Arbeidsmarktontwikkelingen en uitdagingen in het onderwijs - CAOP

Arbeidsmarktontwikkelingen en uitdagingen in het onderwijs
Voor kwalitatief hoogwaardig onderwijs is onder
andere een adequate personeelsvoorziening nodig.
Hiervoor is het van belang inzicht te hebben in
ontwikkelingen in de personeelsbehoefte in het
onderwijs. Ramingen uit het verleden (zelfs het
nabije verleden) bieden echter niet altijd garantie
voor de toekomst. Het zijn ook de getroffen
beleidsmaatregelen in het onderwijs zelf die de
eerdere ramingen soms doen achterhalen. Dat
betekent overigens niet dat de situatie rondom de
personeelsvoorziening in het onderwijs minder
nijpend is. 1
Een aanname bij één van de
onderwijsramingen is dat de lonen in het
onderwijs zich marktconform zouden
ontwikkelen en dat het Actieplan Leerkracht
volledig zou worden uitgevoerd. 2 Aan het
tweede is en wordt voldaan, aan het eerste
nog niet volledig. Een geluk bij een ongeluk is
dat het onderwijs echter veel minder gevoelig
voor salarismaatregelen is dan de
marktsector. In het huidige
conjunctuurverloop kan het (primair)
onderwijs daardoor beschouwd worden als
een aantrekkelijke werkgever voor wie
beschikt over een onderwijsbevoegdheid en
een voorkeur heeft voor parttime werk.
Ontwikkelingen in het primair onderwijs
Landelijk gezien is de onderwijsarbeidsmarkt
op korte termijn redelijk in evenwicht. 3 De
1 Fontein e.a., De toekomstige arbeidsmarkt voor
onderwijspersoneel 2010 – 2020. Den Haag, 2010.
Blz 17.
2 Fontein e.a. (2010), blz. 6-7. ‘In het w-scenario
gaan we ervan uit dat de economische groei na de
beperkte stijging met 1 procent in 2010 in 2011
terugvalt naar nulgroei, waarna het ‘reguliere’ pad
(conform variant v) met een vertraging van twee
jaar gevolgd wordt.’
3 Sectorale arbeidsmarktinformatie. Overschotten
en tekorten. Kansen en mogelijkheden. Deel B:
Sectorbeschrijvingen. 19 Onderwijs. Den Haag,
RWI, 2011. Blz.9.
oktober 2012
drs. Joost Pijpers
frictie is wel regionaal voelbaar. Een
significant landelijk tekort (boven de norm
van 1% van de werkgelegenheid) treedt pas
later op, vanaf 2020.
Minder leerlingen, meer uitstromende leraren
Het primair onderwijs krijgt in eerste
instantie te maken met een dalend aantal
leerlingen. Tegelijkertijd stroomt echter ook
een grote groep ouder personeel uit.
Daardoor zal, macro gezien, de
eerstkomende jaren nauwelijks sprake zijn
van onvervulde vraag. Regionaal zijn echter
wel grote verschillen te verwachten. Die zijn
primair toe te schrijven aan krimp en groei
van de leerlingenaantallen: krimp in landelijk
gelegen kernen, groei in de grote steden.
Een regionale arbeidsmarkt
Doordat de arbeidsmarkt in het primair
onderwijs vooral een regionale markt is,
vraagt het bestrijden van fricties op de
arbeidsmarkt veel aandacht van management
en bestuurders in het onderwijs. Een
vroegtijdige bezinning door het schoolbestuur
op het meerjarenformatiebeleid met daarop
afgestemde HRM-benadering kan
onaangename verrassingen ondervangen,
maar lijkt nog lang geen gemeengoed in de
sector. 4 Als schoolbestuur weten “wat er op
je afkomt”, beleid daarbij ontwikkelen én
inzetten is een noodzakelijke voorwaarde
voor het borgen van de continuïteit van de
school in de nabije en ver(de)re toekomst.
Regionaal en lokaal zijn er op verschillende
plaatsen met succes maatregelen genomen
om lerarentekorten te bestrijden,
bijvoorbeeld door goede begeleiding van
startende leraren, en door een impuls te
geven aan de ontwikkeling en
professionalisering van zittend
onderwijspersoneel. In de regionale en lokale
4 Kemper, R., Arbeidsmarktknelpunten PO.
Deskresearch. Den Haag, CAOP, 2012. Blz. 16.

setting zijn diverse maatregelen denkbaar
gericht op het beschikbaar houden van
personeel voor de onderwijsarbeidsmarkt,
zoals scholing en professionalisering,
beloningsafspraken en inzet van
ondersteunende ICT.
Aantrekken onbenut potentieel
Het aantrekken van nu nog onbenut
potentieel (zoals niet-westerse allochtonen en
mannen) is voor scholen, maar vooral voor
de pabo’s een uitdaging richting 2018 en
verder. Vanaf 2018 zal het lerarentekort
namelijk landelijk nijpender worden. De
grootste daling in leerlingaantallen is dan
achter de rug, terwijl de uitstroom door
vergrijzing zijn hoogtepunt bereikt. Ten
opzichte van de populatie leraren van begin
2012 zal niet minder dan 60% daarvan in de
jaren tot 2020 het primair onderwijs verlaten.
Naast het (pre-)pensioen dragen in gelijke
delen de overgang naar een andere sector of
het vervullen van (meer) zorgtaken aan die
uitstroom bij. De onvervulde vraag naar
leraren stijgt daardoor naar verwachting van
ruim 700 fte in 2015 tot ruim 2000 fte in
2020. 5 Dat is ruim 2 procent van de
werkgelegenheid. Binden en boeien van
personeel kan dus op kortere termijn de
kwaliteit dienen en op langere termijn tevens
de kwantiteit van personeel waarborgen.
Tekorten in het primair onderwijs
De verwachte tekorten voor schoolleiders in
het primair onderwijs belopen in 2020 tussen
de 700 en 800 per jaar. 6 Deze worden voor
ongeveer de helft opgevuld door leraren die
doorstromen naar de functie van
schoolleider; de andere helft zal onvervulde
vraag zijn. 7
Ontwikkelingen in het voortgezet
onderwijs
In het voortgezet onderwijs heerst op dit
moment een kwantitatief evenwicht, dat
deels wel van een cosmetisch karakter is. De
aanwezige krapte aan personeel blijft
namelijk verborgen door drie oorzaken.
5 Kemper, R. (2012), blz. 10.
6 Kemper, R. (2012), blz. 12.
7 Fontein, P., e.a. (2010), blz. 26.
Op de eerste plaats wordt onbevoegd of
onderbevoegd personeel aangesteld wanneer
er geen bevoegde leraar beschikbaar is. Bijna
één op de vijf lessen wordt gegeven door
iemand die onbevoegd en onbenoembaar is;
dat is meestal een tweedegraads in plaats
van eerstegraads bevoegde leraar of een
leraar met een bevoegdheid voor een ander
vak. De sociale partners zijn in de Kennis- en
Investeringsagenda 2011-2012 overigens
met elkaar overeengekomen dat in 2020 alle
leraren bevoegd zullen zijn. Op de tweede
plaats wordt een lerarentekort gemaskeerd
door het rekkelijk omgaan met het minimaal
verplichte aantal lesuren. En ten slotte
komen tekorten bij specifieke vakken of op
specifieke scholen in landelijke
ramingsuitkomsten niet tot uiting.
Leerlingenaantal en uitstroom leraren stijgt
In de komende jaren stijgt het aantal
leerlingen in het voortgezet onderwijs, terwijl
veel leraren uitstromen naar pensioen of naar
bapo/fpu. Er zal daardoor enige jaren lang
zowel vervangingsvraag als uitbreidingsvraag
naar leraren zijn. Rond 2016 is hierdoor een
tekort van ongeveer 3000 fte in 4000
vacatures op jaarbasis te verwachten. Dit is
ca. 6% van de werkgelegenheid. Na een
geleidelijke afname van het leerlingenaantal
komen vraag en aanbod na 2020 meer in
evenwicht, tot een onvervulde vraag resteert
van 1000 fte in circa 1500 vacatures op
jaarbasis.
Tekorten verschillen per regio en vak
De tekorten verschillen per vak en regio, en
de verschillen zijn ook groot. 8 De verwachting
is dat het leerlingenaantal in Groningen en
Limburg de komende tien jaar verder zal
afnemen en dat ook in Friesland, Zeeland,
Noord-Brabant en Gelderland het aantal
leerlingen zal dalen. In Utrecht, Flevoland,
Zuidelijk Noord-Holland en Haaglanden zal
het aantal leerlingen tussen 2015 en 2020
nog toenemen, vooral in de grote steden.
Daar zijn dus de tekorten te verwachten. 9
8
Sectorale arbeidsmarktinformatie (2011), blz. 4.
9
Defourny, R., & K. Jettinghoff,
Arbeidsmarktanalyse Voortgezet onderwijs 2011.
Den Haag, CAOP, 2011. Blz. 31.
2

Gerelateerd aan schoolvakken worden voor
de toekomst knelpunten verwacht voor die
vakken waarvoor scholen ook nu moeite
hebben met het vervullen van vacatures: de
exacte vakken, Duits, Nederlands, economie
en Engels. Het gaat dan met name om
eerstegraads docenten.
Nieuw arbeidspotentieel benutten
Nieuw arbeidspotentieel kan worden bereikt
door zij-instroom te stimuleren, de
personeelssamenstelling te veranderen door
meer te werven op ondersteunend personeel,
of leraren uit het buitenland aan te trekken. 10
Ook kunnen pabo-gediplomeerden een
aanvullende bevoegdheid halen en op deze
wijze instromen in bijvoorbeeld het vmbo. 11
De spanning op de arbeidsmarkt in het
voortgezet onderwijs in de periode 2012–
2020 zal volgens de Nota Werken in het
Onderwijs 2012 verminderen als de
gemiddelde uittredeleeftijd zal stijgen. In de
periode 2006-2010 liep deze al op van 61,0
naar 62,5 jaar. 12 Een verdere stijging richting
65-67 jaar is aannemelijk en zal bijdragen
aan de verlichting van het tekort. De
uitstroom van jonge leraren (korter dan 5
jaar afgestudeerd) naar buiten het onderwijs
is tamelijk beperkt: 8% van de starters
vertrekt naar een baan buiten het onderwijs
en komt niet binnen enkele jaren terug. De
rest van de uitstromers (17% van de
starters) gaat naar een andere
onderwijssector en/of komt na verloop van
één of enkele jaren weer terug in het
voortgezet onderwijs. 13
Gevolgen Actieplan Leerkracht
Het Actieplan Leerkracht heeft een dempend
effect op de tekorten: zonder de uitvoering
daarvan zouden de tekorten groter zijn (tot
5000 fte) en eerder inzetten. 14 Het
leraarsberoep is door de maatregelen uit het
Actieplan aantrekkelijker geworden, zowel
inhoudelijk als qua beloning. Onder andere de
invoering van de functiemix, de verkorting
van de carrièrelijn en de lerarenbeurs houden
10 Defourny e.a. (2011), blz. 28.
11 Hoogeveen, Y. en D. van den Berg, Overstap po
– v(mb)o. Den Haag, CAOP, 2012.
12 Defourny e.a. (2011), blz. 30.
13 Defourny e.a. (2011), blz. 22.
14 Fontein e.a. (2010), blz. 7.
leraren binnenboord. Naast kwalitatieve winst
is er ook kwantitatieve winst te behalen door
de samenwerking met de lerarenopleiding te
intensiveren, de begeleiding van beginnende
leraren te verbeteren en leraren in de
gelegenheid te stellen zich op te schalen van
tweede- naar eerstegraads.
3