam Lelylaan 

Voor de stations Anna Paulowna en Heerhugowaard geldt dat 

er ook al plannen voor woningbouw zijn. 


19 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


0,8 

0,7 

0,6 

0,5 

0,4 

0,3 

0,2 

0,1 

0 

0,8 

0,7 

0,6 

0,5 

0,4 

0,3 

0,2 

0,1 

0 

GSI 

GSI 

1Ams 

t e l 

Amst e l 

1 

Grootstedelijk Centrum 

Amsterdam Amstel 

0,6 

0,5 

0,5 

0,4 

0,4 

0,3 

0,2 

0,1 

0,1 

0 

0 

FSI 

1 

1 Amse l 

Amse l 

20 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

OSR 

1 

1 

Ams t e l 

Amst e l 

compactheid bebouwingsdichtheid openheid 


Afbeelding 2.14: Amsterdam Amstel (grootstedelijk knooppunt) 

Castricum 

Castricum 



Afbeelding 2.16: Castricum 

Grootstedelijk Centrum 

Amsterdam Amstel 


0,6 

FSI 

20 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

OSR 

0,8 

0,8 

0,7 

0,7 

0,6 

0,6 

0,5 

0,5 

0,4 

0,4 

0,3 

0,3 

0,2 

0,2 

0,1 

0,1 

0 

0 

GSI 

GSI 

1 Anna Pouwlona 

Anna Pouwlona 

Lokaal 

Lokaal 

knooppunt 

knooppunt 

Anna Paulowna 

Anna Paulowna 

0,6 

0,6 

0,5 

0,5 

0,4 

0,4 

0,3 

0,3 

0,2 

0,2 

0,1 

0,1 

0 

0 

FSI 

FSI 

1 

Anna Pauwlona 

Anna Pauwlona 

20 

20 

18 

18 

16 

16 

14 

14 

12 

12 

10 

10 

8 

8 

6 

6 

4 

4 

2 

2 

0 

0 

OSR 

OSR 

1 Anna Pauwlona 

Anna Pauwlona 



Afbeelding 2.15: Anna Paulowna (lokaal knooppunt) 

0,8 

0,8 

0,7 

0,7 

0,6 

0,6 

0,5 

0,5 

0,4 

0,4 

0,3 

0,3 0,2 

0,2 

0,1 

GSI 

GSI 

0,1 0 

Annapalouwna Sloterdijk Amstel 

0 


1 

Amsterdam Sloterdijk 

Amsterdam Sloterdijk 

0,6 

0,5 

0,5 

0,4 

0,4 

0,3 

0,3 

0,2 

0,2 

0,1 

FSI 

0,1 

0 


0 




Afbeelding 2.17: Amsterdam Sloterdijk 

0,6 

FSI 

1 

16 

16 

14 

14 

12 

12 

10 

10 

8 

8 

6 

6 

4 

42 

OSR 

OSR 

20 


0 


1

2.1.2 Analyse van geselecteerde knooppunten 

op basis van de Spacemate methode 

Om de bebouwingsdichtheid van het stedelijke gebied binnen 

een straal van 800 meter (de directe invloedsfeer) rond 

een station te beschrijven, wordt de Spacemate methode 

gebruikt. Hierbij wordt gebruik gemaakt van aspecten als 

compactheid, bebouwingsdichtheid en openheid. 

De Spacemate is een instrument dat ingezet kan worden 

bij het formuleren van zowel kwantitatieve als kwalitatieve 

uitgangspunten bij herstructurering van bestaande gebieden 

of nieuwbouwplannen. De Spacemate maakt een koppeling 

tussen dichtheid (kwantiteit) en leefmilieus, bebouwingstypologieën 

en de mate van stedelijkheid (kwaliteit). 

De mate van stedelijkheid wordt gekoppeld aan kwantificeerbare 

parameters. Deze parameters zijn FSI ( Floor Space 

Index), GSI (Ground Space Index) en OSR (Open Space 

Ratio). De FSI geeft de dichtheid aan onafhankelijk van de 

programmatische invulling. Dit in tegenstelling tot het uitdrukken 

van de dichtheid in het aantal woningen per hectare. 

De GSI geeft het bruto vloeroppervlak ten opzichte van het 

grondoppervlak weer, oftewel de verhouding tussen bebouwde 

en onbebouwde ruimte. De OSR geeft de hoeveelheid 

open ruimte op maaiveld per vierkante meter vloeroppervlak 

weer. De OSR-waarde is een indicatie voor de druk op de 

open ruimte. 

De grootstedelijke knoop Amsterdam Amstel is als voorbeeld 

genomen van hoge bebouwingsdichtheid rondom een 

station. De lokale knoop Anna Paulowna is als voorbeeld 

genomen van lage bebouwingsdichtheid rondom een station. 

De verschillende Spacemate parameters zijn onder de kaart 

uitgezet. 

Voor twee stations (Castricum en Amsterdam Sloterdijk) zijn 

deze parameters bepaald en uitgezet ten opzichte van Amsterdam 

Amstel en Anna Paulowna. 


Station Amsterdam Sloterdijk heeft een relatief lage bebouwingsdichtheid 

en een relatief hoge compactheid. Station 

Castricum heeft een vergelijkbare bebouwingsdichtheid 

tegenover een lagere compactheid. Castricum heeft daar in 

tegen natuur binnen de nabijheid van het station, dit maakt 

de beschikbare ruimte voor woningbouw lager. 


21 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 2.19: Space syntax typologie stationsomgevingen. 


2.1.3 Space Syntax typologie stationsomgevingen 

Egbert Stolk, Akkelies van Nes - TU Delft 

Met behulp van space syntax is een aanvulling gemaakt op 

basis van de positie in het netwerk. De vier space syntax 

maten (zie paragraaf 2.2.3 over space syntax) zijn hiervoor 

samengevoegd en er is een voorstel gedaan voor een typologie 

van de stationsomgevingen, bestaande uit 5 typen. Deze 

typering vormt een aanvulling op het knoop-plaatsmodel, 

waarin de vorm van het stratenpatroon geen directe indicator 

is. 

Geen enkele typering is eenduidig en absoluut, er zijn altijd 

grensgevallen die binnen meerdere typen zouden kunnen 

vallen. Met dit in het achterhoofd is er gekomen tot de volgende 

5 typen: 

Maximaal verbonden (3 stuks) 

Deze stations hebben zowel een hoge regionale als lokale 

bereikbaarheid. Ze zijn goed bereikbaar zowel per auto als 

te voet. Deze stations zijn de centrale stations van de grotere 

steden. In Noord-Holland zijn er drie van dit type: Amsterdam 

Centraal, Alkmaar Centraal en Haarlem. 

Regionaal verbonden, lokaal geïsoleerd (8 stuks) 

Deze stations hebben een hoge regionale bereikbaarheid, 

maar zijn lokaal lastiger te bereiken. Over het algemeen liggen 

ze in de overgangsgebieden: aan de randen van steden, 

nabij bedrijven/industriegebieden, en op relatief korte afstand 

van snelwegen. Voorbeelden zijn: Schiphol, Hoofddorp, Alkmaar 

Noord en Diemen. 

Goed verbonden, niet te voet (22 stuks) 

Hoge regionale en lokale bereikbaarheid. Lastig per voet te 

bereiken vanuit de omgeving. Deze stations zijn veelal aan 

randen van verstedelijking te vinden, of naast wijken uit de 

jaren 60/70/80 - met een relatief grote autoafhankelijkheid. 

Voorbeelden zijn: Zaandam, Amsterdam Lelylaan, Beverwijk, 

Nieuw Vennep en Castricum. 

Lokaal goed, regionaal minder (6 stuks) 

Een hoge lokale bereikbaarheid, goed te voet te bereiken en 

veelal in de nabijheid van lokale centra gelegen. De regionale 

bereikbaarheid is minder goed, dit wordt in hoge mate 

bepaald door de geografische ligging van de stations. De 

meeste van deze stations liggen in het oostelijk en westelijk 

deel van de provincie. Voorbeelden zijn Den Helder, Hilversum 

en Enkhuizen. 


Slecht verbonden (14 stuks) 

Alles laag: zowel lokaal, regionaal, lastig te voet te bereiken. 

Deze stations hebben een veelal afgelegen ligging. Voorbeelden 

zijn Den Helder Zuid, Weesp en Naarden-Bussum. 

23 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


jke locaties voor 

eid van hoogbouw 

lokale context is 

Noord-Holland zijn 

de stations in 

fweging: 

r (laagbouw) 

e context 

toelaat, is 

m van compacte 

tations van 

eesp. 

on beperkt is en 

mma wenselijk, 

de kaart zetten. 

onderdeel is van 

it op bestaande 

Hoogbouw reëel 

- OV hubs met hoge knoopwaarde 

- Hoge plaatswaarde 

- Beperkte ruimte, grootschalig 

programma 

- Weinig gevoelige context Den Helder 

Hoogbouw een kans 

- Regionale knoop met hoge 

knoopwaarde 

- Hoge plaatswaarde, weinig 

ontwikkeld 

- Beperkte ruimte in stedelijke 

context 

- Context laat vorm van hoogbouw 

toe 

Verdichting kansrijk 

- Kleinere stations met redelijke 

knoopwaarde 

- Plaatswaarde laag 

- Voldoende ruimte in 

stationsomgeving 

- Of/en gevoelige context 

(binnenstad) 

Hoogbouw niet reëel 

- Kleine stations met zeer lage 

knoopwaarde 

- Lage plaatswaarde 

- Onvoldoende aanleiding voor 

verdichting 

Zandvoort 


Zaandam 

Alkmaar 

Schiphol Amsterdam Zuid 

Amsterdam 

Hoorn 

Hilversum 

Afbeelding 2.18: In de collegeverkennning ‘Hoogbouw in Noord-Holland’ is op basis van de analyse in het knoop-plaatsmodel 

(paragraaf 2.1.1.) onderzocht welke rol hoogbouw kan spelen bij verdichtingsopgaven rond stations. In paragraaf 

6.8 ‘visuele verstedelijking’ wordt dit in verband gebracht met de ruimtelijke kwaliteit en openheid van de Noord-Hollandse 

landschappen. 

Bron: Hoogbouw in Noord-Holland, Zandbelt&vandenBerg 2008


• Op basis van de analyse kan geconcludeerd worden dat 

er genoeg ruimte rondom stations in Noord-Holland is om 

een belangrijk deel van de woningbouwopgave voor de 

toekomst uit te kunnen voeren. Verder onderzoek, waarbij 

de context per locatie uitvoerig bekeken wordt, is nodig. 

• Rond een aantal multimodale knooppunten, met zowel 

een goede autobereikbaarheid als ontsluiting via het 

OV-netwerk, liggen kansen voor stedelijke ontwikkeling, 

bijvoorbeeld rond station Amsterdam Sloterdijk, Amsterdam 

Lelylaan, Duivendrecht, Diemen en Hoofddorp. 

• Wonen en werken toevoegen aan transferstations (bv. 

Sloterdijk) is mogelijk. Hierdoor verschuiven deze stations 

van transfer naar grootstedelijk centrum. 

• De verschillende typen stationslocaties vragen om 

verschillende typen oplossingsrichtingen. Het is goed 

om daarbij te bedenken dat niet elke karakteristiek kan 

worden verbeterd; een perifere geografische ligging 

(bijvoorbeeld aan de kust of het eind van een schiereiland) 

heeft bijna per definitie een minder goede regionale 

bereikbaarheid tot gevolg. Toch kan bijvoorbeeld door 

subtiele aanpassingen in het lokale stratenpatroon de 

stationsomgeving worden verbeterd. 

• Door woningbouw en bedrijven toe te voegen aan een 

aantal stations verschuiven deze van lokale betekenis 

naar regionale betekenis. 

• Alleen toevoegen van wonen en werken aan stations is 

niet voldoende. De vervoerwaarde van de stations zal 

ook omhoog moeten (vaker treinen, betere aansluiting op 

regionaal vervoer). 

• De combinatie van de twee typeringen van stations op 

basis van het knoop-plaatsmodel van Bertolini en op 

basis van de space syntax methode geeft een goed beeld 

van de potenties en beperkingen van de verschillende 

stationsomgevingen. Deze gegevens kunnen worden 

gebruikt bij het vaststellen van de opgave voor de stationsomgevingen; 

ze kunnen dienen als hulpmiddel in het 

ontwerpproces, of als evaluatie-criterium achteraf. 

• Conclusies uit collegebrede verkenning ‘Hoogbouw in 

Noord-Holland’: 

Stationsomgevingen vormen kansrijke locaties voor 

stedelijke verdichting. De bruikbaarheid van hoogbouw 

verschilt echter van plek tot plek. De locale context is 

daarbij een belangrijke factor. Voor de stations in stedelijke 

centra geldt de volgende afweging: 

1. Wanneer er voldoende ruimte voor (laagbouw) 

verstedelijking aanwezig is, of de context eenvoudigweg 

geen hoogbouw toelaat, is verdichting effectiever 

in de vorm van compacte laagbouw. Voorbeelden 

zijn de stations van Hilversum, Uitgeest, Hoorn 

en Weesp. 

Bron: Hoogbouw in Noord-Holland, Zandbelt&vandenBerg 2008 


2. Als de ruimte rondom een station beperkt is en een 

stevig woon- of werkprogramma wenselijk, dan kan 

hoogbouw zo’n plek op de kaart zetten. Voorwaarde 

is dat de hoogbouw onderdeel is van een gemengd 

milieu, dat aansluit op bestaande structuren in de 

omgeving. 

Bronnen 

Bakel van, M. 2001. Stedelijke ontwikkeling van knooppunten 

in de Deltametropool. Afstudeerscriptie. Universiteit Utrecht, 

Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen 

Bertolini, L. Sustainable urban mobility, an evolutionary approach. 

Universiteit van Amsterdam 

Bertolini, L. 1999. Spatial development patterns and public 

transport, the application of an analytical model in the Netherlands. 

Planning research, Vol. 14, No.2, 199-210 

Nes, A., Stolk, E., Nijhuis, S. 2008. Bereikbaarheid en ruimtelijke 

ontwikkeling. Space syntax als basis voor bereikbaarheidsanalyses. 

TU Delft, Bouwkunde, afdeling Urbanism 

Provincie Zuid-Holland, platform Zuidvleugel. 2003. De Stedenbaan. 

Zandbelt&vandenBerg. 2008. Hoogbouw in Noord-Holland, 

Collegebrede verkenning als input voor de structuurvisie. 

Haarlem, Provincie Noord-Holland. 

25 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



 

Resultaten 

Uit het rapport: “De economische hittekaart van Nederland: Waar de economie va 

bureau Louter valt op te maken dat het bij het stimuleren van de regionale bijdrage 

economische groei vooral gaat om economische 25m stuwende sectoren. Het betreft hi 

waarvan het economisch functioneren en/of de vestigingsplaatskeuze niet hoofdza 

regionaal bevolkingsdraagvlak wordt bepaald. Het vestigingspatroon wijkt af van w 

bevolkingomvang valt te verwachten. De sector media is geconcentreerd in Hilvers 

merendeel van de financiële instellingen 25m zit in Amsterdam Zuid-Oost. In Noord-Hol 

banen dan inwoners in de zuidelijke regio’s terwijl in de noordelijke regio’s de werk 

de beroepsbevolking. 

Andere typen bedrijvigheid zijn sterk gekoppeld aan lokaal/ regionaal bevolkingsdr 

hiervan zijn: detailhandel, zorg, basis en voortgezet onderwijs. Iedere stad of dorp 

voorzieningenniveau waarvan de omvang bepaald wordt de drempelwaarde van de 

1500 m 

Met behulp van deze tweedeling kunnen zijn de hittekaarten in te delen in twee ca 

Afbeelding 2.20: Rastergrootte en zoekafstand. 

zijn hiervoor de kaarten uit paragraf 5.1 gebruikt. 

Regionaal stuwende sectoren Lokale/Regionale sectoren 

Industrie Detailhandel 

Logistiek Bouwnijverheid 

Financiële instellingen Zorg 

Zakelijke dienstverlening Melkveehouderij 

Kenniseconomie Groothandels 

Media 

Logistiek 

Akkerbouw 

Bloembollen 

Opengrondstuinbouw 

Glastuinbouw 

Afbeelding 2.21: Tweedeling hittekaarten. 

Conclusies 

Wanneer we kijken naar de regionaal stuwende factoren blijkt dat de regio Amster 

(vooral in de tertiaire sector) verreweg het belangrijkste werkgebied van Noord-Ho 

vormige structuur te ontdekken die loopt van Amsterdam, Zaandam via Haarlem la 

Belangrijke redenen voor dit patronen zijn: ruimtelijk beleid, bereikbaarheid, de lig 

Noordzeekanaal en regionale verschillen in de beroepsbevolking. Bij de landbouw z 

kavelgrootte vaak bepalend voor de opgetreden structuren. Voorbeelden hiervan z 

akkerbouw. 

Uit de kaarten valt op te maken dat het wenselijk is specifiek ruimtelijk beleid per s 

stimuleren van lokaal/regionale sectoren volstaat generiek beleid voor heel Noordstimuleren 

van kenniseconomie beleid specifiek gericht moet zijn op stedelijke cen

2.2 Economie en netwerken 

Bereikbaarheid en economische ontwikkeling zijn onlosmakelijk 

met elkaar verbonden. In deze paragraaf wordt de relatie 

onderzocht tussen de economische structuur van de provincie 

en de bereikbaarheid via het wegennetwerk. Allereerst is 

in paragraaf 2.2.1 onderzocht hoe de economische sectoren 

verdeeld zijn over de provincie. Dit is in beeld gebracht door 

middel van ‘hittekaarten’. Vervolgens is in paragraaf 2.2.2 de 

bereikbaarheid van Noord-Holland op basis van netwerkreistijd 

onderzocht (isochronenmethode) en in paragraaf 2.2.3 

met behulp van de space syntax. In beide paragrafen is dit in 

verband gebracht met de hittekaarten uit paragraaf 2.2.1. 

Vanuit deze analyses kunnen enerzijds nieuwe initiatieven 

voor economische ontwikkelingen worden getoetst aan de 

kansen en bedreigingen vanuit de bereikbaarheid. Anderzijds 

kunnen onderbenutte mogelijkheden van het infrastructuurnetwerk 

voor ruimtelijke en economische ontwikkelingen in 

beeld worden gebracht. 

2.2.1 Economische structuur 

Noord-Holland kent een grote diversiteit aan economische 

sectoren. De verspreiding en intensiteit binnen de provincie 

verschilt sterk per sector. Deze analyse brengt de regionale 

verschillen in economie in kaart en toont per sector de 

concentratiepunten van economische activiteiten. Voor het 

maken van deze analyse is gebruik gemaakt van twee verschillende 

bronnen: Het Landelijk Informatiesysteem Arbeidsplaatsen 

(LISA) en het PROSU. Via het LISA bestand zijn op 

adresniveau alle banen ingedeeld naar sectoren in Noord- 

Holland (met uitzondering van de landbouw) beschikbaar. 

PROSU bevat op adresniveau de kenmerken van agrarische 

bedrijven. 

Opgave 

Onderzoek naar de stuwende en verzorgende economische 

sectoren in Noord-Holland. 

Doel 

Het in beeld brengen van concentratiepunten van economische 

activiteiten per sector. 

Methodieken 

Doordat van alle bedrijven en agrarische ondernemingen de 

exacte locatie beschikbaar is, kan uitgerekend worden in wat 

voor omgeving het bedrijf zich bevindt. Hierdoor kan inzichtelijk 

gemaakt worden of bedrijven binnen een bepaalde sector 

geclusterd voorkomen of dat zij over heel Noord-Holland 

verspreid zijn. 


Door de provincie in te delen in vlakken van 25 bij 25 meter 

ontstaat een provinciedekkend raster. Vervolgens wordt binnen 

een straal van 1500 meter van dit raster de hoeveelheid 

arbeidsplaatsen of NGE´s berekend. De keuze van de afstanden 

hangt af van de schaal waarop de analyse plaatsvindt. 

De waarde binnen de cirkel wordt vervolgens toegekend 

aan het vlak uit het raster. Na het berekenen van alle rasters 

ontstaat zo een kaartbeeld dat de economische intensiteit 

weergeeft. Zie ook ter verduidelijking figuur 2.20. 

Het LISA bestand toont op de kaart de dichtheid van het aantal 

arbeidsplaatsen, bij het PROSU is de Nederlandse grootte 

eenheid (NGE) gebruikt. Dit is een economische maatstaf, 

die elke 2 jaar wordt herzien. De normen worden berekend 

voor de rubrieken uit de Landbouwtelling die de bedrijfsomvang 

bepalen. Bij de kaarten is een simpele legenda gebruikt 

omdat de waarden achter de kaart niet noodzakelijk zijn voor 

de interpretatie. Het gaat namelijk niet om de omvang of ontwikkeling 

van de werkgelegenheid maar om de geografische 

spreiding over de provincie. 

Resultaten 

Uit het rapport: ‘De economische hittekaart van Nederland: 

Waar de economie van Nederland groeit’ van bureau Louter 

valt op te maken dat het bij het stimuleren van de regionale 

bijdrage aan de nationale economische groei vooral gaat 

om economische stuwende sectoren. Het betreft hier typen 

bedrijvigheid waarvan het economisch functioneren en/of de 

vestigingsplaatskeuze niet hoofdzakelijk door het lokaal/ regionaal 

bevolkingsdraagvlak wordt bepaald. Het vestigingspatroon 

wijkt af van wat op basis van bevolkingsomvang valt te 

verwachten. De sector media is geconcentreerd in Hilversum/ 

Aalsmeer en het merendeel van de financiële instellingen zit 

in Amsterdam Zuid-Oost. In Noord-Holland als geheel zijn 

er meer banen dan inwoners in de zuidelijke regio’s terwijl in 

de noordelijke regio’s de werkgelegenheid achterblijft bij de 

beroepsbevolking. 

Andere typen bedrijvigheid zijn sterk gekoppeld aan lokaal/ 

regionaal bevolkingsdraagvlak, voorbeelden hiervan zijn: detailhandel, 

zorg, basis en voortgezet onderwijs. Iedere stad of 

dorp heeft een bepaald basis voorzieningenniveau waarvan 

de omvang bepaald wordt door de drempelwaarde van de 

bevolking. 

Met behulp van deze tweedeling zijn de hittekaarten in te delen 

in twee categorieën (zie afbeelding 2.21). Voor landbouw 

zijn hiervoor de kaarten uit paragraaf 5.1 gebruikt. 

27 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Alle banen (behalve landbouw) 

Veel banen liggen in stedelijk gebied. Amsterdam en Schiphol vormen de belangrijkste 

concentratiegebieden. 

Industrie 

Corus is met afstand de grootse werkgever in de industrie. Ook de Zaanstreek, Alkmaar, 

Hoorn, Amsterdam en de Waardenpolder zijn concentratiegebieden. 


Alle landbouwbedrijven 

Concentraties van landbouwbedrijven met de hoogste waarde in NGE liggen rond Aalsmeer, 

ten zuiden van Den Helder, rond Heemskerk, ten noorden van Heerhugowaard en 

in de regio West-Friesland. 

Groothandel 

Het merendeel van de groothandel zit in de omgeving Amsterdam, Schiphol.


Wanneer we kijken naar de regionaal stuwende factoren 

blijkt dat de regio Amsterdam voor veel sectoren (vooral in 

de tertiaire sector) verreweg het belangrijkste werkgebied 

van Noord-Holland vormt. Ook is een L-vormige structuur te 

ontdekken die loopt van Amsterdam, Zaandam via Haarlem 

langs de kust naar Alkmaar. 

Belangrijke redenen voor dit patronen zijn: ruimtelijk beleid, 

bereikbaarheid, de ligging van Schiphol/Noordzeekanaal en 

regionale verschillen in de beroepsbevolking. Bij de landbouw 

zijn grondsoort en kavelgrootte vaak bepalend voor de 

opgetreden structuren. Voorbeelden hiervan zijn bollenteelt 

en akkerbouw. 

Uit de kaarten valt op te maken dat het wenselijk is specifiek 

ruimtelijk beleid per sector te voeren. Voor het stimuleren van 

lokaal/regionale sectoren volstaat generiek beleid voor heel 

Noord-Holland terwijl voor het stimuleren van kenniseconomie 

beleid specifiek gericht moet zijn op stedelijke centra. 

Bronnen 

Bureau Louter. 2002. De economische hittekaart van Nederland. 

Waar de economie van Nederland groeit. Delft. 

Lisa 

Prosu 


29 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Detailhandel 

De detailhandel lijkt qua spreiding op de bevolkingsdichtheid, waar veel mensen wonen 

zijn ook veel voorzieningen. De stadscentra zijn duidelijk te herkennen. 

Financiële instellingen 

Opvallend is de concentratie van financiële werkgelegenheid in Amsterdam Zuidoost. Er 

werken hier meer mensen dan op de Zuid-As. 


Logistiek 

Logistieke bedrijven zitten vooral in de buurt van Amsterdam en zijn geconcentreerd rond 

de ring A-10. Vooral veel taxibedrijven zijn in Amsterdam gevestigd. 

Zakelijke dienstverlening 

Amsterdam vormt het centrum van de zakelijke dienstverlening, vooral in het centrum en 

rondom de stations Sloterdijk en Amstel is veel werkgelegenheid.

Bouwnijverheid 

De bouw kent veel concentratiegebieden op bedrijventerreinen aan de rand van steden. 

Ook in Edam-Volendam zijn veel banen in de bouwsector te vinden. 

Media 

Hilversum, het centrum van Amsterdam en Aalsmeer vormen de mediahotspots van 

Noord-Holland. 



De kenniseconomie is sterk geconcentreerd in Amsterdam (Centrum, Zuid). Opvallend is 

het Energie Centrum Nederland in Petten 

Zorg 

Deze kaart toont de ligging van grote zorginstellingen in vooral stedelijke gebieden. 

31 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



2.2.2 Bereikbaarheid op basis van netwerkreistijd 

Steffen Nijhuis - TU Delft 

Bereikbaarheid is een noodzakelijke voorwaarde voor de 

locatiekeuze voor veel regionale functies zoals kantoren 

en (winkel)voorzieningen (bestemmingslocaties). Gebieden 

binnen de onderzochte regio met een relatief goede bereikbaarheid 

zijn dus potentiële locaties voor deze functies. 

Bereikbaarheid wordt bepaald door de karakteristiek van een 

locatie: de geografische positie, de plek binnen het netwerk 

van infrastructuur en de actieradius van de bevolking. 

Bereikbaarheid wordt hier gedefinieerd als: ‘bereikbaarheid 

heeft betrekking op de ruimte waarbinnen een verzameling 

personen is gesitueerd, die vanuit hun herkomstlocaties een 

bepaalde activiteitenplaats tegen acceptabele tijdskosten als 

bestemming kunnen kiezen’ (Dijst, 1995). 

Doel 

Het in beeld brengen van de potentiële bereikbaarheid van 

willekeurige bestemmingsplekken op basis van netwerkreistijd. 

Met andere woorden: wat is de locatiewaarde op basis 

van bereikbaarheid, of wat zijn de meest centrale plaatsen in 

de regio op basis van netwerkreistijd? Goede autobereikbaarheid 

of centrale ligging in het autonetwerk is een belangrijke 

vestigingslocatie voor bedrijvigheid. 

Methode 

Bereikbaarheid op basis van netwerkreistijd, of kortweg het 

cumulatieve isochronenmodel, is gebaseerd op een theorie 

ontwikkeld door Jacobs en Klaassen (2000, 2001) en Uum 

en Nijhuis (2003) en is verder ontwikkeld en geoperationaliseerd 

met behulp van Geografische Informatie Systemen, 

of kortweg GIS (Nijhuis, 2007). De methode gaat uit van 

bestemmingsplekken (activiteitenconcentraties) waarvan de 

potentiële bereikbaarheid uitgedrukt wordt in relatieve scores 

op basis van netwerkreistijd. Het geeft een beeld van de locatiewaarde 

op basis van bereikbaarheid. Het is een praktische 

methode waarmee verschillen in bereikbaarheid binnen de 

regio zichtbaar gemaakt kunnen worden en potentiële vestigingslocaties 

in beeld worden gebracht. 


Modal split 

Bij de gehanteerde methode staat de bereikbaarheid per auto 

centraal, omdat dit in Nederland verreweg de belangrijkste 

modaliteit is. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat modal split 

voor woon-werkverkeer de auto ongeveer 60% is, tegenover 

ongeveer 3,5% trein en 2% overig openbaar vervoer (zie 

o.a. Schwanen et al., 2004). Het gebruik van het openbaar 


vervoer ten opzichte van de auto is dus verwaarloosbaar. 

Gemiddelde reistijd 

Het isochronenmodel gaat uit van het bereik binnen 30 minuten 

netwerkreistijd vanuit belangrijke herkomstlocaties zoals 

steden en dorpen. Dit is gebaseerd op de veronderstelling 

dat reistijd belangrijker is dan reisafstand (zie o.a. Hajer et al. 

2000). De gemiddelde reistijd is afhankelijk van de capaciteit 

van de wegen en de gemiddelde rijsnelheid die behaald 

kan worden. Uit onderzoek blijkt dat men gemiddeld 25 - 35 

minuten met de auto reist om op het werk te komen. Voor 

winkelen is dat gemiddeld 15 minuten (zie o.a. Schwanen, 

2003). Belangrijke bestemmingsplekken zijn plaatsen die 

een regionale functie vervullen zoals steden waar men werkt 

en gaat winkelen. Maar ook grotere dorpen die een lokale 

verzorgende functie hebben. Het zijn de plaatsen waar men 

de dagelijkse boodschappen doet. 

Techniek 

Het cumulatieve isochronenmodel is een op GIS gebaseerd 

model waarbij de potentiële bereikbaarheid van een willekeurige 

bestemmingsplek in het stedelijk systeem wordt 

geanalyseerd en weergegeven door vanuit elke belangrijke 

herkomstlocatie isochronen van netwerkreistijd te berekenen, 

deze te stapelen en te voorzien van een relatieve score uitgedrukt 

in procenten (ordinale schaal). De volgende stappen 

worden daarbij doorlopen: 

1) Het gemodelleerde autonetwerk wordt afgeleid van het 

Nationaal Wegen Bestand van Rijkswaterstaat. Hierbij 

is per wegvak aangegeven wat de gemeten gemiddelde 

snelheden zijn. 

2) Op basis van de gemiddelde snelheid (gemeten gemiddelde 

rijsnelheden per wegvak) worden (netwerk) isochronen 

berekend voor 30 minuten vanuit de belangrijkste 

herkomstlocaties. 

3) Door deze individuele isochronen te stapelen (cumulatieve 

isochronen) krijgt elke plek in de regio een bereikbaarheidsscore. 

Hoe meer isochronen overlappen, hoe hoger 

de bereikbaarheidsscore, hoe beter bereikbaar. 

4) Als laatste stap in deze calculatie worden alle berekende 

bereikbaarheidsscores ten opzichte van elkaar gepositioneerd 

door de hoogste berekende waarde (ordinale 

schaal). Het resultaat is een gewogen bereikbaarheidswaarde 

uitgedrukt in percentages (relatieve waarde). Hoe 

hoger de percentages, hoe beter bereikbaar. 

33 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Confrontatie met de economische hittekaart 

Om enig idee te krijgen hoe verschillende locaties op dit 

moment worden gebruikt, in termen van economische activiteit 

in relatie tot bereikbaarheid, is de bereikbaarheidkaart 

geconfronteerd met verschillende economische hittekaarten. 

Een belangrijke maat voor economische activiteit is werkgelegenheid 

uitgedrukt in hoeveelheid arbeidsplaatsen. Bij de 

indeling in economische sectoren zijn de categorieën van 

Bureau Louter (2002) gebruikt. Zij maken onderscheidt tussen 

regionaal-stuwende sectoren en regionaal-verzorgende 

sectoren. Regionaal-stuwende sectoren zijn: industrie, 

distributie-activiteiten, kennisdiensten en land- en tuinbouw. 

Regionaal-verzorgende sectoren zijn bijvoorbeeld consumentendiensten 

en non-profitvoorzieningen. 

Wat opvalt is vooral de sterke correlatie tussen kennisdiensten 

en autobereikbaarheid. 


35 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 




De gebieden die het best bereikbaarheid zijn en dus een 

hoge (potentiële) waarde hebben als vestigingslocatie, zijn: 

• A10-zone zuid met Amsterdam-Zuidoost (Arena), en de 

Amsterdam-Zuidas; 

• A10-zone noord met o.a. Amsterdam-Oostzanerwerf, Amsterdam-Tuindorp 

Oostzaan en Amsterdam-Nieuwendam; 

• A8-zone met Zaandam en Oostzaan; 

• A7-zone met o.a. Purmerend-west, Zuidoostbeemster, 

Middenbeemster en Hoorn; 

• A9-zone met Uitgeest, Castricum, Heiloo en Alkmaar; 

• A22-zone met Beverwijk en Velserbroek; 

• A208-zone met Santpoort-Noord en Haarlem; 

• A1-zone met Muiden, Weesp en Naarden; 

Uiteraard zijn veel van deze locaties al in ontwikkeling als 

bedrijventerrein, kantorengebied of woongebied. Toch is het 

zaak de kaart nog eens kritisch te beschouwen op mogelijke 

potentiële vestigingslocaties en deze verder te ontwikkelen; 

en daarmee de potenties van de plek te benutten. Het is 

daarbij wel belangrijk om vraagstukken van ruimtelijke kwaliteit 

(impact op waardevolle landschappen etc) zwaar te laten 

meewegen. 


Bronnen 

Bureau Louter. 2002. De economische hittekaart van Nederland. 

Waar de economie van Nederland groeit. Delft. 

Dijst, M. 1995. Het elliptisch leven. Actieruimte als integrale 

maat voor bereik en mobiliteit. Modelontwikkeling met als 

voorbeeld tweeverdieners met kinderen in Houten en Utrecht. 

Utrecht/Delft, Koninklijk Nederlands Aardrijkskundig Genootschap/Faculteit 

Bouwkunde Technische Universiteit Delft. 

Geografische Studies 196. 

Hajer, M. & W. Zonneveld. 2000. Spatial Planning in the 

Network Society. Rethinking the Principles of Planning in the 

Netherlands. European Planning Studies 8 (3); 337-355 

Jacobs, M. 2000. Multinodal Urban Structures. A comparative 

analyses and strategies for design. Delft, Delft University 

Press. Transformations 3. 

Uum, E. van & S. Nijhuis. 2003. De regio in lagen: Lagenbenadering 

als ontwerpmethode voor het instrument VPR. 

Amsterdam, SenterNovem/ROA/DRO. 

Klaasen, I.T. & M. Jacobs. 1999. Relative location value 

based on accessibility: application of a useful concept in 

designing urban regions. Landscape and Urban Planning 45 

(1999); 21-35 

Nijhuis, S. 2007. Locatiewaarde op basis van bereikbaarheid 

en GIS. Een beknopte toelichting op het model. TU Delft. 

Ongepubliceerd 

Schwanen, T. 2003. Spatial Variations in Travel Behavior and 

Time Use. The role of urban form and sociodemographic factors 

in individuals’ travel and activity patterns in the Netherlands. 

Dissertatie Universiteit Utrecht. 

Schwanen, T., M. Dijst and F.M. Dieleman. 2004. Policies 

for Urban Form and their Impact on Travel: The Netherlands 

Experience. Urban Studies 41 (3). 

37 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Configuratie 

Een eenvoudige nederzetting 

Achterstraat 

Achterstraat 

niet gepland 

Hoofdstraat 

De axiale kaart van de publieke ruimte 

niet gepland 

De theorie van natuurlijk bewegende 

economische processen 

Hoofdstraat 

Zijstraat 

Zijstraat 

Beweging 

Configuratie 

Configuratie 

Configuratie 

Aantrekking 


Een eenvoudige De publieke nederzetting ruimte 


Achterstraat 

Achterstraat 

Achterstraat 



Axiale integratie analyse 


Achterstraat 

Achterstraat 

Back street 

Achterstraat 


1 

niet gepland 

niet gepland 

niet gepland 

Configuratie 

niet gepland 

niet gepland 

Politieke en 

niet gepland 

organisatorische 

beperkingen 

Beweging 

Beweging 

Beweging 

not planned 

Aantrekking 

Aantrekking 

planned 

Aantrekking 

De publieke ruimte 

De publieke ruimte 

Globale functieverdeling De publieke ruimte bouwblokken 



Axiale integratie A analyse 

D 

Beweging 

Politieke en 

Politieke en 



Politieke Aantrekking en 

beperkingen 

beperkingen organisatorische 

beperkingen 

De theorie van natuurlijk bewegende 

Hoe politieke en organisatorisch 

De theorie van natuurlijk 

Hoe 

bewegende 

politieke en organisatorische het natuurlijke 

Hoe politieke en organisatorische he 


lokatie-proces kunnen dominere 

economische De theorie processen van natuurlijk bewegende 

lokatie-proces kunnen domineren 

lokatie-proces Hoe politieke kunnen en organisatorisch 

domineren 


lokatie-proces kunnen dominere 

Zijstraat 

Zijstraat 

Zijstraat 

Hoofdstraat 

Hoofdstraat 

Hoofdstraat 

Configuratie 

Configuratie 

Configuratie 

Publiek gebouw 

Winkels 

Woningen 

45¡ 

B 75¡ 

0.5 

0.8 

1.0 

0.8 

0.5 

0.8 

0.8 

1 

0.5 0.8 

0.5 

0.5 

0.2 

Zijstraat 0.0 

Zijstraat 

Zijstraat Side street 

Back street 

Back street 

Back Hoge street integratie 

Hoofdstraat 

Main street 

Hoofdstraat 

1 

Hoofdstraat 

Lage integratie 

Legenda 

0.2 

0.2 

0.2 

0.2 

0.0 

0.0 0.0 

'Hoe 

'Hoekgewichten' Side street 0.0 'Hoekge 

Side street 

'Hoe 

Side street 

Hoge integratie 

Main street Hoge integratie 

1 

Main street 

Hoge integratie 

Main street 


1 


Legenda Lage integratie 

Legenda 

Legenda 

C 

not planned 

not planned 

not planned 

planned 

planned 

planned 

Globale functieverdelin 

Globale functieverdeling bou 

Globale functieverdeling 

A 

D 

A 

A 

D 45¡ 

D

2.2.3 Bereikbaarheid op basis van Space 

Syntax 


Doel 

Het doel van de methode space syntax is inzicht krijgen 

in de manier waarop het stratenpatroon van invloed is op 

uiteenlopende menselijke activiteiten, variërend van sociaaleconomische 

patronen tot aan verkeerskundige patronen. 

Door inzicht te krijgen in deze wisselwerking kan de methode 

bijdragen aan een sociale, economische en kwalitatief hoogstaande 

leefomgeving. 

Methode 

Space syntax is de verzamelnaam voor een set methoden en 

technieken waarmee ruimte geanalyseerd kan worden. Voor 

de provincie is deze ‘ruimte’ beschreven door middel van een 

zogenaamde ‘axiale’ kaart. Deze axiale kaart bestaat uit de 

minimale set aan zichtlijnen (en hun verbindingen) waarmee 

de ruimte beschreven kan worden. Deze kaart lijkt op een 

soort verkeerskaart, maar dan opgebouwd uit zichtlijnen in 

plaats van wegdelen. De resultante is een kaart van het straten/verkavelings 

patroon welke met behulp van speciale software 

op verschillende aspecten kan worden geanalyseerd. 

Een voorbeeld van een axiale kaart is hiernaast te zien. 

Bij space syntax wordt door middel van de software kenmerken 

van de axiale kaart in beeld gebracht. Er wordt al zo’n 25 

jaar onderzoek gedaan naar en met deze methode, die zijn 

oorsprong kent in Engeland. Dit onderzoek is gestart vanuit 

de architectonisch/stedenbouwkundige hoek maar heeft 

zich sindsdien sterk verbreed naar andere disciplines zoals 

economie, verkeerskunde, criminologie, psychologie, archeologie, 

sociologie en antropologie. In deze 25 jaar is er veel 

empirische data verzameld waarmee de correlatie tussen 

meeteenheden uit de analyse en uiteenlopende ruimtelijke 

ontwikkelingen kan worden getoond. 


In essentie draait een space syntax analyse om de mate 

waarin de axiale met elkaar verbonden zijn. Axiale lijnen kunnen 

heel goed verbonden zijn met andere lijnen (de lijn is dan 

‘goed geïntegreerd’) of juist niet (de lijn is dan ‘sterk gesegregeerd). 

Indien een lijn goed geïntegreerd is kun je deze 

met relatief weinig hoekveranderingen in je route bereiken. 

In de meest recente modellen wordt ook rekening gehouden 

met de hoek waaronder de lijnen elkaar kruisen en ook de 

metrische afstanden, een gedetailleerde beschrijving hiervan 

kan worden gevonden in Hillier et al (2007). 


39 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


REGIONALE POTENTIES 

De logica van het regionale netwerk 

• Laat zien waar de regionale centra zijn; 

• Geeft een indicatie van de aantrekkingskracht 

voor auto-gebaseerde winkelcentra/megamalls; 

• Laat het gebied zien met de hoogste en meest 

logische bereikbaarheid voor de gehele regio; 

• Laat zien welke plekken geschik zijn voor 

industriële activiteiten. 

ACTIERADIUS SCHAAL 800 METER 

• Laat zien hoe vitaal de diverse stedelijke/ 

dorpse kernen zijn binnen een radius van 800 

meter; 

• Laat de lokale potentie zien van diverse centra 

en subcentra; 

• Laat zien hoe toegankelijk een centrum is voor 

lokale klanten te voet. 


LOKALE POTENTIES 

De logica van het lokale netwerk 

• Laat zien waar de meest vitale lokale centra 

zijn; 

• Laat zien waar de meest levendige en toegankelijke 

winkelstraten zijn; 

• Laat de potentie zien voor lokale winkelcentra. 

ACTIERADIUS SCHAAL 9000 METER 

• Laat de regionale hoofdcentra zien (veelal goed 

toegankelijk per trein, tram, bus of auto).

Techniek 

De recente ontwikkelingen in computer hard- en software 

maken analyses op een grote schaal mogelijk; de hier gepresenteerde 

axiale kaart voor de provincie bevat zo’n 100.000 

zichtlijnen, die binnen een relatief korte tijd zijn door te rekenen 

(variërend van een half uur tot enkele dagen afhankelijk 

van de soort analyse). 

De software geeft door middel van kleuren aan in welke mate 

de lijn verbonden is met andere lijnen. Op deze manier kan in 

een oogopslag gezien worden waar de meest geïntegreerde 

(en veelal vitale) en gesegregeerde straten (en veelal afgelegen) 

zijn gelegen. De rode lijnen zijn de meest geïntegreerde 

lijnen en de blauwe de meest gesegregeerde. 

Opbouw van de analyse 

Om te komen tot betekenisvolle analyses die voor nietexperts 

kunnen worden begrepen is er gekozen voor een 

viertal relevante legenda-eenheden; (1) Regionale potenties; 

(2) Lokale potenties; (3) Actieradius schaal R=800 meter en 

(4) Actieradius schaal R=9000 meter. Tezamen vormen deze 

eenheden een zogenaamd ‘Ruimtelijk Potentie Profiel’ - een 

typering van de kwaliteit van een locatie. 


41 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Regionale potenties 

De kaart met regionale potenties brengt een aantal minder 

een meer opvallende zaken aan het licht. Het snelwegennetwerk 

rondom Amsterdam, Haarlem en Schiphol heeft de 

hoogste integratiewaarde. Deze wegen zijn rood op de kaart. 

Dit houdt in dat wanneer je van de ene plek naar een willekeurige 

andere plek gaat de kans het groot is dat je een van 

deze wegen neemt in vergelijking met de andere wegen in de 

regio. Hierdoor is het gebied romdom deze rode wegen aantrekkelijk 

voor bedrijvigheid en voor bijvoorbeeld megamalls. 

Wat verder opvalt: 

• Het centrum van de provincie is Amsterdam; de ringweg 

en de omliggende snelweg, gevolgd door de zone 

rondom Haarlem - Alkmaar en de A4-as van Amsterdam 

richting Rijnland. 

• Op regionaal schaalniveau zijn Texel en Den Helder sterk 

gesegregeerd. 

• Een aantal (potentiele) ontwikkelingsassen voor economische 

activiteit: (1) Amsterdam richting Haarlem; (2) 

Haarlem richting Alkmaar; (3) Amsterdam -> Zaandam -> 

Purmerend. 


43 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Lokale potenties 

In de kaart met lokale potenties komen de diverse stads en 

dorpscentra sterk naar voren ten opzichte van het overige 

netwerk. Dit overige netwerk heeft een (donker) blauwe 

kleur, de meest vitale centra hebben een rood/oranje/gele 

kleur. Onderzoek heeft uitgewezen dat dit type analyse (in 

technische termen: zowel angulair als metrisch) een sterke 

correlatie heeft met voetgangers- en fietsstromen in verstedelijkte 

gebieden. Bovendien is het een sterke indicator voor de 

vitaliteit van de hoofdroutes. 


• In grote steden als Amsterdam en Haarlem springen de 

belangrijkste winkelstraten eruit; deze zijn rood/geel. 

• In kleinere dorpen zijn deze vitale wegen licht blauw of 

turquoise, zoals is te zien bij Den Burg op Texel of Purmerend. 

• De Haarlemmermeer heeft zowel regionaal als lokaal 

potentie voor economische activiteiten. 


45 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Actieradius straal 800 meter 

De actieradius - schaal 800 meter laat de vitaliteit van diverse 

locale centra zien binnen loopafstand. Met behulp van deze 

analyse, waarbij de metrische afstand wordt meegenomen, 

kan de vitaliteit van diverse lokale gebieden, centra, subcentra 

en buurten worden verhelderd. In vele Vinex-wijken en 

naoorlogse wijken komt de mate van lokale potentie voor winkelactiviteit 

naar voren. In bijvoorbeeld het noordelijke deel 

van de Westelijke Tuinsteden in Amsterdam is er een hoge 

potentie om een vitaal centrum te creëren. Desalniettemin, 

wordt een dergelijk proces geblokkeerd door de bebouwingstypologie 

- flats met ingangen die afgekeerd liggen van de 

meest vitale straten. 

Deze analyse is tevens bruikbaar voor het analyseren van 

de potenties voor de positionering van treinstations. Indien 

een straat gelegen naast een station een hoge waarde (rood) 

heeft, dan vormt dit een belangrijke voorwaarde voor het 

genereren van lokale economische vitaliteit op loopafstand 

van het station. Een belangrijk kenmerk van oude historische 

steden is dat deze een hoge waarde heeft - veelal in de buurt 

van de treinstations. Deze gebieden zijn dan ook ontstaan 

in een tijd waarin de modaliteit lopen dominant was, deze 

gebieden hadden dan ook primair tot doel de voetgangers 

te bedienen. Voorbeelden hiervan zijn Haarlem, Amsterdam, 

Alkmaar, Enkhuizen en Hilversum. Bij overstapstations ontbreekt 

veelal een dergelijk netwerk. 


• Elke lokale stads/dorps-centrum licht op. 

• Het is de enige analyse waarbij het stadscentrum van 

Amsterdam oplicht. Het staat bekend vanwege de overwegend 

toeristische activiteiten. 

• De meest toegankelijke centra voor voetgangers zijn: 

• Het historische centrum van Amsterdam, Haarlem en 

Alkmaar. 

• Enkhuizen, Hilversum, Naarden, Bussum. 

• Alle overige centra zoals die van Zaandam en Den Helder, 

lichten in verschillende mate op. 


47 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Actieradius straal 9000 meter 

Indien we de metrische afstand verhogen van 800 meter 

naar 9000 meter (9 km) springen de routes eruit die door of 

tussen de meest belangrijke verstedelijkte gebieden liggen 

(‘stadregionale verbindingen’). Veelal komen de meest vitale 

regionale wegen naar voren. Deze wegen trekken in potentie 

bezoekers aan vanuit de gehele stad of regio, wat is terug te 

zien in het type bedrijvigheid langs deze routes. Voorbeelden 

zijn de Pijp (Amsterdam) en het centrum van Haarlem. Het 

centrum van Haarlem, bijvoorbeeld, is zeer vitaal op deze 

schaal en op de schaal van 800 meter. Het bediend dus zowel 

klanten uit de directe buurt, alsook uit een groter gebied. 

Het is de enige locatie waar beide waarden hoog zijn. Het 

heeft dan ook een levendig stadscentrum met uiteenlopende 

winkels, bedrijvigheid en dienstverlening. 


• De hoofdweg richting Den Helder. 

• De hoofdweg tussen Alkmaar centrum en de noordelijk 

gelegen suburbane centra. 

• De verbindingen tussen Haarlem-Alkmaar; Amsterdam- 

Alkmaar en H’sum-Naarden-Bussum. 

• De ringweg van Amsterdam en de radiale straten richting 

het stadscentrum. 

• De hoofdwegen van Enkhuizen. 

• De overige kleine stadscentra lichten in het geheel niet 

op, wat duidt op een laag regionaal bereik en een slechte 

toegankelijkheid voor (regionale) klanten. 


49 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Ter illustratie: vier steden 

Om een idee te geven hoe de space syntax kaarten te lezen 

op een stedelijk niveau is er nader ingezoomd op een viertal 

steden: Amsterdam, Den Helder, Haarlem en Purmerend. 

Bij elk van de analyses zijn de meest opvallende aspecten 

benoemd. 

Amsterdam 

Het oude historische centrum komt alleen duidelijk naar 

voren in de ‘actieradius schaal 800 meter’, in het toeristische 

centrum van Amsterdam. Het meest vitale centrum is de 

Pijp - zie de ‘actieradius 9000 meter’ kaart. De Zuidas en het 

oostelijke deel van de ringweg in Amsterdam is het meest 

centraal gelegen in de provincie en de radiale wegen van de 

ringweg richting het oude centrum zijn de meest vitale winkelstraten 

van de hele regio. 

Regionale centraliteiten Lokale centraliteiten 

Actieradius schaal 800 meter Actieradius schaal 9000 meter 


}Ruimtelijk 

Potentie 

Profiel

Den Helder 

In alle analyses, behalve de ‘actieradius schaal 800 meter’, 

zijn de waarden laag in Den Helder. De centrale winkelstraat 

en de hoofdroutes lichten op in de ‘actieradius schaal 800 

meter’ kaart. De regionale potenties zijn voornamelijk gelegen 

langs de hoofdwegen in het zuidelijke rand van de stad. 

Hier zijn enkele bedrijven gevestigd. Den Helder’s centrum 

bediend voornamelijk klanten vanuit de eigen stad en passanten 

tussen het station en de veerboot naar Texel. 




51 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Haarlem 

Haarlem scoort, net als Amsterdam, hoge waarden in alle vier 

de analyses. In contrast met Amsterdam, hebben de centrale 

straten zowel een hoge integratie op een laag als op een 

hoog schaalniveau. De regionale centraliteit ligt in het oostelijke 

deel van het centrum, terwijl de ‘actieradius schaal 9000 

meter’ langs de hoofdroutes ligt die door het stadscentrum 

lopen. Daarbij hebben de straten in het stadscentrum zeer 

hoge waarden voor de ‘actieradius schaal 800 meter’. Dit resulteert 

in een grote variatie aan winkelaanbod, keuzeaanbod 

en vele typen bedrijvigheid op loopafstand. Men zou kunnen 

zeggen dat dit het meest succesvolle lokale stedelijke centrum 

van de provincie is. De Vinex-wijken in het zuid-oosten 

van de stad hebben zeer lage waarden voor zowel de lokale 

integratie als voor de ‘actieradius schaal 800 meter’ analyses. 




Purmerend 

Purmerend bestaat grotendeels uit moderne geplande 

naoorlogse woonwijken. Het heeft een zeer klein historisch 

centrum. De meeste van de bewoners gaan dagelijks naar 

Amsterdam voor hun werk. Op een regionale schaal heeft 

Purmerend een goede toegankelijkheid op de westelijke 

snelwegen. Er zijn diverse potenties voor de plaatsing van 

regionale centra en auto-gebaseerde winkelcentra. Lokaal 

en op de actieradius schaal 9000 meter zijn de waarden zeer 

laag. Vinex-wijken in het algemeen blijken zeer lage waarden 

te hebben in de lokale integratie-analyse. Vinex-wijken 

nodigen dus niet uit tot een levendig straatbeeld. Een beperkt 

aanbod van winkelactiviteiten versterkt en ondersteund dit. 

Veel Vinex-wijken worden dan ook gezien als slaapsteden. 

Regionale centraliteiten zijn te vinden rondom de kruising van 

de snelwegen en de hoofdroutes richting deze ‘new town’. 




53 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Conclusies 

• De ruimtelijke analyse van de provincie laat duidelijk 

zien dat Amsterdam het meest vitale centrum is op alle 

schaalniveaus. 

• Echter, Haarlem is het enige centrum waar de bereikbaarheid 

voor lokale klanten alsook voor regionale klanten 

zeer hoog is. Haarlem heeft dan ook een grote variatie 

aan winkels en bedrijven in een gebied vergeleken met 

Amsterdam en Alkmaar. 

• In Amsterdam en Alkmaar zijn de regionale goed bereikbare 

assen op andere plekken gelegen dan de lokale 

vitale centra. 

• Texel is in alle opzichten sterk gesegregeerd, met uitzondering 

van het centrum van den Burg, welke een hoge 

waarde heeft voor voetgangers (actieradius schaal 800 

meter). 

Bronnen 

Hamers, D. and Nabielek, K., 2006, Bloeiende Bermen. 

Verstedelijking langs de snelweg, Ruimtelijk Planbureau, NAI 

Uitgevers, Rotterdam. 

Hillier, B., Turner, A., Yang, T., and Park H.T., 2007, Metric 

and Topo-geometric properties of urban street networks, in: 

Kubat, A. (ed.), 2007, Proceedings Space Syntax, 6th International 

Symposium, Istanbul Technical University, Istanbul. 

Hillier, B. and Iida, S., 2005, ‘Network effects and psyychological 

effects: a theory of urban movement’ in: van Nes, A. 

(ed.), Proceedings Space Syntax, 5th International Symposium, 

TU-Delft. 

Hillier, B., 1999, ‘Centrality as a process: accounting for 

attraction inequalities in deformed grids’, Urban Design International 

(1999) 4 (3&4), 107-127. 

Hillier, B., Penn A, Banister D, and Xu J, 1998, ‘Configurational 

modelling of urban movement network’, Environment 

and planning B. Planning and Design, 1998, volume 25, p. 

59 - 84. 

Hillier, B., 1996, Space is the Machine, Cambridge University 

Press, Cambridge. 

Hillier, B., Penn, A., Hanson, J., Grajewski, T. and Xu, J., 

1993, ‘Natural movement: or, configuration and attraction in 

urban pedestrian movement’, Environment and Planning B: 

Planning and Design, 1993, volume 20, 29 - 66. 

Van Nes, Akkelies, 2008, ‘Configurative methods in urban 

studies’, Techne Press, Amsterdam (forthcoming) 


55 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Space Syntax. Isochronen. 

Spacesyntax. Isochronen. 


2.2.4 Confrontatie van de twee modellen 

Steffen Nijhuis, Egbert Stolk, Akkelies van Nes - TU Delft 

Complementair 

Onderstaande analyses laten de complementariteit van 

beide modellen zien. Space syntax gaat over de logica van 

het netwerk en biedt zodoende argumenten voor toekomstige 

ingrepen. Op basis van de huidige situatie brengt het 

isochronenmodel in beeld hoe het nu functioneert, en wat de 

potenties zijn binnen deze situatie. Beide modellen kunnen in 

samenhang worden ingezet als ontwerpondersteuning. 

Voorbeeld bij ‘Kennisdiensten’ 

De lijn Schiphol-Beverwijk heeft volgens de logica van het 

netwerk een hoge potentie, maar de huidige bereikbaarheid 

laat echter te wensen over (in termen van capaciteit en reistijd). 

Het ligt voor de hand dit trace nader te onderzoeken. 

Voorbeeld bij ‘Regionaal Verzorgend’ 

Uit de analyse blijkt dat Volendam een sterke correlatie kent 

tussen tussen bereikbaarheid en lokale voorzieningen. De 

positie in het regionale netwerk maakt dat deze kern met 

name lokaal verzorgend is. De attactiviteit als toeristentrekpleister 

compenseert de slechte bereikbaarheid. 


De getoonde analyses laten de complementariteit van beide 

modellen zien. Space syntax gaat over de logica van het 

netwerk en biedt zodoende argumenten voor toekomstige 

ingrepen. Het isochronen-model laat zien hoe het netwerk 

nu functioneert in termen van bereikbaarheid op basis van 

netwerkreistijd en wat de potenties daarvan zijn voor bijv. allocatie 

van woon- en werkmilieus. Beide modellen kunnen in 

samenhang worden ingezet als ontwerpondersteuning door 

ingrepen door te rekenen op de gevolgen. Hierbij kan bijvoorbeeld 

gedacht worden aan de analyse van de inpassing van 

nieuwe infrastructuur. 


space syntax 

thematische 

analyses 

netwerkreistijd 

57 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Algemene conclusies en aanbevelingen hoofdstuk 2 

Dit hoofdstuk geeft een beeld van de netwerken en economische 

structuur van Noord-Holland. Tussen de economische 

structuur en de economische netwerken bestaat een sterk 

verband. Bereikbaarheid is namelijk vaak een van de belangrijkste 

factoren voor bedrijven bij het maken van een locatiekeuze. 

De economische structuur is zo deels een resultaat 

van het onderliggende netwerk. Dit is inzichtelijk gemaakt 

door het combineren van bereikbaarheid en de verschillende 

hittekaarten. 

Door wijzigingen aan te brengen in het netwerk kan de economische 

structuur worden beïnvloed. Het verhogen van OV 

frequenties of het verdichten rondom stations kan bijvoorbeeld 

de plaatsen knoopwaarde verhogen. Aanpassingen 

in het wegennetwerk kunnen leiden tot een verhoging van de 

bereikbaarheid op basis van netwerkreistijd. Deze wijzigingen 

dragen bij aan de aantrekkelijkheid van een locatie. 

Taak voor de provincie ligt in het aanwijzen van de locaties 

waar het bestaande netwerk moet worden aangepast. Alle 

drie de netwerkanalyses bieden hier handvatten voor. Met het 

knoop- plaatsmodel kan bijvoorbeeld bepaald worden welke 

transferstations in aanmerking komen voor het verhogen van 

de plaatswaarde. Door het combineren van de space syntax 

en de netwerkreistijd is het mogelijk locaties in beeld te 

brengen waar de werkelijke bereikbaarheid achterblijft bij de 

theoretische bereikbaarheid. Deze locaties komen in aanmerking 

voor infrastructurele maatregelen. 

Een andere interessante uitkomst van de space syntax 

methode zijn locaties waar de economische ontwikkeling achterblijft 

bij wat op basis van de bereikbaarheid te verwachten 

is. Sommige van deze locaties scoren slecht op bereikbaarheid 

op basis van netwerkreistijd, maar er zijn ook locaties 

waar de economie om andere redenen nog niet volledig 

is ontwikkeld. Deze locaties zijn zeer interessant voor een 

nadere analyse. 

Van belang is wel om hierbij onderscheid te maken tussen 

economische sectoren en schaalniveaus. Economische 

sectoren zijn op te splitsen in twee categorieën: regionaal 

stuwend en lokaal/regionaal voorzienend. Voor de eerste 

categorie is vooral de regionale/landelijke bereikbaarheid 

essentieel. Bedrijven in deze sectoren zijn niet gebonden aan 

lokaal draagvlak maar maken hun locatiekeuzes op basis 

van andere factoren waaronder bereikbaarheid. Voor lokaal 

regionaal voorzienende sectoren is de lokale bereikbaarheid 

veel meer van belang. Bedrijvigheid zal zich clusteren op 

goed lokaal bereikbare locaties. 


Advies voor verder onderzoek is het combineren van de 

verschillende methodes en het meer in detail onderzoeken 

van locaties die in aanmerking komen voor bereikbaarheidsverbetering. 

Door het toepassen van de diverse analyses 

kan beleid zo meer sectorspecifiek en locatiegericht worden 

opgesteld. 

59 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 




3 Klimaatverandering 

Klimaatverandering staat de laatste jaren nationaal en internationaal 

hoog op de politieke agenda. In dit hoofdstuk wordt 

een aantal ruimtelijke opgaven verkend die voortvloeien uit 

de klimaatverandering en aansluiten bij het belang klimaatbestendigheid. 

Paragraaf 3.1 behandelt het veiligheidsvraagstuk 

in relatie tot kansen voor recreatie. In paragraaf 3.2. 

worden de kansen voor duurzame energieopwekking in de 

provincie in beeld gebracht. 

3.1 Waterveiligheid en kansen voor recreatie 

Door de klimaatverandering stijgt de zeespiegel en ontstaat 

een grotere variatie in rivierafvoeren. Dit zal op de lange 

termijn grote gevolgen hebben voor de samenleving. Om 

goed voorbereid te zijn, moeten we onze waterkeringen 

versterken en de inrichting van ons land aanpassen. Daarom 

is het belangrijk om een lange termijn visie op te stellen voor 

de toekomst van Nederland en over te gaan tot actie. Als 

eerste stap heeft het kabinet een Deltacommissie ingesteld, 

de commissie Duurzame Kustontwikkeling, met de opdracht 

zich te buigen over de bescherming van de Nederlandse kust 

en het achterland op de lange termijn vanuit een integrale 

benadering. 

Natuurlijk houdt de klimaatverandering niet alleen bedreigingen 

in, maar biedt het ook nieuwe perspectieven. In onderstaande 

tekst worden de aanbevelingen van de Deltacommissie 

die betrekking hebben op Noord-Holland aangestipt 

en een voorbeeld gegeven van de klimaatverandering als 

kans in plaats van louter bedreiging. 

Advies Deltacommissie voor Noord-Holland 

‘De Deltacommissie is door de regering gevraagd advies uit 

te brengen over de bescherming van Nederland tegen de 

gevolgen van klimaatverandering. Daarbij gaat het om de 

vraag hoe Nederland zo ingericht kan worden dat het ook 

op de zeer lange termijn klimaatbestendig is, veilig tegen 

overstromingen, en een aantrekkelijke plaats is en blijft om te 

leven; wonen, werken, recreëren en investeren.’ (Deltacommissie, 

2008) 

In het onderzoek van de Deltacommissie is waterveiligheid 

bekeken in samenhang met andere functies zoals wonen, 

werken en recreatie. Ze gaan uit van extreme verwachtingen 

en raden aan rekening te houden met een zeespiegelstijging 

van 0,65 tot 1,30 meter in 2100 en van 2 tot 4 meter in 2200. 


De commissie heeft, op basis van haar toekomstvisie tot na 

2100, 12 aanbevelingen geformuleerd voor de korte en middellange 

termijn. Voor Noord-Holland zijn de volgende aanbevelingen 

het meest van toepassing en beknopt opgeschreven 

(Deltacommissie, 2008): 

- De huidige veiligheidsniveaus van alle dijkringen moeten 

voor 2050 met een factor 10 verbeterd worden. Na 2050 

moeten de veiligheidsniveaus met regelmaat geactualiseerd 

worden. 

- De keuze van wel of geen nieuwbouw op fysisch ongunstige 

locaties moet gebaseerd zijn op een kosten-batenanalyse. 

Hierin moeten huidige en toekomstige kosten 

voor alle partijen zijn berekend. De kosten als gevolg van 

lokale besluiten moeten niet op een andere bestuurslaag 

of de samenleving als geheel worden afgewenteld, maar 

gedragen worden door degenen die ervan profiteren. 

- Nieuwe ontwikkelingen in buitendijkse gebieden mogen 

de afvoercapaciteit van de rivier en toekomstige peilopzet 

van meren niet belemmeren. Bewoners/gebruikers zijn 

zelf verantwoordelijk voor het treffen van gevolgbeperkende 

maatregelen. De overheid heeft een faciliterende rol 

op het gebied van voorlichten, informeren en waarschuwen. 

- Bouwen met de natuur. Voor de kust van Zeeland, Holland 

en de Waddeneilanden wordt de kustveiligheid op 

orde gehouden door het suppleren van zand, eventueel 

met verlegging van de stroomgeulen. De suppleties moeten 

zodanig worden uitgevoerd dat de kust de komende 

eeuw kan aangroeien. Dit levert grote maatschappelijke 

meerwaarde op. 

- Het peil van het IJsselmeer wordt met maximaal 1,5 m 

verhoogd. Daarmee kan tot na 2100 onder vrij verval 

worden gespuid op de Waddenzee. Het peil van het 

Markermeer wordt niet verhoogd. Het IJsselmeer behoudt 

zijn strategische functie als zoetwaterreservoir voor 

Noord-Nederland, Noord-Holland en, vanwege de dieper 

indringende zouttong in de Nieuwe Waterweg, voor West- 

Nederland. 

Kortom directe, grote ruimtelijke gevolgen zijn het verhogen 

van dijken, het bewuster omgaan met de keuze van nieuwbouwlocaties, 

zandsuppletie voor de kust en de verhoging 

van het IJsselmeerpeil met 1,5 meter. Dit zal vergaande 

gevolgen hebben voor de toekomst van Noord-Holland. Als 

we bijvoorbeeld naar het aspect van het bouwen op fysieke 

ongunstige locaties kijken valt op dat een groot deel van het 

stedelijk gebied beneden zeepeil en/of op slappe bodem ligt 

of gepland is. Moet dit in de toekomst anders of kiezen we 

bewust voor de risico’s die hieraan verbonden zijn? 

61 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Strandhokjes 

Strandhokjes PLUS 

Faciliteiten 

Strandpaviljoens/zomerboulevard 

Activiteiten/evenementen 

Natuurontwikkeling 

Bron: Bosch Slabbers 2007 


Uitzichtpunten 

Kamperen 

Binnenduinrand 

Energiewinning 

Klimduin 

Recreatief netwerk 

Bezoekerscentrum

Maar deze aanbevelingen brengen niet alleen kosten en 

beperkingen met zich mee. Ze kunnen in samenhang met 

andere functies worden bekeken en zo aangegrepen worden 

als kans. Zandsuppletie voor de kust biedt bijvoorbeeld veel 

mogelijkheden voor recreatie en natuurontwikkeling. 

Zandsuppletie als kans 

Het ontwerpbureau Bosch Slabbers heeft een studie gedaan 

naar de mogelijkheden voor het combineren van recreatieve 

functies met kustversterking, zoals zandsuppletie. Zij maken 

een onderscheid tussen kustverbreding door het aanleggen 

van strand of van duinen. 

Mogelijkheden strand voor de deur: 

• Strandhokjes 

• Strandhokjes PLUS 

• Faciliteiten (toiletten, douche) 

• Strandpaviljoens/zomerboulevard 

• Activiteiten/evenementen 

Mogelijkheden duin voor de deur: 

• Natuurontwikkeling 

• Uitzichtpunten 

• Kamperen 

• Binnenduinrand 

• Energiewinning 

• Klimduin (à la Schoorl) 

• Recreatief netwerk (fiets, voet en ruiter) 

• Bezoekerscentrum natuur/duurzame energie 

Deze mogelijke ontwikkelingen dragen niet alleen bij aan een 

impuls voor recreatie en toerisme in samenhang met kustversterking, 

maar zouden ook een onderdeel kunnen zijn van 

een breder plan van kustverbetering op het vlak van ruimtelijke 

kwaliteit. De ondertussen breed erkende dreiging van 

verloedering van de badplaatsen kan gekeerd worden door 

een totaalvisie voor de Noord-Hollandse kust te ontwikkelen, 

waarin de eigen identiteit van de badplaatsen een basis 

vormt voor de verbetering van het imago en de ruimtelijke 

kwaliteit. 



1. Kustverbreding zou moeten worden aangegrepen als 

kans om de regio ruimtelijk en economisch te versterken 

en badplaatsen een kwaliteitsimpuls en eigen profiel te 

geven. 

2. De beoogde peilstijging van 1.5 meter van het IJsselmeer 

heeft grote gevolgen voor de voormalige Zuiderzeesteden 

Enkhuizen en Medemblik. De Provincie zal voor de gehele 

Zuiderzeekust een visie moeten ontwikkelen, waarbij 

wordt ingespeeld op de peilstijging van het IJsselmeer en 

tegelijkertijd de identiteit van de Zuiderzeesteden behouden 

blijft. 

3. Het overstromingsrisico moet niet alleen als beperking 

maar ook als ruimtelijke opgave beschouwd worden (het 

vormgeven van de spanning tussen veiligheid en leefbaarheid). 

Zo ontstaan er kansen om wonen, werken en 

recreëren in, op en aan het water te realiseren. Tevens is 

het een kans om kwaliteiten van het landschap te versterken. 

Als contramal van de verstedelijking in de metropoolregio 

Amsterdam kan de wateropgave een belangrijke 

kwaliteitsimpuls geven aan het landelijke gebied. 

Bronnen 

Bosch Slabbers (2007), presentatie Zwakke schakels - 

ideeën 6 november 2007, Ontwerpateliers Kust op kracht, 

Kop van Noord-Holland. 

Bosch Slabbers (2007), presentatie Zwakke schakels - ontwerpoplossingen 

13 november 2007, Ontwerpateliers Kust 

op kracht, Kop van Noord-Holland. 

Deltacommissie (2008), Samen werken met water: een land 

dat leeft, bouwt aan zijn toekomst, bevindingen van de Deltacommissie 

2008, Hollandia Printing, Heerhugowaard. 

63 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


3.2 Duurzame energie 

Door de klimaatverandering en het schaarser worden van 

fossiele brandstoffen is het noodzakelijk om de mogelijkheden 

voor duurzame energie in de toekomst zoveel mogelijk 

te benutten. In deze studie is alle beschikbare informatie 

(rapporten en kennis) over duurzame energie binnen de 

provincie verzameld en gecombineerd in een kansenkaart. 

Het geeft een globaal overzicht van potentiële locaties voor 

verschillende vormen van duurzame energie van geothermie 

tot windenergie en van osmose tot restwarmtebronnen. 

Doel 

Met de beschikbare gegevens binnen de provincie is 

gekeken waar grootschalige kansen liggen voor duurzame 

energie. De resulterende kaart laat een globaal overzicht zien 

per energiesoort. Het gaat hierbij zowel om opwekking van 

elektriciteit als om benutting van warmtebronnen. Warmtekoudeopslag 

en biovergisting zijn buiten beschouwing gelaten, 

omdat dit op lokale schaal kan plaatsvinden en dus op 

heel veel plaatsen in de provincie kan worden toegepast. 

De kaart is samengesteld uit op het moment beschikbare informatie 

en geeft geen perfect afgewogen en compleet beeld 

weer, maar een globale indicatie van de duurzame energiekansen 

in de provincie. Daarnaast is informatie gebruikt van 

verschillend detailniveau en van verschillende bronnen. Niet 

alle informatie is dus even betrouwbaar. 

Toelichting kaart 

Met behulp van geothermie kunnen woningen, bedrijventerreinen 

en glastuinbouw van warmte worden voorzien. De locaties 

op de kaart waar gebruik zou kunnen worden gemaakt 

van geothermie zijn gebaseerd op een recent onderzoek 

van Grontmij (2008). Verschillende randvoorwaarden zijn 

hierin meegenomen, zoals bodemgeschiktheid (voor zover 

bekend), minimaal benodigde areaal van woningen, bedrijventerreinen 

en glastuinbouw om aan de minimaal benodigde 

warmtevraag te voorzien en de financiële haalbaarheid. De 

aangegeven locaties hebben potentie, maar of het werkelijk 

mogelijk is om daar gebruik te maken van geothermie zou 

nader onderzocht moeten worden en hangt natuurlijk ook af 

van de houding en welwillendheid van betrokken partijen. 

Op basis van een studie van Bosch Slabbers (2008) naar 

de landschappelijke geschiktheid van Noord-Holland voor 

windenergie zijn drie grote zoekgebieden voor windenergie 

aangegeven in de Kop van Noord-Holland. Hier is in vergelijking 

met het zuiden van de provincie veel ruimte voor de 

plaatsing van (grootschalige) windenergieclusters. Daarnaast 

leent de landschappelijke structuur van de polders zoals het 


Wieringermeer hier zich uitermate voor. In het onderzoek van 

Bosch en Slabbers wordt onder andere aangegeven welke 

plaatsingsstrategie past bij welk landschapstype. 

Een kanttekening is dat bij het opstellen van een windenergievisie 

niet kan worden uitgegaan van een blanco start. 

Vooral in het Wieringerrandmeer staan al vele windturbines. 

Het huidige bestand windturbines moet als uitgangspunt 

worden genomen. 

De potentiële restwarmtebronnen en de straal van hun mogelijke 

afzetgebied zijn gebaseerd op een onderzoek van DHV 

(2008). Om te zien wat de kansen daadwerkelijk zijn, zou 

deze informatie gecombineerd moeten worden met potentiële 

afzetlocaties (bijvoorbeeld waar woningbouwplannen 

zijn). Daarnaast moeten geschiktheid en haalbaarheid nader 

onderzocht worden. 

De mogelijkheden voor de overige energiesoorten, namelijk 

zon, osmose, getijde-energie en warmte uit asfalt, zijn niet 

direct gebaseerd op bestaande onderzoeken. Op de kaart 

zijn slechts indicatief plekken aangewezen op basis van huidige 

ideeën. Zonne-energie is bewust in het stedelijk gebied 

geplaatst met het oog op meervoudig ruimtegebruik. 


• De huidige kaart geeft een zeer globaal beeld van de 

kansen voor duurzame energie in Noord-Holland. Om 

een meer concreet beeld te krijgen van de mogelijkheden 

en onmogelijkheden voor de toekomst is meer gedegen 

onderzoek noodzakelijk. 

• Hoe de ontwikkeling van de verschillende energievormen 

zal verlopen is moeilijk te voorspellen, daarom is het belangrijk 

om een flexibele toekomstvisie te maken waarbij 

ingespeeld kan worden op onverwachte ontwikkelingen. 

• De provincie moet een keuze maken hoe zij wil inzetten 

op duurzame energie. Welke rol neemt de provincie 

en wat verwacht zij van anderen? Welke doelen moeten 

bereikt worden binnen welke termijn? Ligt de nadruk op 

grootschalige initiatieven of kleinschalige? En welke vormen 

van energie zijn het belangrijkste? 

De ontwikkeling van duurzame energie hangt nauw samen 

met de ruimtelijke inrichting en kan een grote invloed 

hebben op de ruimtelijke kwaliteit en met name openheid 

van landschappen (zie hoofdstuk 6). Daarom moeten binnen 

de structuurvisie ook uitspraken worden gedaan over 

de toekomst van duurzame energie in Noord-Holland. 

Daarnaast kunnen in het uitvoeringsprogramma verschillende 

projecten worden opgenomen om richting te geven 

aan de gewenste ontwikkeling in samenhang met het 

landschap en ruimtelijke kwaliteit. 

65 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Bronnen 

DHV Groep B.V. (2008), Restwarmtebenutting in de provincie 

Noord-Holland: op weg naar een duurzame provincie, Haarlem: 

Provincie Noord-Holland. 

Grontmij (2008), Geothermie in Noord-Holland: inventarisatie 

van locaties voor toepassing van geothermische energie, 

Haarlem: Provincie Noord-Holland. 

Bosch Slabbers (2008), presentatie 3 september 2008: voortgangsoverleg 

van Windvisie Noord-Holland: een onderzoek 

naar de landschappelijke geschiktheid van Noord-Holland 

voor windenergie, Haarlem: Provincie Noord-Holland. 


67 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



KWALITATIEVE 


4 Kwalitatieve woningbouwopgave 

Vanuit zowel de bevolkingsprognoses (op termijn: krimp in 

het noorden van de provincie) als de visie over de ontwikkeling 

van de Metropoolregio Amsterdam (concurreren op 

kwaliteit) komt er steeds meer aandacht voor de kwalitatieve 

woningbouwopgave. In dit hoofdstuk wordt nader onderzocht 

welke opgave hierbij buiten het stedelijk gebied aan de orde 

is. In paragraaf 4.1 worden o.a. op basis van bereikbaarheid, 

landschappelijke kwaliteiten en natuurontwikkeling de ruimtelijke 

kansen voor topwoonmilieus verkend, een belangrijke 

opgave vanuit de ontwikkeling van de Metropoolregio Amsterdam. 

In paragraaf 4.2 wordt vervolgens ingegaan op de 

behoefte aan dorpse en landelijke woonmilieus in relatie tot 

kwaliteit en identiteit van de Noord-Hollandse landschappen. 

Waar liggen de kansen en bedreigingen? 

4.1 Topwoonmilieus 

Met het Ontwikkelingsbeeld Noordvleugel 2040 is een metropolitane 

strategie neergelegd om de internationale concurrentiepositie 

van de Metropoolregio Amsterdam te behouden 

en te versterken. Daarbij is het aantrekken van hoogopgeleiden 

en economisch draagkrachtigen uit het buitenland 

erkend als voorwaarde. Om deze mensen aan te trekken 

en vast te houden zijn meer metropolitane topwoonmilieus 

nodig. In vergelijking met andere Europese metropolen heeft 

de Metropoolregio Amsterdam hierin - met name buiten het 

stedelijk kerngebied - weinig aanbod. In deze analyse worden 

potenties voor topwoonmilieu’s buiten het stedelijk gebied 

onderzocht. In opdracht van de provincie heeft het ontwerpbureau 

LA4Sale een beknopte studie gedaan naar potentiële 

locaties voor metropolitane landelijke topwoonmilieus op 

basis van luchtfoto’s. 

Naast deze vraag naar metropolitane topwoonmilieus spelen 

in het landelijke gebied een aantal ontwikkelingen die van 

grote invloed zijn op de ruimtelijke inrichting. Enerzijds is er 

sprake van schaalvergroting en industrialisatie, anderzijds 

van schaalverkleining en verbreding. Ook stoppen boeren op 

bepaalde plaatsen met hun bedrijfsvoering. 

Dit kan een bedreiging zijn voor de ruimtelijke kwaliteit van 

het landelijke gebied. Zo vinden bijvoorbeeld ad hoc uitbreidingen 

plaats van agrarische bedrijven met megaschuren in 

het open landschap, komt er agrarische bebouwing vrij dat 

kan leiden tot leegstand en verpaupering in gebieden met 

krimp, en verdwijnt de agrarische beheerder van het bij de 

recreant zo geliefde kleinschalige agrarische en/of natuurlijke 

landschap. 


De introductie van nieuwe woonmilieus kan een oplossing 

bieden voor een deel van deze problemen en voorkomen 

dat de ruimtelijke kwaliteit wordt aangetast of zelfs een extra 

impuls krijgt. Vrijkomende agrarische bebouwing kan leiden 

tot het ontstaan van een nieuw woonlandschap en nieuwe 

landgoederen kunnen het landschapsbeheer en de realisatie 

van nieuwe natuur op zich nemen. Daarmee leveren ze meteen 

een bijdrage aan de EHS-doelstellingen en de recreatievoorziening. 

In dit hoofdstuk volgt een korte analyse naar de mogelijkheden 

voor verschillende typen nieuwe woonmilieus in 

Noord-Holland. De studie van LA4Sale is als uitgangspunt 

genomen. 

Doel 

Het maken van een kansenkaart met potentiële locaties en 

zoekgebieden voor verschillende typen nieuwe woonmilieus. 

Deze nieuwe woonmilieus kunnen niet alleen een bijdrage 

leveren aan de vraag naar wonen in het groen en metropolitane 

topwoonmilieus voor expats, maar dragen tegelijk bij 

aan het behoud van de ruimtelijke kwaliteit in een veranderend 

landelijk gebied en aan de realisatie van nieuwe natuur. 

Daarbij is het belangrijk dat er een symbiose plaatsvindt 

tussen de woonmilieus en het landschap. Dit betekent dat 

de ontwikkeling niet alleen geen schade toebrengt aan het 

landschap, maar er zelfs een bijdrage aan levert. Dit zal 

onder andere resulteren in de verbetering van de ruimtelijke 

kwaliteit. Hoe deze symbiose ontstaat en wanneer deze 

overgaat in commensalisme of zelfs parasitisme zou nader 

onderzocht moeten worden. Bij deze analyse gaan we hier 

niet verder op in. 


Voor de studie naar de mogelijkheden voor nieuwe metropolitane 

landelijke topwoonmilieus heeft LA4Sale drie criteria 

gehanteerd: bereikbaarheid, hinder en kwaliteit. Voor de 

bereikbaarheid is een maximale afstand van 1 uur reistijd 

met de auto vanaf Amsterdam gehanteerd. Met hinder wordt 

bedoeld dat woonmilieus bijvoorbeeld niet binnen de geluidscontouren 

van Schiphol liggen of naast een energiecentrale, 

maar dat een ‘schone’ omgeving een voorwaarde is. Tot slot 

moet de locatie ook ‘mooi’ zijn. De woningen moeten van 

topkwaliteit zijn, maar ook het landschap waar ze in staan. Dit 

heeft een kaart opgeleverd met locaties die volgens 

LA4Sale op het eerste gezicht potentie hebben om ontwikkeld 

te worden tot een topwoonmilieu. 

69 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Deze topwoonmilieukaart is in deze analyse verder aangescherpt 

en aangevuld. Ten eerste is er een selectie gemaakt 

uit de potentiële topwoonmileus van LA4Sale van locaties die 

50% of meer kans hebben om met de auto vanuit Amsterdam 

centrum in 30 minuten bereikt te worden. Aangenomen is 

dat de meeste mensen die in Amsterdam werken niet meer 

dan een half uur reizen buiten de metropool willen wonen. 

De landelijk gemiddelde reistijd naar het werk in Nederland 

is ook 30 minuten. Voor de selectie is de isochronenkaart uit 

hoofdstuk 2 ‘Knooppunten en netwerken’ gebruikt. 

Deze landelijke topwoonmilieus zijn aangevuld met zoekgebieden 

voor nieuwe landgoederen en woonlandschappen. 

Onder een nieuw landgoed wordt verstaan: ‘Een functionele 

eenheid, bestaande uit bos of andere natuur al dan niet met 

agrarische gronden met een productiedoelstelling. Vormen 

van bos- en landbouw kunnen onderdeel uitmaken van de 

bedrijfsvoering. Voorwaarde voor het stichten van een nieuw 

landgoed is dat er minstens 90% voor het publiek toegankelijke 

nieuwe natuur gerealiseerd moet worden.’ 

Nieuwe landgoederen kunnen in principe overal ontwikkeld 

worden, behalve in weidevogelgebieden en in open grootschalig 

landschap, omdat deze nieuwe woonmilieus de openheid 

van het landschap zullen aantasten. 

Doorslaggevend in de overweging tot het ontwikkelen van 

nieuwe landgoederen is de positieve bijdrage die het landgoed 

levert aan de ruimtelijke kwaliteit c.q. de realisering van 

de natuur- en landschapsdoelstellingen. Bij de realisatie van 

nieuwe landgoederen wordt landschaps- en natuurontwikkeling 

en -beheer overgelaten aan particulier initiatief. Daarbij 

moet maatschappelijke meerwaarde en particulier voordeel 

met elkaar in evenwicht zijn. 

Een nieuw landgoed grenst bij voorkeur aan zowel een stedelijk– 

(bebouwde kom) als een natuurgebied. Het landgoed 

dient op die manier enerzijds als uitloopgebied voor de inwoners 

van de stad en anderzijds als buffer voor de aanwezige 

grotere natuurgebieden. 

Potentiële locaties voor nieuwe landgoederen in Noord-Holland 

zijn geselecteerd door te kijken naar waar nog opgaven 

liggen voor de realisatie van nieuwe natuur binnen de EHS. 

Dat de locatie niet in een beschermd vogelweidegebied ligt, 

is een voorwaarde. 

Woonlandschappen zijn hier gedefinieerd als landschappen 

waarvan de agrarische functie terugloopt en waar zich daarvoor 

in de plaats nieuwe woonvormen ontwikkelen. Uitgangspunt 

bij de ontwikkeling is het behoud en/of versterking van 

de landschappelijke en cultuurhistorische karakteristieken. 

De ontwikkeling van cultuurlandschap naar woonlandschap 

kan stap voor stap via een autonome ontwikkeling plaatsvin- 


den, maar ook meer gepland/projectmatig en speelt zich af 

op verschillende schaalniveaus. In deze analyse is alleen de 

potentie van lokaal niveau onderzocht. Vrijkomende agrarische 

bebouwing is in dit licht een kans. 

De hittekaart over potentiële verbreding van landbouw uit 

hoofdstuk 5 ‘Landschap en recreatie’ is hiervoor gebruikt. Het 

is aangenomen dat in gebieden met potentie voor verbreding 

ook de dreiging van bedrijfsbeëindiging het grootst is, omdat 

er vaak verbreed wordt om het hoofd boven water te houden. 

Daarmee is de kans op vrijkomende agrarische bebouwing 

in deze gebieden dus het grootst. Dit geldt vooral voor de 

regio’s West-Friesland en Waterland. Om verpaupering van 

gebieden met leegstaande bebouwing te voorkomen, kan het 

creëren van een woonlandschap een oplossing zijn en zelfs 

een verbetering van de ruimtelijke kwaliteit opleveren. 

71 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


G 


X 

C 

D 

A 

B 

E 

F 

H 

I J 

W 

L 

K 

V 

O 

R 

Q 

S 

U 

M 

N 

P 

T

Typering topwoonmilieus door middel van space syntax 


Er is een kort onderzoek gedaan naar de voorstellen van 

LA4Sale voor de locatie van nieuwe topwoonmileus. Het doel 

is te onderzoeken welke lokale en regionale bereikbaarheidsprofielen 

de locaties hebben, gezien in combinatie met de 

ligging van stations en bestaande vitale stedelijke centra. Een 

ander doel hierbij is om richting te geven aan de ontwerpuitdagingen 

per type locatie, bezien vanuit het perspectief dat 

er gestreefd zou kunnen wordt naar voetgangersvriendelijke 

& vitale straten - waarbij een al te hoge auto-afhankelijkheid 

wordt geminimaliseerd. Voor een gedetailleerd overzicht 

wordt verwezen naar de bijlage van het rapport ‘Bereikbaarheid 

en ruimtelijke ontwikkeling, space syntax als basis voor 

bereikbaarheidsanalyse’. 

TYPE 1: D H K M N S U X 

• Deze voorgestelde woongebieden zijn niet goed verbonden 

met bestaande centra en infrastructuur. 

• Er is sprake van een slechte regionale bereikbaarheid, 

deze gebieden zijn gelegen aan de rand van de provincie. 

• Negatief gezegd: deze locaties dragen bij aan ‘sprawl’ in 

het landelijk gebied. 

• Ondersteund een auto-afhankelijke leefstijl, wat onwenselijk 

is volgens ‘Kyoto’. 

• Als er stedelijke uitbreidingen worden gepland, kunnen 

deze het beste een hoge dichtheid aan (straten)netwerk 

hebben en een voldoende hoge bevolkingsdichtheid 

waarmee een lokaal centrum een bestaansrecht kan hebben. 

• Voorbeelden van dit type gebieden zijn de gebieden 

langs/in de duinen en de gebieden ver buiten de bestaande 

steden, dorpen en stadscentra. 

TYPE 2: A B C P 

• Deze voorgestelde woongebieden liggen op korte afstand 

van bestaande dorpen en stadscentra. 

• Er is sprake van een goede lokale bereikbaarheid maar 

een slechte regionale bereikbaarheid. 

• Deze gebieden kunnen een ondersteuning vormen voor 

de bestaande dorps- en stadscentra. 

• De uitdaging is om een stratenpatroon te maken wat op 

een lokale schaal goed verbonden is in combinatie met 

een goed openbaar vervoerssysteem richting de bestaande 

dorpen en stadscentra. 

TYPE 3: E F G 

• Vanuit een duurzaamheidsgedachte zijn deze locaties 

‘invuloefeningen’, welke een lineair groeipatroon ondersteunen. 


• Er is sprake van een hoge lokale en regionale bereikbaarheid. 

• Het zijn de meest duurzame gebieden om te ontwikkelen, 

door hun goede verbinding met bestaande infrastructuur. 

• Ontwikkeling van deze gebieden draagt bij aan de bestaande 

dorps en stadscentra door het toevoegen van 

lokaal draagvlak voor bestaande winkelstraten en centra. 

• Het voegt potentiële reizigers toe die het openbaar vervoerssysteem 

kunnen ondersteunen 

TYPE 4: I J O Q 

• Een hoge regionale bereikbaarheid, maar niet verbonden 

met een bestaand dorp of stadscentrum. 

• De uitdaging ligt in het voldoende dicht zijn van het stratenpatroon 

en een voldoende inwoneraantal om lokale 

nieuwe stadscentra te ondersteunen. 

TYPE 5: V W 

• Deze centra liggen naast bestaande verstedelijking en 

zijn zodoende veelal goed aangesloten op het regionale 

netwerk. 

• De uitdaging is om ze te verbinden met het bestaande 

lokale stratenpatroon om te voorkomen dat deze wijken 

gesegregeerd komen te liggen, zoals het geval is bij vele 

Vinex-wijken, of slaapsteden. 

TYPE 6: L T R 

• Deze categorie bestaat uit de overige locaties, die niet 

goed in een van de bovenstaande vijf typen vallen. 

• Gebied L heeft een hoge regionale bereikbaarheid, maar 

is slecht verbonden met bestaande lokale dorpen/steden 

en stadscentra. 

• Gebied R heeft zowel een hoge lokale als regionale bereikbaarheid, 

maar veroorzaakt een hoge mate van autoafhankelijkheid. 

De uitdaging ligt hier in een lokaal goed 

verbonden stratenpatroon, op loopafstand van dit gebied. 

• Gebied T heeft een hoge regionale bereikbaarheid, 

gelegen naast een gebied met een hoge ‘actieradius 

schaal 800 meter’, terwijl het een lage lokale integratie en 

een lage waarde voor de ‘actieradius schaal 9000 meter’ 

heeft. Deze waarden kunnen worden verbeterd door een 

goed verbonden lokaal netwerk met een goede voetgangersbereikbaarheid. 

De sleutel hier is een fijnmazig 

stratenpatroon voor een gemengd gebruik. 

73 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


G 


X 

1 

3 

C 

2 

D 

1 

A 

B 

E 

3 

F 

H 

2 

1 

2 

3 

I J 4 

W 

5 

4 

L 

K 

6 

1 

V 

O 

R 

5 

4 

Q 

6 

S 

1 

4 

U 

1 

M 

N 

1 

1 

P 

T 

2 

6


• Het ontwikkelen van topwoonmilieus, landgoederen en 

woonlandschappen kan een middel zijn om de ruimtelijke 

kwaliteit in het veranderende landelijke gebied te behouden. 

Dit moet echter wel goed doordacht en met verstand 

van zaken gebeuren, anders dreigt juist het gevaar van 

dichtslibbing van het landschap. Instrumenten als beeldkwaliteitsplan 

en visueel-ruimtelijke effect analyse kunnen 

hierbij helpen. 

• Nieuwe woonmilieus in het landelijke gebied kunnen 

bijdragen aan de vraag naar wonen in het groen en de 

metropolitane strategie van de Metropoolregio Amsterdam. 

Bovendien kan de ontwikkeling aan andere (zachte) 

functies, zoals natuur en recreatie, worden gekoppeld, 

zodat deze een positieve impuls krijgen. 

• Topwoonmilieu’s moeten op korte reistijd van het stedelijk 

kerngebied liggen om aantrekkelijk te zijn. De modellen 

uit hoofdstuk 2 (isochronenmodel paragraaf 2.2.2 en 

space-syntax paragraaf 2.2.3) kunnen hierbij behulpzaam 

zijn. 

• In deze analyse worden een aantal potentiële locaties en 

zoekgebieden aangeduid voor nieuwe woonmilieus die op 

het eerste gezicht geschikt lijken. Meer gedegen onderzoek 

is echter nodig om vast te stellen of dit daadwerkelijk 

zo is en of er op andere locaties misschien ook kansen 

zijn. Verder moet ook nader onderzocht worden hoe een 

symbiose tussen woningbouw en landschap bereikt kan 

worden. 

• Uit de analyse van de voorgestelde topwoonmilieus van 

LA4Sale met space syntax blijkt dat voor de allocatie van 

toekomstige topwoongebieden, de gebieden van het type 

3 tot de meest duurzame keuze behoren. Ze hebben zowel 

lokaal als regionaal hoge integratie, ze zijn gelegen in 

de buurt van bestaande steden, dorpen en stadscentra en 

zijn in potentie voetgangersvriendelijk. Deze nieuwe gebieden 

zullen de vitaliteit van de bestaande lokale centra 

ondersteunen. Bovendien kunnen ze bijdragen aan een 

duurzaam verstedelijkingspatroon welke een openbaar 

vervoerssysteem kan ondersteunen. 

• De analyse van de topwoonmileus kan worden aangevuld 

met Nieuwe Landgoederen en Woonlandschappen; ook 

zou het goed zijn de typen nader invulling te geven aan 

de hand van een aantal case-studies. 


Bronnen 

LA4Sale. 2008. Ontdekkingstocht: nieuwe metropolitane 

landelijke topwoonmilieus in de Metropoolregio Amsterdam. 

Amsterdam 

Nes, A., Stolk, E., Nijhuis, S. 2008. Bereikbaarheid en ruimtelijke 

ontwikkeling. Space syntax als basis voor bereikbaarheidsanalyses. 

TU Delft, Bouwkunde, afdeling Urbanism 

75 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



4.2 Dorps-DNA 

De afgelopen jaren is een groeiende vraag te zien naar 

dorpse en landelijke woonmilieus. Hieraan wordt op dit moment 

nauwelijks voldaan. De vraag komt vanuit de stedeling, 

maar ook vanuit de mensen die nu al in een dorp wonen. 

Door de beperkte groeimogelijkheden kunnen veel jongeren 

geen plek vinden in het dorp waar ze zijn opgegroeid. Ook 

voor ouderen is er vaak weinig geschikte woningbouw te vinden. 

Manieren om antwoord te geven op deze woningvraag 

zijn bijvoorbeeld het bouwen van nieuwe woonlandschappen 

met een dorps karakter of het uitbreiden en inbreiden van 

bestaande dorpen. De leefbaarheid en ruimtelijke kwaliteit 

van de dorpen zouden hierbij een belangrijk aandachtspunt 

moeten zijn. 

Ruimtelijke ontwikkelingen kunnen een bedreiging vormen 

voor de ruimtelijke verscheidenheid en identiteit van de dorpen. 

Bij uitbreidingsplannen worden karakteristieke, streekeigen 

dorpsstructuren, ‘het dorps-DNA’, maar zelden als drager 

gebruikt. De ruimtelijke verscheidenheid en identiteit van de 

regio’s dreigt hiermee verloren te gaan, waardoor een toenemende 

eenvormigheid van de leefomgeving ontstaat. 

Daarnaast geldt dat nieuwe woningbouw die nauwelijks 

aansluit op de eigenheid van het dorp en zich afkeert van 

het landschap, leidt tot ‘harde’ dorpsranden die vanuit het 

omliggende landschap een rommelig beeld opleveren. Reden 

te meer om een visie te ontwikkelen op de groei van dorpen 

en kleine kernen. De vraag is niet tot hoever dorpen mogen 

groeien, maar op de wijze waarop. 

De behoeftevraag en de dreiging van verrommeling en verlies 

van identiteit zijn redenen om in deze studie aandacht te 

besteden aan de dorpen in Noord-Holland. Door onderzoek 

te doen naar de ruimtelijke structuur en het ontstaan ervan 

worden aanknopingspunten geboden voor de ontwikkeling 

van dorpen. 

Hier wordt echter alleen aandacht besteed aan de familiekenmerken 

van dorpen, dus tot welke typologie een dorp 

behoort. Daarnaast bestaan er ook unieke kenmerken voor 

een dorp die bij de ruimtelijke ontwikkeling zouden moeten 

worden meegenomen. Dit zou dan, mocht het van toepassing 

zijn, in een vervolgonderzoek verder moeten worden uitgewerkt. 

Opgave 

Dit is een beknopte studie naar de verschillende dorpstypologieën 

in Noord-Holland om zo handvatten te kunnen bieden 

voor de ruimtelijke ontwikkeling van dorpen op basis van de 

bestaande ruimtelijke structuur, zodat de identiteit behouden 


en/of versterkt wordt. Het gaat hierbij dus alleen om de relatie 

tussen woningbouw, cultuurhistorie en landschap. Onderwerpen 

als de sociaaleconomische vitaliteit en bereikbaarheid 

van dorpen worden niet besproken. 

Nederzettingsvormen algemeen 

Het grootste deel van de oude Noord-Hollandse dorpen zijn 

te kenschetsen als wegdorpen. Ze zijn nog te vinden in het 

lage deel van de provincie, slechts onderbroken door droogmakerijen. 

Hierin zijn nieuwe polderdorpen gebouwd, die in 

de meeste gevallen ook een weg als centrale as hebben. 

Een aparte factor in Noord-Holland was de bloei van handel 

en industrie, waardoor de oude wegen dijkdorpen, vooral 

in het gebied rond de Zaan, uitgroeiden tot grote vlekken. 

Afwijkende dorpstypen liggen in hoofdzaak aan de randen 

van de provincie: de esdorpen in het Gooi; de dorpen van de 

geestrand en duinzomen en de dorpen op de oude eilanden 

Texel, Wieringen en Marken. 

Noord-Hollandse dorpstypologieën per landschapstype 

Vrijwel heel Noord-Holland is het resultaat van een lange 

geschiedenis van ontginnen, omdijken, aandijken, droogmaken 

en inpolderen. Het merendeel van de dorpen in Noord- 

Holland vindt haar ontstaan in het agrarisch gebruik van 

de grond. De vorm van deze dorpen hangt daardoor nauw 

samen met de wijze waarop men oorspronkelijk het land in 

gebruik nam. Zo ontstonden in het Gooi brinkdorpen te midden 

van engen en heiden. Op de strandwallen ontstonden 

nederzettingen rond de geesten (geestdorpen) en in de poldergebieden 

kwamen lint- en dijkdorpen voor die samenhangen 

met de opstrekkende verkavelingswijze. De bebouwing 

op Marken is geconcentreerd op terpen (werven). Opvallend 

zijn de verschillen tussen de dorpsvormen op het oude land 

en die in het planmatig ingerichte nieuwe land. De dorpen in 

het nieuwe land vertonen eenzelfde planmatigheid in opzet. 

Ze liggen op voor de hand liggende plaatsen als centrale 

kruisingen van wegen of bij de toegangen tot het oude land. 

(Bosch en Slabbers, 2006) 

In onderstaande tekst zijn per landschapstype de dorpstypologieën 

beschreven. Daarnaast zijn verschillende voorbeelden 

gegeven van dorpstypen door middel van een uitsnede 

uit de historische en topografische kaart en uit een luchtfoto. 

Hierdoor wordt een duidelijk beeld geschept van de oorspronkelijke 

structuur van een dorp en wat er nu nog van over is 

gebleven. De dorpssoorten van de Noordzeekust en voormalige 

Zuiderzeekust zijn ook beschreven. 

77 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


HISTORISCHE KAART LIMMEN 

HISTORISCHE KAART DEN HOORN 


TOPOGRAFISCHE KAART LIMMEN LUCHTFOTO LIMMEN 

TOPOGRAFISCHE KAART OOSTEREND LUCHTFOTO OOSTEREND 

TOPOGRAFISCHE KAART DEN HOORN LUCHTFOTO DEN HOORN 

TOPOGRAFISCHE KAART DEN BURG LUCHTFOTO DEN BURG

Geestdorpen in het strandwallen en -vlaktenlandschap 

De dorpen 

De geestranddorpen (Heemstede, Haarlem, Bloemendaal, 

Santpoort, Velsen, Beverwijk, Heemskerk, Castricum, 

Limmen, Egmond Binnen, Egmond aan de Hoef, Bergen, 

Schoorl en Groet) liggen vrijwel allemaal op de geesten, 

de oude strandwallen die door hun hogere ligging vanouds 

voor bebouwing gebruikt zijn. De lager gelegen delen van 

het gebied – de strandvlaktes die tussen de geesten in 

liggen – zijn in gebruik als weiland, soms als bollenland. 

De bebouwing is er schaars. Het gemeenschappelijke kenmerk 

van deze dorpen is hun ontwikkeling in de lengterichting 

op de oude strandwallen. De aanwezigheid van oude 

kastelen, meestal in de lagere gronden (vergelijk de ligging 

van de kastelen in de dorpen langs de Utrechtse heuvelrug) 

en de jongere buitenplaatsen, meestal op de hogere 

gronden, is in ieder dorp terug te vinden. In de dorpen 

rondom Haarlem zijn, ingesloten tussen de nieuwere bebouwing, 

deze elementen nog wel aanwezig: Heemstede 

met kasteel en buitenplaatsen, Velsen met drie buitenplaatsen 

op een rij, Bloemendaal en Santpoort. (Steegh,1976) 

Limmen is een voorbeeld van een geestdorp. Op de topografische 

kaart is de oorspronkelijke structuur nog goed te 

zien. Op de noord-zuid lopende geest liggen enkele parallelle 

wegen waarvan de wegen aan de rand van de geest 

het oudste zijn. (Haartsen e.a., 2000) 

Het landschap 

Dit landschap ligt direct achter de jonge duinen en kent 

een bescheiden reliëf. Het bestaat uit parallel aan de kust 

verlopende stroken van hoger gelegen, droge en zandige 

strandwallen (oude duinen), van elkaar gescheiden door 

lager gelegen, natte en venige strandvlakten. 

De strandwallen behoren tot de eerste gebieden die in 

Noord-Holland werden bewoond. Men vestigde zich op de 

randen van deze hoge gronden en startte van daaruit de 

ontginning van het aangrenzende gebied. Men combineerde 

akkers op de strandwallen (geesten) met graslandgebruik 

in de lagere, vochtige strandvlakten. Bij de ontginning 

van de strandvlakten stuitte men op natuurlijke obstakels, 

als geulen, kreken en stroomwallen. Met de verkaveling 

en de waterhuishouding moest hier op worden ingespeeld. 

Hiermee ontstond een onregelmatig verkavelingspatroon. 


De strandwallen vormen langgerekte, vaak verdichte zones 

met bos, landgoederen en buitenplaatsen en stedelijke 

bebouwing. Ook de hoofdroutes volgen de strandwallen. 

Vooral in het zuiden hebben veel afgravingen plaatsge- 


vonden en is een zanderijenlandschap ontstaan, veelal 

begrensd door steilranden. Deze gronden zijn veelal in 

gebruik voor bollenteelt en tuinbouw. De strandvlakten zijn 

meer open ruimten met groene randen en een nat karakter 

(als gevolg van de veengrond met veenstromen, maar 

ook als gevolg van kwel). In de voormalige binnendelta bij 

Heemskerk zijn in de strandvlakten geulen en wallenpatronen 

herkenbaar. Delen van de strandvlakten zijn omgezet 

(dieper liggende zandlaag naar oppervlakte gebracht), 

waarmee ze geschikt werden voor de bollenteelt. (Bosch 

en Slabbers, 2006) 

Terpdorpen in het keileemlandschap 

De dorpen 

De eilanden Texel en Wieringen worden gekenmerkt door 

esachtige dorpen op zeeklei. Ze vertonen met hun typische 

kerkringen (te zien in Oosterend op Texel) overeenkomst 

met de dorpen op de Zeeuwse eilanden. Deze dorpen vallen 

onder de benaming terp-esdorpen. Het dorp Den Hoorn 

op Texel heeft meer het karakter van een terp-dijkdorp, 

waarbij de oude haven door latere inpolderingen niet meer 

te herkennen is. (Steegh,1976) 

Den Burg is qua structuur een unieke kern in het keileemlandschap 

van Noord-Holland. Het heeft twee rondlopende 

straten, die als ringen rond het centrum liggen. De binnenste 

ring zou volgens sommigen teruggaan op een burcht 

uit de Vikingtijd, de buitenste geeft de ligging aan van een 

omwalling uit de 14de eeuw. (Haartsen e.a., 2002) 

Het landschap 

De keileembulten van Texel en Wieringen zijn opduikingen 

in de gestuwde pleistocene ondergrond. Deze hoger 

gelegen gronden zijn al vroeg ontgonnen en kennen een 

kleinschalige opbouw. Kenmerkend zijn het glooiend 

reliëf, de onregelmatige wegstructuren en verkavelingen, 

het kleinschalige, historische karakter en de ruimtelijke 

verdichting. Ook kenmerkend zijn de tuunwallen (gestapelde 

grasplaggen), die bij gebrek aan sloten de scheiding 

vormden tussen de graslandpercelen. (Bosch en Slabbers, 

2006) 

Het keileemgebied van de Hooge Berg maakt deel uit van 

het Waddeneiland Texel. Het keileemgebied van Wieringen 

is in zijn geheel een voormalig eiland. Het eilandkarakter is 

duidelijk herkenbaar: 

- Door het contrast met het omringende natuurlandschap 

(Texel) of het nieuwe land (Texel en Wieringen). 

- Doordat de randen als dijken (Wieringen) of steilranden 

markante begrenzingen vormen. 

79 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


HISTORISCHE KAART SINT MAARTENSBRUG 

HISTORISCHE KAART ANNA PAULOWNA 

HISTORISCHE KAART MIDDENBEEMSTER 


TOPOGRAFISCHE KAART SINT MAARTENSBRUG LUCHTFOTO SINT MAARTENSBRUG 

TOPOGRAFISCHE KAART MIDDENMEER LUCHTFOTO MIDDENMEER 

TOPOGRAFISCHE KAART ANNA PAULOWNA LUCHTFOTO ANNA PAULOWNA 

TOPOGRAFISCHE KAART MIDDENBEEMSTER LUCHTFOTO MIDDENBEEMSTER

Brug-, kruisen vaartdorpen in het aandijkingenlandschap 

De dorpen 

In 1597 is de Zijpe- en Hazepolder bedijkt en kon het voor 

landbouw worden ingericht. In de lengterichting van de polder 

werden afwateringskanalen gegraven en wegen aangelegd. 

Loodrecht hierop kwamen wegen die de verbinding tussen 

het ‘oude’ West-Friesland verbonden met het duingebied 

in het westen. Op de kruispunten van deze wegen liggen 

de dorpen, langs de wegen en kanalen staan de markante 

stolpboerderijen. Sint Maartensbrug is een voorbeeld van een 

brugdorp in de Zijpe- Hazepolder. (Haartsen e.a., 2002) 

In andere polders zijn overeenkomende dorpen te vinden 

zoals het kruisdorp Middenmeer in de Wieringermeer en 

vaartdorp Anna Paulowna in de Anna Paulowna Polder. 

Het landschap 

Aandijkingen zijn aangeslibde zanden slibplaten langs de 

oorspronkelijke kustlijn, die vanaf de aangrenzende hogere 

gronden zijn ingedijkt en zo zijn toegevoegd aan het land. 

Deze gebieden zijn als geheel ingericht, vaak grootschalig, 

geometrisch en open. De opeenvolgende aandijkingen zijn 

duidelijk herkenbaar in het landschap. De oudste aandijkingen 

liggen als schillen tegen het oude land aan, de latere 

aandijkingen, zoals de Wieringermeer, hebben geen duidelijke 

gerichtheid. Aan de westzijde is er een contrastrijke 

overgang naar de duinen. De dijken en hoofdwatergangen 

vormen een robuuste hoofdstructuur. Plaatselijk zijn er sterke 

contrasten tussen de geometrische inrichting en de natuurlijke 

kreekrestanten. (Bosch en Slabbers, 2006) 

Kruisdorpen in het droogmakerijenlandschap 

De dorpen 

Een herinnering aan de Gouden Eeuw bewaart Noord- 

Holland in de grote inpolderingen van de binnenmeren, een 

onderneming waarvoor met name de stad Amsterdam het 

handelskapitaal beschikbaar stelde. De Beemster (1612) is 

van de oude meren het eerst drooggelegd, al snel gevolgd 

door de Schermer, de Purmer en de Wormer en de polder 

van Heerhugowaard. Dit landaanwinningproces, dat begon 

met de inpoldering van de Zijpe in 1599, werd pas voltooid 

met de droogmaking van de Haarlemmermeer (1852) en de 

inpoldering van het IJ in 1877. De dorpen die in deze polders 

werden gebouwd zijn steeds geheel geometrisch van aanleg, 

in overeenstemming met de stedenbouwkundige idealen 

van de renaissance. Het mooie, duidelijk als poldercentrum 

gebouwde dorp, Midden Beemster is in Nederland het best 

bewaarde voorbeeld van een dergelijk nieuw gesticht dorp. 

Hoofddorp in de Haarlemmermeer laat zien dat er in de vorige 

eeuw, zonder nieuwe ideeën, in de 17e eeuwse traditie 

werd voortgebouwd. (Steegh,1976) 


Het landschap 

Droogmakerijen worden gevormd door een drooggelegd binnenwater/meer, 

omsloten door een ringvaart en een ringdijk. 

Deze gebieden zijn als entiteit drooggemaakt en ingericht, 

vaak grootschalig, geometrisch en open. Ze worden gekenmerkt 

door hun diepe ligging ten opzichte van het aanliggend 

veenpolderlandschap/bovenland. Enig reliëf wordt soms 

gevormd door de mee-ingepolderde stukken veenland. 

De verschillende droogmakerijen kennen allen hun eigen 

kenmerkende interne structuur. Men herkent de Beemster 

aan haar opbouw in volkomen vierkanten, men herkent de 

Wijde Wormer aan haar spiegelsymmetrische opbouw enzovoorts. 

De droogmakerijen vormen door de mens gemaakte, rationeel 

ingerichte landschappen, vaak met een hoge cultuurhistorische 

waarde. De geometrische verkavelings- en ontsluitingsstructuur 

en het functionele watersysteem zijn nog altijd 

bepalend voor het grondgebruik en de ruimtelijke ontwikkeling. 


De ringdijken en ringvaarten laten de oorspronkelijke natuurlijke 

meervorm zien en geven een fraai contrast met de 

geometrisch indeling. (Bosch en Slabbers, 2006) 

De Gooise esdorpen en het stuwwallenlandschap 

De dorpen 

Van de Gooise esdorpen (Hilversum, Bussum, Laren, Blaricum 

en Huizen) is met name het oude centrum van Blaricum 

nog mooi bewaard gebleven. Ook hier zijn echter de oude 

dorpsessen, evenals bij de andere dorpen, sinds het einde 

van de vorige eeuw met buitenhuizen en villa’s volgebouwd. 

Hetzelfde is gebeurd met de gemeenschappelijke weidegronden 

die deze dorpen in het aangrenzende lage land bezaten 

(de Gooise Meent westelijk van Eemnes). Het agrarisch 

karakter van de Gooise dorpen is daarmee grotendeels 

verdwenen. Van de Gooise heidevelden bleef slechts dat ten 

noorden van het gehucht Crailo over. De dorpen zelf zijn zeer 

ruim van aanleg en lijken van alle Nederlandse esdorpen nog 

het meest op de beroemde Drentse voorbeelden. Alleen de 

indeling van hun cultuurland, met de grote gemeenschappelijke 

weidegronden, wijkt sterk af van de overige esdorptypen. 

De oude dorpsbrinken komen in het dorp Laren nog 

het best tot hun recht en kunnen een vergelijking met die 

van het Drentse Zuid Laren doorstaan. In de andere dorpen 

zijn ze verworden tot winkelpleinen. Aan de randen van het 

Gooi verdienen enkele dorpen een speciale vermelding, 

allereerst het dorpje Muiderberg, dat aan de rand van een 

oude zandopduiking is gebouwd. Het is in Nederland het 

enige brink-esdorp dat tevens zeebadplaats was. Het andere 

vermeldenswaardige dorp is het vier km lange, een km brede 

’s Graveland. Dit dorp, waarin enkele fraaie buitenplaatsen 

81 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


HISTORISCHE KAART LAREN 

HISTORISCHE KAART BARSINGERHORN 

HISTORISCHE KAART BROEK OP LANGEDIJK 

HISTORISCHE KAART KOLHORN 


TOPOGRAFISCHE KAART LAREN LUCHTFOTO LAREN 

TOPOGRAFISCHE KAART BARSINGERHORN LUCHTFOTO BARSINGERHORN 

TOPOGRAFISCHE KAART BROEK OP LANGEDIJK LUCHTFOTO BROEK OP LANGEDIJK 

TOPOGRAFISCHE KAART KOLHORN LUCHTFOTO KOLHORN

liggen, is een gevolg van de groei van Amsterdam. Het zand 

dat voor de aanleg van de grachtengordel van Amsterdam 

nodig was heeft men op deze plaats van de Gooise heuvelrug 

afgegraven. De stichting van het dorp valt dan ook in het 

midden van de 17e eeuw te plaatsen. (Steegh, 1976) 

Het landschap 

De Gooise stuwwal vormt de oostelijke hoge rand van de 

provincie. Dit landschapstype bestaat uit hogere zandgronden 

met afwisselend bos en heide, en een gedifferentieerde 

overgangszone naar de aanliggende veengebieden en het 

Gooimeer. Het gebied is uitgesproken rijk aan reliëf. 

Het Gooi is vanouds een aantrekkelijk woongebied. Op de 

hogere gronden liggen kernen als Bussum, Blaricum, Hilversum 

en Huizen. Dit waren van oorsprong brinkdorpen met 

een radiale structuur. Rond de dorpen kwamen omvangrijke 

akkercomplexen tot stand (engen). De graslanden (meenten) 

lagen op grotere afstand in de lage delen. De heidevelden 

dienden voor het weiden van schapen, die iedere avond op 

stal werden gezet en die de mest leverden voor de akkers. 

Door het steeds weer opbrengen van deze mest, vermengd 

met strooisel van de hei, werden de engen opgehoogd en 

verkregen zij hun karakteristieke bolle vorm. Plaatselijk zijn 

nog engrestanten herkenbaar. 

In de 17e en 18e eeuw hebben zich op de hogere gronden 

landgoederen en buitenplaatsen ontwikkeld, zoals Gooilust. 

Aan het eind van de negentiende eeuw en het begin van 

de twintigste eeuw hebben zich bij de kernen uitgestrekte 

villagebieden ontwikkeld, soms door verkaveling van oudere 

landgoederen. 

Aan het verblijf temidden van de bossen en heideterreinen 

werd een heilzame werking toegedacht. In het Gooi ontstonden 

herstellingsoorden en sanatoria. Het sanatorium Zonnestraal 

(architect Jan Duiker) vormt hiervan, als exponent van 

de Nieuwe Zakelijkheid, een architectonisch uniek voorbeeld. 

In de Gooizoom zijn gronden afgezand ten behoeve 

van de uitbreiding van de Amsterdams grachtengordel. Dit 

heeft geleid tot het ontstaan van de buitenplaatszone van 

‘s-Graveland. Dit vormt een gaaf historisch-landschappelijk 

ensemble van lanen, bossen, parken, landhuizen, zichtassen 

en zanderijvaarten. (Bosch en Slabbers, 2006) 

In de Middeleeuwen werd het Gooi vrijwel geheel ingericht 

voor de landbouw. De oorsprong werd gelegd voor de dorpen 

die we ook nu nog – in sterk uitgegroeide vorm – aantreffen. 

Er werden boerderijen gebouwd op plaatsen die nu de centra 

van de Gooise steden vormen, gegroepeerd rondom een 

brink. In de kern van Laren is de brink bewaard gebleven. 

Een brink is een langgerekte driehoek, van waaruit een pad 

de heide oploopt. Deze ruimte werd vroeger gebruikt om de 


schapen bijeen te drijven voor of na een wandeling naar de 

heidevelden, waar de schapen gingen grazen. 

Bij de dorpen lagen de zogeheten engen: aaneengesloten 

bouwlandcomplexen waar de boeren uit het dorp hun akkers 

hadden. De engen waren geen gemeenschappelijk bezit: 

iedere boer had zijn eigen akkers. Vaak waren dit kleine, 

smalle percelen. De engen zijn vrijwel geheel verdwenen ten 

behoeve van woningbouw, alleen de eng van Huizen is nog 

goed als zodanig te herkennen – net als het strookvormige 

karakter van de percelering. 

Op de hoogste delen van het gebied, die het minst vruchtbaar 

waren en dus het minst interessant voor de landbouw, 

was het oorspronkelijke bos al in de Late Middeleeuwen verdwenen, 

om plaats te maken voor uitgestrekte heidevelden 

waar de herders hun schaapskudden weidden. 

Het laatste onderdeel van de agrarische bedrijfsvoering 

wordt gevormd door de maatlanden of meenten: laaggelegen 

graslanden die als weiland of hooiland werden gebruikt. Deze 

meenten waren gemeenschappelijke gronden. 

In de 19de eeuw begon de stedelijke ontwikkeling. Hilversum 

groeide uit tot de grootste stad van het Gooi, maar ook de andere 

Gooise dorpen kregen een belangrijke stedelijke impuls. 

Het is duidelijk dat deze ontwikkeling een grote verandering 

van het oorspronkelijke landschap tot gevolg heeft gehad. 

De engen en de meenten zijn bijna geheel volgebouwd; de 

heidevelden van weleer zijn voor een deel bewaard gebleven 

en voor een ander deel in villaparken veranderd. (Haartsen 

e.a., 2000) 

Weg-/lintdorpen in het oude zeekleilandschap 

De dorpen 

Het gebied binnen de oude Westfriese zeedijk heeft in 

historische tijden ingrijpende veranderingen ondergaan. 

Na de verovering op het gebied door de Hollanders op de 

West-Friezen veranderde het landschap van aanzien. Het 

veroverde gebied werd opnieuw gekoloniseerd. De zogenaamde 

wegdorpen werden zijn hiervan overgebleven. In 

deze dorpen is het voorkomen van de typische Westfriese 

stelphoeves opvallend. Ze liggen vooral in het westen van het 

gebied, met een grote concentratie in de buurt van Schagen. 

De woonheuvels zijn opgeworpen vanaf ongeveer 800 

na Chr. en men is er mee doorgegaan tot in de 13e eeuw. 

(Haartsen e.a., 2001) 

Opmerkelijk zijn in het noorden van de provincie de plaatsnamen 

eindigend op -horn. Barsingerhorn, Tuitjehorn en het 

oude visserhaventje Kolhorn. Deze wijzen op oude schiereilanden 

en landtongen, die door latere bijdijkingen verdwenen 

zijn. (Steegh, 1976) 

83 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


HISTORISCHE KAART DEN ILP 

HISTORISCHE KAART GROOTSCHERMER 

HISTORISCHE KAART OUDEKERK AAN DE AMSTEL 


TOPOGRAFISCHE KAART DEN ILP LUCHTFOTO DEN ILP 

TOPOGRAFISCHE KAART GROOTSCHERMER LUCHTFOTO GROOTSCHERMER 

TOPOGRAFISCHE KAART ANKEVEEN LUCHTFOTO ANKEVEEN 

TOPOGRAFISCHE KAART OUDEKERK AAN DE AMSTEL LUCHTFOTO OUDEKERK AAN DE AMSTEL

Barsingerhorn is met zijn lange smalle bebouwingslint heel 

kenmerkend voor dorpen in West-Friesland. Het is een wegdorp. 

Broek op Langedijk is een voorbeeld van een dijkdorp. 

Kolhorn heeft zijn bestaan te danken aan de overslag van 

goederen. Hier lag een sluis die de verbinding vormde tussen 

de Westfriese wateren en de Zuiderzee. (Haartsen e.a., 

2001) 

Het landschap 

In het pleistoceen bestonden grote delen van Noord-Holland 

uit wadvlakten, doorsneden door kreken. Na de laatste IJstijd 

ontwikkelde zich op deze kleibodem een veenkussen. In de 

9e en 8e eeuw voor Christus woonde men in dit gebied, dat 

regelmatig te kampen heeft met wateroverlast, op terpen. Om 

het water buiten te sluiten werd het gebied in de 11e en 12e 

eeuw omdijkt. Aan het begin van de 13e eeuw is de dijkring 

gesloten. Nog altijd vormt de Westfriese Omringdijk de markante 

begrenzing van het oude zeekleigebied. 

Nadien is het veen, door klink en oxidatie, weer verdwenen 

waardoor het onderliggende landschap weer aan de oppervlakte 

kwam. De voormalige kreken laten zich nu herkennen 

als relatief hoog gelegen stroomruggen. De voormalige 

wadvlakten vormen nu de laag gelegen en overwegend open 

kommen. Met het inklinken, of zelfs verdwijnen, van het veen 

kwamen ook de oude huisterpen weer aan de oppervlakte. 

Doordat het gebied is ontgonnen als veengebied, kent het 

ook de ruimtelijke karakteristieken van een veengebied, met 

langgerekte lintdorpen, een regelmatige, opstrekkende verkaveling 

en veel sloten, vaarten en tochten om het water af te 

voeren/op te slaan. Door herverkaveling is de oorspronkelijke 

structuur van het landschap plaatselijk ingrijpend veranderd 

en is een veel grootschaliger structuur ontstaan. (Bosch en 

Slabbers, 2006) 

Weg- dijken weteringdorpen in het veenpolderlandschap 

De dorpen 

In de laagveenontginningen zijn de dorpen direct langs 

een weg of dijk gebouwd. Vele van deze dorpen zijn sterk 

gegroeid als gevolg van de bloei van handel in de Gouden 

Eeuw. De uitbreiding van de bebouwing vond op drie manieren 

plaats: 

1. op oude weide-eilanden (Graft, de Rijp en Krommenie); 

2. door verdere lintbebouwing langs de lengte-as (Wormer, 

Westzaan en Krommenie); 

3. bij een nog verder gaande groei, zoals in de al vroeg geïndustrialiseerde 

Zaanstreek, werden de dorpen binnendijks 

verder uitgebreid langs oude sloten en binnenweggetjes. 

Van de dorpen die in hoofdzaak door koophandel in de Gouden 

Eeuw groot zijn geworden, zijn o.a. te noemen de Rijp, 


Schermerhorn, het door kaashandel opgekomen Oosthuizen 

en vooral het dorp Broek in Waterland. Nadat het oude Broek 

door brand verwoest werd, is het vanuit de oude kerk nieuw 

uitgelegd langs de oude waterwegen en het Havenrak. Het 

is met zijn fraaie boerderijen en schippershuizen, één van de 

gaafst bewaarde vissersnederzettingen. Overige typerende 

dorpen zijn het wegdorp Den Ilp, dijkdorp Grootschermer en 

‘Weteringdorp’ Ankeveen. 

Het landschap 

De veenpolders bestaan uit onvergraven veen dat overwegend 

in gebruik is als grasland. De veengebieden kennen 

een vlakke ligging en een zeer open karakter. Hierbinnen vormen 

de lange bebouwingslinten belangrijke ruimtevormende 

elementen. 

De ontginningswijze van de veengebieden wordt veelal 

gekenmerkt door een lange ontginningsas langs een natuurlijk 

of gegraven water langs een weg. Loodrecht op de 

ontginningsas zijn evenwijdig sloten gegraven, waarmee een 

strookvormig verkavelingspatroon is ontstaan. De bebouwing 

is gesitueerd langs de ontginningsas, waardoor langgerekte 

streekdorpen zijn ontstaan. Veel huizen zijn gebouwd van 

hout. Klei was weinig voorhanden en hout verzakte minder 

snel op de drassige bodem dan steen. 

Op deze algemene ontginningswijze zijn talrijke varianten. 

Het verkavelingspatroon varieert van zeer regelmatig tot zeer 

onregelmatig terwijl meestal ook is ingespeeld op specifieke 

omstandigheden ter plaatse, zoals de aanwezigheid van 

veenstromen en meren. Daarbij is er onderscheid in de mate 

van waterrijkdom. (Bosch en Slabbers, 2006) 

De meeste veenpolders zijn aanvankelijk ingericht als vaarpolders, 

waarbij de landbouwgronden alleen over het water 

bereikbaar waren. Na een ingrijpende herinrichting zijn vrijwel 

alle gronden over de weg ontsloten. In Waterland komen nog 

waterrijke vaarpolders voor. Dit vormen de meest wateren 

natuurrijke veengebieden met een deels gave historische verkaveling 

en open karakter. (Bosch en Slabbers, 2006) 

Het veenpolderlandschap wordt gekenmerkt door een afwisseling 

van land en water. Dit heeft ook zijn weerklank in de 

geschiedenis. In sommige perioden lag het accent op landbouw 

in andere tijden op de visserij en zeevaart. Daardoor 

zijn er kenmerkende, langgerekte agrarische dorpen met 

grote open graslanden zoals Den Ilp en Purmerland, maar 

ook markt- en havenplaatsen. Soms liggen de havens zelfs 

midden in het land, zoals Graft en De Rijp. (Haartsen e.a., 

2001) 

85 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Typologie kustplaatsen PARK.

Kruispunt- dijken oeverwaldorpen in het veenrivierenlandschap 

De dorpen 

De Vecht maakt deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. 

Langs de rivier liggen diverse forten die de droge ‘accessen’ 

vanuit het Gooi moesten verdedigen. Aan de veenrivieren 

hebben zich steden en plaatsen ontwikkeld als Amsterdam 

(dijk-damstad), Ouderkerk aan de Amstel (oeverwaldorp), 

Weesp (dijkdorp) en Muiden (kruispuntdorp). (Bosch en Slabbers, 

2006) 

De boeren vestigden zich aan de rand van het klei-op-veengebied. 

Er werden boerderijen gebouwd langs de rivier en 

langs de polderkaden, waardoor een langgerekte bebouwing 

is ontstaan. Het middengedeelte van de polders bleef onbebouwd. 

De situatie is in de loop van de eeuwen nauwelijks 

gewijzigd. (Haartsen e.a., 2000) 

De Amstel is een voorbeeld van een rivier waarlangs een ijl 

bebouwingslint is ontstaan. Hier en daar vinden we er (restanten 

van) historische buitenhuizen en (heren)boerderijen. 

Aan weerskanten van de Vecht strekken zich uitgestrekte 

polders uit. Daarnaast is een aantal kernen ontstaan op de 

oeverwallen. Oudekerk aan de Amstel is een voorbeeld van 

zo’n oeverwaldorp. (Haartsen e.a., 2000) 

Het landschap 

Een landschap als het veenpolderlandschap, maar doorsneden 

door veenrivieren. Langs deze veenrivieren zijn meer 

zandige oeverwallen afgezet. Aangrenzend liggen kommen 

met klei- en veengronden. De kommen manifesteren zich 

nog altijd als open grasland, de smalle oeverwallen zijn sterk 

verdicht. De veenrivieren vormen lange tijd de belangrijke 

vervoersaders. Van oudsher hebben de meeste ontwikkelingen 

zich op de zandige oevers geconcentreerd. Door de 

goede bereikbaarheid, grondslag en de nabijheid van Amsterdam 

hebben zich langs deze rivieren landgoederen ontwikkeld 

die bijvoorbeeld de Amstel en de Vecht een bijzondere 

allure geven. 

Noorderzeekust 

Aan de Noordzeekust liggen na een smalle strook strand de 

jonge duinen. Dit is een direct aan zee gerelateerd, reliëfrijk 

zandlandschap. Door wind en golfwerking heeft dit gebied 

een dynamisch karakter. De duinen worden gevormd door 

hoge, droge zandruggen, vaak begroeid met helmgras. De 

kustlijn en de duinen hebben een primaire functie als zeekering 

en als natuurgebied. 

Een deel van de duinen is van antropogene oorsprong. Zij 

zijn ontstaan door opstuiving voor een door de mens gevormde 

zanddijk. Dit betreft de duinen tussen Camperduin en 


Callantsoog, tussen Callantsoog en Den Helder en tussen De 

Koog en De Cocksdorp. 

De binnenduinranden van de oude duingebieden kennen 

een lange bewoningsgeschiedenis. In de duinzoom liggen 

steden, dorpen, villaparken, landgoederen, buitenplaatsen en 

gezondheidscentra. (Bosch en Slabbers, 2006) 

Door de PARK (Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit) is 

een onderverdeling gemaakt van de dorpen in de kuststrook 

aan de hand van hun (oorspronkelijke) functie: havenplaats, 

badplaats en kustplaats. Op bijgevoegde afbeelding is de 

verdeling voor Noord-Holland zichtbaar. De ruimtelijke kenmerken 

van deze dorpen worden niet beschreven. 

Zuiderzeekust 

De Zuiderzeekust van Noord-Holland is geen landschapstype. 

Hiermee wordt een smalle strook land langs de voormalige 

Zuiderzee bedoeld die de kustplaatsen (waaronder 

V.O.C.-steden) verbindt. De kust bestaat voor een groot deel 

uit een dijk. 

De plaatsen aan deze kust hebben van oorsprong een sterke 

relatie met het water. In de Gouden Eeuw waren Enkhuizen, 

Medemblik en Hoorn belangrijke handelsplaatsen. Andere 

plaatsen, zoals Volendam, waren vooral gericht op de visserij. 

Na het ontstaan van het IJsselmeer door afsluiting van 

de Zuiderzee in 1932, is de visserij grotendeels verdwenen. 

Vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw heeft de recreatieve 

sector een sterke ontwikkeling doorgemaakt. Veel bezoekers 

komen af op de historische kernen, maar ook op de mogelijkheden 

tot waterrecreatie. Afgezien van enkele vissersboten 

liggen de havens nu vol met plezierjachten. De waterrecreatie 

houdt de eeuwenoude relatie tussen de stad en het water 

in stand. (Luitwieler, 2007) 

Verschillende typen Zuiderzeeplaatsen zijn te onderscheiden 

(Luitwieler, 2007): 

- Stadsfront: de stedelijke bebouwing grenst aan het water. 

- Dijk: de stad ligt van het water gescheiden door een dijk. 

87 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Uitwerking Middenbeemster. 

Uitwerking Middenbeemster. 


Uitwerking ‘Bouwen voor Waterland 2020’.

- Haven: de stad is als het ware achter de haven gebouwd. 

- Kanaal: de stad is via een kanaal verbonden met het 

water. Hierbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen kanalen 

die door bebouwd (industrie) of onbebouwd gebied 

lopen. 

Hoorn en Enkhuizen zijn voorbeelden van een 

stadsfrontplaats. Medemblik ligt achter een dijk. Marken, 

Monnickendam en Volendam zijn havenplaatsen en Edam ligt 

aan een kanaal. 

Voorbeelduitwerking Middenbeemster 

Het ontwerpbureau LA4Sale heeft in 2002 een ‘Kookboek 

voor kleine kernen’ gemaakt, waarin zij een nieuw beleid 

lanceerden voor de ontwikkeling van kleine kernen op basis 

van landschappelijke en dorpskarakteristieken. Het rapport 

geeft inzicht in de mechanismen die de ontwikkeling van een 

kleine kern bepalen, formuleert uitgangspunten die bruikbaar 

zijn bij ontwikkeling en geeft aanbevelingen voor een kleine 

kernenbeleid. Daarnaast is een testcase uitgewerkt waarbij 

verschillende ontwikkelingsmodellen voor Grootschermer zijn 

uitgewerkt. 

Voorbeelduitwerking ‘Bouwen voor Waterland 2020’ 

In 2004 heeft hetzelfde bureau LA4Sale een verkenning 

gedaan voor ‘Bouwen voor Waterland 2020’. Het onderzoek 

is een verkenning naar de alternatieve invulling van het 

woningbouwprogramma voor de regio Waterland. De vraag 

hierbij was hoe woningbouw vanuit een landschappelijk en 

cultuurhistorisch perspectief kan bijdragen aan de identiteit 

en ruimtelijke kwaliteit van het landschap. Om op deze vraag 

greep te krijgen is inzicht gegeven in de specifieke kenmerken 

van elke identiteit. Hiervoor zijn de korrels en structuren 

zowel op de schaal van het hele gebied als per dorp in kaart 

gebracht. 

Per dorpstype wordt zo een profiel geschetst en een strategie 

voorgesteld voor de ontwikkeling van het dorp. Hierin spelen 

zowel de familiekenmerken van de bebouwingsstructuur als 

de unieke eigen kenmerken een grote rol. Hiernaast staan 

enkele voorbeelden van deze strategieën. 



1. De behoefte aan dorpse woonmilieus moet in regionale 

woonvisies worden vertaald in een evenwichtig aanbod 

van alle dorpse woonvormen (van dorps naar meer 

landelijk) voor zowel de lokale bevolking als mensen van 

buiten. 

2. De provincie Noord-Holland heeft een grote verscheidenheid 

aan dorpen met verschillende structuren gebaseerd 

op het landschap en oorspronkelijke functie (agrarisch, 

handel of visserij), vooral veel lintbebouwing. Velen dorpen 

zijn in de afgelopen eeuw sterk gegroeid en hebben 

(deels) hun oorspronkelijke structuur en identiteit verloren. 

Dorpen gaan steeds meer op elkaar lijken. Willen 

we dit in de toekomst voorkomen en de verschillende 

karakteristieken behouden en/of versterken dan moet bij 

de eventuele uitbreiding of inbreiding de oorspronkelijke 

structuur van een dorp en zijn omgeving als uitgangspunt 

worden genomen. Historische kaarten, topografische 

kaarten en luchtfoto’s vormen een goede basis om de 

karakteristieken te herkennen. Daarnaast zijn er al veel 

studies gedaan die als hulpmiddel kunnen dienen voor 

het ontwerp van zo’n ontwikkeling. 

3. Het regionale woonbeleid voor de dorpen en kleine 

kernen binnen de Provincie Noord-Holland moet voorzien 

in het waarborgen van ruimtelijke variatie en identiteit 

(ruimtelijke kwaliteit) van de dorpen. Dit kan niet alleen 

door middel van het programmeren van de woningbouw 

met behulp van contouren. Dit impliceert vaak dat nieuwe 

dorpsuitbreidingen als concentrische ringen zo compact 

mogelijk rond de dorpskernen ontwikkeld zouden 

moeten worden. Dorpsuitbreidingen vragen om maatwerk 

dat tegemoet komt aan de specifieke eigenheid en 

identiteit van het dorp. De ontwikkeling van dorpen zou 

daarom moeten aansluiten op de karakteristieken van 

de historisch gegroeide dorpsstructuur, bewoningsvorm 

en landschappelijke context. Om aanknopingspunten te 

kunnen bieden voor een dergelijke ruimtelijke ontwikkeling 

biedt een historisch geografisch dorpentypologie in 

de vorm van een atlas een goede basis. Hierin dienen 

ook goed onderbouwde, ruimtelijk verantwoorde bebouwingsprincipes 

per dorpstype opgenomen te worden. Het 

wordt aanbevolen om deze atlas te ontwikkelen en in het 

uitvoeringsprogramma van de structuurvisie op te nemen. 

4. Bouwen met behoud van identiteit staat niet gelijk aan 

bouwen met behoud van de ruimtelijke verschijningsvorm. 

Een dorp is niet alleen een ruimtelijk fenomeen in 

het landschap, het is ook een leefgemeenschap waarin 

mensen wonen en werken. Ruimtelijke verandering hoort 

daarbij. Een studie naar de sociaaleconomische vitaliteit 

van dorpen zou een waardevolle aanvulling zijn op de 

historisch geografische dorpentypologie. 

89 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



5. De verkenning ‘Bouwen voor Waterland’ is een goed 

voorbeeld van het waarborgen van de ruimtelijke kwaliteit 

en identiteit van het landschap en de dorpen daarin. Deze 

studie zou in de overige regio’s van Noord-Holland ook 

gedaan moeten worden. 

Bronnen 

Bosch Slabbers tuin- en landschapsarchitecten. 2004. 

Beleidskader Landschap en Cultuurhistorie Noord-Holand. 

Haarlem, Provincie Noord-Holland 

Haartsen, A. e.a. 2000. De cultuurhistorie van Kennemerland, 

Cultuurhistorische waardenkaart Noord-Holland. Haarlem, 

Provincie Noord-Holland 

Haartsen, A. e.a. 2000. De cultuurhistorie van Gooi- en 

Vechtstreek, Cultuurhistorische waardenkaart Noord-Holland. 


Haartsen, A. e.a. 2001. De cultuurhistorie van West-Friesland, 

Cultuurhistorische waardenkaart Noord-Holland. Haarlem, 


Haartsen, A. e.a. 2001. De cultuurhistorie van Waterland en 

Zaanstreek, Cultuurhistorische waardenkaart Noord-Holland. 


Haartsen, A. e.a. 2002. De cultuurhistorie van de Kop van 

Noord-Holland en Texel, Cultuurhistorische waardenkaart 

Noord-Holland. Haarlem, Provincie Noord-Holland 

Heun, G. 2008. Over Boeren en Buren, ontwikkelingsvisie 

voor de Venen. Delft, Afstudeerproject Master Urbanism TU 

Delft 

H&S adviseurs en universiteit van Amsterdam . 2005. Vitaal 

platteland, vitale kleine kernen, evaluatie in het kader van de 

Nota Ruimte. Echt 

LA4Sale. 2002. Kleine kernen kookboek, Amsterdam 

LA4Sale. 2004. Bouwen voor Waterland 2020. Haarlem, 


Luitwieler, F. 2007. Historische IJsselmeersteden: thuishavens 

voor modern watertoerisme. Wageningen, Wageningen 

Universiteit 


Marlet, G. & Woerkens, C. van. 2005. Atlas voor gemeenten. 

De 50 grootste gemeenten van Nederland op 40 punten 

vergeleken. Utrecht 

Nieuwe kijk op oude dorpen. 2005. www.denieuwekijk.nl 

Regionaal Plan 2005 – 2020. 2005. Stadsregio Arnhem – 

Nijmegen, Provincie Gelderland, Nijmegen/Amsterdam 

Steegh, A. 1976. Kleine monumenten atlas van Nederland, 

666 nederzettingen in kaart. Zutphen 

Thissen, F. & Droogleever Fortuijn, J. 1998. Artikel: van autonoom 

dorp naar woondorp. Noorderbreedte 1998, jaargang 

22, Thema ‘Dorpslandschappen Deel 2’ 

91 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Agrarisch grondgebruik in kaart (situatie 2007) 

Het netto landbouwareaal bedraagt in 2007: 132.000 hectare. 

Ruim de helft van het totaal oppervlak van de provincie Noord-Holland (61% van het landoppervlak, 57% van het totaal oppervlak) is in agrarisch gebruik. In bovenstaande afbeelding is 

te zien hoe het grondgebruik ruimtelijk is verdeeld. Wat opvalt is het grote contrast tussen het zuiden en het noorden van de provincie. In het zuiden is een hoge concentratie bebouwing 

te zien met weinig ruimte voor landbouw, al ligt hier wel de belangrijke greenport Aalsmeer. Het noorden heeft daarentegen een overwegend agrarisch karakter, met in sommige gebieden 

een duidelijke specialisatie: bollenteelt in het Noordelijk Zandgebied, akkerbouw in de Wieringermeer, groenten vooral in West-Friesland en het Geestmerambacht en grondgebonden 

veehouderij in Laag-Holland. Ander gebieden hebben een meer gemengd karakter, zoals Texel en de oude droogmakerijen. 


LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

5 Landschap en recreatie 

Het landschap is grotendeels vormgegeven door boeren. 

De agrarische sector verandert, de verstedelijking rukt op. 

Hierdoor verandert het landschap. Tegelijkertijd vergrijst de 

samenleving. Daarmee neemt de vraag naar ruimte voor de 

besteding van vrije tijd toe. Deze ruimtevraag wordt nog eens 

versterkt doordat de behoefte aan rust in de hectische metropool 

toeneemt. Het open en landschappelijke gebied voorziet 

hierin. De vraag is hoe veranderingen in de landbouw 

(schaalvergroting enerzijds en verbreding anderzijds) gecombineerd 

kunnen worden met de steeds grotere behoefte 

aan recreatiemogelijkheden en hoe tegelijkertijd een impuls 

gegeven kan worden aan de ruimtelijke kwaliteit van het landschap. 

In paragraaf 5.1 wordt de relatie tussen landschap en 

recreatie in relatie tot de landbouwhoofdstructuur onderzocht. 

In paragraaf 5.2 wordt gekeken naar de afstemming tussen 

vraag en aanbod van recreatiegebieden en in 5.3 wordt de 

toegankelijkheid van het landschap onderzocht. 

5.1 Kansen voor verbreding landbouw 

Landbouw speelt een belangrijke rol in Noord-Holland. Het 

grootste deel van het oppervlak is agrarisch en de landbouw 

is een belangrijke stuwende sector. Het economisch 

perspectief voor de landbouw is echter onzeker als gevolg 

van internationale marktontwikkelingen, landbouwbeleid van 

de Europese Unie en het milieu- en mestbeleid. Naast een 

groot aantal bedrijven, dat hun bedrijfsvoering beëindigt of 

verbreedt, zijn er ook vitale landbouwbedrijven die behoefte 

hebben aan groei wat betreft grondareaal, gebouwen en productie. 

Verbreding zoals recreatie, verwerking en/of verkoop 

van landbouwproducten aan huis, stalling van paarden of 

caravans, productie van energie, therapeutische zorg, en natuur- 

en landschapsbeheer, is niet voor elke boer op elke plek 

in de provincie een mogelijkheid. De vraag is welke gebieden 

in Noord-Holland mogelijkheden bieden om in de toekomst 

onbeperkt te boeren en waar kansen liggen voor verbreding 

van de bedrijfsvoering. 

Opgave 

De analyse geeft inzicht in de ruimtelijke verdeling (structuur) 

van de verschillende agrarische sectoren. Daarnaast toont 

deze analyse waar in Noord-Holland kansen liggen voor 

grootschalige productie en waar verbreding van landbouw 

de komende jaren zal kunnen gaan plaatsvinden. Als laatste 

is de potentie tot verbreding in relatie tot recreatie nader 

uitgewerkt. 


Methodiek 

Analyse op basis van PROSU gegevens 

Uitgangspunt vormt de dataset van Prosu. Prosu is een agrarische 

database met op adresniveau informatie over type bedrijf 

en overige bedrijfsinformatie zoals het NGE (Nederlands 

Grootte Eenheid). De NGE is een economische maatstaf, die 

elke 2 jaar wordt herzien. De normen worden berekend voor 

de rubrieken uit de Landbouwtelling die de bedrijfsomvang 

bepalen. 

De NGE wordt gebruikt om hittekaarten te berekenen. De 

hittekaart is een dichtheidskaart. Het gaat om NGE per oppervlakte 

eenheid. In dit geval hectares. Iedere cel in de kaart 

(celgrootte is 50 meter bij 50 meter) geeft de dichtheid weer 

in NGE per hectare. 

Door bedrijfstype te groeperen (bijvoorbeeld alle akkerbouwers) 

ontstaan kaarten waarin de gebieden zichtbaar worden 

waar akkerbouw plaatsvindt. Daarin zijn de rode gebieden de 

gebieden met grootste bedrijfsomvang. 

Toekomst perspectief kleinschalige landbouw 

Ongeveer 20% van de bedrijven doet aan enige vorm van 

verbreding. Natuurbeheer is met meer dan 10% van alle bedrijven 

de belangrijkste activiteit. Op Texel en in Laag Holland 

is verbreding relatief belangrijker dan in andere regio’s. Op 

Texel ligt de nadruk op agrarisch natuurbeheer, recreatie en 

de verkoop aan huis. In Laag-Holland is agrarisch natuurbeheer 

veruit de belangrijkste vorm van verbreding 

Conclusies 

• De gebieden die in Noord-Holland mogelijkheden bieden 

voor landbouwproductie zijn te vinden in de regio’s Kop 

van Noord-Holland, West-Friesland en voor een deel in 

de regio Alkmaar (het Geestmerambacht en het Altongebied) 

en in Amstel-Meerlanden rond Greenport Aalsmeer. 

• Gebieden waar grote kans is op verbeding bevinden zich 

in Laag-Holland, op Texel, in delen van Noord-Kennemerland, 

Zuid-Kennemerland en West-Friesland. 

• Kansen voor verbreden richting recreatie zijn er vooral ten 

noorden van Amsterdam en dicht tegen de oost en west 

grens van de provincie. Vooral in het noordelijk midden 

van de provincie is die kans kleiner omdat de mogelijkheden 

voor recreatie daar minder zijn. 

Bronnen 

Lei en Prosu 

93 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Akkerbouw 

Akkerbouw vindt voornamelijk plaats op de kleigronden in de droogmakerijen: de Wieringermeer, de 

Haarlemmermeer en in mindere mate de droogmakerijen in Laag-Holland. Ook op Texel is akkerbouw van 

belang. De Wieringermeer is het belangrijkst, met ruim de helft van de 33.100 ha akkerbouw in de provincie. 

Bollenteelt 

Noord-Holland is het belangrijkste productiegebied van bloembollen in Nederland. Binnen Noord-Holland 

zijn de meeste bloembollenbedrijven gevestigd in de Kop van Noord-Holland (56% van totaal ha), West- 

Friesland (29% van totaal ha) en Noord-Kennemerland (9%). Ook op Texel speelt de bloembollenteelt een 

relatief belangrijke rol. De belangrijkste gewassen zijn tulpen, lelies, narcissen en hyacinten. 


Melkveehouderij 

Ongeveer 5% van de Nederlandse melkveehouderij bevindt zich in Noord-Holland. De meerderheid van de 

melkveebedrijven bevindt zich in Laag-Holland en West-Friesland, maar is in alle regio’s van belang. 

Opengrondstuinbouw 

Noord-Holland is na Noord-Brabant de grootste producent van opengrondsgroenten in Nederland, met 18% 

van alle bedrijven in deze sector en 22% van het areaal. In Noord-Holland worden voornamelijk kool, peen 

en sla verbouwd en weinig aardbeien en peulvruchten. De belangrijkste regio voor deze sector is West- 

Friesland, met daarnaast een aanzienlijke concentratie in het Geestmerambacht. Ook in de Wieringermeer, 

de Haarlemmermeer en het gebied ten westen van Heemskerk is de groenteteelt van belang. 

95 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Glastuinbouw - totaal 

De glastuinbouw kent 2 kerngebieden: in het zuiden Greenport Aalsmeer (sierteeltcluster) en in het noorden 

de zogenaamde Glasdriehoek, die bestaat uit het Altongebied bij Heerhugowaard (sierteelt en glasgroenten), 

Grootslag in West-Friesland (glasgroenten) en Agriport A7 in de Wieringermeer (glasgroenten). Agriport 

A7 is niet te zien in deze kaart omdat deze nieuwe bedrijven in 2007 nog niet zijn meegeteld. 

Glastuinbouw - groente 

De bestaande glasgroentebedrijven in Noord-Holland zijn qua grootte gelijk aan het Nederlandse gemiddelde 

van 2 ha. Qua productiecapaciteit zijn ze echter relatief klein: 148 nge, ten opzicht van een landelijk 

gemiddelde van 410 nge. De verwachting van de markt is dan ook niet bijzonder gunstig. Of deze sector 

concurrerend kan blijven is in grote mate afhankelijk van technische en organisatorische innovaties. Agriport 

A7 kan de ongunstige toekomstverwachting van deze sector iets bijstellen. Hier vestigen zich vooral grote 

bedrijven van minimaal 20 ha, tegenover de bestaande bedrijven van gemiddeld 3,4 ha. Dit gebied is een 

overloopgebied voor het Westland, Zuid-Holland, waar men met ruimtegebrek kampt. 


Glastuinbouw - bloemen 

Bereikbaarheid is voor de glastuinbouw van groot belang. Behalve de functie van Schiphol voor de 

bloemenketen is ook vervoer over de weg een aandachtspunt, zowel voor Aalsmeer als voor het noorden. 

Binnen de Greenport Aalsmeer zal de bedrijvigheid zich in toenemende mate richten op de meest kennisintensieve 

activiteiten: dienstverlening, handel, logistiek en veredeling. Deze ontwikkeling is afhankelijk 

van de toekomst van Schiphol: wanneer de mogelijkheden van vervoer van snijbloemen door de lucht 

worden beperkt zal dit ook de doorvoerfunctie van de Greenport aantasten. In de Noordelijke glasdriehoek 

is voorlopig voldoende ruimte voor productie. 

Landbouw productie vanaf 70 NGE


97 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Inclusief RODS: Recreatie om de Stad

5.2 Vraag en aanbod van recreatie 

Het landelijk gebied verandert. Schaalvergroting in de 

landbouw, aanleg van infrastructuur en verstedelijking hebben 

ervoor gezorgd dat wandelpaden verdwenen zijn en 

daarmee de toegang en de beleving van het landschap sterk 

zijn verminderd. Deze ontwikkelingen leiden tevens tot het 

verdwijnen van stille gebieden, terwijl de behoefte aan een 

toegankelijk landschap met openheid, rust, schoonheid en 

karakter juist sterk is toegenomen. Om de belevings- en 

gebruikswaarde van het landelijk gebied voor alle inwoners 

van de provincie Noord-Holland te vergroten heeft de aanleg 

van groen in en om de stad een impuls nodig. Daarbij gaat 

het niet alleen om de aanleg van groen maar ook om de 

aanpassing van bestaand groen. De urgentie is groot omdat 

de recreatiedruk op natuurgebieden toeneemt en de (her) 

ontwikkeling van groen achterblijft bij de verstedelijking. 

Opgave 

Het in beeld brengen van de vraag naar recreatie. 

5.2 Vraag en aanbod van recreatie 

Inleiding 

Het landelijk gebied verandert. Schaalvergroting in de landbouw, aanleg van infrastructuur en 

verstedelijking hebben ervoor gezorgd dat wandelpaden verdwenen zijn en daarmee de toegang en 

de beleving van het landschap sterk zijn verminderd. Deze ontwikkelingen leiden tevens tot het 

verdwijnen van stille gebieden, terwijl de behoefte aan een toegankelijk landschap met openheid, rust, 

schoonheid en karakter juist sterk is toegenomen. Om de belevings- en gebruikswaarde van het 

landelijk gebied voor alle inwoners van de provincie Noord-Holland te vergroten heeft de aanleg van 

groen in en om de stad een impuls nodig. Daarbij gaat het niet alleen om de aanleg van groen maar 

Doel 

Afstemmen ook recreatievraag om de aanpassing van bestaand groen. De urgentie en is groot aanbod: omdat de recreatiedruk op natuur en landschaps- 

natuurgebieden toeneemt en de (her)ontwikkeling van groen achterblijft bij de verstedelijking. 

Opgave 

ontwikkeling Het in in beeld brengen de van nabijheid de robuuste groenstructuren van in en om de stad. de stad. 

Het in beeld brengen van kansen voor versterking en nieuwe recreatiegebieden in en om de stad. 

Doel 

Afstemmen recreatievraag en aanbod: natuur en landschapsontwikkeling in de nabijheid van de stad. 

Methodiek 

Methodiek1. 

Vraag en aanbod- analyse 

Vraag en aanbod- analyse. 

Aanbod Vraag 

Afwegingmethodiek 

Ruimtelijke analyse 

Resultaat 

Met behulp Resultaat van een ruimtelijke afwegingsmethodiek is de 

Groenstructuren in en om de stad vervullen belangrijke functies. Niet alleen voor ecologie en 

landschap, maar ook als een rustgevend tegenwicht voor de drukke stad. Er zijn tekorten aan 

vraag naar fiets recreatie in Noord-Holland in kaart gebracht. 

Hiervoor is gebruik gemaakt van bewonersdichtheid. Op 

dezelfde wijze zijn de mogelijkheden voor fietsen (aanbod) in 

kaart gebracht. Hiervoor is de opvangcappaciteit voor fietsen 

per grondgebruik bepaald. Door deze twee kaarten met elkaar 

te confronteren ontstaat een vraag en aanbod kaart. 

Resultaat 

Groenstructuren in en om de stad vervullen belangrijke functies. 

Niet alleen voor ecologie en landschap, maar ook als 

een rustgevend tegenwicht voor de drukke stad. Er zijn tekorten 

aan recreatief groen en de ontwikkeling van recreatief 

groen blijft achter bij de verstedelijking. Vooral de gebieden 

grenzend aan de stad, zoals de scheggen in Amsterdam, 

bieden mogelijkheden om te functioneren als zogenaamde 


stadsparken. Door in deze stadsrandgebieden prioriteit te geven 

aan landschapsontwikkeling krijgen deze gebieden met 

voorrang een kwaliteitsimpuls. In die delen van het landelijk 

gebied die verder van de stad liggen en waar de landbouw 

niet langer dominant is, zal de bijdrage aan rust en stilte meer 

gecombineerd kunnen worden met natuur(beleving). 


1. In de stedelijke gebieden in het zuiden van Noord-Holland 

is de vraag naar recreatie het grootst. 

2. Dit kan maar gedeeltelijk worden ondervangen door versterking 

van de groen structuur rondom de stad (RODS). 

3. De versterking van de groenstructuur rondom de stad 

resulteert in een robuustere structuur waardoor de druk op 

deze ruimte in balans blijft. 

99 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



Afbeelding 5.1 

Afbeelding 5.2

5.3 Regionaal recreatief netwerk 

Kernkwaliteiten landschap: 

Natuurlijke kwaliteit: bodem, reliëf, aardkunde, water, flora en fauna 

Culturele kwaliteit & identiteit: cultuurhistorie 

Gebruikskwaliteit: (recreatieve) toegankelijkheid, bereikbaarheid en meervoudig ruimtegebruik, 

aanwezigheid toeristisch – recreatieve voorzieningen 

Belevingskwaliteit: ruimtelijke afwisseling, informatiewaarde, contrast met stedelijke omgeving, 

groen karakter, rust, ruimte, stilte en donkerte 

Bij brede groepen in de samenleving en nagenoeg alle leeftijdgroepen 

is in het dagelijks leven grote behoefte aan stilte 

en rust, ook wel onthaasting of vertraging genoemd. Mensen 

zoeken dit vooral in de natuur en het landschap. Zo’n 90 

procent van de mensen geeft aan rust en ontspanning heel 

belangrijk te vinden en verwacht van de overheid deze rust 

en stilte zoveel mogelijk te bevorderen (Stichting Natuur en 

Milieu 2002). Wandelen en fietsen zijn veruit favoriet. Naast 

natuurgebieden zijn ook ouderdom, cultuurhistorische relicten, 

uitzichtpunten en onverharde paden onderdeel van het 

netwerk om te onthaasten. Ook de omvang telt: als het gaat 

om rust vinden is groter vaak beter. Het is van belang deze 

behoefte aan vertraging of onthaasting zoveel mogelijk te accommoderen 

in de nabijheid van de woonomgeving. 

Opgave 

Het in beeld brengen van de recreatieve hoofdstructuur van 


Het in beeld brengen van kansen voor nieuwe attractieve 

fietsroutes. 

Doelen 

Het in beeld brengen van mogelijkheden voor het versterken 

van recreatieve netwerken. 

Het ontwikkelen van een prioritair recreatieve routestructuur 

op provinciale schaal. 

Benadering 

Als voorbeeld dient het Regionalpark Frankfurt RheinMain 

in Duitsland. Regionalpark RheinMain rond Frankfurt is 

een ruimtelijk concept waarbij landschapsontwikkeling en 

–bescherming en recreatieve ontsluiting hand in hand gaan. 

Dit gebeurt door de ontwikkeling van: een recreatief routenetwerk, 

een robuuste groenstructuur en daarmee samenhangende 

recreatieve ‘hotspots’ zoals kleine parken, monumenten, 

waterbronnen en uitkijktorens. Het park voorziet in 

de grote behoefte aan recreatiemogelijkheden en beschermt 

ecologische en landschappelijke waarden. Lokale initiatieven 

krijgen regionale samenhang door deze in te bedden in de 

regionale parkstructuur. 

Resultaat 

De hoeveelheid vrije tijd van de beroepsbevolking neemt 

af. De (culturele) betekenis van vrije tijd neemt toe, net 


als het geld dat hieraan wordt besteed. Niet-werkenden, 

vooral gepensioneerden hebben veel vrije tijd. Het aantal 

gepensioneerden zal meer dan verdubbelen en dus zal hun 

vraag naar ruimte en tijd voor de besteding van hun vrije tijd 

toenemen. Om in Noord-Holland in te kunnen spelen op deze 

vraag is het van belang goed toegankelijke en aantrekkelijke 

landschappen te ontwikkelen. Wandel- en fietspaden die de 

groengebieden en recreatieterreinen, zoals parken, sportterreinen 

en volkstuinen, met elkaar en met de stad verbinden 

zijn essentieel. Daarnaast moet ook de kwaliteit van het 

landschap, de cultuurhistorische attracties en de recreatieve 

infrastructuur verbeteren. In deze analyse wordt de recreatieve 

hoofdstructuur in beeld gebracht aan de hand van 

diverse cultuurhistorische en attractieve elementen en wordt 

aangegeven waar verbetering van de routestructuur rondom 

deze elementen zou kunnen plaatsvinden. 

In de analyse is allereerst onderscheid gemaakt tussen recratieve 

elementen en routes. 

Recreatieve elementen 

De volgende elementen zijn onderscheiden: 

1. Attracties, bijvoorbeeld de Kaasmarkt in Alkmaar en de 

Zaanse Schans. 

2. Musea. 

3. Provinciale monumenten die een recreatieve waarde hebben, 

bijvoorbeeld molens, kastelen, kloosters, landgoederen 

en ruines. 

4. Rijksmonumenten die een recreatieve waarde hebben, 

bijvoorbeeld molens, kastelen, kloosters, landgoederen 

en ruines. 

5. Historische molens. 

Wanneer bovenstaande lagen over elkaar worden geprojecteerd 

ontstaat het beeld van afbeelding 5.1. 

Routes 

De volgende lijnobjecten zijn onderscheiden: 

1. fietsknooproutes 

2. LF fietsroutes 

Wanneer bovenstaande lagen over elkaar worden geprojecteerd 

ontstaat het beeld van afbeelding 5.2. 

101 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 






Afbeelding 5.6

Cultuurhistorische geschiedenis beleefbaar maken 

Gaafheid, samenhang, ouderdom en cultuurhistorische 

elementen dragen bij aan de beleving van natuur- en recreatiegebieden 

en versterken de kwaliteit van de leefomgeving. 

Oude landschappen dragen bij aan deze behoefte en zijn 

daarmee uiterst waardevol en cruciaal voor de kwaliteit van 

de omgeving. Een middel om de kwaliteit van de leefomgeving 

te verhogen, en tegelijkertijd de identiteit van Noord-Holland 

te kunnen waarborgen en benutten, is het versterken en 

in het landschap weer zichtbaar maken van cultuurhistorische 

patronen, relicten en objecten. 

Tegelijk zien we de trend om de landschapsbeleving van de 

recreant te versterken door het weer zichtbaar maken van 

oude landschapselementen. Zo worden oude restanten van 

verdedigingswerken opgeknapt, zoals de forten van de Stelling 

van Amsterdam. Door cultuurhistorie te koppelen aan 

het recreatief netwerk van fietsen wandelpaden wordt de 

historische beleving en bewustwording mogelijk en wordt het 

gevoel van identiteit versterkt. 

Attractieve fietsroutes 

Veel inwoners van Noord-Holland maken gebruik van het 

buitengebied om fietsend een ommetje te maken. Hiervoor 

zijn routes nodig. Concreet betekent dit de ontwikkeling van 

een fijnmazig toegankelijk netwerk van fietspaden met daaraan 

verbonden plekken om te verblijven. Dit betekent in veel 

gevallen bestaande fietsen wandelpaden verbinden, maar 

ook nieuwe ontwikkelen. Dit kan bijvoorbeeld door de beschrijving 

en thematisering van routes. In afbeelding 5.3 zijn 

de bestaande fietsroutes aangeven die relatief veel cultuurhistorische 

elementen doorkruisen, deze routes zijn geschikt 

voor thematisering. 


• Uit afbeelding 5.1 zijn duidelijk gebieden te onderscheiden 

met een hoge dichtheid aan recreatieve objecten en 

gebieden met een lage dichtheid. 

• Opvallend is een hoge dichtheid in het zuiden van Noord- 

Holland en een lage dichtheid in het noorden van Noord- 

Holland. 

• Thematisering van bestaande fietsroutes is goed mogelijk 

in de gebieden met een hoge dichtheid aan recreatieve 

objecten. Een voorzet hiervoor is uitgewerkt in de afbeelding 

5.3 en 5.4. 


103 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



HET VISUELE LANDSCHAP 

6 Het visuele landschap 

Steffen Nijhuis - TU Delft 

Ruimtelijke kwaliteit staat hoog op de politieke agenda. Het 

is echter een niet onomstreden begrip omdat er verschillende 

interpretaties aan worden gegeven. Om het concreet 

handen en voeten te geven wordt in dit hoofdstuk het begrip 

ruimtelijke kwaliteit gekwantificeerd aan de hand van een 

wetenschappelijke analyse van de begrippen ‘openheid’ en 

‘visuele beleving’. Deze worden in verband gebracht met de 

landschappelijke opbouw van Noord-Holland en de Noord- 

Hollandse landschappen. 

De volgende aspecten worden behandeld: 

1. Analyse van de landschappelijke vorm: 

• mate van openheid of schaaluitersten in het landschap: 

schaal van het landsdeel (§ 6.3); 

• karakteristieke openheid per landschapstype: schaal van 

de landschappelijke eenheid (§ 6.4); 

• typeren van de ruimtevorm: schaal van de visueel-ruimtelijke 

eenheid (§ 6.5); 

2. Analyse van de landschappelijke verschijningsvorm: 

• zichtbaarheid van de ruimte: schaal van de visueel-ruimtelijke 


• visuele verstedelijking: lokale en regionale schaal (§ 6.7); 

Deze analyse kan een handvat bieden voor de provinciale 

sturing op ruimtelijke kwaliteit. 

6.1 Ruimtelijke kwaliteit in Noord-Holland 

Wat is ruimtelijke kwaliteit? De algemene visie is dat ruimtelijke 

kwaliteit is opgebouwd uit de drie Vitruviaanse waarden: 

gebruikswaarde (Utilitas) , belevingswaarde (Venustas) en 

toekomstwaarde (Firmitas). Deze kunnen verder uitgewerkt 

worden met andere aspecten van ruimtelijke kwaliteit: economische 

doelmatigheid, sociale rechtvaardigheid, ecologische 

duurzaamheid en culturele identiteit (Hooijmeijer et al. 2000). 

De Provincie Noord-Holland hanteert de volgende definitie: 

kwaliteit = identiteit = landschap + cultuurhistorie. Dit houdt in 

dat landschap en cultuurhistorie in de visie van de provincie 

essentieel zijn voor de identiteit van gebieden en verdere 

ontwikkeling daarvan (De Vreeze, 2007). De studies ‘Identiteit 

Noord-Holland Noord’ (LA4Sale, 2003) en ‘Bouwen voor 

Waterland 2020’ (LA4Sale, 2004) zijn exemplarische voorbeelden 

van uitwerkingen van deze opvatting. 

Als beleidsinstrument voor het waarborgen van ruimtelijke 

kwaliteit bij nieuwe ontwikkelingen buiten de bebouwde kom 

is het opstellen van een beeldkwaliteitplan verplicht gesteld 


als onderbouwing van bestemmingsplannen en artikel 19 

procedures. Deze beeldkwaliteitplannen zijn primair een 

planvorminginstrument: zij moeten ervoor zorgen dat bij 

beleidskeuzen die in bestemmingsplannen en projectplannen 

worden gemaakt, ruimtelijke kwaliteit voldoende gewicht 

krijgen. Het is een strategisch beeldkwaliteitplan op structuurniveau. 

Het ‘Beleidskader voor Landschap en Cultuurhistorie’ 

(Bosch Slabbers, 2006) is vertrekpunt voor het opstellen van 

beeldkwaliteitplannen en toetsingskader voor binnenkomende 

beeldkwaliteitplannen. Benoeming en beschrijving van 

landschaptypen (of identiteiten) spelen een centrale rol in de 

definitie van ruimtelijke kwaliteit. 

6.2 Landschapstypen als basis 

Landschapstypen vormen de ruggengraat van het hiervoor 

beschreven beleid en toetsingskader voor ruimtelijke kwaliteit. 

Elk landschapstype heeft zijn eigen specifieke ruimtelijke 

vormkenmerken. Landschap is in die zin een geheel 

van totaaleigenschappen die niet te verklaren zijn uit de 

eigenschappen van de samenstellende delen. Op basis van 

die totaaleigenschappen kan onderscheid worden gemaakt 

tussen verschillende landschapstypen. Landschapstypen zijn 

dus in principe een vormanalyse van het landschap. Waarbij 

de vorm van het landschap is te beschouwen als de intermediair 

tussen de perceptie en de vorming van het landschap; 

zie afbeelding 1 (Wassink, 1999). 

Bij een landschapstypologie kan een landschap worden 

beschreven in termen van (Berendsen, 2000): 

1) een bepaald uiterlijk (fysiognomie): het visuele landschap; 

2) een bepaalde structuur en ontwikkeling: de ruimtelijke 

opeenvolging en de genetische successie (fysische geografie, 

historische geografie, bodemkunde, etc.); 

3) een interne samenhang tussen de landschapsfactoren 

(biologie, fysische geografie, milieukunde, etc.) 

De gehanteerde landschapstypering in het beleidskader 

(Bosch Slabbers, 2006) is een typering en beschrijving met 

het accent op structuur en ontwikkeling van het landschap. 

Gangbare maten om deze aspecten te kwantificeren zijn: 

mate van authenticiteit (gaafheid) en mate van natuurlijkheid 

(ecologische waarde). Het hanteert daarmee een historischgeografische 

en fysisch-geografische beschrijving van het 

landschap waar visuele aspecten impliciet worden meegenomen. 

De veronderstelling is dat het visuele landschap an sich 

gezien wordt als een moeilijk te objectiveren aspect (meten) 

en daarom niet of nauwelijks geëxpliciteerd wordt. 

105 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.1: Relatie tussen vorming, vorm en perceptie van het landschap. 

Afbeelding 6.2: Tendens naar de vorming van middenschalige ruimten. 

(bron: Piket et al., 1987) 


6.3 Landschapsfysiognomie is cruciaal 

Het visuele landschap zou een cruciale rol moeten spelen 

in het definiëren en toetsen van ruimtelijke kwaliteit. Visuele 

perceptie (gewaarwording en waarneming) vormt namelijk 

de basis voor waardering en beleving van landschappen. Uit 

onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat visueel-ruimtelijke kenmerken 

of beeldaspecten van het visuele landschap belangrijke 

basiskwaliteiten zijn van landschapsbeleving, waaronder 

(Coeterier, 2000): 

- Eenheid: het landschap als geheel, zijn eigenheid en 

duidelijkheid in karakter en begrenzing; 

- Ruimtelijkheid: het ruimtelijke patroon of de ruimtelijke 

organisatie, de ruimtelijke lay-out; 

- Uiterlijke verschijningsvorm: het geheel van zintuiglijke 

indrukken waar het ‘zien’. 

Het visuele of zichtbare landschap wordt gedefinieerd als: het 

totaalbeeld gevormd door de aan het aardoppervlak zichtbare 

verschijnselen. Andere termen die gehanteerd worden zijn: 

verschijningsvorm, fysiognomie, landschapsbeeld of visueelruimtelijke 

kenmerken van het landschap. Visueel-ruimtelijke 

kenmerken van het landschap kunnen met behulp van 

landschapsbeeldkartering of landschapfysiognomie in beeld 

worden gebracht en gekwantificeerd. Bij de landschapsbeeldkartering 

worden de visuele kenmerken van het studiegebied 

beschreven en op kaart voorgesteld. Het betreft een objectieve 

beschrijving van de perceptuele eigenschappen, meestal 

beperkt tot de visueel-ruimtelijke kenmerken (De Veer, 1977; 

De Veer et al., 1977). 

In het navolgende worden enkele handvatten geboden om 

grip te krijgen op het visuele landschap in termen van theorie, 

methode en techniek. In deze studie wordt een expertbenadering 

gehanteerd waarbij verschillende methoden van 

landschapsfysiognomisch onderzoek een rol spelen. Het 

meten van ruimte met behulp van Geografische Informatie- 

Sytemen (GIS) staat hierbij centraal. Daarbij wordt onderscheidt 

gemaakt in de analyse van de landschappelijke vorm 

en analyse van de landschappelijke verschijningsvorm. De 

verschijningsvorm is de wijze waarop de vorm van een landschap 

aan een beschouwer verschijnt. Hierbij spelen naast 

vorm ook andere visuele waarnemingscondities een rol zoals: 

waarnemingspositie (hoogte en afstand), kijkrichting en atmosferische 

omstandigheden. Deze aspecten bepalen welke 

vormen worden waargenomen.

De volgende aspecten worden behandeld: 

1. Analyse van de landschappelijke vorm: 

- mate van openheid of schaaluitersten in het landschap: 

schaal van het landsdeel (§ 6.4); 

- karakteristieke openheid per landschapstype: schaal van 

de landschappelijke eenheid (§ 6.5); 

- typeren van de ruimtevorm: schaal van de visueel-ruimtelijke 


2. Analyse van de landschappelijke verschijningsvorm: 

- zichtbaarheid van de ruimte: schaal van de visueel-ruimtelijke 


- visuele verstedelijking: lokale en regionale schaal (§ 6.8); 

6.4 Openheid als maat 

Het visuele landschap bestaat uit een veelheid van zichtbare 

verschijnselen die het landschapsbeeld vormen. Daardoor 

lijkt het haast onmogelijk in deze beelden ordening aan te 

brengen. Toch bestaat er een zekere karakteristieke ordening 

van landschapelementen die het mogelijk maakt landschapsbeelden 

systematisch te benoemen en te ordenen. Die ordening 

kan men onder een meer algemene noemer brengen, 

zoals openheid (Piket et al., 1987). Openheid kan worden 

opgevat als een afgeleide van de concrete, genoemde 

verschijnselen of landschapselementen. Elk gebied heeft zijn 

eigen karakteristieke verhouding van open en dicht en kan 

daarom worden gebruikt om landschapstypen te beschrijven 

in mate van openheid. Openheid is in die zin een synthese 

begrip. In landschapsfysiognomische zin is er sprake van 

ruimte of openheid wanneer abrupt oprijzende elementen 

zoals bomen, huizen, dijken, etc. (visuele grenzen) boven 

ooghoogte van waarnemer over een zeker oppervlak afwezig 

zijn. Dus, wanneer het landschap ‘leeg’ of ‘open’ is (De 

Veer, 1977). Een methode voor het meten van openheid is 

de rastermethode. Deze is toegepast op het landschap van 


Rastermethode (grid landscape surveys): 

Het doel is het visualiseren en kwantificeren van landschapsfysiognomische 

ruimte waarmee de mate van openheid 

en schaalkenmerken van landschapstypen in beeld wordt 

gebracht. Hiervoor wordt de rastermethode gebruikt. Hierbij 

worden in een ten opzichte van het landschap liggend raster 

van vierkanten metingen verricht waarmee de verhouding 

openheid – dichtheid met behulp van Geografische Informatie 

Systemen (GIS) wordt gekwantificeerd en gevisualiseerd. Zie 

Nijhuis (2009) voor verdere toelichting op de methode. 


Het landschap van Noord-Holland wordt gekenmerkt door 

schaaluitersten; van grootschalige open gebieden in de Wieringermeer 

en Schermer tot kleinschalige gesloten gebieden 

met veel groene opgaande elementen zoals het Gooi en 

gebieden met een stedelijk karakter. Zie afbeeldingen 6.3, 

6.4, 6.5 en 6.6. Uit onderzoek naar schaalkenmerken van het 

zichtbare landschap blijkt dat de diversiteit van ruimteklassen 

afneemt (afbeelding 6.2). Er is een algemene tendens naar 

de vorming van middenschalige ruimtes zichtbaar. Dus vooral 

de kenmerkende zeer open ruimten staan onder druk voor 

verdergaande verdichting. Deze ontwikkeling heeft tot gevolg 

dat kenmerkende schaalverschillen steeds minder bijdragen 

tot de identiteit van verschillende landschapstypen. 

CONCLUSIE 1: GROOTSTE OPEN RUIMTEN VEILIG- 

STELLEN 

De mate van openheid kan op de schaal van de provincie objectief 

worden geanalyseerd en gevisualiseerd met de rastermethode. 

Hiermee kunnen de kenmerkende schaaluitersten 

van het landschap in beeld gebracht worden. De algemene 

tendens naar de vorming van middenschalige ruimten heeft 

een nivellerende werking op kenmerkende schaalverschillen 

die bijdragen tot de identiteit van verschillende gebieden met 

een open karakter. Dus vooral gebieden met een open en 

zeer open karakter behoeven extra bescherming voor verdergaande 

visuele verdichting. 

Aanbeveling: de grootste open ruimten beleidsmatig beschermen 

voor verdere visuele verdichting. Uit de analyse is 

goed te herleiden om welke gebieden het gaat, maar verdere 

precisering is noodzakelijk om tot aanwijzing van de meest 

waardevolle, karakteristieke (zeer) open grootschalige gebieden 

over te gaan. 

107 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.3: Schaaluitersten in het landschap (openheid). 


Afbeelding 6.4: Karakter opgaande elementen. 


109 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.5: Selectie van op en zeer open gebieden (excl. grote open wateren). 


Afbeelding 6.6: Selectie van de fysiognomisch ruimte met een oppervlakte > 100 ha. 


111 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.7: Historisch-geogragische landschapstypen van Noord-Holland. 

Afbeelding 6.8: Schaalkenmerken per landschapstype. 

(Bron: TU Delft 19.09.2008) 


6.5 Karakteristieke openheid per landschapstytpe 

Omdat openheid kan worden opgevat als een afgeleide van 

de concrete, genoemde verschijnselen of landschapselementen 

wordt nu ingegaan op de karakteristieke verhouding van 

open en dicht per landschapstype. Deze directe koppeling 

met de landschapstypen maakt een kwalitatieve invulling van 

het begrip openheid mogelijk op de schaal van landschappelijke 

eenheden. De landschappelijke vorm wordt daarmee 

niet alleen beschreven in termen van ruimtelijke structuur of 

ontwikkeling maar ook in termen van landschapsfysiognomie. 

De indeling in landschapstypen uit het ‘Beleidskader voor 

Landschap en Cultuurhistorie’ (Bosch Slabbers, 2006) is 

hierbij de leidraad (afbeelding 6.7). 

Een kwantitatieve typering van openheid per landschapstype 

is te zien in afbeelding 6.8 waarbij opvalt dat het Aandijkingenlandschap 

als meest open getypeerd kan worden en 

het Stuwwallenlandschap het meest gesloten. Ook andere 

landschapstypen kennen een grote mate van openheid, zoals 

bijv. het Veenpolderlandschap, Droogmakerijenlandschap, 

Keileemlandschap en het Jonge duinlandschap. In het onderstaande 

overzicht wordt een poging gedaan een karakterschets 

per landschapstype te geven in termen van openheid. 

Strandwallen en –vlaktenlandschap 

Duinlandschappen. Gesloten tot open landschap, duinen en 

natuurlijke begroeiing en bollenteelt. Kustduinen, strand en 

kalklloos en kalkrijk duinzand. 

Mate van openheid: van uiterst open tot uiterst gesloten 

Bebouwingskarakteristiek: geconcentreerd 

Jong Duinlandschap 

Duinlandschappen. Gesloten tot open landschap, strand en 

duinen met natuurlijke begroeiing. 

Voormalige strandvlakten en strandwal, vervlakte duinen en 

kalkrijk duinzand. 

Mate van openheid: matig open tot zeer open 

Keileemlandschap 

Landschappen van de lage zandopduikingen (Wieringen, 

Texel). Open en vlak landschap. Stuwwal met keileem. 

Mate van openheid: matig open tot open (half-open) 

Bebouwingskarakteristiek: geconcentreerd; o.a. kop-halsromp 

Aandijkingenlandschap 

Grootschalige zeekleipolders en jonge droogmakerijen (Zijpe, 

Wieringermeerpolder). Open en vlak, bouwland. Getij-afzet-

tingsvlakte, kalkarme zandgrond, lichte en zware oude klei en 

terpen. 

Mate van openheid: zeer open 

Bebouwingskarakteristiek: verspreid; stolp/modern 

Oude Zeekleilandschap 

Kleinschalige zeekleipolders. Half-open landschap, 

overwegend vlak met tuinbouw, gras- en bouwland. 

Kreekruggen(West-Friesland), ontgonnen veenvlakte, oude 

en jonge zeeklei en terpen. 

Mate van openheid: matig open tot open (half-open) 

Bebouwingskarakteristiek: lineair (oostelijk deel), gevarieerd 

(westelijk deel); stolp 

Droogmakerijenlandschap 

Landschappen van de oude droogmakerijen (Beemster, 

Purmer, Schermer, Haarlemmermeer, etc.). Open en vlak 

landschap, grasland en water. Getijafzettingsvlakten, oude 

zeeklei en ontgonnen veenvlakten. 

Mate van openheid: open tot zeer open 

Bebouwingskarakteristiek: gevarieerd; stolp/modern 

Stuwwallenlandschap 

Zandlandschappen (het Gooi). Gesloten en heuvelachtig 

landschap, bos; plaatselijk open door heide, stuifzand of 

uitzicht. Stuwwal, spoelzandwaaier, kalkrijke zanden en jonge 

zeeklei. 

Mate van openheid: gesloten tot zeer gesloten 

Bebouwingskarakteristiek: gevarieerd 

Veenrivierenlandschap 

Rivierlandschappen (Utrechtse Vecht, Ronde Hoep, Bloemendalerpolder, 

etc.). Open en vlak landschap, grasland. 

Rivieroeverwallen, riviereninversierug, ontgonnen veenvlakte 

en bosveen. 

Mate van openheid: matig open tot zeer open 

Bebouwingskarakteristiek: lineair; hallehuis 

Veenpolderlandschap 

Veenweidelandschappen (Noord-Hollands veenweidegebied 

en Noord-Hollands Plassengebied). Open en vlak landschap, 

grasland, water en natuurlijke begroeiing. Veenrestanten, 

deels getij afzettingsvlakte en kraggeland. 

Mate van openheid: zeer open (plassengebied: gevarieerd) 

Bebouwingskarakteristiek: lineair; stolp/gevarieerd 

Hoewel het in grote lijnen wel mogelijk is landschapstypen 

te karakteriseren naar openheid, maken de verschillen in 

(verschijnings)vorm van de ruimte binnen de gekozen landschapstypering 

het moeilijk openheid sec als een kwalitatieve 


maat te gebruiken. Vooral op een lager schaalniveau of ordeningsniveau 

is dit een probleem. Een laag ordeningsniveau 

biedt betere mogelijkheden om de driedimensionale aspecten 

van ruimte te analyseren en te beschrijven (Wassink, 1999). 

Zoals gezegd is openheid op te vatten als een afgeleide van 

de landschapselementen. Daarbij is het speciaal van belang 

of deze landschapselementen ruimtebegrenzend zijn of niet. 

Tot de ruimtebegrenzende elementen worden gerekend alle 

lijnen vlakvormige landschapselementen die boven ooghoogte 

reiken. Dit zijn dus onder andere bossen, houtwallen, 

bebouwingslinten, dorpen, steden en dijken. Ook het 

(natuurlijke) reliëf speelt in deze ruimtevorming mee, namelijk 

door het creëren van uitzichten op relatief hoge punten in het 

landschap. Ligging en dichtheid van de ruimtebegrenzende 

elementen bepalen de openheid van het Noord-Hollandse 

landschap. Daarom moet fysiognomische ruimte (openheid) 

op een lager ordeningsniveau ook beschreven worden in 

termen van compositie van de ruimtevormende elementen en 

de ruimtevorm. Typering van de visueel-ruimtelijke eenheden 

naar ruimtevorm binnen de verschillende landschappen is 

hierbij de sleutel. 

CONCLUSIE 2: KENMERKENDE OPENHEID LAND- 

SCHAPSTYPEN WAARBORGEN 

Kenmerkende verschillen in mate van openheid dragen 

bij tot de identiteit van de verschillende landschapstypen 

van Noord-Holland. Er zijn relatief veel landschappen met 

een open karakter en deze karakteristieke openheid moet 

gewaarborgd worden. Deze openheid kan zowel kwantitatief 

als kwalitatief worden beschreven. De verschijningsvorm 

van de open ruimte kent echter grote verschillen binnen de 

landschapstypen. Op een lager ordeningsniveau is typering 

van de ruimtevorm (openheid) binnen de landschapstypen 

een mogelijke kwalitatieve uitwerking om de kenmerkende 

openheid preciezer te analyseren en te beschrijven. 

Aanbeveling: waar openheid kenmerkend is voor het landschapstype, 

deze waarborgen door kwantitatieve en kwalitatieve 

eisen te stellen aan verdichting. Verdere studie naar 

de relatie tussen de mate van openheid en de (verschijnings) 

vorm van de ruimte is noodzakelijk: het typeren van de ruimtevorm 

is daarbij een uitgangspunt. 

113 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.9: Vijf ruimtetypen. 

(bron: Wassink 1999) 

Afbeelding 6.10: Alzijdig begrensde ruimten in de Beemster. 

Afbeelding 6.11: Tweezijdig begrensde ruimte in de Wijde Wormer. Afbeelding 6.12: Gedeelde ruimte rondom Schermerhorn. 

Afbeelding 6.13: Continue ruimte ten westen van Alkmaar. Afbeelding 6.14: Geen ruimte, maar massa in de bossen van het Gooi. 


6.6 Typeren van de ruimtevorm 

De vorm van het landschap kan ook worden geanalyseerd 

op basis van de ruimtes zoals die worden gevormd door de 

landschapselementen. Aspecten die hierbij een rol spelen 

zijn o.a. de vorm en maat van de ruimte en de begrenzing 

van de ruimte. Het beschrijven en typeren van de ruimte 

vinden op een laag schaalniveau of ordeningsniveau plaats. 

Een laag ordeningsniveau biedt betere mogelijkheden om de 

driedimensionale aspecten van ruimte te analyseren en te 

beschrijven. Indien de ruimte op een hoger ordeningsniveau 

wordt geanalyseerd, zoals in de voorgaande paragraaf is, 

heeft dit meestal betrekking op de patroonmatige aspecten 

van de ruimte. 

Voor het typeren van de ruimte zijn verschillende indelingen 

mogelijk. Hier wordt mutatis mutandis de indeling en wordt 

de beschrijving van Wassink (1999) gevolgd. Hij komt tot 5 

ruimtetypen, zie afbeelding 6.9: 

- alzijdig begrensde ruimten; 

- tweezijdig begrensde ruimten; 

- gedeelde ruimten; 

- continue ruimten; 

- geen ruimte, massa; 

Alzijdig begrensde ruimten zijn aan alle zijden begrensd. 

Hierdoor zijn alzijdig begrensde ruimten naar binnen gekeerd 

en zetten ze aan tot rust. De essentie van alzijdig begrensde 

ruimten is dat er sprake is van een `binnen’ en een ‘buiten’ 

en dat de grens tussen binnen en buiten eenduidig vast ligt. 

Alzijdig begrensde ruimten komen worden ook wel ‘Static 

Spaces’ of ‘Space contained’ genoemd. Een voorbeeld 

hiervan is de Beemster in het Droogmakerijenlandschap (zie 

afbeelding 6.10). 

Tweezijdig begrensde ruimten hebben als kenmerk dat ze 

langgerekt zijn en dat het begin en eind van de ruimten veelal 

niet vanaf een positie is te overzien. Hierdoor zetten tweezijdig 

begrensde ruimten aan tot beweging en zijn derhalve 

naar buiten gekeerd. Bij tweezijdig begrensde ruimten ligt de 

grens tussen binnen en buiten wel vast in de breedterichting, 

maar niet in de lengterichting. Tweezijdig begrensde ruimten 

worden ook wel ‘dynamic spaces’ genoemd. Een voorbeeld 

hiervan is de Wijde Wormer in het Droogmakerijenlandschap 


Gedeelde ruimten hebben als kenmerk dat de ruimte in 

twee delen wordt opgesplitst. Hierdoor is er geen sprake van 

een binnen en een buiten, maar in feite ontstaat aan beide 

zijden van de ruimtevormende elementen een ruimte die aan 


een zijde wordt begrensd. Gedeelde ruimten worden ook wel 

‘space devided’ genoemd, of ‘einseitig gefaßter Raum’. Een 

voorbeeld hiervan is het landschap rondom Schermerhorn in 

het Veenpolderlandschap (zie afbeelding 6.12). 

Het kenmerk van continue ruimten is dat de ruimtevormende 

elementen de ruimte niet begrenzen. De aanwezige 

landschapselementen liggen als losse elementen in een 

continue ruimte. Continue ruimten worden ook wel ‘vagues’ 

of ‘diffuser Raum’. Rondom de afzonderlijke volumes kunnen 

wel gepolariseerde ruimten ontstaan die ‘space attracted’ 

worden genoemd. Een voorbeeld hiervan is het gebied ten 

westen van Alkmaar in Strandwallen en –vlaktenlandschap 


Tenslotte zijn er situaties te onderscheiden waarbij sprake 

is van geen ruimte, maar massa. Dergelijke situaties komen 

bijvoorbeeld voor als het landschap bedekt is met bos. Uiteraard 

is dit afhankelijk van het ordeningsniveau waarop het 

landschap wordt beschouwd. Wordt namelijk in detail naar 

een bosgebied gekeken dan blijkt dat er paden door het bos 

lopen en dat er open ruimtes in het bos voorkomen. Voorbeelden 

hiervan zijn te vinden in de bossen van het Gooi; het 

Stuwwallenlandschap (zie afbeelding 6.14). 

Het typeren van de ruimtevorm is een goed hulpmiddel om 

de visueel-ruimtelijke karakteristieken binnen de landschapstypen 

nader te duiden en deze instrumenteel te maken voor 

verdere ruimtelijke ontwikkelingen. 

CONCLUSIE 3: TYPEREN VAN DE RUIMTEVORM ALS 

KWALITEITSWAARBORG 

Op een laag ordeningsniveau is een nadere typering van de 

ruimtevorm binnen de landschapstypen een goede mogelijkheid 

om openheid kwalitatief te beschrijven en preciezer te 

duiden. Het karakter van de open ruimte wordt dan beschreven 

in termen van de vorm, maat en begrenzing van 

de ruimte. Deze ruimtetypen kunnen gebruikt worden als 

uitgangspunt voor verdergaande ruimtelijke ontwikkelingen. 

Zo kan bij het bouwen van woningen, natuurontwikkeling, etc. 

(‘verdichting’) de kenmerkende visueel-ruimtelijke opbouw 

van het landschap gewaarborgd worden. 

Aanbeveling: nader uitwerken typering van de ruimtevorm 

per landschapstype als kwalitatieve uitwerking van het begrip 

openheid of fysiognomische ruimte. Deze typering kan een 

belangrijk uitgangspunt zijn bij ruimtelijke ontwikkelingen en 

daarmee een integraal onderdeel zijn van het toetsingskader 

van het beeldkwaliteitplan. 

115 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.15: Van topografie naar (visuele)barriere-model naar viewshed. 

Afbeelding 6.16: Viewshed met fotografisch panorama. 


6.7 Verschijningsvorm van de ruimte 

De verschijningsvorm is de wijze waarop de vorm van een 

landschap aan een beschouwer verschijnt. De visuele ruimte 

is dus anders dan de fysieke ruimte. Niet alleen de driedimensionale 

aspecten van de ruimtevorm spelen hierbij een 

rol. Ook visuele waarnemingscondities zoals: waarnemingspositie 

(hoogte en afstand), kijkrichting en atmosferische 

omstandigheden zijn cruciaal. Deze aspecten bepalen welke 

vormen daadwerkelijk worden waargenomen. 

Bij methoden die betrekking hebben op het analyseren van 

de verschijningsvorm van het landschap speelt de positie 

van de waarnemer een belangrijke rol. De verschijningsvorm 

van de ruimte kan op verschillende manieren plaatsvinden, 

Dijkstra (1991) onderscheid drie manieren: 

- Analyse vanaf waarnemingspunten; 

- Analyse vanaf routes; 

- Analyse van gebieden; 

Een belangrijke methode waarmee de verschijningsvorm van 

de ruimte in de huidige situatie of een toekomstige situatie 

kan worden geanalyseerd is de zichtveldmethode. 

Zichtveldmethode (viewsheds): 

Het doel is de verschijningsvorm en zichtbaarheid van de 

landschapsfysiognomische ruimte te analyseren en in beeld 

te brengen. Hiervoor wordt Geografische Informatie Systemen 

(GIS) gebruikt waarbij het zichtveld van een waarnemer 

vanaf verschillende standpunten kan worden geanalyseerd. 

De analyse van het visuele landschap vanaf waarnemingspunten 

kan betrekking hebben op de gehele 360 graden van 

de kijkcirkel of op een deel daarvan. Er wordt dus berekend 

welk deel van de kijkcirkel zichtbaar is. Het gedeelte dat in 

een blik wordt overzien, wordt isovist of viewshed genoemd. 

Zie afbeelding 15 en 16. Kijkhoek, kijkafstand en ooghoogte 

kunnen daarbij worden ingesteld. De volgende uitgangspunten 

zijn daarbij belangrijk: kijkhoogte 1.60 meter boven maaiveld. 

Als kijkhoek wordt 360 graden aangehouden, vanuit elk 

punt is in de rondte gekeken. Als kijkafstand is 4800 meter 

(maximale zichtbaarheid bij ooghoogte 1.60 meter) aangehouden 

waarbij opgemerkt moet worden dat 1200 meter 

de stereografische kijkgrens is, wat inhoud dat de mens tot 

1200 diepte kan waarnemen, daarna vloeit alles samen. Zie 

Nijhuis (2009) voor verdere toelichting op de methode. 


117 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.17: Zichtbaarheidsanalyse vanaf een route door een lintdorp. 


Door gebruik van de zichtveldmethode kan de verschijningsvorm 

van het landschap objectief in beeld gebracht worden; 

vanuit het perspectief van de beschouwer. Het accent ligt op 

het ‘meetbare’ deel van de visuele perceptie waarbij algemene 

opvattingen over subjectieve waardering een belangrijke 

rol spelen. 

Door toepassing van deze methode krijgt men inzicht in 

het verschil tussen de fysieke vorm en de waargenomen 

vorm. Een voorbeeld is de verschijningsvorm van de landschappelijk 

ruimte ten noorden of zuiden van het lintdorp 

Berkhout-Westeinde (zie afbeelding 6.17). Qua ruimtevorm 

zou dit gebied getypeerd kunnen worden als een tweezijdig 

begrensde ruimte. Wat impliceert dat het begin en het eind 

van de ruimte niet vanaf een positie kan worden overzien. 

De simulatie toont aan dat vanuit de dorpsweg (waarneming 

vanaf een route) de ruimte niet in een oogopslag kan worden 

gezien en dat de maximale zichtbaarheid van de visuele 

openheid verderop in het landschap plaatsvindt. De bebouwing 

benadrukt dit zelf nog eens omdat het werkt als een 

coulisse. In de nabijheid van het bebouwingslint gebieden zijn 

delen ‘niet zichtbaar’ en spelen dus nauwelijks een rol in het 

ervaren van openheid. 


119 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.18: Relatieve zichtbaarheid in de Schermer (vlakdekkend). 


Bij een vlakdekkende analyse van de Schermer blijken er ook 

grote verschillen te zijn in de zichtbaarheid van de visuele 

ruimte, zie afbeelding 6.18 en 6.19. 

Deze en andere eigenschappen van de visuele ruimte kunnen 

benut worden bij toekomstige ontwikkelingen, zonder 

daarbij de kenmerkende verschijningsvorm van de open 

ruimte te veronachtzamen. Vanuit dit perspectief kan de 

visuele impact van nieuwe ingrepen op de verschijningsvorm 

van de ruimte gesimuleerd worden. Ook kunnen op basis 

hiervan visueel-ruimtelijke ordeningsprincipes of ontwerpprincipes 

ontwikkeld worden die als leidraad kunnen dienen bij 

woningbouw, natuurontwikkeling, etc. 

CONCLUSIE 4: VERSCHIJNINGSVORM VAN DE RUIMTE 

ALS ONTWERPMIDDEL 

De verschijningsvorm van de fysiognomische ruimte aan 

de beschouwer van het landschap kan worden gesimuleerd 

met de zichtveldmethode. Dit is belangrijk omdat de fysieke 

ruimte anders is dan de visuele ruimte. De positie van de 

beschouwer is belangrijk en het zichtveld kan worden geanalyseerd 

vanaf specifieke punten, routes en gebieden. Op 

een laag ordeningsniveau is het daarmee mogelijk de wijze 

waarop de vorm van het landschap aan de beschouwer verschijnt 

te analyseren en te beschrijven. Ook kunnen toekomstige 

(ontwerp)ingrepen worden doorgerekend op hun visuele 

impact (visual impact assessment). 

Aanbeveling: verder onderzoek is noodzakelijk naar de 

relatie tussen verschijningsvorm van de ruimte en de ruimtevorm. 

Dit resulteert in visueel-ruimtelijke ordeningsprincipes 

die sturing kunnen geven aan toekomstige ontwikkelingen 

zoals bijvoorbeeld woningbouw en natuurontwikkeling. Verder 

zou ‘visual impact assessment’ deel moeten uitmaken van 

toekomstige planvorming als integraal onderdeel van het 

beeldkwaliteitsplan. 


Afbeelding 6.19: Zichtbaarheidsanalyse vanaf een willekeurig standpunt. 

121 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.20: Visuele impact zendmast Hilversum. 


6.8 Visuele verstedelijking 

De term visuele verstedelijking wordt gebruikt voor het 

verschijnsel dat in niet-stedelijke gebieden de stad wel 

zichtbaar is. Strikt genomen gaat het om het proces waarbij 

deze zichtbaarheid ontstaat, maar veelal wordt ook het 

resultaat van dit proces met de term aangeduid (De Veer, 

1978). Visueel verstedelijkte gebieden zijn in het algemeen 

open van karakter en in de buurt van de stad of in metropolitane 

gebieden gelegen. Het kunnen zowel agrarische 

gebieden, open water of heide zijn. Er is in toenemende mate 

sprake van visuele verstedelijking. Oorzaken hiervoor zijn de 

toenemende fysieke verstedelijking (opdringen, d.w.z. langer 

worden van de stadsrand) en vooral de veranderingen in de 

opbouw van de stad en de stadsrand. Hoogbouw, industrie 

en zendmasten zijn hiervan een belangrijke voorbeelden (zie 

afbeelding 6.20). 

De visuele verstedelijking van het landschap wordt meestal 

als ongewenst beschouwd. Resultaten uit omgevingspsychologisch 

onderzoek benadrukken de weerstand tegen het 

‘zien van de stad in het landschap’. Andere studies tonen aan 

dat stadsranden en hoogbouw een rol een kunnen spelen 

in de identiteit van gebieden (bijv. metropolitane parken), 

of als landmark kunnen functioneren. Denk maar aan de 

alom gewaardeerde dorpsgezichten van de lintdorpen die 

een integraal onderdeel zijn van het Veenweidelandschap, 

of historische stadsgezichten. Mits goed gepositioneerd en 

ontworpen kunnen ze dus ook een positieve bijdrage leveren 

aan het landschap in termen van identiteit en oriëntatie in tijd 

en ruimte. Daar waar visuele verstedelijking afbreuk doet aan 

de waardering van het landschap kan gedacht worden aan 

verschillende vormen van afscherming met bijv. beplanting, 

maar ook hier moet aan ontworpen worden. 

Er zijn verschillende methoden voorhanden om de visuele 

verstedelijking of visuele invloedssfeer van de stad te 

analyseren. Hier wordt ook de zichtveldmethode gehanteerd 

(zie voorgaande paragraaf). Criteria daarbij zijn aard, lengte, 

hoogte en ligging van gebouwen, de ruimtelijke schaal van 

het omringende landschap, het reliëf en de maximale afstand 

(drempel) tot waar de gebouwen als duidelijk zichtbaar worden 

ervaren. 


123 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.21: Visuele impact van hoogbouw in Noord-Holland. 


Hoogbouw in Noord-Holland 

Door het open karakter van de landschappen in Noord-Holland, 

heeft hoogbouw een grote visuele impact. Hoe hoger de 

hoogbouw, hoe groter de impact. Dat betekent niet dat hoogbouw 

onwenselijk of onmogelijk is. Hoogbouw kan bepaalde 

plekken markeren, en aldus dienen als landmark net zoals 

markante kerktorens, schoorstenen e.d. Hoogbouw kan in 

het landschap een belangrijke rol vervullen als oriëntatiepunt 

in tijd en ruimte. Het kan ook de identiteit van een landschap 

versterken. Vooral aan de randen van de zogenaamde Metropolitane 

Parken kunnen ze het karakter van deze gebieden 

versterken; ze functioneren als regionale landschapsparken 

met een accent op het recreatief gebruik. Voorbeelden 

van gebieden waar dit een rol speelt zijn de Amstelscheg 

met het Arena-gebied, de Omval en de Zuidas. Maar ook 

delen van Waterland, het zuidelijk deel van Laag Holland 

etc. Ook aan de kust kan hoogbouw dienen als landmark, 

zoals in Zandvoort. Voor een analyse van de visuele impact 

van de bestaande hoogbouw in Noord-Holland, zie afbeelding 

6.21. Voor de posities en hoogte van de hoogbouw is 

gebruik gemaakt van de studie ‘Hoogbouw in Noord-Holland’ 

(Zandbelt&vandenberg, 2008). 

Hoogbouw kan een positieve bijdrage leveren aan het karakter 

van het landschap als er is nagedacht over de positionering 

en de robuustheid van de hoogbouw. Want hoogbouw is 

niet overal een toevoeging aan het landschap. Vooral in gebieden 

waar geen sprake is van een metropolitaan karakter 

zoals in de kop van Noord-Holland en in het gebied van de 

Schermer, Beemster en Zeevang zal hoogbouw afbreuk doen 

aan de waardering van deze karakteristieke landschappen. 

Zie ook de analyse van de visuele impact van de geplande 

hoogbouw (afbeelding 6.22) op basis waarvan men zich kan 

afvragen in hoeverre de geplande hoogbouw het karakter 

van het omringende landschap versterkt of daar juist afbreuk 

aan doet. 

Voor een visie op hoogbouw in Noord-Holland 

wordt verwezen naar ‘Hoogbouw in Noord-Holland’ 

(Zandbelt&vandenberg, 2008). Zij doen een aantal aanbevelingen, 

waaronder: 

- aan de randen van de zogenaamde Metropolitane Parken 

is hoogbouw een middel om de ervaring van die parken te 

versterken; 

- behoud de openheid van beschermde landschappen en 

bouw aan de randen van die gebieden niet hoger dan de 

boomgrens. 


125 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Afbeelding 6.22: Visuele impact van bestaande en geplande hoogbouw in Noord-Holland. 


CONCLUSIE 5: HOOGBOUW ALS KANS EN BEDREI- 

GING VOOR HET VISUELE LANDSCHAP 

Visuele verstedelijking van het landschap kan positief en 

negatief ervaren worden. Mits goed gepositioneerd en 

ontworpen kunnen stadsranden en hoogbouw bijdragen 

aan de identiteit van het landschap en oriëntatie in tijd en 

ruimte. Verrommeling van stadsranden is een belangrijk 

thema wat extra aandacht behoeft. Hoogbouw is een actueel 

onderwerp waar studie naar wordt verricht. Belangrijk daarbij 

is dat eventuele voorstellen voor hoogbouw ook geanalyseerd 

worden op hun visuele impact door wetenschappelijk 

verantwoorde simulatie. De zichtveldmethode kan hierin een 

belangrijke rol spelen. 

Aanbeveling: beschermen van kwetsbare open landschappen 

tegen visuele verstedelijking (hoogbouw en stadsranden). 

Een nadere wetenschappelijke onderbouwing op hoe 

en waar, binnen de metropolitane gebieden, hoogbouw 

functioneel kan zijn in versterking van het karakter van het 

gebied en oriëntatie in tijd en ruimte. Dit is te beschouwen als 

een nadere precisering en onderbouwing van de voorhanden 

zijnde visie. Verder is ‘visual impact assessment’ van geplande 

hoogbouw en woningbouw noodzakelijk om de gewenste 

en ongewenste visuele effecten in beeld brengen. Dit zou 

integraal onderdeel moeten uitmaken van het toetsingskader 

voor ruimtelijke kwaliteit. 

Bronnen 

Bosch Slabbers. 2006. Beleidskader voor Landschap en 

Cultuurhistorie. Haarlem, Provincie Noord-Holland 

Coeterier, J.F. 2000. Hoe beleven wij onze omgeving? Resultaten 

van 25 jaar omgevingspsychologisch onderzoek in stad 

en landschap. Wijchen, Peter Tychon. 

Dijkstra, H. 1991. Het visuele landschap. Onderzoek naar de 

visuele kwaliteit van landschappen. Landschap 8 (3); 157- 

175 

Dijkstra, H. & J. van Lith-Kranendonk. 2000. Schaalkenmerken 

van het landschap in Nederland. Monitoring Kwaliteit 

Groene Ruimte (MKGR). Wageningen, Alterra (rapport nr. 40) 

Hooimeijer, P., H. Kroon & J. Luttik. 2001. Kwaliteit in meervoud. 

Conceptualisering en operationalisering van ruimtelijke 

kwaliteit voor meervoudig ruimtegebruik. Gouda, Habiforum. 

LA4Sale. 2003. Identiteit Noord-Holland Noord. Haarlem, 



LA4Sale. 2004. Bouwen voor Waterland 2020. Haarlem, 


Nijhuis, S. 2009. Fysiognomie van het landschap. Landschapsbeeldkartering 

met Geografische InformatieSytemen 

(GIS). TU Delft (in voorbereiding) 

Nijhuis, S. 2009. Mapping architectonic structures with GIS. 

Rotterdam, 010 publishers. (forthcoming) 

Palmer, J.F. & J. Roos-Klein Lankhorst. 1998. Evaluating visible 

spatial diversity in the landscape. Landscape and Urban 

Planning 43; 65-78 

Piket, J.C., J.T.R. Kalkhoven, A.A. de Veer & W. Vos. 1987. 

Landschap. Onder redactie van Stichting wetenschappelijke 

atlas van Nederland. deel 16, Atlas van Nederland in 20 

delen. ’s-Gravehage, Staatsuitgeverij. 

Veer, A.A. de & P.A. Burrough. 1978. Physiognomic landscape 

mapping in the Netherlands. Landscape Planning 5; 

45-62 

Veer, A.A. de, A. Buitenhuis & H. van der Loo. 1977. Vergelijking 

van Nederlandse methoden van landschapsbeeldkartering 

en hun toepassingsmogelijkheden. Wageningen, Pudoc 

Veer, A.A. de. 1977. De ruimtelijke classificatie van het 

Nederlandse landschap. KNAG Geografisch Tijdschrift (XI) 2; 

98-109 

Veer, A.A. de. 1978. Visuele verstedelijking. KNAG Geografisch 

Tijdschrift (XII) 3; 281-282 

Vreeze, N. de. (red.) 2007. LandschapNH. Over de regie van 

functieveranderingen en bouwactiviteiten in het landelijk gebied 

van Noord-Holland. Alkmaar, WZNH adviescommissies 

voor ruimtelijke kwaliteit. 

Wassink. W. Th. 1999. Beekdallandschappen. Een morfologisch 

onderzoek in de zandgebieden van Nederland. Wageningen, 

Landbouwuniversiteit (dissertatie) 

Zandbelt&vandenberg. 2008. Hoogbouw in Noord-Holland. 

Collegebrede verkenning als input voor de structuurvisie. 


127 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 



RUIMTELIJKE 

HOOFDSTRUCTUUR 

7 Ruimtelijke hoofdstructuur 

De provinciale ruimtelijke hoofdstructuur bestaat uit netwerken 

en gebieden, die voor het ruimtelijke beeld en het functioneren 

van Noord-Holland van grote betekenis zijn. Zij vormen 

een samenhangend geheel en bepalen de visuele beleving 

en daarmee de identiteit van Noord-Holland. De droogmakerijen 

zijn bijvoorbeeld een belangrijke verschijning in de 

provincie die bijdraagt aan de Noord-Hollandse identiteit. 

Deze ruimtelijke hoofdstructuur bevat alleen grootschalige 

elementen van provinciaal en regionaal niveau. 


De ruimtelijke hoofdstructuur kan uiteen gelegd worden 

volgens de drie-lagenbenadering. De eerste laag bevat de 

natuurlijke ondergrond, hierin staan onderwerpen als bodem, 

water en landschap centraal. In Noord-Holland zijn het palet 

aan landschappen, de waterstructuur met het Noordzeekanaal, 

het Noord-Hollands kanaal, de Noordzee en het 

IJsselmeer en IJmeer/Markermeer belangrijke kenmerken. 

Daarnaast speelt cultuurhistorie een grote rol met de Stelling 

van Amsterdam, de Nieuw Hollandse Waterlinie, grote 

dijkelementen zoals de Westfriese Omringdijk, de historische 

binnenstad van Amsterdam en de andere historische steden. 

De volgende laag bestaat uit netwerken en knooppunten. 

Schiphol en de internethub in Amsterdam zijn voorbeelden 

van belangrijke knooppunten. Treinstations, punten waar 

infrastructuur op elkaar aansluit (afslagen van snelwegen) 

zijn knooppunten van een lager schaalniveau. Het spoor 

en de snelwegen vormen het hoofdtransportnetwerk van 

Noord-Holland. Rond deze netwerken en knooppunten vindt 

de stedelijke ontwikkeling van woon- en werkgebieden vooral 

plaats. 

De laatste laag geeft het occupatiepatroon weer. Van oudsher 

zijn nederzettingen vooral ontstaan op de hoge delen van 

Noord-Holland: de strandwallen en stuwwal. Dit heeft geresulteerd 

in de verstedelijking van het Gooi en de kustzone. 

Nu ligt de nadruk nog steeds in het zuiden van de provincie 

met Amsterdam als groot kerngebied. Een duidelijke verstedelijkingsband 

is zichtbaar vanaf de Haarlemmermeer langs 

de kust tot aan Heerhugowaard en Lange dijk. 

Het Noorden is aanzienlijk minder dicht verstedelijkt. De 

laatste decennia is de bebouwing in West-Friesland wel sterk 

toegenomen in zeer verspreide vorm. Dit heeft een versnipperd 

beeld tot gevolg. 

Tot deze laag behoren eveneens de economische kerngebieden, 

zoals de Zuidas, het havengebied en het centrum van 

Amsterdam, het bollengebied in de Kop, Agriport A7 en de 

Greenport Aalsmeer. 



De provinciale ruimtelijke hoofdstructuur bestaat uit de belangrijkste 

structuren, netwerken, gebieden en knooppunten 

van de provincie. Ze vormen samen een geheel. 

Deze huidige hoofdstructuur vormt de basis voor ruimtelijke 

ontwikkeling in Noord-Holland en is daarmee de ruimtelijke 

onderlegger voor de structuurvisiekaart. Op deze kaart wordt 

de gewenste toekomstige ruimtelijke hoofdstructuur weergegeven. 

Voor alle veranderingen in de kaart moeten keuzes 

gemaakt worden. Wat willen we behouden en wat willen we 

ontwikkelen? En wat is de rol van de provincie hierin? 

129 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


BIJLAGEN 

Bijlagen 

Bijlage 1 Collegebrede verkenningen 

Collegebrede Verkenningen 

Ter informatie als input voor de structuurvisie zijn er vanuit 

het college een reeks verkenningen uitgezet. Deze collegebrede 

verkenningen hebben de volgende producten opgeleverd: 

• Costa Hollanda (onderzoek) 

• Krimpkansenkrant (krant over kansen met krimp) 

• Dragers voor het Noordhollandse landschap 

(onderzoek) 

• Duurzame energieoplossingen vereisen ruimtelijke 

sturing (onderzoek) 

• Quick scan kenniseconomie in Noord-Holland 

(onderzoek) 

• Verkenning naar de mogelijke verplaatsing van het 

circuit Zandvoort naar Den-Helder (onderzoek) 

• Hoogbouw in Noord-Holland (onderzoek) 

• Risico’s bij de bundeling van functies (film) 


131 

1. 

INLEIDING 

2. 


NETWERKEN 

3. 


4. 

KWALITATIEVE 


5. 6. 

LANDSCHAP EN 

RECREATIE 

HET VISUELE 

LANDSCHAP 

7. 

RUIMTELIJKE 


Bijlage 2 PARK-salons 

Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK) 

Miranda Reitsma is voor 2 jaar, tot voorjaar 2009, aangesteld 

als Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (PARK) van 

de provincie Noord-Holland. Ze heeft als taak gevraagd en 

ongevraagd advies uit te brengen aan Gedeputeerde Staten 

over de ruimtelijke kwaliteit. Ruimtelijke kwaliteit is de manier 

waarop landschap en bebouwing worden beleefd. 

De positie van de Provinciaal Adviseur is bijzonder, omdat ze 

geen deel uitmaakt van de provinciale organisatie. Daardoor 

kan ze autonoom adviseren. Waar nodig zal Miranda 

optreden als boegbeeld van de provincie als het gaat om de 

ruimtelijke kwaliteit. Bij die gelegenheden draagt ze uit welke 

rol de provincie speelt en benadrukt ze het belang en de 

zichtbaarheid van de provincie. 

Advies over de structuurvisie 

Begin 2009 heeft de provincie Noord-Holland een nieuwe 

Structuurvisie. Op verzoek van gedeputeerde Ton Hooijmaijers 

heeft Miranda Reitsma in het afgelopen voorjaar 

een aantal salons georganiseerd - besloten bijeenkomsten 

met specialisten uit het vak. Deze salons waren bedoeld als 

voeding voor het denken over de Structuurvisie. Wat is er in 

Noord-Holland uit het oogpunt van ruimtelijke kwaliteit aan de 

hand en wat kan de provincie daaraan doen? Wat vindt zijn 

neerslag in de structuurvisie? 

De volgende thema’s zijn in de salons de revue gepasseerd: 

- het Metropolitane landschap; 

- het Blauwe Hart; 

- vernieuwing van de agrarische sector; 

- krimp en dorpsuitbreidingen; 

- de kustvisie met de badplaatsen; 

- werklandschappen. 

Van deze salons zijn journalistieke verslagen gemaakt. Ze 

vormen de basis van het advies dat zij aan GS heeft uitgebracht 

over de structuurvisie. 

De kern van het advies 

Grote delen van Noord-Holland zijn gaaf. Tenminste, nu nog 

wel. Tegelijkertijd staat het landelijke gebied onder druk van 

verstedelijking. Veranderingen gaan snel, soms ook slordig. 

Mensen hebben moeite om veranderingen bij te houden en 

te accepteren. Dit vertaalt zich in een publiek debat over 

‘verrommeling’. Het landschap is van oudsher gevormd door 

de boeren, maar de agrarische sector verandert zelf nu ook 


ingrijpend. Veranderingen tegenhouden is in deze tijd geen 

optie. 

De kern van het advies is om veranderingen aan te grijpen 

als een impuls voor verbetering. En om deze verbeteringen in 

te passen op regionaal niveau, langs de lijnen van het betreffende 

landschap om zo versnippering te voorkomen. Met 

grote aandacht voor de waarden die het Noord-Hollandse 

landschap heeft: openheid, licht, stilte en de wind in je haar. 

Het advies en de salonverslagen zijn in een boekje gepubliceerd.

Uitgave: Provincie Noord-Holland 

webpagina: www.noord-holland.nl/structuurvisie 

mail: structuurvisie@noord-holland.nl

WERKBOEK BOUWSTENEN 3/3 - TU Delft

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?