CASESTUDY 'analyse v/d toeschouwergerichte ... - Cultuurnetwerk.nl

CASESTUDY
‘analyse v/d toeschouwergerichte aspecten v/h Moussemproject in het MuHKA’
- PAPER VOOR DE CONFERENTIE ONDERZOEK IN CULTUUREDUCATIE, UTRECHT, 22 JUNI 2007 -
Marijke Van Eeckhaut, UGent
De casestudy ‘analyse van toeschouwergerichte aspecten van het Moussemproject in het
MuHKA’ maakt deel uit van een onderzoek naar de mogelijkheden en beperkingen van
een toeschouwergerichte bemiddeling 1 in musea voor hedendaagse kunst. De ontmoeting
tussen – de individuele volwassen – toeschouwer en hedendaagse kunst verloopt niet
noodzakelijk zonder conflicten en het museum tracht hierin te bemiddelen. Deze
bemiddeling dient echter zelf telkens weer het conflict tussen kunstgericht en
toeschouwergericht op te lossen en de belangen van beide partijen met elkaar te
verzoenen. De theorieën in verband met toeschouwergerichtheid zijn ondertussen in de
museumwereld min of meer bekend en het onderzoek focust dan ook op de omzetting
naar de praktijk: in hoeverre wordt de theorie echt in de praktijk gebracht en in hoeverre
kán dat met het oog op de eigenheid van kunst als museumobject gebeuren?
De casus betreft een uitgebreid project dat is ontstaan uit de samenwerking tussen het
MuHKA en Moussem: ‘ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007’ in het MuHKA. Het
Festival omvatte verschillende kunstdisciplines (beeldende kunst, muziek en film) en
andere programmaonderdelen zoals debatten, maar het onderzoek focust op de
presentaties van hedendaagse beeldende kunst in het museum. Aangezien een bepaald
toeschouweridee met alle facetten van het project was verweven, bood de casus de
gelegenheid om te analyseren hoe een uitgesproken toeschouwergerichte optie – de
theorie – in de praktijk wordt omgezet. Via een doorgedreven samenwerking met ‘nieuwe
Vlamingen’ met Noord-Afrikaanse wortels werd namelijk een andere
toeschouwergerichtheid beoogd, verbonden met ideeën rond het interculturele,
inclusieve, op de maatschappij betrokken museum.
De toeschouwergerichtheid werd in alle fasen van de totstandkoming van dit project
geanalyseerd, met bijzondere aandacht voor de processen verbonden met de
samenwerking met de nieuwe Vlamingen en hun impact op de concrete realisaties. Aan
de conclusies uit de kwalitatieve analyse van het bronnenmateriaal werden reflecties
verbonden met betrekking tot de MuHKA-visie op toeschouwer en kunst(enaar),
bemiddelen en leren, de maatschappelijke inbedding en vergelijkbare eerdere MuHKAinitiatieven.
1 Voor een uitwerking van het concept ‘bemiddeling’: SAEY P. & M. VAN EECKHAUT, Bemiddeling tussen
cultuuruiting en publiek in cultuurhuizen. Van educatie naar bemiddeling. Brussel, CultuurNet Vlaanderen, 2006
(internetpublicatie, www.cultuurnet.be).
1

context
CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
MuHKA 2
“Musea zijn kruispunten waar mensen, ideeën, zienswijzen en activiteiten samenkomen,
waar je kan vertoeven, deelnemen, genieten, uit je evenwicht kan geraken, (nieuwe)
inzichten kan verwerven, geraakt kan worden,... ongeacht ervaringen en afkomst.” 3
Het Museum voor Hedendaagse Kunst te Antwerpen (MuHKA) is een van de grote
cultuurinstellingen van de Vlaamse Gemeenschap. Het museum bestaat sinds 1987 en
heeft van in het begin een sterke bemiddeling uitgebouwd. In zijn recente beleidsnota’s 4
heeft het zijn visie, doelstellingen en prioriteiten voor de periode 2006-2010 uiteengezet
en daarmee zijn koerswijziging, ingezet door de komst van een nieuwe directeur in 2002
en de daaropvolgende fusie met het Centrum voor Beeldcultuur, bevestigd. In deze
nieuwe koers staat de bemiddeling tussen toeschouwer en kunst meer dan ooit centraal,
ingegeven door een engagement voor personen (kunstenaars en toeschouwers), kunst
(kunstwerk, context en traject), beleving (denken en voelen, individueel en complex) en
maatschappelijke inbedding (van kunst en via kunst).
Moussem 5
“Oorspronkelijk is een “moussem” een culturele en economische manifestatie,
opgedragen aan een heilige die verbonden is aan een bepaalde streek. Etymologisch
verwijst het woord ook naar een periodiek weerkerend, seizoensgebonden evenement.
Marokko wordt soms voorgesteld als het land van de 1001 “moussems”. Een “moussem”
staat symbool voor uitwisseling en discussie, maar ook voor identiteitsvorming en
verbondenheid over alle grenzen heen. (...) De artistieke visie van Moussem vzw is er één
van essentiële kunstbemiddeling die de culturele vrijheid en competentie van de oude en
de nieuwe Vlamingen vergroot.” 6
Moussem vzw werd in 2000 in Antwerpen opgericht door Vlamingen van Marokkaanse
oorsprong die meer Marokkaanse cultuur in hun nieuwe thuisland wilden presenteren:
vooral muziek, literatuur, dans en theater en vanaf dit project ook beeldende kunst. De
Marokkaanse cultuur vormt daarbij het vertrekpunt, met oog voor andere Arabische en
islamitische culturen en interculturele ontmoetingen. Hun belangrijkste activiteit bestaat
uit twee festivals per jaar. Moussem heeft daarbij niet gekozen voor een eigen
infrastructuur, maar voor samenwerking met Vlaamse cultuurinstellingen in een streven
naar inclusie. Moussem stelt de toeschouwer voorop en ziet de festivals als
ontmoetingsplaatsen waar ervaringen worden uitgewisseld en banden gesmeed. Moussem
wordt ook gedragen door toeschouwers: de organisatie steunt op haar vele vrijwilligers die
de activiteiten mee op het getouw zetten. 7
ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007 8
Zowel het MuHKA als Moussem hebben een artistiek vertrekpunt en een
maatschappelijke bewogenheid. Beide organisaties benadrukken de aandacht voor de
toeschouwer en de bemiddelingsrol die ze willen opnemen in de relatie tussen
toeschouwer en kunst. Ze dragen openheid, diversiteit, samenwerking, dialoog, inclusie
en de (interculturele) ontmoeting hoog in het vaandel. Deze gemeenschappelijke
2 http://www.muhka.be/
3 Beleidsnota 2006-2010 erfgoeddecreet: visietekst, z.p. [p.18].
4 Een beleidsnota als museum binnen het erfgoeddecreet en één als kunstenorganisatie binnen het
kunstendecreet.
5 http://www.moussem.be/
6 http://www.moussem.be/
7 http://www.moussem.be/
8 http://www.moussem.muhka.be/ (tijdelijke festivalwebsite)
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 2

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
bekommernissen hebben allicht het project ‘Moussem Festival Lente 2007’ mogelijk
gemaakt. “Het is ook een verhaal van mensen die dezelfde bekommernis delen en van een
betere wereld dromen.” 9 Het is een project met vele gezichten geworden, met in het
MuHKA een tentoonstelling, een collectiepresentatie en een zeer divers festivalprogramma
en buiten het MuHKA een aantal activiteiten en manifestaties op locatie, onder meer in
het naburige Zuiderpershuis en de Beursschouwburg en het Vlaams-Nederlands Huis
deBuren in Brussel.
BEELDENDE KUNST
De tentoonstelling op de benedenverdieping van het MuHKA werd samengesteld door
Charif Benhelima 10, samen met Bart De Baere (MuHKA-directeur) en Mohamed
Ikoubaân, (Moussemdirecteur) (15.03-20.05.2007, verlengd tot 3 juni). Er werd werk
getoond van Wafae Ahalouch el Keriasti, Hicham Benohoud, Ali Chraïbi, Abdelali
Dahrouch, Hassan Darsi, Touhami Ennadre, Safaâ Erruas, Khaled Hafez, Amal Kenawy,
Younès Rahmoun en Studio Ifriqia. De tentoonstelling – en bij uitbreiding het hele project
– kreeg de titel ‘ZONDER TITEL’ mee: “Wat we willen brengen (...) is niet te benoemen...,
is ZONDER TITEL. We nodigen onze participanten, de bezoekers van Moussem Festival
lente 2007, uit om hun ervaring tijdens het festival te verwoorden in een zelfgekozen titel.
ZONDER TITEL zal zo uiteindelijk dus een project worden met vele titels.” 11
Op de tweede verdieping van het MuHKA werd de Collectiepresentatie XVIII ‘Ontmoeting’
getoond (15.03-13.05.2007). Bijzonder was dat deze presentatie werd samengesteld door
Moussemvrijwilligers: een presentatie door toeschouwers voor toeschouwers, waarbij de
samenstellers zeggingsschap kregen over alle aspecten van het proces en de realisatie en
hun persoonlijke stempel konden drukken op het Festival.
Het beeldende-kunstluik van het Festival werd gecompleteerd met de parallel lopende
tentoonstelling ‘Black-Out’ met werk van Charif Benhelima in het Vlaams-Nederlands
Huis deBuren in Brussel (22.03-11.05.2007).
Het MuHKA en deBuren brachten voor deze gelegenheid samen een
tentoonstellingspublicatie uit. Hierin benadrukt ook Dorian van der Brempt, deBurendirecteur,
het maatschappelijke belang van het project: “MuHKA en deBuren hadden
geen stille afspraak om een tentoonstelling te maken met kunstenaars die een band
hebben met of een lijn naar Marokko. Het is toeval, een gelukkig toeval, maar ook een
noodzakelijke aandacht voor talrijke mensen in onze steden.” 12 Hij drukt ook de hoop uit
dat het project kan bijdragen tot het wegwerken van vooroordelen, dat ZONDER TITEL
“een vitamine [moge] zijn voor het gezond verstand.” 13
FESTIVALPROGRAMMA
De festivalprogrammering bestond uit de luiken ‘film’, ‘muziek’, ‘woord’ en ‘gasten’.
Samensteller van het programma was Mohamed Ikoubaân in samenspraak met het
MuHKA. Dit programma concentreerde zich in de weekends: vrijdag- en zaterdagavond en
zondagmiddag. Het werd op die manier over de hele tentoonstellingsperiode gespreid, in
tegenstelling tot andere Moussemfestivals die gedurende één maand worden
georganiseerd. Het grootste deel van dit programma vond plaats in een van de
museumzalen waar een podium was geïnstalleerd (met aansluitend een lounge/café) en
in de filmzalen van MuHKA_media. Bijzonder aan het programma was het deel ‘gasten’
9 IKOUBAÂN M., ‘De Hybride identiteit of de eindeloze zoektocht naar de schoonheid’, in: ZONDER TITEL
Moussem Festival Lente 2007, MuHKA, Tentoonstelling Black-Out Charif Benhelima, deBuren, Collectiepresentatie
XVIII Ontmoeting, MuHKA [tentoonstellingscatalogus], Brussel, deBuren, 2007, p.15.
10 Moussem wenste hedendaagse beeldende kunst in zijn festivals te integreren en sprak daartoe beeldend
kunstenaar Charif Benhelima aan, zelf Belg met Marokkaanse wortels. Benhelima suggereerde om met het
MuHKA in zee te gaan. MuHKA-document ‘ZONDER TITEL_basistekst.doc’, p.1 + schriftelijke toelichting door
het MuHKA in ‘antwoorden 24.05.07.doc’
11 MuHKA-document ‘ZONDER TITEL_basistekst.doc’, p.3.
12 VAN DER BREMPT D., ‘Zonder Titel’, in: ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007, MuHKA,
Tentoonstelling Black-Out Charif Benhelima, deBuren, Collectiepresentatie XVIII Ontmoeting, MuHKA
[tentoonstellingscatalogus], Brussel, deBuren, 2007, p.9.
13 IDEM, p.10.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 3

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
waarvoor in België verblijvende gemeenschappen werden uitgenodigd om activiteiten te
programmeren. Met het gastenluik trok Moussem de culturele spanwijdte van zijn
activiteiten open naar andere culturen dan Arabische of islamitische en breide zowel voor
zichzelf als voor het MuHKA een nieuw hoofdstuk aan hun interculturele en inclusieve
verhaal.
LANGE-TERMIJNTRAJECT
Het concrete project ‘ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007’ heeft aanleiding
gegeven tot een samenwerking tussen het MuHKA en Moussem op langere termijn. Aan
de ene kant was er een voortraject: “Er wordt een traject uitgezet waarbij het hele MuHKA
in dialoog met Moussem zichzelf doorlicht en waarbij het kernpubliek van Moussem de
referentie is om te kijken of het museum niet een stukje anders kan gaan functioneren.
Moussem wordt in die periode bij wijze van spreken meerderheidsaandeelhouder.” 14 Het
MuHKA wenste de samenwerking aan te grijpen om zijn eigen werking te toetsen in het
licht van de ander. Het museum verwachtte daarvan niet noodzakelijk spectaculaire of
spraakmakende veranderingen, maar wel dat het beweeglijker en bewuster uit het proces
zou komen. 15 Aan de andere kant zal de samenwerking de volgende jaren worden
voortgezet. Er worden bijvoorbeeld vertegenwoordigers uitgewisseld in de respectievelijke
beheersorganen en ook met de Moussemvrijwilligers wordt contact gehouden. 16
Deze samenwerking sluit aan op het beleid van cultuurminister Anciaux. In de Moussem-
MuHKAconcepttekst wordt zelfs aangehaald hoe diens beleid met betrekking tot culturele
diversiteit niet alleen op het aanbod betrekking heeft, maar ook op de organisaties zelf: of
ze van raden van beheer tot werkvloer cultureel divers zijn en een interculturele houding
en praktijk nastreven. 17 Door de samenwerking met Moussem wordt in ieder geval een
belangrijke stap op de weg naar het ideaal van het inclusieve en interculturele museum
gezet.
14 MuHKA-document ‘Concepttekst_200512.doc’, p.2.
15 IBIDEM.
16 MuHKA-document ‘Intentieverklaring_070129.doc’, p.2.
17 MuHKA-document ‘Concepttekst_200512.doc’, p.1.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 4

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
analyse van de toeschouwergerichtheid
Aangezien zowel het MuHKA als Moussem in hun visie een betrokkenheid op
toeschouwer en maatschappij betonen, valt het te verwachten dat verschillende aspecten
van hun samenwerking toeschouwergericht zijn. Zoals aangegeven zal hier de
toeschouwergerichtheid met betrekking tot de presentaties hedendaagse beeldende kunst
in het MuHKA worden geanalyseerd.
concept
De concepttekst, basistekst en intentieverklaring 18 geven vooral de achtergronden mee,
maar er kan ook een concept uit worden gedestilleerd. Aan de ene kant wordt de
verzoening van een museumpresentatie, -ruimte en -organisatie met een
podiumkunstenfestival als de grootste uitdaging genoemd (de ontsnapping aan de
klassieke invulling van zowel tentoonstelling als festival), maar aan de andere kant wordt
grote nadruk gelegd op publieksaspecten. Er wordt weliswaar niet veel letterlijk over de
toeschouwer gesproken, maar doorheen het maatschappelijk discours weerklinkt de
beoogde positie van en de aandacht voor de toeschouwer.
Het MuHKA wil toegankelijk zijn voor zoveel mogelijk mensen en daarom wil het de
uitdaging aangaan om ook aan toeschouwers die traditioneel weinig vertrouwd zijn met
hedendaagse kunst te appelleren (dit kan als een kwantitatieve doelstelling worden
gezien 19, maar binnen de algemene visie van het museum wordt die toch vooral
kwalitatief ingevuld: iedereen welkom maken en de kans bieden op een zinvolle
ontmoeting met kunst). Deze kwalitatieve ‘brede toegankelijkheid’ wou het museum in dit
project concreet via de samenwerking met Moussem realiseren. Het experiment bestond
ten eerste uit een verbreding van het aanbod met een tentoonstelling van Marokkaans-
Arabische kunst en ten tweede uit een verbreding van de ontsluiting door
Moussemvrijwilligers uit te nodigen om met de collectie aan de slag te gaan.
Aan de opstart van het Moussemproject liggen voor het MuHKA dus duidelijk belangrijke
toeschouwergerichte overwegingen ten grondslag.
tentoonstelling ZONDER TITEL
ONTWIKKELING
Ondanks het toeschouwergerichte uitgangspunt was de ontwikkeling van de
tentoonstelling in de praktijk toch vooral een zaak van kunst en kunstenaars (de
samenstelling gebeurde ook in de eerste plaats door een kunstenaar). Er werden
krijtlijnen uitgezet getrouw aan de Moussemwerking waarin de Marokkaanse cultuur een
niet-exclusief vertrekpunt vormt voor interculturele ontmoetingen: Marokko met zijn
interne diversiteit, Marokko in de emigratie en Marokko in zijn bredere geografische en
culturele regio. 20 Binnen dit kader werden artistieke keuzes gemaakt. 21 We zien dus een
klassieke kunstgerichte ontwikkeling, waarbij de toeschouwer pas later in het proces in
beeld kwam, wanneer het werk aan de bemiddeling werd opgestart (door de afdeling
Publiekswerking, in overleg met de tentoonstellingsmakers en kunstenaars). 22
18 MuHKA-documenten ‘Concepttekst_200512.doc’; ‘ZONDER TITEL_basistekst.doc’ (november 2006);
‘Intentieverklaring_070129.doc’
19 Een kruisbestuiving van de twee ‘publieken’ – het MuHKA-museumpubliek en het Moussem-festivalpubliek –
is bij dergelijke samenwerking meestal een van de beoogde effecten.
20 MuHKA-document ‘Concepttekst_200512.doc’, p.3.
21 Dit ontwikkelingsproces is nauwelijks gedocumenteerd door het ontbreken van formele verslagen.
22 De ontwikkeling van de bemiddeling valt te volgen in de verslagen van de project+vergaderingen
(vergaderingen van Publiekswerking ter voorbereiding van een tentoonstelling): 6 vergaderingen tussen 29
januari en 12 maart 2007.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 5

foto Clinckx
foto Clinckx
foto Clinckx
SELECTIE
CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
Het concept van het verbreden van het aanbod werkte met betrekking tot
de toeschouwer in twee richtingen. Ten eerste was het de bedoeling om
nieuwe toeschouwers aan te spreken via een voor hen meer vertrouwde
cultuur (met het festival als opstap) en zo meer mensen in de gelegenheid
te stellen om hedendaagse kunst te ervaren – een verdere stap naar het
interculturele, inclusieve, op de maatschappij betrokken museum. Ten
tweede was het de bedoeling om de ‘gewone’ toeschouwer een perspectief
te bieden op ‘het andere’: kunstenaars met een Marokkaans/Arabische
achtergrond, kunst uit een context met een andere verhouding tot de
moderniteit in het algemeen en de hedendaagse kunst in het bijzonder.
Binnen deze toeschouwergerichte en op de maatschappij betrokken overwegingen werd
de selectie op zuiver artistieke gronden ingevuld. De tentoonstelling was geen didactische
presentatie, zij toonde hedendaagse kunst die weliswaar een bepaalde context
gemeenschappelijk heeft, maar tegelijk haar plaats in de globale kunstwereld inneemt en
ook die taal hanteert (waardoor de selectie voor de nieuwe toeschouwer niet beduidend
toegankelijker was dan hedendaagse kunst uit een andere context). Charif Benhelima in
de tentoonstellingspublicatie: “Maar Marokko verleent mij toegang tot
het verleden, of tot de idee van het verleden, wat slechts enkele
plaatsen kunnen, dankzij hun tradities die nog steeds deel uitmaken
van het dagelijkse leven. (...) Als ik denk aan Marokko, denk ik ook aan
mijn persoonlijke geschiedenis. (...) Het tentoonstellingsluik is geen
poging om een Marokkaanse kunstscène in beeld te brengen, maar
focust op een aantal kunstenaars die soms inhoudelijk, soms vormelijk
of soms op beide manieren tradities beïnvloeden, en de manier waarop
kunst een rol kan spelen in sociale en politieke veranderingen.” 23
Daardoor was het geselecteerde werk verscheiden: het bood verschillende
aanknopingspunten, maar juist door die diversiteit weinig houvast.
PRESENTATIE
De presentatie volgde eveneens vooral een kunstgerichte logica, zonder verhaallijn of
route. Een route wordt in het MuHKA zelden of nooit bepaald: aan de ene kant geeft dat
de toeschouwer vrijheid om zijn eigen verhaal te schrijven, aan de andere kant zorgt het
voor onzekerheid bij de onervaren museumbezoeker. 24 Bijzonder was
de integratie van een ‘podiumzaal’ en een ‘lounge’ in de
tentoonstellingszalen: festivalruimte en tentoonstellingsruimte vloeiden
hier in elkaar over. In de praktijk werden de disciplines echter niet
geïntegreerd. Wie het museum bezocht, moest bijbetalen voor de
podiumactiviteiten, wat doorgaans niet werd gedaan. 25 In een
podiumticket was de toegang tot het museum wel inbegrepen, maar
enkel tijdens de namiddagactiviteit op zondag bestond de gelegenheid
om heen en weer te lopen. Bij de avondactiviteit op zaterdag sloot het
museum om 20u (de toegang tot de tentoonstelling werd afgezet en er
werd een andere ingang in gebruik genomen) – waarmee het museum wel de inspanning
leverde om festivalgangers vooraf op te vangen, maar tentoonstelling en podiumfestival in
de praktijk gescheiden bleven – en de activiteit op vrijdag werd in MuHKA_media
23 BENHELIMA Ch., ‘ZONDER TITEL. Een gedachte vrij van label’, in: ZONDER TITEL Moussem Festival Lente
2007, MuHKA, Tentoonstelling Black-Out Charif Benhelima, deBuren, Collectiepresentatie XVIII Ontmoeting,
MuHKA [tentoonstellingscatalogus], Brussel, deBuren, 2007, p.43.
24 Aangezien het toch de bedoeling was om een nieuw publiek aan te spreken en het museum zich bewust is
van de vreemdheid van de instelling en haar codes voor niet-ingewijden (MuHKA-document
‘Concepttekst_200512.doc’, p.2), is dit een punt dat meer aandacht had verdiend.
25 De verwachte kruisbestuiving van publieken bleef grotendeels uit. Het museumpubliek ontpopte zich
nauwelijks tot een festivalpubliek en het museum trok niet noemenswaardig meer of andere bezoekers.
Mondelinge toelichting MuHKA, 10.05.2007.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 6

foto Clinckx
foto Clinckx
CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
georganiseerd, enkele huizenblokken verderop. Op de momenten dat er
geen activiteit was, lagen zowel de podiumzaal als de lounge er, op één
kunstproject en enkele bemiddelingsactiviteiten na, verlaten bij. 26
BEMIDDELING
De bemiddeling in het MuHKA zoekt altijd een evenwicht tussen de
polen kunstgericht en toeschouwergericht: beide hebben hun rechten
én hun noden. In een recent artikel over de bemiddeling in het MuHKA
wordt het dilemma mooi verwoord: “tussen ontregeling en comfort”. 27 Hedendaagse kunst
vraagt ruimte om te ontregelen, de toeschouwer vraagt een comfortabel kader – dit is
natuurlijk een karikatuur, maar voor de bemiddeling is het inderdaad steeds zoeken naar
het aanreiken van aanknopingspunten zonder het kunstwerk of de toeschouwer te
verstikken. Voor groepen volwassen toeschouwers werd daartoe de interactieverondleidingsmethodiek
ontwikkeld: ideaal omdat er op maat van de toeschouwer en van
het kunstwerk kan worden gewerkt en het evenwicht tussen beide telkens opnieuw kan
worden opgezocht. Voor de individuele volwassen toeschouwer ligt de ontwikkeling van
een dergelijke ‘ideale bemiddeling’ moeilijker, aangezien elke toeschouwer zijn eigen
kennis en ervaring, leermethode, gemoedstoestand, wensen, verwachtingen enzovoort
meebrengt en elk kunstwerk en iedere presentatie ook weer anders is. Een passepartoutbemiddeling
die dan ook écht telkens weer past is een utopie, maar er wordt
constant met bemiddelingsinstrumenten geëxperimenteerd op zoek naar de beste
oplossingen. 28 Voor de bemiddeling in de tentoonstelling ZONDER TITEL werden
verschillende instrumenten ingezet.
macro
Bij binnenkomst van de tentoonstelling vond de toeschouwer een
inleidende muurtekst (N/F/E). Daarin werd de samenwerking met
Moussem genoemd en de combinatie van festivalprogramma,
tentoonstelling en collectiepresentatie aangekondigd (zonder
toelichting). Vervolgens werd de tentoonstelling kort geïntroduceerd:
“In het tentoonstellingsluik ligt de nadruk op kunstenaars die op
eigentijdse en bewuste wijze, soms inhoudelijk soms vormelijk en soms
op beide manieren verwijzen naar Marokko. Het bijzondere aan de
presentatie is dat ze afrekent met bewust of onbewuste ‘vooronderstellingen’ over oost en
west en dat ze het publiek de verrassende verschillen en raakvlakken laat zien tussen de
Arabische en de westerse, hedendaagse beeldende kunst.” 29 In deze introductie was de
nuancering met betrekking tot Marokko gesneuveld (waardoor de
toeschouwer zich vragen zou kunnen stellen bij de aanwezigheid van twee
Egyptische kunstenaars), bleef de uitspraak over de vooronderstellingen
nogal vaag en de verschillen en raakvlakken tussen de Arabische en de
westerse kunst konden alleen duidelijk worden voor de ervaren
toeschouwer die een helder beeld in zijn hoofd had van de westerse
hedendaagse beeldende kunst. De vaagheid van dit
bemiddelingsinstrument is allicht een gevolg van het gebrek aan een
tentoonstellingsverhaal. Wat wel goed overkwam, was de anders-maarook-weer-niet-zo-anders-Marokkolink.
Daarnaast vermeldde de muurtekst
26 Enkel gedurende de laatste weken, tijdens de verbouwingen aan het MuHKAFE, werd de bar in de lounge alle
dagen opengehouden (door het MuHKA). Voor het overige was de bar enkel tijdens een festivalactiviteit in de
podiumzaal open (door Moussem).
27 JANSSENS J., ‘MuHKA. Tussen ontregeling en comfort’, in: VAN DIENDEREN A., JANSSENS J. & K. SMITS,
Tracks. Artistieke praktijk in een diverse samenleving, Berchem, uitgeverij EPO vzw, 2007, pp.240-254.
28 Beleidsnota 2006-2010 erfgoeddecreet: visietekst, z.p. [pp.20-21]. Dit is geen gemakkelijk proces, zeker niet
in het MuHKA waar de presentaties tot vlak voor de opening zowel inhoudelijk als qua opstelling blijven wijzigen
en er onder grote tijdsdruk moet worden gewerkt. In dit geval werd enkele weken voor de opening een
kunstenaar vervangen. MuHKA-document ‘v_project+_20070205.doc’, p.1. Het overleg met kunstenaars en
tentoonstellingsmakers noopt eveneens tot compromissen; in dit geval werd op het laatste moment de inrichting
van de wedstrijdhoek nog aangepast. Mondelinge toelichting MuHKA 01.06.07.
29 Letterlijk overgenomen van de muur.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 7

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
de deelnemende kunstenaars en Charif Benhelima als de samensteller van de
tentoonstelling.
De tentoonstelling op zich ontvouwde geen verhaal, maar was wel binnen een duidelijk
kader tot stand gekomen, wat de toeschouwer bij zijn interpretatie kon helpen. In de
tentoonstelling zelf viel er buiten de korte algemene introductie echter geen informatie te
rapen over het concept van de tentoonstelling, maar evenmin over de aard van de
samenwerking met Moussem, wie of wat Moussem is, het festivalprogramma en de visie
die aan het project ten grondslag lag. Ook hier waren de tentoonstelling en het
podiumfestival gescheiden werelden. Buiten de presentatie was deze informatie wel
ruimschoots aanwezig: op de website 30 (N/F/E), in de programmafolder (N) en in de
tentoonstellingspublicatie (N/F). De informatie was dus beschikbaar (de programmafolder
werd aan de balie uitgedeeld), maar niet vlot toegankelijk tijdens het bezoek. Wat het
programma betreft was de kalender van de week ook op een scherm tegenover het
toegangssas te zien (samen met impressies van de activiteiten), maar dat was misschien
in de lounge/podiumzaal effectiever geweest. 31
micro
De voornaamste bemiddelingsinstrumenten focusten dan ook op de
kunstenaars en kunstwerken: de titelbordjes en kunstenaarsteksten. Deze
instrumenten waren discreet aanwezig, zodat de toeschouwer de vrijheid
kreeg om er zich desgewenst niets van aan te trekken – iets wat door vele
toeschouwers als belangrijk wordt ervaren bij het kijken naar kunst. Op
de titelbordjes stonden de naam van de kunstenaar, de titel en datum van
het kunstwerk en de rechtenhouder/bruikleengever. De titel werd
weergegeven zoals de kunstenaar die aanleverde, dus in dit geval meestal
in het Frans, zonder vertaling. Het is niet vanzelfsprekend om de titel van een
hedendaags kunstwerk te vertalen, maar voor een aantal toeschouwers is dat een
handicap. Ook het ontbreken van materialen en technieken kan als een gemis worden
ervaren. Pluspunt is dat de duur van de projecties werd aangegeven. Op de
kunstenaarsteksten (N/F/E) stonden de naam van de kunstenaar, een citaat (van de
kunstenaar of van iemand anders), geboortejaar en -plaats van de kunstenaar en de
plaats waar hij leeft en werkt en een korte oriënterende tekst. 32 Deze
teksten hingen op A4-bladen aan de muur in de buurt van het kunstwerk
of het ensemble werken en indien de werken te ver van elkaar waren
geplaatst, werd het bordje herhaald. In de tekst werd het tentoongestelde
werk niet uitgelegd: de interpretatie werd opengehouden, maar mogelijke
denkpistes (aanwijzingen in verband met de visie, context, werkwijze,
interesses, bedoelingen... van de kunstenaar) werden gesuggereerd. De
toeschouwer wordt serieus genomen – hij krijgt geen dogma’s in de maag
gesplitst en hoeft ook geen raadseltje op te lossen op zoek naar dat ene
juiste antwoord – maar niet aan zijn lot overgelaten, wat ook een nieuwe
toeschouwer kan aanspreken. Het citaat bracht bovendien nog een andere ‘stem’ of
invalshoek aan. Zo kreeg de toeschouwer aanknopingspunten, zonder verstikt te worden
in het ene ware verhaal: “de hand reiken, niet bij het handje nemen”. 33 Vakjargon,
hermetische redeneringen en obscure verwijzingen werden vermeden, maar de teksten
mikten op de doorsnee toeschouwer, dus op een lezer met een bepaald
competentieniveau.
30 Er was een speciale projectwebsite: www.moussem.muhka.be
31 Bij een – weliswaar zeer beperkte – publieksbevraging die door 2 MuHKA-stagiaires werd uitgevoerd, is
bijvoorbeeld gebleken dat bezoekers moeite hadden met het Moussemaspect en de podiumzaal niet altijd
konden plaatsen en een minderheid had het scherm met de kalender aan de ingang opgemerkt. ‘Reflectie:
publieksbevraging’ door L. Hellemond, Artevelde Hogeschool, Gent.
32 Bij de maquette van Hassan Darsi was op vraag van de kunstenaar extra informatie beschikbaar. Mondelinge
toelichting MuHKA 01.06.07.
33 Beleidsnota 2006-2010 erfgoeddecreet: visietekst, z.p. [p.6].
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 8

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
extra
De bemiddeling is hier wel erg op tekst en het cognitieve betrokken,
daarom werd – zeker met de mogelijkheid van nieuwe toeschouwers in het
achterhoofd – gezocht naar niet-tekstuele bemiddelingsinstrumenten: een
doe-activiteit, iets wat andere zintuigen zou aanspreken... Uiteindelijk is
deze piste met het van-zonder-titel-naar-vele-titels-idee samengesmolten
in de wedstrijd “Verzin zelf een titel en ... win een reis naar Marrakech!”. 34
De toeschouwer werd uitgenodigd om zelf een titel voor de tentoonstelling
te kiezen en al dan niet creatief vorm te geven. Dit instrument kan de
betrokkenheid verhogen, het wedstrijdelement motiveert om serieus op de tentoonstelling
te reflecteren en de indrukken kunnen ‘spelenderwijs’ en actief worden verwerkt, hoewel
het verbale element belangrijk blijft. Aan de balie lagen blaadjes met meer uitleg hierover
(N/F/E) en in de podiumzaal was een hoek geïnstalleerd waar je de handen uit de
mouwen kon steken. Deze hoek was zeer kleurrijk ingericht, met veel knutselmateriaal en
lage zitjes met dito tafel, waardoor een onoplettende bezoeker hem voor een kinderhoek
kon aanzien. 35 Er waren meer dan 150 inzendingen en de winnende titel is uiteindelijk
geworden: ‘vrij begrensd’.
De individuele volwassen toeschouwer kon op de meeste zondagen deelnemen aan een
wandelgesprek (interactieve rondleiding) in de tentoonstelling. Het wandelgesprek is
natuurlijk het meest complete instrument, onder meer door de gespreksvorm, de sociale
ervaring en het extra materiaal dat wordt gebruikt. Op hetzelfde moment werd doorgaans
ook een workshop voor kinderen georganiseerd en met de mogelijkheid om vooraf samen
in het MuHKAFE te brunchen kon je er helemaal een gezinsuitstap van maken. 36 De dag
na de opening kon het publiek ook deelnemen aan ‘thee met de kunstenaars’: een
(Franstalig) gesprek met enkele van de deelnemende kunstenaars.
comfort
Het mentale comfort van de (nieuwe) toeschouwer werd niet gemaximaliseerd: er bleven
wat we zouden kunnen noemen ‘trajectonzekerheden’ bestaan. Hieronder begrijpen we
bijvoorbeeld het ontbreken van routeaanwijzingen, maar ook signalisatieproblemen in
verband met de eigenaardige (festival)aspecten van de presentatie zoals de podiumzaal.
De podiumzaal en lounge hadden behalve op zondagmiddag geen duidelijke functie 37 en
er werd daaromtrent ook geen uitleg of programma gegeven. In de podiumzaal werd wel
de wedstrijdactiviteit georganiseerd en er was een projectie met festivalimpressies (zonder
titelbordje of andere uitleg). Vanaf de erfgoeddag op 22 april kwamen daar ook nog vijf
monitoren bij waarop interviews speelden met mensen met uiteenlopende achtergronden
die over een geliefd aspect van hun erfgoed vertelden (Nederlands gesproken). Buiten het
titelbordje werd hier evenmin verdere toelichting gegeven.
Ook het fysieke comfort werd veronachtzaamd: de kunstenaarsteksten waren
bijvoorbeeld in kleine letters gesteld, moesten rechtopstaand worden gelezen en hun
belichting was niet altijd optimaal. Sowieso was er geen zitgelegenheid die het rustig
beschouwen van de kunstwerken aanmoedigde (het ene werk in de lounge uitgezonderd);
de zitgelegenheid werd sterk bepaald door de presentatie. In dit geval heeft de
Publiekswerking voor de lounge gezorgd, maar elders werd – buiten de permanente
ombouw rond de verhoging in de centrale zaal – omwille van de vormgeving van de
presentatie geen zitgelegenheid voorzien, ook niet bij de, weliswaar korte, projecties. 38
Opvallend is dat een aantal van de zaken die het comfort verminderen, juist worden
ingegeven door overwegingen in verband met toeschouwergerichtheid: het ontbreken van
34 verslagen project+vergaderingen en mondelinge toelichting MuHKA 01.06.07.
35 Dat deze vergissing ook voorkwam, bleek uit de eerder aangehaalde publieksbevraging, ‘Reflectie:
publieksbevraging’. Deze indruk was niet gezocht, maar het gevolg van een late wijziging van de inplanting van
de hoek, waardoor het perspectief veranderde. Mondelinge toelichting MuHKA 01.06.07.
36 Wandelgesprek en workshop werden op zondagen georganiseerd tegelijk met de festivalactiviteit op
zondagmiddag; op die manier kon een gezin ook voor de combinatie festival/workshop kiezen.
37 Hier werd vanaf 18 mei in het kader van het gastenluik van het festivalprogramma wel een presentatie
georganiseerd rond hedendaagse kunst en cultureel erfgoed uit Noord-Kaukasië. programmafolder ‘ZONDER
TITEL Moussem Festival Lente 2007’, p.43.
38 Mondelinge toelichting MuHKA 01.06.07. In de beleidsnota wordt het belang van “rust- en bezinningspunten”
nochtans expliciet vermeld. Beleidsnota 2006-2010 erfgoeddecreet: visietekst, z.p. [p.20].
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 9

foto Leriette
Desir van
Bergen
CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
een vaste route staat de toeschouwer toe zijn eigen verhaal te schrijven en de discrete
omvang en plaatsing van de kunstenaarsteksten heeft te maken met terughoudendheid
ten opzichte van de toeschouwer die geen bemiddeling wenst.
COLLECTIEPRESENTATIE XVIII ‘Ontmoeting’
ONTWIKKELING
De collectiepresentatie werd volledig ontwikkeld door acht
Moussemvrijwilligers, in samenspraak met twee MuHKA-medewerkers
(afdeling Publiekswerking). Begin 2006 werd er een oproep gericht aan
de Moussem Club 39 en op 26 maart vond de eerste ontmoeting plaats
tussen een twintigtal Moussem-Clubleden, enkele medewerkers van
het MuHKA en van Moussem, waaronder de beide directeurs, en Charif
Benhelima. Dit werd informeel aangepakt met een museumontbijt: een
ontbijt in het MuHKAFE waarbij iedereen kennis met elkaar kon
maken gevolgd door een wandelgesprek in de toenmalige
collectiepresentatie. Bij de volgende samenkomst op 30 april werd kennisgemaakt met
het museum achter de schermen en bij de derde ontmoeting op 14 mei werd besloten wie
het engagement wilde opnemen. Er vormde zich een groep van acht: Layela Chammam,
Farid Darmach, Eva Maghari, Farida Johri, Bouchra Lechkar, Belgiz Polat, Hafida Raoui
en Meriam Raoui. Allemaal Antwerpenaars met exotische wortels (6x Marokko, 1x Turkije
en 1x Spanje/Filippijnen), een mix van eerste en tweede generatie, sommigen wel en
anderen niet met de dubbele nationaliteit, 7 vrouwen en 1 man, deels met onderlinge
familie- en vriendschapsbanden, tussen 24 en 35 jaar, ongehuwd of gescheiden, met
uiteenlopende beroepen zoals tandarts, chirurg, OCMW-medewerker, arbeider,
administratief bediende, schoonheidsspecialiste, geneesmiddelenvertegenwoordiger en
programmamedewerker in een cultuurcentrum. Voor de meerderheid was deze ervaring
de eerste serieuze ontmoeting met hedendaagse beeldende kunst. Zij werden binnen het
project met ‘de Moussem Club’ of ‘Moussemers’ aangeduid. 40
De totstandkoming van de collectiepresentatie – selectie, presentatie en bemiddeling –
was een lang proces waarbij de Moussemers zich eerst inwerkten in de hedendaagse
beeldende kunst en in de MuHKA-collectie, vervolgens een kader ontwikkelden om de
selectie richting te geven, tot een keuze kwamen, deze onder de loep namen om de
presentatie vorm te geven en de bemiddeling bepaalden en realiseerden. In totaal waren
er 17 bijeenkomsten, enkele gezamenlijke uitstappen naar culturele activiteiten, een
Marokkoreis 41 en veel (huis)werk nodig om de hele onderneming rond te krijgen. Daarbij
waren het echt de Moussemers die het traject in handen hadden en beperkte de MuHKAinbreng
zich essentieel tot die van moderator die het proces op gang brengt, houdt en
indien nodig stimuleert (onder meer door het telkens weer bundelen van opmerkingen en
resultaten en via vragen en opdrachten aanzetten tot reflectie). 42
De ontwikkeling van deze collectiepresentatie is alleszins toeschouwerbetrokken omdat ze
vertrok van de toeschouwer – de nieuwe, niet met het museum en hedendaagse kunst
vertrouwde toeschouwer – en in zeer belangrijke mate door hem werd bepaald, waarbij de
ervaring, de kijk- en interpretatieprocessen primeerden. Het was de bedoeling om de
39 Kort voordien was in de schoot van de Moussemvrijwilligers de Moussem Club ontstaan: mensen die graag op
meer regelmatige basis samen aan een brede waaier culturele activiteiten wilden participeren – ook andere dan
deze die door Moussem werden georganiseerd. Het MuHKA-project vormde een stevige kern voor deze Club.
Mondelinge toelichting MuHKA 01.06.07.
40 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’, p.1 en ‘t_moussem_publicatie_def.doc’, p.1, 5; ‘antwoorden
24.05.07.doc’.
41 De Marokkoreis (24-27.01.07) werd voornamelijk georganiseerd om tentoonstellingslocaties te prospecteren
(een voorstel van de Moussemers om ‘hun’ presentatie naar Marokko te laten reizen was door het MuHKA en
Moussem enthousiast onthaald) en een langere tijd samen te kunnen doorbrengen (om stevig te kunnen
doorwerken en voor teambuilding). Mondelinge toelichting MuHKA 01.06.07.
42 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’ en ‘t_moussem_publicatie_def.doc’, p.2.
Omdat de MuHKA-collectie niet volledig toegankelijk is, werden op basis van het eerste voldragen
selectievoorstel van de Moussemers door het MuHKA enkele extra werken gesuggereerd, maar de beslissing lag
ook hier volledig bij de vrijwilligers. ‘antwoorden 24.05.07.doc’.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 10

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
intense kunstervaring van acht toeschouwers over te brengen op de toekomstige
toeschouwer; om via een toeschouwergestuurd proces tot een toeschouwergericht
resultaat te komen.
SELECTIE
Vanaf de eerste samenkomst waren het kunstwerken met een
maatschappelijke thematiek die de aandacht van de Moussemers trokken
en dat is zo gebleven. Tijdens de vijfde ontmoeting (18.06.06) was er
bijvoorbeeld een discussie over wat hen al dan niet aansprak en ook toen
bleek dat vooral de maatschappijgerichte werken in de smaak vielen,
naast een aantal keuzes op esthetische gronden, maar dat werken die te
weinig aanknopingspunten boden (zoals minimal art) uit de boot vielen. 43
Een andere rode draad in de selectie was de kwestie van identiteit –
eveneens een universeel gegeven en bovendien met een link naar het
maatschappelijke. Reeds vroeg in het proces werd geopperd om een invalshoek vast te
leggen en werd ‘identiteit’ als mogelijkheid naar voor geschoven, gecombineerd met
persoonlijke ontwikkeling. 44 Binnen deze thema’s werden persoonlijke
keuzes gemaakt.
Een toeschouwergerichte selectie wil niet zeggen dat alle werken figuratief,
‘mooi’ of hapklaar moeten zijn. Deze selectie was toeschouwergericht door
de grote herkenbaarheid: de kunstwerken raakten thema’s aan waartoe
iedereen zich kan verhouden. Anderzijds weerspiegelde de selectie
evengoed een persoonlijke visie als wanneer ze door een professionele
curator was gemaakt – misschien toegankelijker, maar de ene
toeschouwer zal er altijd dichter bij aansluiten dan de andere.
PRESENTATIE
Voor de presentatie werd afgewogen welk verhaal de Moussemers wilden
vertellen en op welke manier de individuele accenten zich tot de
groepslijn konden verhouden. 45 Toen de Moussemers hun selectie onder
de loep namen, werd duidelijk dat er een aantal associatieve
zwaartepunten of thematische groepen kunstwerken was ontstaan –
zoals kwetsbaarheid, de vrouw, reizen/vluchten. Ze namen de
toeschouwergerichte optie om de presentatie volledig op deze
thematisch-inhoudelijke argumenten te baseren: er werd besloten om
een presentatie van vele kleine verhalen te maken met identiteit – wie
ben ik? – als rode draad. 46 De presentatie groepeerde telkens kunstwerken die door een
bepaalde associatieketen 47 met elkaar verbonden waren en een thematische groep
vormden, wat de toeschouwer extra toegangen tot de kunstwerken én tot
de totale presentatie bood. Daarbij werd er geen route voorzien: de
verschillende groepen konden op zichzelf worden ervaren. 48
43 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’, p.1, 3.
44 IDEM, pp.1-2. Er werd in dat verband opgemerkt dat de collectie weinig werk van Noord-Afrikaanse
kunstenaars omvat.
45 IDEM, p.3.
46 programmafolder ‘ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007’, p.41.
47 Tijdens het ontwikkelingsproces werd rond de geselecteerde kunstwerken geassocieerd, waardoor ze
gegroepeerd konden worden en er lijn kwam in de presentatie. MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’, pp.4-5.
48 Ook hier is er dus weer die onzekerheid voor de toeschouwer in het ‘labyrintische’ MuHKA.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 11

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
BEMIDDELING
Aan de bemiddeling werd bijzonder veel aandacht besteed door de Moussemers. De
ontwikkeling ervan liep voor een groot deel parallel met die van de selectie en de
presentatie, waardoor er een voortdurende wisselwerking was. 49 De Moussemers zagen de
presentatie als een ontmoetingsplaats (vandaar de titel: Ontmoeting) waar de
kunstwerken een gesprek op gang kunnen brengen tussen heel verschillende mensen. 50
Getrouw aan dit uitgangspunt kozen ze voor een persoonlijke aanpak en probeerden ze
een gesprek aan te knopen met de toeschouwer: in vele bemiddelingsinstrumenten
richtten ze zich rechtstreeks tot hem.
macro
In de collectiepresentatie hingen drie muurteksten. Bij het betreden van
de presentatie kondigden ze in een eerste tekst (N) aan dat het MuHKA nu
van hen, de Moussem Club, was en dat ze iedereen uitnodigden
(ondertekend met alle voor- en achternamen). In een tweede tekst (N)
stelden ze zich voor, als jonge mensen, geïnteresseerd in cultuur. Er werd
niet expliciet uitgelegd wat hun rol was in de collectiepresentatie en
Moussem en de Moussem Club werden vermeld, maar niet toegelicht. Hier
hing ook een fotocollage die de Moussemers-curatoren dichter bij de
toeschouwer bracht en een hint vormde naar de opzet van de
collectiepresentatie. De derde tekst (N/F/E) was het “Moussemmanifest” (ondertekend
met alle voornamen). Dit manifest was zowel op een muur in de presentatie te vinden, als
vooraan in de programmafolder en in de tentoonstellingspublicatie. Je zou het een soort
kijkwijzer kunnen noemen, met een beschrijving van wat er gebeurt bij de eerste
beschouwing van het kunstwerk, hoe die eerste ontmoeting – indien
boeiend – aanzet tot reflectie en een zoektocht naar betekenissen, hoe die
zoektocht kan verlopen en tot persoonlijke interpretaties kan leiden, dat
een kunstwerk een wegwijzer is naar het verhaal van de kunstenaar maar
tegelijk iets zegt over jezelf en de maatschappij. De tekst stimuleerde de
toeschouwer om in de voetsporen van de Moussemers te treden.
De teksten werden door de Moussemers, samen met de Moussemers of
door MuHKA-medewerkers op basis van opmerkingen van de Moussemers
geschreven en droegen echt hun persoonlijke stempel. 51 Het voordeel van
deze aanpak is dat de bemiddeling (en bij uitbreiding de hele collectiepresentatie) zeer
dicht bij de toeschouwer komt te staan: hij wordt aangesproken als gelijke door gelijken.
Het nadeel is dat de Moussemers ‘er teveel in zaten’: ze hebben zich niet
altijd voldoende verplaatst in de toeschouwer zonder voorkennis van het
project. Daardoor ontbrak in de collectiepresentatie zelf belangrijke
informatie om het verschil met gewone collectiepresentaties te begrijpen,
zoals over het concept van het project, over Moussem, de Moussemers en
hun rol in de presentatie. 52 Buiten de presentatie (website,
programmafolder, tentoonstellingspublicatie) was deze informatie wel
ruimschoots voorhanden.
micro
De bemiddeling bij de kunstwerken bestond uit een combinatie van ‘neutrale’ MuHKAbemiddeling
(titelbordjes en collectiefiches) en persoonlijke Moussem-bemiddeling
(videogetuigenissen). De standaardbordjes vermelden de naam van de kunstenaar, de
titel (in de oorspronkelijke taal) en datum van het kunstwerk en de herkomst van het
werk (aankoop, bruikleen, schenking, deelcollectie). De collectiefiches (N) worden door het
MuHKA geschreven (Publiekswerking) en worden op geplastificeerde A5-bladen los
49 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’.
50 programmafolder ‘ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007’, p.41.
51 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’, p.3.
52 Uit de eerder vermelde publieksbevraging is inderdaad gebleken dat de toeschouwer dikwijls het bijzondere
van de presentatie niet had opgepikt, de rol van de Moussem Club werd niet begrepen. ‘Reflectie:
publieksbevraging’.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 12

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
opgehangen doorheen de presentatie zodat de toeschouwer ze kan meenemen naar het
kunstwerk of een zitbank. Op de ene kant staan een afbeelding van het kunstwerk, de
naam van de kunstenaar, de titel en datum van het kunstwerk en de naam van de
fotograaf. Op de andere kant staan de naam van de kunstenaar, zijn geboortejaar en -
plaats, de titel en datum van het kunstwerk en een uitleg. Hoewel deze uitleg meer is
toegespitst op dat ene kunstwerk (de titel wordt bijvoorbeeld geduid), wordt dezelfde visie
gevolgd als bij de kunstenaarsteksten in de tentoonstelling: de tekst is toegankelijk en de
interpretatie wordt zoveel mogelijk opengehouden, maar tegelijk richting gegeven.
Aan deze MuHKA-bemiddeling hebben de Moussemers persoonlijke
getuigenissen toegevoegd. Er is lang nagedacht over de manier waarop ze
de bemiddeling wilden aanpakken: met citaten/vragen/overwegingen in
plakletters op de muren per thematische groep kunstwerken of met eigen
teksten bij de kunstwerken bijvoorbeeld. Het idee van de plakletters
sneuvelde omdat het te overheersend en te duur zou zijn en de eigen
teksten werden evenmin gerealiseerd. 53 Er werd uiteindelijk beslist om
videogetuigenissen (N) te maken: elke Moussemer zou bij zijn favoriete
kunstwerk – en de thematisch daarmee verbonden kunstwerken eromheen
– een diavoorstelling maken met alle soorten beelden die hij met de werken associeerde,
met daarbij een zelf geschreven en ingesproken tekst waarin hij zijn keuze, associaties en
interpretaties toelicht. In die tekst werd ook een aantal van de ideeën verwerkt die voor
eerdere pistes werden verzameld. 54 De toeschouwer kreeg hier diverse
prikkels, zowel verbaal als visueel, zowel op het vlak van kennis als
verbeelding als emoties. De getuigenissen waren spontaan en konden de
toeschouwer zeker inspireren bij zijn interpretatie van de kunstwerken,
maar anderzijds hadden ze een zeker amateuristisch gehalte wat sommige
toeschouwers kon afstoten. Ze werden getoond op kleine schermpjes met
hoofdsets die telkens in de buurt van de besproken werken werden
opgesteld. Op een titelbordje naast het schermpje werd de naam van de
Moussemer vermeld, zonder verdere uitleg (of duuraanduiding), wat gezien
het niet zo duidelijke kader tot verwarring kon leiden. Anderzijds werd het
idee snel helder bij het beluisteren van een van de getuigenissen.
Bij het sneuvelen van het idee om zelf teksten bij de kunstwerken te schrijven, ontstond
discussie over het al dan niet gebruiken van de MuHKA-collectieteksten in de plaats: aan
de ene kant wilden de Moussemers de bemiddeling helemaal zelf doen, maar aan de
andere kant vonden ze het belangrijk om bij elk werk uitleg te geven (cf. het verhaal van
de kunstenaar uit het Moussemmanifest). Uiteindelijk werd beslist om de collectiefiches
per thematische groep te bundelen en naast de videogetuigenis te hangen, zodat de twee
verhalen naast elkaar zouden bestaan. 55
Het sneuvelen van het idee om met plakletters op de muur een bemiddeling rond de
thematische groepen kunstwerken op te bouwen, had als gevolg dat de verschillende
kleine verhalen in de presentatie niet in de verf werden gezet. Er werd enkel op
gealludeerd in de videogetuigenissen (en in de teksten buiten de presentatie); de
Moussemers hadden hiervoor gekozen omdat deze thematische groeperingen hún visie
weerspiegelden, die ze niet wilden opdringen. 56 Hierdoor was het wel mogelijk dat de
toeschouwer deze inhoudelijke laag en de extra toegangen tot de presentatie kon missen.
53 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’, pp.4-6; ‘antwoorden 24.05.07.doc’. De tijdsdruk werd te groot en de
Moussemers hadden onvoldoende vertrouwen in hun schrijverscapaciteiten.
54 MuHKA-documenten ‘o_vergaderingen.doc’, pp.4-6 en ‘o_videogetuigenissen.doc’; ‘antwoorden 24.05.07.doc’.
55 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’, pp.4-5; ‘antwoorden 24.05.07.doc’.
56 ‘antwoorden 24.05.07.doc’.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 13

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
extra
De eerste beslissing die de Moussemers namen met betrekking tot de
bemiddeling was dat ze een zithoek wilden waar de toeschouwer actief kon
participeren en feedback kon geven. 57 Het is een sfeervolle zithoek
geworden met laag meubilair en kussens onder een hemel/tentdak. Hier
werd het Moussemmanifest opgehangen en lagen papiertjes waarop de
toeschouwer een reactie ter attentie van de Moussem Club kon schrijven
en die aan twee borden kon achtergelaten. Dit leverde een 300-tal reacties
op – van kindertekeningen tot gefundeerde feedback. Hier hing ook
prominent een collectiewerk van Charif Benhelima, echter zonder verwijzing naar de
tentoonstelling (dat was allicht niet de eerste bekommernis van de Moussemers die
volledig op hun presentatie waren gefocust, maar het is wel een gemiste kans om de link
te verduidelijken, aangezien slechts weinig toeschouwers de naam onthouden zullen
hebben). De Moussemers hebben nog een tweede zithoek geconcipieerd 58, waar de tweede
muurtekst gecombineerd met de fotocollage van de Moussemers werd geïnstalleerd.
De bemiddeling is gericht op verschillende types toeschouwers. Aan de ene kant
zijn er de muurteksten en videogetuigenissen, die zeer persoonlijk zijn, de
toeschouwer rechtstreeks aanspreken en waarin uiteenlopende stemmen en
interpretaties weerklinken die door de ‘goedkeuring’ van het museum gewicht
krijgen en zo ook de onervaren toeschouwer aanmoedigen om zelf te kijken en te
interpreteren. Aan de andere kant zijn er de meer neutrale collectiefiches. De
getuigenissen, collectiefiches en zelfs tot op zekere hoogte de muurteksten zijn zo
discreet ingeplant, dat ook de toeschouwer die liever zijn eigen weg gaat,
probleemloos voor deze optie kan kiezen. De bemiddeling is een mix van tekst en
beeld, en spreekt zowel het denken als het voelen aan; de feedbackmogelijkheid
zet aan tot reflectie en biedt een vorm van activiteit.
comfort
Op het vlak van mentaal comfort moeten we zoals in de tentoonstelling het ontbreken van
een route aanstippen. In dit geval had het bestaan van verschillende parcours onder
andere als gevolg dat sommige toeschouwers de introductie van de Moussemers
(muurtekst met foto’s) pas op het einde van hun route tegenkwamen, waardoor zij deze
informatie bij het bekijken van de presentatie niet meekregen. Een ander gevolg van de
verschillende mogelijke routes was dat de plaatsing van de getuigenissen en
collectiefiches niet altijd logisch was; sowieso werd de toeschouwer verplicht om heen en
weer te lopen om de fiches te halen en/of terug te brengen. Op het vlak van fysiek
comfort was er anderzijds ruim in zitgelegenheid voorzien: naast de twee zithoeken
werden over de presentatie verspreid nog drie extra banken geplaatst.
57 MuHKA-document ‘o_vergaderingen.doc’, pp.3-4.
58 IDEM, pp.5-6.
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 14

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
conclusies & reflecties
De uitgesproken toeschouwergerichte optie levert in de praktijk een geschakeerd beeld
van toeschouwergerichtheid op.
tussen toeschouwer en kunst(enaar)
Het project ‘ZONDER TITEL Moussem Festival Lente 2007’ werd opgezet met de bedoeling
om de toegankelijkheid te verbreden en het museum meer inclusief te maken. Dit
uitgangspunt sluit aan bij de visie op de toeschouwer in het MuHKA. Voor het MuHKA
zijn er toeschouwers, geen publiek: elke toeschouwer is een individu met zijn unieke mix
van kennis en ervaring, voor- en afkeuren enzovoort. Iedereen kan potentieel ook
toeschouwer zijn: het MuHKA gelooft dat hedendaagse kunst voor iedereen zinvol kan
zijn en vult de klassieke doelgroepenwerking in als een constant streven naar inclusie.
Openen en verbreden is het doel, niet vernauwen. “Doelgroepen maken mensen tot
mikpunten.” 59 Deze verbreding en inclusie streeft Publiekswerking al sinds de oprichting
van het museum na door acties en instrumenten op diversiteit af te stemmen. In dit
project was het de bedoeling om de inclusie ook via de selectie en de presentatie te
realiseren.
De tentoonstelling wilde niet alleen de ‘gewone’ kunstliefhebber aanspreken, maar ook
een nieuwe toeschouwer met andere culturele wortels: geen tentoonstelling voor een
doelgroep, wel één voor diverse toeschouwers, met of zonder ervaring. Hiertoe werd
hedendaagse kunst uit een andere context getoond. Dat deze kunst ook gewoon de taal
van de internationale hedendaagse kunst hanteert, zwakt een eventuele
aantrekkingskracht op de onervaren toeschouwer echter af en zowel de selectie als de
presentatie gebeurden vanuit een kunstgerichte visie. Naast de toeschouwer vormen ook
kunst en kunstenaar een prioriteit van het MuHKA. Het museum ziet kunst als een
complex conglomeraat van ideeën, informatie, contexten, betekenissen en inzichten: het
kunstwerk als “eigenzinnig denken” van een kunstenaar en het traject dat erdoor wordt
afgelegd. Het wil een plek zijn waar naar kunstenaars wordt geluisterd en waar zij zich
thuis voelen. 60 Dat wil zeggen dat kunst en kunstenaar ruimte moeten krijgen en dat er
aandacht moet zijn voor betekenislagen en nuancering.
Een van de MuHKA-motto’s luidt: “Het museum is geen verzameling van objecten, maar
van trajecten.” 61 Het afstappen van de conventionele visie op kunst heeft als gevolg dat
het museum tracht om de complexiteit en de nuances van hedendaagse beeldende kunst
te duiden en te tonen. Deze complexiteit maakt de interpretatie en beleving door
toeschouwers er niet noodzakelijk gemakkelijker op, maar biedt anderzijds wel nieuwe
invalshoeken en dus extra kansen op een rijke, betekenis- en waardevolle ontmoeting
tussen kunst en toeschouwer. 62 De aandacht voor kunst en kunstenaar hoeft dus niet in
tegenspraak te staan tot toeschouwergerichtheid, integendeel: toeschouwergerichtheid is
pas succesvol als een kunstwerk tot haar recht kan komen. Toch blijkt in de praktijk –
vooral bij tijdelijke tentoonstellingen – het evenwicht tussen kunstgericht en
toeschouwergericht in de bemiddeling te worden opgezocht, en minder in de selectie en
presentatie die kunstgericht blijven. In de collectiepresentaties bestaat er wat dat betreft
meer manoeuvreerruimte.
Dat er in de collectiepresentaties meer ruimte is voor de toeschouwer in alle fasen van de
ontwikkeling blijkt eveneens uit het Moussemproject. Hier gebeurden selectie en
presentatie toeschouwergestuurd, met een meer toeschouwergericht resultaat als gevolg.
Hier kon in de intensieve ontmoeting tussen onervaren toeschouwers en hedendaagse
kunst naar een nieuwe toeschouwergerichtheid worden gezocht. De
toeschouwergerichtheid werd vooral gerealiseerd door een grote herkenbaarheid, onder
59 Beleidsnota 2006-2010 erfgoeddecreet: visietekst, z.p. [p.19].
60 IDEM, z.p. [pp.4-5, 9-10, 14, 18].
61 Beleidsnota 2006-2010 kunstendecreet: motto 17, p.209.
62 Beleidsnota 2006-2010 erfgoeddecreet: visietekst, z.p. [p.5, 13].
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 15

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
meer terug te vinden in de selectie, maar ook in het gesprek onder gelijken: als wij dit
kunnen (op een zinvolle manier met kunst omgaan, de werken interpreteren en
betekenisvolle verbanden leggen, een eigen verhaal schrijven), dan kunnen jullie dat ook.
De drempel verlaagt, de toeschouwer wordt gestimuleerd om in zichzelf te geloven en
geïnspireerd om in hun voetsporen te treden. De omslag van toeschouwergestuurd proces
naar toeschouwergericht resultaat is grotendeels maar niet volledig gebeurd: de
Moussemers waren zodanig betrokken op hun persoonlijke proces dat er soms te weinig
afstand werd genomen om zich in de toekomstige toeschouwer zonder voorkennis van het
project te verplaatsen, waardoor die in het resultaat bepaalde belangrijke gegevens
minder gemakkelijk terugvond.
van leren naar bemiddelen
In theorie is toeschouwergerichtheid voor het MuHKA een collectieve
verantwoordelijkheid 63, maar in de praktijk blijft het vooralsnog in de eerste plaats een
zaak van de afdeling Publiekswerking en dus zichtbaar in de bemiddeling. 64
In het MuHKA wordt gekozen voor bemiddeling in plaats van educatie: de ontmoeting
tussen kunst en toeschouwer kan veel meer verschillende dingen inhouden en betekenen
dan educatie en kan tot andere effecten leiden dan leren. Hoewel leren niet het enige doel
meer is, blijft het minstens onintentioneel een belangrijke component in
kunstontmoetingen van toeschouwers. Het MuHKA onderbouwt zijn bemiddeling dan ook
met principes en ideeën uit educatie- en leertheorieën. 65 Het vertrekt vanuit een
constructivistische visie: toeschouwers zijn actieve partners. De ontmoeting tussen
toeschouwer en kunst wordt niet verarmd door het opdringen van één meesterverhaal, de
bemiddeling wil prikkelen om zelf te interpreteren en mogelijkheden bieden om de
ervaring te verrijken en verdiepen op het ritme van kunstwerk én toeschouwer. Daartoe
worden ook noties uit andere theorieën kritisch geïntegreerd, onder meer met betrekking
tot verschillende intelligenties (Howard Gardner), verschillende ontwikkelingsniveaus
(Michael Parsons), verschillende leerstijlen (David Kolb) en de nood aan flow (Mihaly
Csikszentmihalyi). Ook de bemiddeling in het Moussemproject vertrok van deze basis in
de zoektocht naar diversiteit in toegangen en sleutels en naar een balans tussen
uitdaging en comfort. Dit resulteerde in een aantal geslaagde instrumenten met gelaagde
informatie tussen openheid en sturing, een appel aan ratio en gevoel, de uitnodiging tot
reflectie en de combinatie van tekst, beeld en actie. Anderzijds werd de toeschouwer
geconfronteerd met trajectonzekerheden (parcours en signalisatie) en onduidelijkheden in
verband met het conceptuele kader of het ontbreken van het grote verhaal. Dat ook een
sterke theorie zoals die van het MuHKA zich niet zomaar laat vertalen in de praktijk heeft
alles te maken met de moeilijke evenwichtsoefening tussen kunst en toeschouwer en met
de grenzen van het praktisch haalbare binnen een museumwerking.
maatschappelijke inbedding & vergelijkbare initiatieven
Het MuHKA concentreert zich sinds enkele jaren met een vernieuwd elan op zijn
maatschappelijke opdracht; het wil daarbij de vinger aan de pols van de maatschappij
houden en inspelen op de multiculturele uitdaging. 66 Aan de ene kant wil het kunst in de
maatschappij inbedden: het is van mening dat kunst en maatschappij niet uiteengehaald
kunnen worden en tracht daarom kunst in een breder kader te situeren én toe te lichten
wat kunst voor de maatschappij kan betekenen. 67 Aan de andere kant wil het de
63 IDEM, z.p. [p.21].
64 In het Moussemproject heeft toeschouwergerichtheid een belangrijke plaats in het concept, maar wordt toch
vooral door de afdeling Publiekswerking gerealiseerd: in de tentoonstelling is het vooral de bemiddeling die
toeschouwergericht blijkt en het collectiepresentatieproject met de Moussemers wordt volledig door
publiekswerkers begeleid.
65 zie ook: SAEY P. & M. VAN EECKHAUT, Op. Cit.
66 Beleidsnota 2006-2010 erfgoeddecreet: visietekst, z.p. [p.1, 18].
67 IDEM, z.p. [p.10].
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 16

CASESTUDY – ANALYSE V/D TOESCHOUWERGERICHTE ASPECTEN V/H MOUSSEMPROJECT IN HET MUHKA – JUNI 2007
toeschouwer via de kunst een andere kijk geven op de maatschappij: (leren) omgaan met
de complexiteit en ‘het andere’ van hedendaagse kunst biedt een ander perspectief op
maatschappelijke thema’s en sterkt de toeschouwer in zijn omgang met maatschappelijke
uitdagingen. 68
Beide sporen kwamen in het Moussemproject aan bod. Binnen het eerste spoor werd
getracht om kunst dichter bij de (multiculturele) maatschappij te brengen door nieuwe
(multiculturele) toeschouwers uit te nodigen voor een ontmoeting met hedendaagse kunst
via kunst uit een context waartoe ze zich kunnen verhouden (tentoonstelling) en via het
voorbeeld van gelijken (collectiepresentatie). Binnen het tweede spoor was het de
bedoeling om de toeschouwer vertrouwd(er) te maken met het andere, in casu het
Arabisch/islamitische andere, door kunst uit deze andere context te tonen
(tentoonstelling) en via de keuzes, associaties en interpretaties van de ander
(collectiepresentatie).
Beide sporen werden in min of meer vergelijkbare initiatieven van het MuHKA reeds
eerder bewandeld. Zo heeft het museum ook vóór Moussem ‘contexttentoonstellingen’ 69
georganiseerd, zoals met kunst uit Rusland 70, kunst uit China 71 en kunst uit
Vancouver 72. Zeker bij Rusland en China waren maatschappelijke overwegingen
belangrijk: de lokale Russische en Chinese gemeenschappen werden uitgenodigd (eerste
spoor) en het discours over gelijkenissen en verschillen zoals bij Moussem was eveneens
tot op zekere hoogte aanwezig (tweede spoor). In 2000 (21.05-31.08.2000) was er ook de
collectiepresentatie ‘Watch me (This is my truth)’ samengesteld door vijf jongeren tussen
16 en 18 jaar. Vanuit hun eigen leefwereld en visie kozen ze de kunstwerken die hen
persoonlijk aanspraken en gingen met die kunstwerken en met elkaar een dialoog aan.
Hier was het eveneens de bedoeling om jongeren aan te spreken via hun peers (eerste
spoor) en de toeschouwer inzicht te bieden in de kijk van de jongeren (tweede spoor). We
zien opvallende parallellen tussen de presentatie van de Moussemers en die van de
jongeren: van het proces over de focus op identiteit (met zelfs een paar dezelfde
kunstwerken) tot de bemiddeling via hun eigen associaties, interpretaties en gevoelens.
Er bestaat blijkbaar niet zoiets als een typische allochtone of tienerkeuze en deze sterke
overeenkomsten lijken de optie van het MuHKA te bevestigen om niet met doelgroepen,
maar met de individuele diversiteit van de toeschouwer te werken.
68 IDEM, z.p. [pp.5-6].
69 De geografisch-culturele context was daarbij niet noodzakelijk het thema van de tentoonstelling, maar altijd
wel een bepalende factor.
70 Werkelijkheidshorizonten (15.03-01.06.03); Angels of History. Het Moskous conceptualisme en zijn invloed
(17.09-27.11.05)
71 Alles onder de hemel. China now! (20.03-30.05.04)
72 Intertidal. Vancouver Art & Artists (16.12.05-26.02.06)
MARIJKE.VANEECKHAUT@UGENT.BE 17