Integrale tekst presentatie Henk Oosterling [PDF] - Cultuurnetwerk.nl

Samenwerken als noodzaak
Over inter-­‐esse als grond van het bestaan
Henk Oosterling
(Universitair hoofddocent Filosofie Erasmus Universiteit
Rotterdam Directeur Rotterdam Vakmanstad)
Waarom samenwerken? Het lijkt een typisch crisisverschijnsel: we moeten wel om er
nog iets van te maken. De krachten bundelen om meer geld vrij te maken of juist om geld
te besparen. Dat lukt niet echt. Budgetten zijn gebonden aan departementen, diensten en
disciplines. Het 'hokjesdenken', de verkokering, de verschotting, het werkt allemaal te-­‐
gen, ook al leven we in een grenzenloze wereld. Beleidsmakers beseffen dat wel degelijk
en sturen daarom op integraliteit en duurzaamheid. Maar in praktijk is het systeem te
weerbarstig gefragmenteerd. Moeten we dan concluderen dat het systeem achterhaald
is?
Hoe begrijpen we onszelf in een wereld die kwalitatief verschilt van de 19e eeuwse we-­‐
reld waarin de inhoud van onze begrippen ‘cultuur’, ‘kunst’, ‘politiek’ en ‘individu’ zijn
beslag krijgt? Is het moderne discours, deze specifieke manier van collectief handelen en
legitimerend spreken die wortelt in het Verlichtingsdenken en zijn beslag krijgt na de
Franse Revolutie, nog wel toereikend om adequaat over onze hedendaagse samenleving
na te denken? Is beleid dat 19 e -­‐eeuwse uitgangspunten hanteert voor 21 e -­‐eeuwse inter-­‐
venties nog effectief? Ik denk het niet. Laat ik een zeer sumiere poging doen om deze
ontkenning te onderbouwen en een ander verhaal over de hedendaagse mens neer te
zetten dat meer hout snijdt. Ik neem uw organisatienaam als uitgangspunt van mijn kor-­‐
te reflectie: cultuurnetwerk. Wat zegt u daarmee? In welk perspectief is uw merknaam
als radicaal zelfbegrip van onze tijd te begrijpen? Ik splits de naam even op in ‘cultuur’
en in ‘netwerk’.
1. Cultuur
Laat ik rustig beginnen met een diep in de taal verankerde intuitie over het begrip cul-­‐
tuur: cultuur slaat allereerst op ‘bebouwing van de grond, verbouw; beschaving; kweek
(van bacteriën enz.)’. Het latijnse woord cultūra betekent ‘verzorging, bebouwing, veld-­‐
bouw, vorming, veredeling’. Het werkwoord colere (verl.deelw. cultus) buigt ‘verbou-­‐
wen; bewonen’ om naar ‘religieus) vereren’. Sinds het eind van de 17 e eeuw wordt cul-­‐
tuur overdrachtelijk gebruikt voor beschaving. Kortom, het gaat over een langdurig en
continu proces van veredelen en verzorgen. Over delen, mededelen en deelnemen.
Cultuur is wat doorgegeven wordt aan de volgende generaties. Op kleine schaal in het
gezin, op macroschaal in instituties en instellingen. Daarin wordt sociaal gedrag, zedelijk
besef, cultureel bewustzijn aangebracht en worden via drills technologische skills en
mondjesmaat wetenschappelijke inzichten overgedragen. De samenhang tussen al die
praktijken wordt gegarandeerd door het cultuurhistorisch discours van de moderniteit,
waarin de mens als autonoom handelend individu centraal staat. Politiek als eenzame
stemmer in een hokje, cultureel als de verpersoonlijking van al het moois en edels wat
een nationale geschiedenis aan tradities en uitvindingen heeft opgeleverd, creatief en
artistiek als een wezen dat een god is in het diepst van zijn gedachten, sociaal als auto-­‐
1

nome deelnemers aan het maatschappelijke verkeer. In een platte, kort lontje variant: ik
bepaal zelf wel wat ik wil en hoe ik ‘t doe.
Zo’n cultuuroverdracht vergt een gerichte opvoedkundige en educatieve strategie: toen
Bildung en nu via education permanente een leven lang leren. Vanaf het begin van de 19 e
eeuw hebben burgers stelselmatig aan hun kinderen geschaafd om hen te modelleren
naar het moderne Bildungsideaal. in het gezin en buurthuizen vindt dit schuur-­‐ en
schaafwerk impliciet plaats, in het reguliere onderwijs expliciet. Kinderen worden niet
alleen intellectueel en creatief uitgedaagd, ze leren zich ook te gedragen. De Franse filo-­‐
soof Michel Foucault noemt dit alomtegenwoordige proces van normalisering: discipli-­‐
ne. 1 Het product van een goede opvoeding is een werkende en werkbare burger.
Cultuur heeft alles met kunst te maken. Maar vanaf 1800 zet de kunst zich tegen de cul-­‐
tuur af. Kunst is voor de getormenteerde bohemien, cultuur voor gezapige burgers en
volkscultuur voor het klootjesvolk. De modern avant-­‐garde keert zich met zijn experi-­‐
menteerdrift tegen de gezapigheid van de burgerlijke cultuur. In deze typisch vroeg 20e
eeuwse opvatting is kunst revolutionair vernieuwend en cultuur traditioneel behou-­‐
dend. Dat was toen. Een historisch noodzakelijke ontwikkeling na de onthoofding van
aristocraten en de ontvoogding van de Kerk. Zo konden alle inwoners van de nationale
staat in stappen worden geemancipeerd tot autonome individuen: eerst de burgers, dan
de arbeiders, dan de vrouwen en na de jaren zestig al die marginale groeperingen die er
eerst niet bijhoorden.
Intermedialiteit
De tegenstelling kunst/cultuur is dan ook niet meer toereikend om de positie en aard
van de hedendaagse cultuur te definieren. Van een onoverbrugbare kloof tussen hoge en
lage cultuur, tussen elitaire kunstbeleving en volkscultuur is geen sprake meer. Vanaf de
jaren 60 is kunst en de bijbehorende creativiteit steeds verder gedemocratiseerd. Dwars
door de tegenstelling mainstreamcultuur versus tegencultuur ontvouwde zich een scala
van subculturen die nu als lifestyles worden vermarkt via brands en lifestyles. We spre-­‐
ken over inmiddels over jongerencultuur, straatcultuur en beeldcultuur, maar ook over
bedrijfsculturen.
De moderne kunst is aan haar doorslaggevende succes ten onder gegaan. Inmiddels is
iedere, zichzelf respecterende kunstacademiestudent al een avant-­‐garde kunstenaar
voordat ie zijn examen heeft gedaan en is het leven zelf een experiment geworden. Alle
kunst is bovendien multimediaal, interdisciplinair en interactief geworden. Samenwer-­‐
ken is in de podiumkunsten en de cinema eigenlijk altijd al een gegeven geweest, maar
tegenwoordig zijn de beeldende kunsten in onze beeldcultuur afhankelijk van designers
en werken architecten met iedereen samen. Wat tussen voormalig aparte kunstdiscipli-­‐
nes gebeurt, is belangrijker dan wat er zich monodisciplinair in afspeelt.
1 Zie over het werk van Foucault: Henk Oosterling, “Michel Foucault” in De nieuwe franse filosofie. Denkers
en thema’s voor de 21e eeuw. Red. Bram Ieven, Aukje van Rooden, Marc Schuilenburg en Sjoerd van
Tuinen, Boom Amsterdam 20007, pp. 257-­‐276; Zie verder: De opstand van het lichaam. Over zelfervaring
en verzet bij Foucault en Bataille. SUA, Amsterdam 1989. De digitale versie staat op
http://www.henkoosterling.nl/opstand.html
2

Eigenlijk zijn nagenoeg is kunstwereken producten van al dan niet verdrongen of ver-­‐
doezelde samenwerking. Die begint bij een goede opleiding, veel imiteren, goed jatten
zoals Picasso zei, en openstaan voor wat er zoals om je heen gebeurt. Op de keper be-­‐
schouwd is de moderne avant-­‐garde -­‐ vanaf Duchamp via het surrealisme tot aan War-­‐
hol en Beuys -­‐ een grote onderlinge kruisbestuiving van kunstdisciplines, wetenschap-­‐
pelijke inzichten en politieke verwijzingen. Hedendaagse kunst is intermediaal. 2
Cultureel burgerschap en cultureel kapitaal: Dasein is design
Kunst en cultuur schuiven in elkaar. Creatieve innovatie is tegenwoordig een must in
ieder proces, wil dit serieus worden genomen. Ieders leven is één groot kunstwerk, een
groot ontwerp geworden, dat bol staat van de keuzes die iedere dag en iedere levensfase
weer moeten worden gemaakt. Was individualisering tot 1970 een emancipatieproces,
daarna wordt het geleidelijk aan een vorm van consumptie waarop fashion en design via
branding en costumizing inspelen. Innovatie is aan de orde van de dag. Kortom: Dasein
is design.
Sinds enkele decennia zijn ook burgerschap en cultuur een nieuw verbond aangegaan.
Cultuur is altijd al gepolitiseerd, maar sinds kort is het een expliciete beleidstarget. De
Raad van Cultuur bevordert cultureel burgerschap. De politiek legt het accent daarbij
echter meer op burgerschap dan op cultuur. Beleidsmakers hopen via cultuur participa-­‐
tie markttechnisch beter te kunnen sturen. Ik zeg expres markttechnisch, omdat culture-­‐
le ervaringen in onze huidige experience economy, zoals het boek uit 2000 van Pine en
Gilmore heet, worden gekapitaliseerd. Het is altijd een investering in iets anders. Het is
cultureel kapitaal. Er bestaat al langere tijd zoiets. Als eerste heeft de Franse socioloog
Pierre Bourdieu daar behartenswaardige dingen over gezegd. Cultureel besef, stelt
Bourdieu eind jaren 70, schept onderscheid, distinction. Een cutting edge avant-­‐garde
schilderij boven de bank in de huiskamer positioneert de eigenaar cultureel scherper
dan een stilleven of een natuurprentje.
Maar het is Richard Florida’s befaamde boek The Rise of the Creative Class dat de impact
van cultureel kapitaal sociologisch onderbouwt. Na het verschijnen in 2002 wordt dit
het handboek voor urban planners. In zijn sociologische analyse van de randvoorwaar-­‐
den van een creatieve industrie draait het weliswaar om de toplaag van grootstedelijke
creatievelingen – kunstenaars, designers, architecten, fotografen, cateraars, mode ont-­‐
werpers -­‐ maar Florida geeft in zijn inleiding ook aan dat een stadscultuur gebaat is bij
de ontwikkeling van laagdrempelige creativiteit: “Creativiteit in de wereld beperkt zich
niet tot de Creatieve Klasse. (…) Ik ben er heilig van overtuigd dat de sleutel tot het ver-­‐
beteren van het overgrote deel van onderbetaalde, deels werkloze en misdeelde mensen
niet in sociale dienst programma’s of part time baantjes zit (…) maar in het aftappen van
de creativiteit van deze mensen”(10). Investeren in creativiteit en cultuur aan de basis
van de samenleving is een investering in een gezonde en duurzame stadscultuur.
Sociaal kapitaal
2 Ik heb tussen 1997 en 2007 deze inzichten verwerkt in het international researchprogramma Intermedi-­‐
ality. Beyond the borders of philosophy, art and politics. Zie voor publicaties in de InterAkta reeks en elders:
http://www2.eur.nl/fw/cfk/ en http://www2.eur.nl/fw/cfk/DAFcahiers/coverDAFcahier1.pdf
3

Zo heeft het spreken over cultuur zich ingevoegd in het managersjargon van een neo-­‐
liberale markteconomie, waarin alles gekapitaliseerd wordt. Het huidige kabinet trekt
daaruit een merkwaardige conclusie: alles moet vermarkt worden. Sommige politici
verklaren zelfs weer expliciet dat cultuur nu eenmaal een elitair product is en dus
slechts voor een kleine groep burgers betaalbaar. Maar daarmee verliezen ze uit het oog
wat, met het oog op burgerschap, gerichte overheidsinvesteringen in cultureel kapitaal
uiteindelijk opleveren: sociaal kapitaal. Robert Putnam typeert dit in Bowling alone. The
Collapse of the American Community (2000) als ‘binding’ en ‘bridging’. Ook hij benadrukt
in zijn analyse het tussen, de publieke interactie, kortom, de relaties tussen mensen:
“Verwijst fysiek kapitaal naar fysieke objecten en menselijke kapitaal naar de eigen-­‐
schappen van individuen, sociaal kapitaal verwijst naar verbindingen tussen individuen,
sociale netwerken en normen als wederkerigheid en geloofwaardigheid die daar uit
voortkomen”(19). Het gaat Putnam om precies dat begrip dat in jullie naam op ‘cultuur’
volgt: netwerken. Culturele activiteiten, zo zou je kunnen zeggen, versterken netwerken
vanbinnenuit (binding) en het verbinden in een opschaling netwerken met elkaar (brid-­‐
ging).
2. Netwerken
Hoe verbeelden we ons de samenleving? Vaak als iets waar alleen maar horizontaal bi-­‐
nen netwerken wordt samengewerkt en vertikaal netwerken elkaar verdrukken. Als we
ons een beeld voor ogen halen dat de onderlinge verhoudingen tussen bevolkingsgroe-­‐
pen weergeeft, dan verschijnt nog vaak het beeld van zo’n piramide van de macht: bo-­‐
venaan de macht, onderaan de machtelozen, ooit respectievelijk de staat en het lompen-­‐
proletariaat. En zoals de maaschappij wordt gedacht, zo wordt ook de menselijke condi-­‐
tie in beeld gebracht.
Dat beeld is inmiddels enigszins bijgesteld, zoals in het in 2000 gepubliceerde boek van
Antoni Negri en Michael Hardt getiteld Empire: in de neoliberale markt economie zijn
banken en bedrijven de aristocratie en schragen illegale immigranten en sweatshop-­‐
werkers de piramide. Ergens daartussenin zit de nationale staat. Maar de Maslov pira-­‐
mide wordt nog alom geprezen.
Wellicht is deze metafoor gedateerd. Onze globale samenleving vergt een ander beeld.
Hier kotm het netwerk in beeld, gebaseerd op de manier waarop media groepen mesen
met elkaar verbinden. Maar in feite is ieder mens een knooppunt geworden in een net-­‐
werk. Denk maar eens aan de paniek uitbreekt als iedereen zijn mobiel kwijt is, de
server down is, de benzine aanvoer stokt of het openbaar vervoer staakt. Onze samenD-­‐
4

leving wordt adequater in kaart gebracht als een formeel samenstel van in elkaar grij-­‐
pende, grensoverschrijdende, digitaal ondersteunde netwerken die aangejaagd worden
door kapitaal-­‐ en energiestromen.
En bij kapitaalstromen gaat het, zo hebben we gezien, om meer dan louter economisch
kapitaal. Alles stroomt, zei de Griekse filosoof Herakleitos al, en die stromen houden niet
op bij de grens. Dat geldt ook voor cultuur. Ooit waren culturele netwerken afgesloten,
lokaal en tribaal, een groot deel van onze europese geschiedenis zijn ze regionaal-­‐
koloniaal geweest, vanaf het midden van de 19e eeuw nationaal-­‐internationaal en sinds
kort globaal-­‐digitaal. Zo is onze cultuur per definitie een wereldcultuur in een kosmopo-­‐
litisch netwerk: van tribaal tot globaal, want rappen hoort bij zappen. Onze kids zijn
geen teenagers meer, maar screenagers.
5

Interculturaliteit
Onze globale samenleving aan het eind van deze eeuw, zo stelt Doug Saunders in zijn
boek Arrival City (De trek naar de stad) uit 2010, zal grootstedelijk zijn of niet zijn. De
West-­‐Europese stadscultuur wordt vanaf de jaren 50 post-­‐koloniaal multicultureel,
maar dat drama was al rond 1990 uitgewoed. 3 Paul Scheffer trekt 10 jaar later die con-­‐
clusie. Sindsdien wordt in internationale analyses urban culture steeds nadrukkelijker
als intercultureel fenomeen neergezet, zoals Phil Wood en Charles Landry dat doen in
The Intercultural City: Planning for Diversity Advantage uit 2007. Daarin wordt niet lan-­‐
ger rekenschap gegeven van wat er zich in culturen afspeelt, maar wat er tussen culturen
gebeurt. Interculturaliteit focust op overdracht en uitwisseling – Putnam noemt dat bin-­‐
ding and bridging -­‐, op interactie en transformatie, met fusion cooking en wereldmuziek
als basisingredienten. Netwerken is dus niet alleen iets van bedrijfsculturen, het treft de
hele cultuurlijke sfeer.
In een grootstedelijke cultuuropvatting is het publieke domein zo bezien een groot rela-­‐
tioneel netwerk van fysieke interacties, digitale interfaces en cultuurlijk entertainment.
Ziehier de structurele componenten van ons netwerkbestaan. Hun samenhang vormt
een elastisch en veerkrachtig weefsel, dat voor sommigen als trampoline werkt om ho-­‐
ger op te komen, voor anderen als vangnet dient om niet te pletter te slaan op de kei-­‐
harde werkelijkheid.
3. Mensvisie: individu als inter-­‐esse
Ik ben nu op het punt beland waarop ik de radicaliteit van uw merknaam Cultuurnet-­‐
werk kan aanscherpen. Want wat ik wil betogen is dat het hedendaagse individu een
fundamenteel ander wezen is dan het 19 e eeuwse individu dat zich met kunst, cultuur of
politiek bezighield. Wat betekent de transformatie van het maatschappijbeeld – het
beeld van samen-­‐leven -­‐ nu voor ons mensbeeld? Moet dat niet net als ons maatschappij-­‐
beeld herijkt wordt in termen van netwerken? Maar kan een individu wel een netwerk
zijn? Wel, in ieder geval isn het een knooppunt in een netwerk. In zich verbindt een indi-­‐
vidu de lijnen die elkaar kruisen (we spelen allemaal vele rollen en bewegen ons in aller-­‐
lei netwerken). En die ogenschijnlijke leegtes – de mazen -­‐ die daardoor ontstaan vor-­‐
men als het ware de onzichtbare zijnsgrond van de menselijke conditie die met een sim-­‐
pele term is aan te duiden: interesse. En ik bedoel dit heel letterlijk: het zijn (esse) tussen
(inter). Interesse is geen eigenschap van individuen, maar een open relationeel besef.
Iedereen is altijd tussen de mensen. Ieder individu ontleent de kracht en waarde van zijn
bestaan aan zijn relaties.
Laat ik deze gedachte eens vanuit een zestal perspectieven onderbouwen.
a. neurologisch
Denk aan de recente boeken van Dick Swaab en Victor Lamme over het brein: ‘de vrije
wil bestaat niet’ en ‘wij zijn ons brein’. Dit zegt indirect dat onze identiteit en onze wil
samenvallen met onze neurale netwerken zijn. Het is wat weinig romantisch en ontluis-­‐
3 Zie het onderzoek van de research groep van Heinz Kimmerle Interculturele filosofie aan de EUR dat in
1990 wordt opgestart. Zie bijv.: "A Culture of the Inter. Japanese Notions of Ma and Basho" in: Sensus com-­‐
munis in Multi-­‐ and Intercultural perspective. On the Possibility of Common Judgements in Arts and Politics.
Heinz Kimmerle & Henk Oosterling (eds.), Königshausen & Neumann, Würzburg 2000, pp. 61-­‐84.
6

terend om creativiteit in een hersenhelft te lokaliseren en te reduceren tot de synapti-­‐
sche aanvuringen tussen twe dendrieten. Maar dit zegt ook iets anders: alles bestaat bij
gratie van uitwisseling van informatie. En inderdaad, kennis is in onze samenleving niet
langer een issue. We leven in een informatiesamenleving waarin studenten wikipedisch
te werk gaan. Encyclopedische kennis is achterhaald, bibliotheken virtueel en als we nog
iets leren dan is het leren. In het studiehuis op school leren we allereerst leren om later
het tempo bij te kunnen houden.
b. sociaal
Door onze blik een kwart slag te draaien verschijnt het individu, hoe uniek ook, als een
knooppunt in netwerken: gezin, familie, school, werk, vrije tijd, sport. Al die instituties
en organisaties kunnen dynamisch opgevat worden als pulserende netwerken die als
vangnet of trampoline voor hun deelnemers fungeren. Ze worden verbonden door ge-­‐
meenschappelijke waarden die in hun samenhang een cultuur vormen: bedrijfscultuur,
clubcultuur, straatcultuur. Kijken we vanuit dit perspectief naar de dagbesteding van
een willekeurig individu, dan beweegt deze zich in de loop van 24 uur fysiek van net-­‐
werk naar netwerk, terwijl hij digitaal gelijktijdig op onnoemlijk veel netwerken is aan-­‐
gesloten, van teleshoppen tot facebook.
Maar in feite toont het hele leven van een individu zich als een continue opschaling van
netwerken. Je wordt klein en hulpeloos geboren in het kleinste netwerk: het kerngezin,
maar wel in een ziekenhuis waar je als eerste examen 10 reflexpunten moet halen als je
nog nauwelijks je ogen hebt geopend. Je mag hopen dat je er 8 haalt en je mag hopen dat
het gezin waarin je terecht komt intact is, hoewel er vele varianten zijn die gelijkwaardig
zijn aan zo’n kerngezin als iedereen zijn of haar verantwoordelijkheid neemt. Vanaf het
moment dat familie, vrienden en kennissen de boreling komen bewonderen begint het
opschalen. Via oppas, kinderdagverblijf, school, sportclubs en stages belanden jong vol-­‐
wassenen, die dan al digitaal globaal verknoopt zijn op de arbeidsmarkt waar ze steeds
meer moeten multitasken en flexwerken. Rond hun vijftigste jaar kunnen ze dan een
optimaal netwerk hebben ontwikkeld. Daarna neemt het gestaag af en na hun pensione-­‐
ring of vroegtijdige dood van partners belanden velen weer in de uitgangspositie: alleen,
dat wil zeggen met minimale netwerken, veelal overgeleverd aan de zorg van anderen.
c. intercultureel
Op stadspolitiek gebied hebben, zoals ik hierboven al betoogde, te maken met een inter-­‐
culturele conditie. In Rotterdam gaat dat inmiddels om zo’n kleine 175 nationaliteiten.
Hybride fenomen zijn hoogst creatief omdat ze ieder iets inbrengen waarin ze niet lan-­‐
ger geworteld en waarmee ze dus kunnen spelen. Het korte theaterstuk De dood van een
handelsreiziger dat aan het begin van dit programma door de Lucia Petrus MAVO, na
ondersteuning van het RO theater, werd opgevoerd, maakt dit punt eens te meer duide-­‐
lijk. Creativiteit zit eerst in het samenwerken en dan pas in de unieke positionering van
ieder individu.
d. intermediaal
Ook daar heb ik al enkele opmerkingen aan gewijd. Alle voormalige monodisciplines in
de kunst zijn allang ingebed in grotere artistieke netwerken. Terugkijkend naar de ge-­‐
7

schiedenis van de avant-­‐garde moeten we zelfs concluderen dat deze per definitie
grensoverschrijdend, dus interdisciplinair is.
e. ecologisch
Als we de 21 e eeuwse mens als verknoopte netwerker in een nog breder context plaat-­‐
sen, komen de ecosystemen in beeld waarvan hij onderdeel uitmaakt. Ieder ecosysteem
is adaptief en is in zichzelf constructief. Uit studies blijkt dat groepen die samenwerken
evolutionair meer overlevingskansen hebben dan hordes losse wezens die op overleving
uit zijn. Het is samen werken of ten onder zal gaan. 4 Dat klinkt als een rampenscenario,
maar op macro economisch niveau wordt deze visie door wetenschappers keer op keer
bevestigd. Micro-­‐economisch is dit ecosystemische bewustzijn een cruciaal onderdeel
van een cultuurlijke omslag die we de komende decennia zullen doormaken, of we dat
nu willen of niet.
Zo’n cultivering biedt een nieuw emancipatieperspectief dat de hyperconsumptie van
zelfverzekerde individualiteit kan pareren. Het innerlijk is uit. De 19 e eeuwse visie
zoomt in op het innerlijk van het creatieve individu dat een god is in zijn gedachten. Ta-­‐
lenten zitten dan in individuen, evenals creativiteit. Het genie begrip wortelt in deze me-­‐
tafoor, maar biedt al een opening omdat deze vaak niet precies weet waarom ie het doet
en eigenlijk nog in contact staat met ‘ iets’ buiten hem. Dat iets is echter niet een verbor-­‐
gen god, maar zijn medemens. In de beoogde cultuurlijke emancipatie staat niet dit in-­‐
nerlijk en het hogere voorop, maar intermenselijke relaties en het verbindende tussen of
inter. Die inter-­‐esse is de cruxe van creatieve, intellectuele en sociale processen.
f. mediologisch: the medium is the message
Het doelwit van deze cultuurlijke emancipatie zijn dus relaties. Er bestaat immers per
definitie geen individuele cultuur. Er bestaat ook geen spel voor 1 individu. Die zou im-­‐
mers geen regels nodig hebben. Alleen spelen kan niet omdat dan alles is geoorloofd en
er geen beperkingen zijn. Zodra we spelen, werken we samen. Ook dit idee staat haaks
op de moderne mensvisie waarin het individu zelf wel bepaalt wat ie doet en wat ie wilt.
Als dit ooit al een gelofweaardige optie was, dan is dat in onze mediasamenleving totaal
achterhaald.
Sinds media het ritme en de maat van ons bestaan bepalen is autonomie een wassen
neus. Ons hele leven, iedere dagelijkse handeling ligt ingebed in een netwerkstructuur
waar wij geen definitieve greep op hebben. We kunnen hoogstens de stekker eruit trek-­‐
ken, maar dan houdt het ook allemaal op. Dan zijn we niet langer ingelogd, niet on line.
Waarom noem ik dat een mediasameleving? Omdat de media de concrete gestalten zijn
van sociaal kapitaal. Natuurlijk de sociale media, maar in feite alle media, ook auto’s,
computers, in feite situeert elke technologie ons in de wereld. Het zijn onze wortels ge-­‐
worden waarmee we in de werkelijkheid vastzitten. Het zijn daarom basisbehoeften
geworden. The medium is the message, stelde Marshal McLuhan reeds in 1964. Media
betekent letterlijk ‘middel’ of ‘midden’. Het zijn precies de relaties war ik het overhad,
maar dan als een tussen dat nieuw sociaal kapitaal genereert.
4 Zie Frans de Waal, Een tijd voor empathie. Uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen 2011. Op basis van
zijn onderzoek naar primaten laat De Waal zien dat invoelingsvermogen de graadmeter wordt voor
overleving. Hij vertaalt dit inzicht naar de politiek en naar hedendaagse maatschappelijke onwikkelingen.
8

Kortom, we zijn in de wereld geworteld via onze media We zijn eigenlijk radicaal (radix
= wortel, denk aan radijsjes) middelmatig – de maat van de middelen geeft aan hoe wij
leven. Dat klinkt hevig maar biedt ook inzicht in onze onderlinge verbondenheid en
daarmee in een samnewerkingsperspectief dat allang aanwezig is. Media verbinden ons
met anderen, maar die ook door anderen worden aangestuurd, anderen die zelf ook
weer in een systeemnetwerk functioneren dat weer door anderen wordt aangestuurd,
etc, etc. Ons probleem is allang niet meer onze afhankelijkheid van deze systemen. Wat
hedendaagse individuen interesseert is bewegingsvrijheid. Niet autonomie maar auto-­‐
mobiliteit. Zodra we daarin worden gefrustreerd, breekt de hel los. Als het beltegoed op
is, de server down, de auto stuk of het openbaar vervoer staakt, voelen we pas weer-­‐
stand en daarmee onze afhankelijkheid.
4. Cultuurlijke emancipatie: stileer de weerstand via skills
Waarom hebben een cultuurlijke emancipatie nodig? Vooral omdat we nu in een samen-­‐
leving leven die dit geïnteresseerd samenleven per definitie niet toestaat. We leven na-­‐
melijk in een angstsamenleving die ieder risico bij voorbaat wil verzekeren. We leven
een zelfverzekerd leven in een assurantief paradigma. Een samenleving die op angst
drijft, is een samenleving die voortdurend anticipeert op mogelijke gevaren. Die niet in
het nu en hier leeft, maar in het later daar. In zo’n wereld wordt verantwoordelijkheid
die altijd op het hier en nu focust om vandaaruit met de toekomst verbonden te worden,
vertaald als aansprakelijkheid. Leven in aansprakelijkheid betekent onzekerheid uitslui-­‐
ten door risico’s van te voren in te dekken. Daarin is geen openheid en kan de creativi-­‐
teit die tussen mensen, media en culturen zit, niet vrijkomen. Interesse staat haaks op
deze risicogerichte angst-­‐ en claimcultuur waarin ieder individu uit is op een zelfverze-­‐
kerd leven.
Cultuur: primaire relationaliteit
Cultuur kunnen we nu herdefinieren als een kritische, verantwoorde omgang met veel-­‐
soortige media – communicatiemedia, transportmiddelen, sportieve, artistieke en socia-­‐
le media – om de banden tussen mensen te versterken. Dat zal het wenkend persepctief
van een nieuwe emancipatie kunnen zijn. Een cultuurlijke emancipatie waar de zes
voorgaande perspectieven – neurologisch, sociaal, intercultureel, intermediaal, ecolo-­‐
gisch en mediologisch -­‐ in verdisconteerd zijn. Doel van die emancipatie is het transfor-­‐
meren van een onkritische radicale middelmatigheid in een creatief-­‐kritische interesse.
Media vormen hierin de spil, omdat een medium – wat voor medium dan ook – de con-­‐
crete uitdrukking van een relatie is.
Een hernieuwde kritische omgang met media is dus een eerste vereiste. Er zijn al scho-­‐
len waar leerlingen cursussen krijgen waarin ze leren een uur niet hun mobiel te ge-­‐
bruiken zonder in een identiteitscrisis te schieten. De vanzelfsprekendheid van media is
nietzeggend geworden. Twitteren is weinig meer dan babylonisch babbelen. De dialoog
met media dient hersteld te worden. En dat is precies wat cultuureducatie doet: een kri-­‐
tisch dialoog met een medium aangaan. Dat kan vele vormen aannemen maar basaal is
de weerstand ervan op te zoeken en te ervaren. Zo’n medium kan een computer zijn,
maar ook een viool of een voetbal. Even zo goed kan het een medespeler zijn of je eigen
lichaam, zoals bij dans en martial arts. Het bestaan is weerstand. Door de vermeende
frictieloosheid van ons huidge bestaan is de vanzelfsprekendheid nietzeggend geworden
9

en iedere relatie routineus. Cultuureducatie is er op gericht om individuen uit hun com-­‐
fortzone te halen. Experimenteren dus. Zo voert cultuur in dit nieuwe emancipatieper-­‐
spectief mensen via het entertainment bij de interesse. En deze kan, gegeven zes eerder
geschetste optieken en de netwerktheoretische inbedding, niet anders dan eco-­‐sociaal
zijn. In deze cultuureducatie is samenwerking geen keuze maar een basale zijnsvoor-­‐
waarde.
Van drill naar skill
Maar wat blijft er dan van het creatieve individu over? Dat is er nog steeds, maar ver-­‐
schijnt in de samenwerking met anderen. Het individu materialiseert in zijn media. Het
omgaan met een medium – iPhone, bal, viool, eigen lichaam, stem, verf -­‐ situeert en richt
de creativiteit. Die zit tussen mensen, tussen een mens en zijn medium. Deze omgang
betekent concreet het ontwikkelen van skills. In De ambachtsman. De mens als maker
(2008) beschrijft Richard Sennett de mentale aspecten van het vakmanschap. Vakman-­‐
schap duidt strikt genomen op een professionele uitoefening van een ambacht of vak
binnen een bepaalde branch. Deze sluit aan op een vaktraditie waarin kennis en kunde
van generatie op generatie worden doorgegeven. Naast vakkundige beheersing van ma-­‐
terialen en materie – het medium – leeft vakmanschap ook van een culturele ambitie om
nog beter te worden. Een naaister spiegelt zich aan een modiste die een couturier be-­‐
wondert die een kunstenaar wil zijn. Overdracht gebeurt binnen een specifieke pedago-­‐
gische structuur -­‐ een meester-­‐gezel relatie – en ontplooit zich in de netwerken waarin
deze mensen met elkaar werken.
Sennett analyseert het vakmanschap van de cellist, de glasblazer en de computerpro-­‐
grammeur. Hun kennis valt samen met hun kunde: zij denken met hun handen en mond
en ontwikkelen materieel bewustzijn. De laatste paragraaf van zijn boek heet ‘Ethiek.
Trots op je werk’. daarmee wijst hij op de sociale en mentale grondstructuur van het
hedendaagse vakmanschap: vakmanschap als levenshouding, vakmanschap als levens-­‐
kunst.
5. Rotterdam Vakmanstad/Skillcity: urbane interesse
10

Deze basale cultuuropvatting ligt ten grondslag aan een politiek-­‐filosofische analyse die
ik in 2004 aan de stad Roterdam presenteerde en in de jaren daarna door wooncorpora-­‐
ties en beleidsmakers is overgenomen als een open design van de renovatie van Rotter-­‐
dam-­‐Zuid onder de naam Pact op Zuid. Dit project is ‘Rotterdam Vakmanstad/Skillcity’
(RVS) genoemd. 5 Ingegeven door het bovengenoemde vakmanschap en door de nood-­‐
zaak om in Rotterdam tussen de werkstad (tot ca. 1970) en de cultuurstad (vanaf ca.
1970) de specifieke groep jongeren met hun kwaliteiten te bedienen wier ouders door-­‐
gaans voor de haven en het werk naar Nederland zijn getrokken.
Fysieke Integriteit
Tussen 2008 en 2012 hebben we op basisscholen in Rotterdam-­‐Zuid gewerkt met een
eco-­‐sociaal educatief programma, getiteld Fysieke Integriteit: goed in je vel zitten, maar
ook goed tussen je oren en in het onderlinge contact. Deze drieslag stemt overeen met
de definitie van de Wereld Gezondheid Organisatie: deze definieert gezondheid als een
toestand van lichamelijk, sociaal en geestelijk welbevinden. Ik onderscheid in dit project
daarom een fysiek-­‐materieel aspect (omgang met een medium), een sociaal-­‐cultureel
aspect (omgang met anderen: participatie en communicatie) en een mentaal aspect
(omgang met jezelf: concentratie, aandacht en ambitie).
Het project is eerst uitgevoerd in de wijk Bloemhof in Rotterdam-­‐Zuid die onder de
deelgemeente Feijenoord valt. Bloemhof suggereert veel groen, maar de wijk is groten-­‐
deels versteend. In deze ‘krachtwijk’ wonen zeer veel ‘allochtonen’: zij die van andere
5 Voor een grondige systematische uitwerking zie: Henk Oosterling, Woorden als daden . Rotterdam Vak-­‐
manstad/Skillcity 2007-­‐2009. JapSam Books, Heiningen 2009, pp. 222-­‐306.
11

(allo) grond (chtonos) komen. In het noordwestelijke deel van de wijk hebben de buurt-­‐
bewoners grotendeels Turkse roots. Bij hen thuis, op straat en in de winkels wordt
doorgaans Turks gesproken. Meer dan een vierde deel van de bewoners van deze buurt
leeft onder de armoedegrens. Er zijn veel spanningen in deze buurt vol werklozen. Kort-­‐
om, het is een wijk met nogal wat problemen. Er staan drie basisscholen, waaronder de
openbare basisschool Bloemhof. Deze Brede School heeft twee locaties, een midden in
de buurt en een aan de rand van de wijk. Bij aanvang had de school circa 200 leerlingen 6
waarvan, gegeven de bevolkingssamenstelling van de wijk, 98% een allochtone achter-­‐
grond heeft. Een zeer groot deel van de leerlingen komt uit een meervoudig problemati-­‐
sche thuissituatie. In 2008 wordt in de 6 uur extra die aan het curriculum van deze Bre-­‐
de School wordt toegevoegd een RVS project gestart onder de noemer Fysieke Integri-­‐
teit. Op de school werd al gewerkt met het Wanitaconcept 7 en werd binnen het reguliere
curriculum samengewerkt met kunstenaars, theatermakers en musici van de SKVR.
Het project Fysieke Integriteit voegt daaraan het element van eco literacy of ecowijsheid
toe. Het gaat om een integrale aanpak waarbij de potentiële talenten van leerlingen fy-­‐
siek, sociaal en mentaal worden aangeboord door hen met het oog op duurzaamheid en
uitgaande van de vele culturen die deze school bevolken op vier trajecten skills aan te
bieden. Een sporttraject: ze krijgen allemaal judoles. Een kooktraject: tussen de middag
eten ze allemaal in de centrale schoolkeuken die in een samenwerking van schooldienst
en wooncorporatie is ontwikkeld. Daar krijgen ze 4x per week een warme tweegangen-­‐
lunch met vlees (halal), verse groenten en vers fruit. Het gezamenlijk eten wordt onder-­‐
bouwd door smaak-­‐ en kooklessen. Een tuintraject: ze verbouwen een deel van hun
groenten en fruit in de vier tuinen in de wijk die in een samenwerking tussen
(deel)gemeente en wooncorporatie Vestia zijn aangelegd. In de keukentuin worden
6 Het leerlingenaantal is door de activiteiten van Fysieke Integriteit in 2009 van 200 naar 300 leerlingen
gestegen.
7 http://www.cultuurplein.nl/authentiek-­‐leren-­‐volgens-­‐wanita-­‐concept
12

zonnepanelen, een windmolen en een kas geplaatst. De tuinen zijn ook de uitvalsbasis
voor natuur-­‐ en milieu educatielessen. En ten slotte een filosofietraject: de drie hoogste
klassen krijgen filosofielessen die in de loop van het project worden uitgebouwd naar
ecosofielessen, een combinatie van filosofie, natuur-­‐ en milieu educatie en maatschappij-­‐
leer. De skills die zij aanleren zijn judo, koken, proeven, verbouwen, luisteren, argumen-­‐
teren en denken.
De achterliggende idee is dat leerlingen hun draai vinden in een van deze skills, daar-­‐
door positief gemotiveerd zijn om verantwoordelijkheid te dragen op die specifieke
schaal voor wat zij doen om zo inzicht krijgen in de effecten van hun gedrag op anderen.
De inzet van het project is dus het integraal ontwikkelen van eco-­‐sociaal besef – het in-­‐
dividu is een functie van relaties -­‐ met een interculturele dimensie – alle vormen van
eten uit de hele wereld komen aan bod -­‐ gebaseerd op de ontplooiing van allerlei soor-­‐
ten skills.
Uiteindelijk draait het om een ecowijsheid die zijn beslag krijgt in het inzicht in wat de
energiehuishouding van een ‘systeem’ – van het gezin tot de wereld – precies inhoudt.
De energie die nodig is voor het judo waarin de leerlingen samen hun skill ontwikkelen,
komt van het eten dat gezonde ingrediënten bevat en dat verbouwd wordt in de tuinen.
Leerlingen beseffen wat de investering in hun dagelijks voedsel is – zorg om het te ver-­‐
bouwen, zorg om het klaar te maken – en snappen hoe energie zich ontplooit: van het
judoën tot de zonnepanelen. De filosofie/ecosofielessen richten zich op het aanbrengen
van mentale skills en het inzicht tussen de verschillende elementen.
13

Deze activiteiten op school worden aangehaakt op grotere netwerken. Leerlingen kun-­‐
nen snuffelstages doen bij bedrijven en organisaties. Moeders ondersteunen het proces
door groepen te begeleiden, uit te serveren, te koken. Deze ouders worden tegelijkertijd
geïnformeerd over gezond eten. Van alle onderwijssoorten – VMBO, MBO, HBO en Uni-­‐
versiteit – zijn stagiairs aan de trajecten verbonden zodat leerlingen rolmodellen krijgen
en de studenten zien hoe het er op deze school aan toegaat. Een economisch doel is de
verzelfstandiging van de keuken tot een cateringservice en een wijkrestaurant zodat de
moeders daar en deel van hun inkomsten kunnen uithalen.
Vakhuis en vakwerf
In de periode 2012-­‐2015 vindt er een opschalingsslag plaats naar de wijk vanuit de vier
kernconcepten die als selectiecriteria voor operationele trajecten fungeren: naast inte-­‐
graliteit, duurzaamheid en interculturaliteit ook het verbrede begrip van vakmanschap.
De ontwikkeling van jongeren van 4-­‐18 jaar wordt ondersteund door naast de school
allerlei versterkende structuren te ontwikkelen, waaronder naast de vakantioe-­‐ en
weekendschool het Vakhuis. Hier wordt een begin gemakt met een herformulering van
jongeren-­‐ en welzijnswerk in samenwerking met de scholen. RVS verbindt zo de drie
elkaar opeen volgende interactievelden: interactieveld 1 (school: 4-­‐12jaar), interactie-­‐
veld 2 (wijk: 10-­‐14 jaar), interactieveld 3 (markt: 14-­‐18 jaar). De fysieke plekken die ze
initieert zijn de keuken en tuinen rond de school, het Vakhuis in de wijk en de Vakwerf
in de deelgemeente. Het eerste interactieveld Fysieke Integriteit is nu volledig doorge-­‐
werkt en wordt nu in andere wijken toegepast (2008-­‐2011).
De komende 3 jaar wordt het Vakhuis, een soort nieuw buurthuis met ander jongeren-­‐
werk, uitgerold (2012-­‐2015). Onder het motto ‘Niet chillen, maar skillen’ wordt op vier
trajecten ingezet: techniek, zorg/gezondheid, ICT en cultuur.
In het verlengde hiervan wordt met bedrijven en middelbare beroepsopleidingen (MBO)
de Vakwerf ontwikkeld. 8 Op deze wijze wordt in en opschaling en verbreding met het
project Fysieke Integriteit een samenlevingsopbouw beoogd door een integrale aanpak
die zich laat voeden door een basale cultuuropvatting die breed vakmanschap als uit-­‐
gangspunt nemen.
Inmiddels is het project Fysieke Integriteit wetenschappelijk gemonitord afgerond
waarbij naar drie ontwikkelaspecten werd gekeken: fysiek (worden de leerlingen soepe-­‐
ler?), sociaal-­‐emotioneel (worden ze socialer?) en cognitief (worden ze slimmer?). Uit de
eindmeting (2012) blijkt dat de leerlingen in drie jaar tijd in vergelijking met controle-­‐
scholen sociaal-­‐emotioneel een enorme sprong hebben gemaakt. Hun gemiddelde CITO-­‐
scores, maatgevend voor het vervolgonderwijs ligt grofweg gesproken met 537 al twee
jaar lang 3 punten boven het landelijk gemiddelde (534) en 10 boven het Rotterdamse
gemiddelde (527).
Denken en doen staan in de visie van RVS niet los van elkaar. Woorden zijn daden. Het is
echter niet zo dat filosofische concepten ‘in praktijk’ worden gebracht. Het gaat er veel-­‐
meer om een cyclisch reflectieve strategie te operationaliseren waarin luisterend naar
8 Zie verder: www.vakmanstad.nl. In september 2012 zullen er bij Jap SamBooks een tweetal nieuwe pu-­‐
blicaties uitkomen: de wetenschappelijke evaluatie Henk Oosterling & Aetzel Griffioen (red.), Wat heet
lichamelijke opvoeding? en Henk Oosterling, Doendenken. Rotterdam Vakmanstad/Skillcity 2010-­‐2012,
beide bij Jap Sambooks.
14

wat deelnemers mededelen daadwerkelijk te delen wat ieder kan en wil bijdragen. Het is
dus geen topdown benadering noch een bottom up aanpak. Deze piramidale metafoor
schiet tekort om de geschaalde werkwijze in beeld te krijgen die RVS hanteert. Als er al
een metafoor gebruikt kan worden dan is dat die van geschaalde netwerken die elkaar
overlappen en het is precies in die overlap dat interesse mensen verbindt. Daarbinnen is
samenwerken geen noodzaak, maar een creatief proces waarin alle partijen zichzelf naar
een hoger niveau tillen. En precies dat zou wel eens de kern kunnen zijn van de cultuur-­‐
lijke emancipatie.
15