Witte, F., Rutjes, C., Wanink, J. & van den Thillart, G. (2005)

Fig. 4. Een theoretisch voorbeeld van de negatieve relatie
tussen de grootte van de kieuwen en de omliggende
spieren (rood gekleurd) in de kop van een cichlide. sh =
sternohyoideus spier (door Martin Brittijn, naar een figuur
van Marnix de Zeeuw).
meestal leidt tot betere aanpassingen dan die
welke alleen door fenotypische plasticiteit verkregen
worden. In hoeverre de veranderingen
in de kieuwen van H. pyrrhocephalus uit het
Victoriameer berusten op fenotypische plasticiteit
of het gevolg zijn van natuurlijke selectie,
weten we nog niet. We vermoeden echter dat het
om een combinatie van beide effecten gaat.
Interessant is de vraag, hoe grotere kieuwen in
de kop geplaatst kunnen worden. De structuren
in de kop van een cichlide zitten dicht op elkaar
gepakt en er is dus weinig vrije ruimte beschikbaar.
Er zijn ten minste twee mogelijkheden om
dit ruimteprobleem op te lossen. De ene is een
grotere kop, maar dit kan nadelige effecten heb-
ben op de stroomlijn van de vis. De andere
mogelijkheid is het verkleinen van
structuren die aan de kieuwen grenzen
(Fig. 4). Hierdoor kan de functie van deze
structuren echter nadelig beïnvloed worden.
Een afname van bijvoorbeeld de dikte
van de sternohyoideus spier, die voor de
bekopening zorgt bij het opzuigen van
prooien, zou kunnen betekenen dat de vis
bepaalde prooien minder goed kan vangen.
Het verschijnsel waarbij door verbetering
van de ene functie een andere wordt
aangetast wordt in het Engels een “tradeoff”
genoemd.
In het verleden is diverse malen gesuggereerd
dat hypoxie in het Victoriameer een
belangrijker oorzaak zou zijn voor het verdwijnen
van de haplochromine cichliden
gedurende de afgelopen decennia dan
predatie door de Nijlbaars. Ons onderzoek
wijst er op dat de Victoriacichliden die van
jongs af aan onder hypoxie opgroeien zich
redelijk aan zulke omstandigheden kunnen
aanpassen. Wat we nog moeten onderzoeken
is hoe die veranderingen tot stand
komen (fenotypische plasticiteit, natuurlijke
selectie of een combinatie van beide)
en wat de effecten van de “trade-offs” zijn.
Wat we ook nog niet weten is of de ontwikkeling
van embryo’s onder hypoxie
goed verloopt. De enige soort die in onze
proefopstelling bij 0,8 mg/l zuurstof haar
jongen succesvol kon groot brengen was
A. alluaudi. Deze soort komt ook onder natuurlijke
omstandigheden in milieus voor
met lage zuurstofconcentraties. Als hypoxie voor
de embryo’s van andere soorten dodelijk is, zal
het effect ervan op de soortenrijkdom veel groter
kunnen zijn dan de bovenbeschreven experimenten
doen vermoeden.
In de komende tijd zullen wij ons onderzoek
richten op de bovengestelde vragen. Behalve het
begrijpen van de effecten van hypoxie op de diversiteit
van cichliden, hopen we door dit onderzoek
ook inzicht te verkrijgen in mechanismen
die een rol spelen bij de snelle evolutie en
adaptieve radiatie van de cichliden uit de grote
Afrikaanse meren.
Cichlidae 31-6 december 2005 (© NVC) 149