Download de pdf - Cultuur-Ondernemen

nummer 4 winter 2010
ema
Kunst: zorg voor kwaliteit van leven
De Belevenis
Kunstwerken voor
speciale mensen
Interviews met
Hans Kröber
over inclusie
Christina Mercken en
Constant van Schelven
over kunstenaars in de zorg
Outsider Art
Bijzondere kunstenaars in beeld
In dit nummer
Sencity feesten
Moon Project
Zona’s Kiosk
Aaltje en Jaap van Zweden
‘ Muziek is een
prachtig middel
om te communiceren’

Het draait om
de kwaliteit
van leven
unst en zorg hebben iets met
elkaar. Ontwerpers denken
mee bij het fysiek inrichten
van een gehandicaptenor-
ganisatie. Een harpiste speelt aan het
bed van ernstig zieke peuters. Een
orkest geeft concerten voor mensen
met een beperking. Er zijn zorgorganisaties
met een grote verzameling
beeldende kunst, omdat ze in de kracht
van de verbeelding geloven, ook voor
hun cliënten. Andere organisaties
werken nauw samen met muzikanten
en theatermakers. Mensen met een verstandelijke
beperking maken gedichten,
beeldende kunst en spelen muziek.
Deze eerste editie van het jaar 2010 van
het magazine heART&Society is grotendeels
gewijd aan het werk van kunstenaars
die betrokken in de samenleving
staan en hun expertise inzetten in de
zorg, in het bijzonder de gehandicapten-
en ouderenzorg. Zij zijn in staat
om vanuit onbevangen maar scherpe
observaties uit te dagen, te prikkelen
en te verbeelden. Kunstenaars en
creatieven afkomstig uit alle disciplines
die hun kennis toepassen voor het
verhogen van de kwaliteit van leven van
mensen met een beperking.
Kunstenaars hebben aan de basis
gestaan van het rondreizend
uitgaanscentrum voor mensen met een
ernstige meervoudige beperking De Belevenis
en de Sencity-feesten, danceparty’s
die werkelijk alle zintuigen intensief
prikkelen. Aanvankelijk bedoeld voor
mensen met een auditieve beperking
en inmiddels immens populair onder
een brede groep van jongeren. Een
ander mooi initiatief is Zona’s Kiosk,
een fysieke en zintuiglijk prikkelende
installatie waarmee theatermakers,
muzikanten en beeldend kunstenaars
de oudere bewoners van zorgcentra
een speciale beleving bezorgen. Verder
wordt er in dit nummer aandacht
besteed aan initiatieven en projecten
die focussen op wat mensen met een
beperking wél kunnen en die een
kunstdiscipline als vertrekpunt hebben:
muziekprojecten voor autistische
kinderen die hen uitdagen om op een
veilige manier hun mogelijkheden
te ontdekken; masterclasses en een
optreden in Carré voor getalenteerde
muzikanten met een beperking; kunstopleidingen
voor beeldend kunstenaars
met een beperking. Een aantal van deze
talenten heeft zich inmiddels ontplooid
tot gewaardeerd beeldend kunstenaar
met een internationale reputatie. Hun
outsider art wordt gekoesterd door
kunstexperts en -verzamelaars.
Alle kunstenaars in deze editie van
heART&Society maken u deelgenoot
van hun passie, hun vakmanschap en
hun ambities. Aan het slot van deze
uitgave wordt in een notendop het
belang van kunst voor de verschillende
sectoren in de zorg onderstreept en
onderbouwd door wetenschappers in
binnen- en buitenland.
Dit themanummer is een coproductie
van Vereniging Gehandicaptenzorg
Nederland en Kunstenaars&CO.
Organisaties die de inzet van kunstenaars
in de zorg van harte stimuleren
en steunen. Wij hopen dat u door deze
editie geprikkeld wordt en op ideeën
komt. Uw reacties kunt u mailen naar
heart@mediawerf.nl.
Hans Bruning,
Vereniging Gehandicaptenzorg
Nederland
Jo Houben,
Kunstenaars&CO
Voorwoord
.1

HOOFDREDACTIE
Krista Heijster, Jacqueline Pijcke
REDACTIE
Cindy van den Bremen,
Joost Heinsius, Jo Houben, Erica Kubic,
Erma van Lamoen, René Toonen
TEKST
Laura Baar, Yolanda Bakker, Jos van de Haterd,
Mariette Huisjes, Joannet van der Perk, Jorrit Roerdinkholder
BEELD
De Beeldredaktie, René Fleur, Joost van Ginkel,
Rene van der Hulst, Wim Kluvers, Jeroen Koning,
Roeland Koning, Maartje Paans, Bern Veenhof,
Daimon Xanthopoulos
EINDREDACTIE
Pronto, Lilian Klijnstra
ARTDIRECTION EN VORMGEVING
Boomerang Publishing
DRUKWERK
Roto Smeets GrafiServices Utrecht
BLADMANAGEMENT
Hardeman Projectmanagement, Heidy Hardeman
UITGEVER
Mediawerf Cultuur, Jacqueline Pijcke
Uitgeefpartners voor dit nummer:
Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland
ISSN 1875-4074
© Mediawerf Cultuur, Amsterdam, www.mediawerf.nl
Kunstenaars&CO, Amsterdam, www.kunstenaarsenco.nl
Voor abonnementen en losse nummers kunt u zich wenden tot
heart@mediawerf.nl
Inhoud
CONTEXT PROJECTEN PORTRETTEN
4
8
4 Hans Kröber, bestuursvoorzitter Pameijer
Over inclusie: verschillen tussen mensen positief duiden
24 Christina Mercken en Constant van Schelven
Kunst in de zorg
34 Wetenschappelijk onderzoek toont aan:
de positieve effecten van kunst in de zorg
18 20
.2 .3
24
6 Outsider Art
Geliefd bij verzamelaars
9 Stichting Papageno
Kinderen met autisme in aanraking
brengen met kunst
12 De Belevenis
Wonderbaarlijk beleveniskunstwerk voor
mensen met een ernstige, meervoudige
beperking
18 Sencity feesten
Multimediakunstenaars zetten alle zintuigen
op scherp
20 Grenzen oprekken van Moon
uiseducatieproject met kunstenaars
22 Knoop in je Zakdoek - Muziek
Masterclass en Carré voor muziektalenten
met een beperking
30 Zona’s Kiosk
Op tournee in zorgcentra
16
16 René Fleur
28
28 Diana Elshout & Noud Verhave
32 Zes bijzondere kunstenaars in beeld

Verschillen tussen mensen positief duiden
Bij pleitbezorgers van inclusie staat het talent van mensen voorop en niet hun
beperking. Mensen met een verstandelijke of andere beperking kunnen wel
een duwtje in de goede richting gebruiken. Dat inclusie kan werken, bewijzen
bijvoorbeeld de kunstenaars met een beperking die hun werk wereldwijd exposeren
in vermaarde musea, van Tokio tot New York. Wat is inclusie precies
en wat bereiken we ermee?
Inclusie staat voor een samenleving
waar iedereen welkom is,
waar iedereen kan meedoen en
wordt gewaardeerd om de rol
die hij speelt en kan spelen. “Een plek
waar verschillen juist positief worden
geduid”, zegt Hans Kröber. Inclusie
bepaalt zijn visie als bestuursvoorzitter
van de Rotterdamse zorgaanbieder
Pameijer, die vierduizend mensen
met een verstandelijke beperking
helpt met wonen, werken, vrije tijd en
sociale contacten. Kröber ziet inclusie
als filosofie waarbij iemands talent
vooropstaat en niet zijn beperking:
“Je neemt iemand serieus om wat hij
doet.” Vroeger was een verstandelijke
beperking een probleem van het individu,
volgens Kröber. “Jij mankeert
iets en wij gaan net zo lang aan je
sleutelen tot je mee kunt doen in de
maatschappij. Nu is er een sociaal
model, waarbij je iets van het individu
mag vragen, maar ook van diens
omgeving.”
Randvoorwaarden
Overheden en zorgorganisaties
hebben inclusie wel in hun doelstellingen
opgenomen, maar helaas doen
ze er nog weinig mee, meent Kröber.
“Overheid en organisaties moeten
juist randvoorwaarden bieden voor
inclusie.” Hij denkt aan een werkvloer
die fysiek bereikbaar is voor mensen
in een rolstoel, maar die ook mentaal
toegankelijk is voor bijvoorbeeld een
jobcoach die mensen met een beperking
begeleidt en die de omgeving
DOOR JORRIT ROERDINKHOLDER
uitlegt dat er mensen zijn die anders
zijn. “Als je geen standaardmens bent,
word je nog steeds gemarginaliseerd”,
signaleert de bestuursvoorzitter. “Het
bijzonder onderwijs groeit bijvoorbeeld
sterk, de arbeidsparticipatie
van mensen met een verstandelijke
beperking is nog steeds laag en in
reguliere vrijetijdsvoorzieningen als
een sportvereniging voelen mensen
met een beperking zich niet thuis.”
Daarom pleit Kröber ervoor om
naast standaardbanen en -plaatsen in
scholen en bedrijven ruimte te maken
voor mensen die anders zijn. “Wij
functioneren bijvoorbeeld in de brede
school, samen met een basisschool,
een bibliotheek en een buurtcentrum.
Dan kun je uitwisselingen doen, terwijl
je niet alles samen hoeft te doen.”
Meerwaarde
Regelgeving zou volgens Kröber meer
ondersteunend moeten zijn voor inclusie.
“Zorginstellingen zouden wat
minder naar binnen gericht kunnen
zijn en meer moeten focussen op de
samenleving. Verder mogen werkgevers,
scholen en andere organisaties
zich best eens afvragen wat ze
kunnen betekenen voor mensen met
een beperking. In plaats van dat wij
ons overal in moeten knokken.” Het
realiseren van inclusie blijkt weerbarstig,
en dat is natuurlijk het kernprobleem.
“Het is vaak tegen de stroom
in roeien, maar wij zien inclusie als
meerwaarde.” Wel ziet hij systemen in
de huidige maatschappij minder flexi-
Context
Inclusie:
iedereen is welkom
bel worden. “Op scholen zijn grote
klassen en als een kind niet meekomt,
door bijvoorbeeld ADHD of autisme,
gaat het al snel naar het bijzonder
onderwijs. Zo genereert deze samenleving
steeds meer problemen.”
Ontmoeting
Atelier Herenplaats is een onderdeel
van Pameijer en biedt verstandelijk
gehandicapten een opleidingsprogramma
aan voor tekenen, schilderen
en grafiek. Het atelier heeft vakkun-
“ Als je geen
standaardmens
bent, word je
gemarginaliseerd”
dige en gespecialiseerde begeleiders
in dienst. Veel verstandelijk gehandicapten
krijgen van meet af aan van
hun ouders en begeleiders horen: dit
kun jij niet. “Die mentaliteit moet je
omdraaien”, vindt Richard Bennaars,
artistiek manager van het atelier.
Pameijer probeert dit te doorbreken
door inclusie te stimuleren en gehandicapten
te ontwikkelen tot kunstenaar.
Kröber erkent dat dit eigenlijk
een taak is van de kunstacademies.
Context
Atelier Herenplaats werkt wel samen
met gastdocenten, maar de academie
houdt mensen met een verstandelijke
beperking buiten, omdat die nu eenmaal
niet de vereiste vooropleiding
hebben. “De ultieme inclusie is dat
wij de tent kunnen sluiten omdat de
kunstacademie de taken overneemt.”
Hij ziet dat kunst uit het atelier even
goed kan zijn als reguliere kunst,
toch wordt het outsider art genoemd.
Liefst zou hij de scheidslijn oplossen.
.4 .5
foto: de beeldredaktie
meer informatie over inclusie
Belangrijke namen in de
theorievorming over inclusie
en gerelateerde zaken zoals
person centered planning, sociale
netwerken en wijkgerichte
benadering, zijn bijvoorbeeld:
Jim Mansell (Engeland), Kent
Ericsson (Zweden), John O’Brien
en John McKnight (V.S.) en
Geert van Hove (België).
“ De ultieme inclusie
is dat wij de tent
kunnen sluiten omdat
de kunstacademie de
taken overneemt”
Vakliteratuur:
De standaardmens voorbij van
Diana van Houten
(De Tijdstroom, 1999);
De gevarieerde samenleving van
Douwe van Houten en Diana
van Houten
(De Tijdstroom, 2004);
Gehandicaptenzorg, inclusie en
organiseren van Hans Kröber
(Universiteit voor Humanistiek,
2008).
Website
www.coalitievoorinclusie.nl
is gemaakt door mensen en
organisaties die een inclusieve
samenleving stimuleren en
bevat een forum, achtergrondinformatie
en verwijzingen naar
artikelen en films.
Op www.linkedin.com is de
discussiegroep coalitie voor
inclusie te vinden.
Outsider art
Bennaars ziet outsider art als
geuzennaam. “Voor ons zijn het
kunstenaars. Wat ook helpt is dat
outsider art steeds meer interesse
krijgt van verzamelaars en het grote
publiek, dus dat is ook goed voor Atelier
Herenplaats en de kunstenaars.
Het is een stroming geworden, een
geaccepteerd deel van de beeldende
kunst.” En met goede kunstenaars
krijg je publiek, uitnodigingen voor
lezingen, exposities en workshops. En
zo kom je uit bij wat volgens Kröber
de sleutel is: ontmoetingen tussen
zeer verschillende mensen, mensen
die elkaar waarderen om wat ze kunnen
en bereikt hebben. “Wij bieden
een platform voor die ontmoetingen,
waardoor mensen positief worden.
Ik zie het ook met de verkoper van de
daklozenkrant. Dat is nu een mens
waarmee je een praatje maakt en niet
iemand meer waar je met een grote
boog omheen loopt.”
www.coalitievoorinclusie.nl

Kunst uit zorgateliers geliefd bij verzamelaars
“ Outsider art
serieuze speler in
kunstwereld”
Eén of twee procent van alle mensen heeft een serieus artistiek talent. Ook degenen onder
ons met een verstandelijke beperking of een psychiatrisch ziektebeeld. Mits deskundig
begeleid kunnen zij zich ontplooien tot gewaardeerde kunstenaars, met een internationale
reputatie. Hun outsider art wordt gekoesterd door experts en verzamelaars: het is volstrekt
oorspronkelijk en onthult vaak een intrigerende belevingswereld.
Mariska Schilperoord
tekent
al dertien jaar
dagelijks haar
belevenissen op in een beeldend
dagboek. Rik Meijer kruipt elke
ochtend achter zijn computer
en dicht de hele dag. En Hans
Hartmans is zo obsessief bezig
met kunst maken dat hij het liefst
wil ‘inhalen’ als het atelier waar
hij werkt op een feestdag eens de
deuren sluit. Alle drie hebben ze
een verstandelijke beperking. En
alle drie hebben ze een onstuitbare
drang om te scheppen. Een
paar decennia geleden werd dit
soort gedrag nog ontmoedigd.
Het zou obsessief zijn en mensen
met een verstandelijke beperking
werden niet in staat geacht
om kunst te maken. Ze mochten
hooguit knippen en plakken onder
toeziend oog van de activiteitenbegeleider.
Tegenwoordig ligt
dat anders. In zo’n 175 ateliers,
meestal verbonden aan een
zorginstelling, zijn mensen met
een verstandelijke beperking en
psychiatrische patiënten scheppend
bezig. “Wij proberen het
beeldend vermogen van mensen
met artistiek talent aan te boren”,
legt Phia Verstraete uit. Zij is ar-
tistiek begeleider in de creatieve
werkplaats van Galerie/Atelier De
Kaai (onderdeel van Het GORS)
in Goes, waar mensen met een
beperking zich zowel met beeldende
kunst als met taal bezighouden.
“We kijken wie iemand
is, wat hij nodig heeft en waar hij
naartoe wil. Het is prachtig om te
zien hoe cliënten opfleuren als ze
zich kunnen uiten. Bij sommige
kunstenaars gaat de persoonlijke
ontwikkeling met sprongen
“Heel langzaam komt
de persoonlijkheid
achter de handicap
tevoorschijn”
vooruit. Je kunt merken dat ze
zich vrijer voelen. Heel langzaam
komt de persoonlijkheid achter de
handicap te voorschijn; het werk
overstijgt vaak de beperking.”
Outsider art
Natuurlijk hebben lang niet alle
creaties die voortkomen uit een
door mariette huisjes
Projecten
zorgatelier een hoog artistiek
niveau. Maar soms hebben ze dat
wel. Zo draagt eerdergenoemde
Rik Meijers zijn gedichten voor in
literaire cafés en wordt beeldend
kunstenaar Hans Hartmans tot in
Denemarken uitgenodigd om in
zijn monumentale, kleurrijke stijl
muren en zuilen te beschilderen.
Hun werk wordt gerekend tot
outsider art: kunst van individuen
die hun talent ontwikkelen
in de marge van de dominante
cultuur, zonder zich iets aan te
trekken van conventies in de officiële
kunstwereld of de wensen
van de markt. Outsider art is
een artistieke stroming met een
eigen circuit aan verzamelaars,
beurzen, tijdschriften en galeries.
Sommige outsider artists zijn
eigenzinnige autodidacten, anderen
hebben een verstandelijke
beperking of een psychiatrische
achtergrond.
Herenplaats
Het bekendste Nederlandse
atelier voor kunstenaars met
een verstandelijke beperking is
Galerie Herenplaats, gevestigd
in de binnenstad van Rotterdam
en verbonden aan de Rijnmondse
zorgkoepel Pameijer. Herenplaats
ontstond in de pioniersfase begin
jaren negentig als een soort
kunstacademie voor mensen met
een beperking en oogst sindsdien
veel succes. Artistiek manager
Richard Bennaars durft gerust
te beweren dat zijn atelier een
serieuze pion in de kunstwereld
is. De feiten staven zijn claim.
Op de tentoonstelling in Herenplaats
zelf hangen tekeningen te
koop voor € 90 tot € 900. Maar de
kleurrijke tekeningen van Jeroen
Pomp, een van de aan het atelier
verbonden kunstenaars, gaan
in een New Yorkse galerie voor
zeker € 2.500 van de hand. De
galerie verwierf het alleenrecht
op de verkoop van zijn werk.
Hein Dingemans en Ben Augustus
exposeerden in Museum
Boymans van Beuningen. En het
werk van Jaco Kranendonk hangt
wereldwijd in vijf musea. Bennaars
schrijft het succes van Herenplaats
toe aan vijf principes:
selectie aan de poort, scholing,
deskundige begeleiding, goede
materialen en de mogelijkheid om
door te groeien. Kandidaten voor
Atelier Herenplaats zijn allemaal
afkomstig uit zorginstellingen
in de regio en worden ‘gescout’
door hun begeleiders. Net als
bij een reguliere kunstacademie
moet de aspirant-kunstenaar
werk laten zien en zijn ambitie
tonen. Eenmaal binnen krijgt hij
Kijk ook op www.bijzonderwelkom.nl, waar
onder meer ateliers en galerieën vermeld staan
waar kunstenaars met een beperking werken.
GALERIES
Ateliers De Wijde Doelen, Utrecht (Reinaerde)
Galerie Atelier De Kaai, Goes (Het GORS)
Kunst&Vliegwerk, Leiden (Gemiva-SVG)
Artilabo, Breda (Amarant)
Atelier Artenzo, Tilburg (Amarant)
Amsterdam Outsider Art, Amsterdam
Galerie Atelier Herenplaats, Rotterdam
(Pameijer)
“Outsider art trekt
zich niets aan
van conventies in de
officiële kunstwereld”
Hanneke Klaver, Atelier De Haagse School
meer zien van outsider art?
KUNSTUITLEEN
Stichting Special Arts, info@specialarts.nl,
tel. 0343-420 444 www.specialarts.nl
MUSEUM
Museum Dr. Guislain in Gent heeft een collectie
outsider art, onder andere afkomstig uit
Nederland, www.museumdrguislain.be
EVENEMENTEN
Van 5 tot 7 februari 2010 wordt in New York
de internationale Outsider Art Fair gehouden.
Tot en met 7 maart 2010, Tentoonstelling Niet
Normaal, Beurs van Berlage Amsterdam.
Jaco Kranendonk – Scheepswerf
Galerie Atelier Herenplaats,
acryl en inkt op papier, 1996
.6 .7
Projecten
TIJDSCHRIFTEN
Out of Art, magazine voor actuele outsider art,
www.out-of-art.nl
(P) Art, kunstnieuws van mensen met een
handicap, www.specialarts.nl
Raw vision, international magazine of outsider
art, art brut, contemporary folk art,
www.rawvision.com

Kunst uit zorgateliers geliefd bij verzamelaars
een serieuze, bij hem passende
opleiding. Hij maakt kennis met
verschillende materialen en
technieken, en wordt gestimuleerd
om zijn eigen werkvorm en
persoonlijke stijl te ontwikkelen.
Wie het werken in groepsverband
ontgroeid is verhuist naar een
‘satellietatelier’ in de buurt van
Herenplaats of groeit door naar
een geheel zelfstandig kunstenaarschap.
Voordat het zover is
behartigt Herenplaats de zakelijke
belangen. Herenplaats heeft
een eigen galerie en kunstuitleen
en een uitgebreid netwerk in de
“In zo’n 175 ateliers
zijn mensen met
een beperking
scheppend bezig”
kunstwereld. Bennaars reist voor
lezingen, beurzen en exposities
de wereld rond; Herenplaats
heeft zelfs een eigen stand op de
internationale Outsider Art Fair
in New York.
Kwetsbare markt
De meeste zorgateliers in Neder-
Stichting Special Arts, gevestigd in
Doorn, treedt op als belangenbehartiger
en expertisecentrum op het
grensvlak tussen zorg en creativiteit.
De stichting vraagt onder een breed
publiek aandacht voor het bijzondere
werk dat gehandicapten maken. Dat
gebeurt bijvoorbeeld door het beheren
van een landelijke kunstuitleen, door
het kwartaalblad (P)art, door tentoonstellingen
en door het uitreiken van de
Special Arts Award voor getalenteerde
kunstenaars met een beperking.
Special Arts stimuleert dat gehandi-
land hebben niet de faciliteiten
van Atelier Herenplaats; dat is
geen voorwaarde om bevredigend
en succesvol te functioneren.
Maar deskundige begeleiding is
wel een essentiële factor. Om talent
te helpen bloeien en kwaliteit
te herkennen zijn beroepskrachten
nodig die én artistiek én agogisch
geschoold zijn. Zonder een artistiek
getraind oog verdwijnen de
mooiste dingen in de prullenbak.
Of het omgekeerde gebeurt. Veel
betrokkenen waarschuwen voor
het verzieken van de markt, doordat
zorgcliënten voor wie elders
geen plek is te gemakkelijk met
een kwast in de hand in een atelier
worden neergezet. Hun werk
wordt verkocht als outsider art
terwijl het onvoldoende kwaliteit
capten zich ook buiten de zorginstellingen
creatief ontwikkelen. Dat kan
in de vorm van schildercursussen,
poëzielessen of theaterworkshops.
Stimulans is nodig, vertelt Klaaske de
Vos, directeur van Stichting Special
Arts. “In het reguliere cursuscircuit
zijn mensen met een beperking vaak
niet welkom. Soms is dat een kwestie
van onwetendheid, soms zijn er
praktische bezwaren en soms is er
weerstand. Wij vinden het belangrijk
dat mensen met een handicap deelnemen
aan het maatschappelijk leven.
Projecten
heeft. Dat kan er op den duur toe
leiden dat deze kunstvorm niet
langer serieus wordt genomen, zo
vreest men. Een instrument dat
beoogt om de deskundigheid onder
begeleiders van gehandicapte
kunstenaars te versterken is Out
of Art, een halfjaarlijks – schitterend
ge ïllustreerd – Nederlands
magazine dat het grensgebied verkent
tussen gewone hedendaagse
kunst en outsider art. Dankzij de
Engelse samenvatting wordt het
blad ook in het buitenland graag
gelezen. Vooral door kunstliefhebbers;
in de zorgsector is het
magazine minder bekend. Dit
tot verwondering van de redactie.
Zij zou graag stimuleren dat
juist hier het kwaliteitsbewustzijn
wordt verhoogd, opdat
outsider art niet een vergaarbak
wordt voor alles wat buiten het
normale valt.
Bezuingingen
Meer nog dan verwatering van
de markt vormen bezuinigingen
in de zorg een bedreiging. Bennaars
en zijn collega’s van Atelier
Herenplaats moeten vechten om
het overeind te houden. “Het kan
erop uit draaien dat getalenteerde
kunstenaars met een handicap
straks weer gewoon zitten te
knutselen, net als twintig jaar
geleden”, aldus Bennaars.
Daarom treden we op als intermediair
en proberen we kunst- en zorginstellingen
bij elkaar te brengen.”
De stichting nam het initiatief voor
Kunst Inclusief, een onderzoeksproject
aan de Hogeschool Utrecht. Het
brengt de academische deskundigheid
van hogescholen en de ervaringsdeskundigheid
van zorginstellingen bij
elkaar om nieuwe wegen te zoeken en
nieuwe methodes te ontwikkelen die
de creatieve mogelijkheden voor mensen
met een beperking vergroten.
Aaltje van Zweden over Stichting Papageno
“ Ik heb kinderen
gezien die helemaal
opbloeien op het
podium”
De diagnose dat hun kind
van vijf een autistische
stoornis had, liet weinig
ruimte. Niets aan te
doen. Geen ontwikkeling mogelijk.
Aaltje en Jaap van Zweden wilden
zich daar niet bij neerleggen. In de
Verenigde Staten, ontdekten ze, was
een behandelmethode om autistische
kinderen individueel te begeleiden en
te stimuleren in wat ze wél kunnen.
Aaltje toog naar de VS en kwam
terug met een plan voor intensieve
begeleiding thuis, in een prikkelarme
omgeving. “Ik hing briees op in
de supermarkt om vrijwilligers te
werven die onze zoon een dagdeel per
week zouden willen begeleiden. Dat
lukte verrassend goed.” Ze trainde de
vrijwilligers zelf, want de regels voor
communicatie zijn bij kinderen met
autisme totaal anders. En langzaam
zagen ze dat hun zoon ondanks zijn
beperking toch iets van de wereld
ging begrijpen. Ze zagen ontwikkeling.
Hun verhaal sprak zich rond,
niemand in Nederland deed zoiets.
Andere ouders wilden met hen
praten, wilden informatie. Toen die
vraag bleef aanhouden besloten ze een
voorlichtingsmiddag te organiseren.
Ze nodigden dertig mensen uit en
kregen honderdvijftig aanmeldin-
gen. Dat was dertien jaar geleden
de directe aanleiding om Stichting
Papageno op te richten, zo genoemd
naar de vogelvanger uit Mozarts Die
Zauberflöte.
Muziektherapie huis
Bij hun eigen zoon hadden ze nooit
met muziek gewerkt, maar binnen
Papageno kwam bestuurslid Marijke
Foudraine al snel met het idee iets
met muziek te doen. Veel kinderen
met autisme gebruiken geen taal
maar reageren wel op muziek, klank
en ritme. Muziektherapie kan hen uit
hun isolement halen. Aaltje: “Muziek
gaat om actie en reactie, letten op wat
de ander doet, het gaat om tijd. Als
je niet praat is muziek een prachtig
middel om te communiceren.” Dat die
therapie thuis gegeven moest worden
lag voor de hand. “Het is vaak niet
Projecten
Stichting Papageno wil kinderen met autisme en andere beperkingen in
aanraking brengen met kunst. Juist voor deze kinderen is de invloed van
kunsteducatie groot. Het daagt ze uit om op een veilige manier hun wereld
te vergroten en gestimuleerd hun (onvermoede) mogelijkheden te ontdekken.
.8 .9
Stichting Special Arts
Foto: De Beeldredaktie;
Erik van ’t Woud
door jos van de haterd
te doen om met een autistisch kind
naar therapie te gaan. Je haalt het
dan uit de vertrouwde omgeving, je
moet door druk verkeer, terwijl het
kind juist behoefte heeft aan rust en
structuur. Een voordeel is ook dat
de therapeut snel een gevoel krijgt
voor wat er in het gezin speelt. En de
ouders en broertjes en zusjes zien wat
de muziektherapeut doet en raken
daardoor zelf ook geïnspireerd.” Er
rijden nu tien Papageno-busjes vol
muziekinstrumenten door Nederland.
Een gediplomeerde muziektherapeut
komt eens in de week bij de kinderen
thuis. Sommigen krijgen individuele
muziektherapie op school, want ook
vanuit het speciaal onderwijs is er
grote vraag.
Kunst en muziek
Aaltje van Zweden-van Buuren heeft
de afgelopen dertien jaar, samen
met Marijke Foudraine en andere
bestuursleden, al het werk voor Papageno
zelf gedaan. “Ons kantoor is een
computer op zolder, meer niet.” Zij
is opgeleid als docent beeldende vorming
en heeft een master Kunsteducatie
gedaan aan de Amsterdamse
Hogeschool voor de Kunsten. Haar
man Jaap van Zweden is onder meer
chef-dirigent van het Radio Filhar-

Aaltje van Zweden over Stichting Papageno
monisch Orkest en artistiek directeur
van het Dallas Symphony Orchestra.
Op de achtergrond denkt hij mee,
gebruikt zijn contacten, is betrokken
bij sponsorwerving en dirigeert
de benefietconcerten die Papageno
iedere twee jaar organiseert. Dat
organiseren gebeurt allemaal vanaf
die zolder. En ook de kunstprojecten.
Het eerste project was Strawinsky’s
Petroesjka in een speciale uitvoering
voor autistische kinderen door het
Concertgebouworkest, in samenwerking
met jongerenvereniging Entree
en het Concertgebouw. Papageno
verzorgde de begeleiding van de kinderen
en het educatieve programma
op de scholen, zowel in het primair
als voortgezet onderwijs. De zaal in
het Concertgebouw zat vol. Aaltje:
“De kinderen vonden het fantastisch
om in dat gebouw te zijn, het orkest
te zien, de muziek te horen. Ook de
lessen die wij hadden gegeven vonden
ze geweldig.” Maar de kinderen uit
het voortgezet onderwijs waren niet
zo blij met hoofdpersoon Peter, die
kenmerken van een autist had. Aaltje:
“De reactie was: ziet de wereld mij zo?
Ik voel me voor gek zitten, ik schaam
me.” Die reactie knoopte Aaltje in
haar oren en nam ze mee naar het
volgende project. “Ik dacht, laten we
het niet meer hebben over handicaps
of autisme. Laten we uitgaan van wat
de kinderen wél kunnen. Daar wilde
ik ook gewone kinderen bij betrekken.
Samen een week lang met kunst bezig
zijn.” Dat werd het project Ontmoeten
waarin de kinderen niet meer naar
een concert gaan kijken, maar zelf de
voorstelling maken. “Ik heb kinderen
gezien die helemaal opbloeien op het
podium.”
Ontmoeten
Een project zoals Ontmoeten was nog
nooit geprobeerd. Zou dat wel lukken?
Zouden de kinderen dat aankunnen?
Aaltje moest soms twijfels wegnemen
maar twee scholen in Bilthoven deden
uiteindelijk enthousiast mee: een
gewone vmbo-school en de vo-school
Berg en Bosch voor speciaal onderwijs.
Het Muziekcentrum van de
Omroep (MCO) bleek bezig met een
project om samen met kinderen een
Projecten
Ze lopen rond in het muziekcentrum
waar de contrabassen over de gang
worden versleept, waar koren repeteren,
waar ze stil moeten zijn. Ze lunchen
in dezelfde ruimte als de musici.
Het is wat je noemt een authentieke
leeromgeving.” Het project werd een
daverend succes en is nu drie keer uitgevoerd
met het MCO. In 2010 wordt
Ontmoeten landelijk doorgetrokken
in samenwerking met het Rotterdams
Philharmonisch Orkest, het Gelders
Orkest, het Residentie Orkest en het
Nederlands Danstheater. Per regio
wordt samengewerkt met kunstenaars
uit die regio. En in 2011 komt er een
symposium en verschijnt er een boek
over de ervaringen en de methodiek
van Ontmoeten. Want het is niet de
bedoeling dat Papageno als enige over
de expertise beschikt. Aaltje: “De
culturele instellingen gaan zelf leren
hoe dit moet. Ze zoeken zelf samenwerking
met scholen in de regio. Het
moet overdraagbaar zijn.” Dat het
steeds weer lukt om dit te organiseren
is ook omdat kunstenaars het vanaf
het begin fantastisch vinden om met
autistische kinderen te werken. Het
begon ooit met een telefoontje van
het MCO, toen kunsteducatie nog in
de kinderschoenen stond. Aaltje: “De
enige educatiemedewerker die ze hadden
belde mij op: we willen iets doen
met scholen in de regio en jij hebt
vier kinderen, dus daar weet jij vast
wel iets van. Ik zei, dat is goed, maar
dan moet je ook wel iets met speciaal
onderwijs doen. Zo is het begonnen.
Met een paar musici en met Jaap
als dirigent gaven ze een concertje
voor kinderen met een verstandelijke
beperking. En die musici werden
daardoor geraakt, dat kon je gewoon
zien. Ook bij Ontmoeten was dat zo.
Je hebt als kunstenaar een week met
kinderen gewerkt. En dan zie je een
jongetje dat net uit de psychiatrie is
gekomen, heel angstig is en nu een
rap staat te doen op het podium. Je
hoort ouders zeggen: dat hadden we
nooit gedacht. Dat geeft een geweldig
gevoel.” Is het niet moeilijk met autistische
kinderen om te gaan? “Kunstenaars
en kunstvakdocenten kunnen
daar onzeker over zijn. Autisten
vertonen nogal eens grensoverschrijdend
gedrag. Onze muziektherapeuten
hebben daar ervaring mee, dus
voorafgaand aan die projecten bespreken
we dat, reiken we technieken en
.10 foto’s: roeland koning foto: roeland koning
.11
muziekstuk uit te werken, kinderen
hun eigen muziek te laten componeren.
“Dat durfden ze ook aan met
ons. De expertise die wij toevoegden
was hoe je omgaat met kinderen met
autisme. Maar vanuit mijn eigen
“Als je niet praat
is muziek een prachtig middel
om te communiceren”
achtergrond wilde ik ook graag multidisciplinair
werken, om de kinderen
een breed scala te bieden van muziek,
beeldende kunst, tekst, dans en
voordracht. En dat ook nog met twee
verschillende doelgroepen!” Het was
onontgonnen gebied maar het werkte.
De kinderen maakten samen een
voorstelling inclusief de muziek, het
decor, de teksten en de filmpjes. Een
week lang waren ze bezig in het MCO,
onder leiding van een regisseur en
begeleid door dansers, graffittikunstenaars
en filmers. Aaltje: “Voor autistisch
kinderen is dat heel ingewikkeld.
Er is geen vaste structuur. Ze maken
deel uit van het artistieke proces, met
alle spanningen die daarbij horen.
vaardigheden aan. We wijzen op het
belang van veiligheid, vertrouwen,
aansluiten op het niveau van het kind.
Daarin kunnen de kunstenaars leren
van de therapeuten.”
Papageno paviljoen
Sinds een jaar zijn de activiteiten van
Papageno in een stroomversnelling
gekomen. “We hebben dertien
jaar gezaaid, nu kunnen we een
beetje oogsten”, zegt Aaltje. De
benefietconcerten gaan gewoon
door. Zo ook de Zomerweek en de
Winterdagen die Papageno ieder jaar
samen met de Baak organiseert voor
gezinnen met een autistisch kind.
De muziektherapie wordt uitgebreid
naar scholen. De Ontmoetenprojecten
worden landelijk. Papageno
faciliteert onderzoek op het gebied
van kunsteducatie en muziektherapie.
Voor al die activiteiten is
fondsenwerving nodig. De NSGK
(Nederlandse Stichting voor het
Gehandicapte Kind), het Fonds
voor Cultuurparticipatie, het Prins
Bernhard Cultuurfonds, het VSBfonds
en vele anderen steunen Papageno.
Om het allemaal aan te kunnen werkt
Papageno nu met projectleiders.
De doelstelling is dat kunst en
kunsteducatie een vaste plek krijgen
Kinderen met autisme spectrum stoornis
Sommige autisten zijn extreem gesloten en gebruiken geen taal, anderen vragen
juist extreem veel aandacht en praten honderdduizend keer over hetzelfde. Het
spectrum varieert van kinderen met een ernstige verstandelijke beperking tot
normaal intelligente en hoogbegaafde kinderen. Deze kinderen zitten verspreid
over het onderwijs en het speciaal onderwijs. Het aantal diagnosticeringen
groeit jaarlijks sterk.
in het speciaal onderwijs. Papageno
wil daarvoor een kenniscentrum
zijn. En dan is het meest ambitieuze
project nog niet eens genoemd, het
Papageno Paviljoen. Aaltje: “We zijn
al jaren op zoek naar een plek waar we
een goede woonvorm kunnen maken
voor jongvolwassenen met autisme.
Waar we ze op weg kunnen helpen
naar hun plek in de maatschappij.
Dat gaat nu heel snel. We hebben
een pand gevonden en de gemeente
Laren is enthousiast. Daar willen we
een cultureel centrum aan koppelen
waar we koffieconcerten geven en
cursussen organiseren. Ook daar
hopen we te kunnen laten zien
dat het heel goed mogelijk is om
verschillende groepen bij elkaar te
brengen en samen iets moois te doen.
Als het allemaal lukt is dat paviljoen
er over twee jaar!”
www.stichtingpapageno.nl

Beleveniskunstwerk voor speciale mensen
Alle zintuigen
geprikkeld in
De Belevenis
Projecten
“ Er moet iets komen voor
mensen die anders de hele dag
in hun rolstoel zitten te dutten”
.12
Iederéén vindt het fijn om af
en toe uit de sleur te breken,
iets nieuws en onverwachts
te beleven en geraakt te wor-
het een verademing om even in De
Belevenis te mogen zijn’.
Kunstenaars
een verstandelijke en lichamelijke
beperking werkte, prijst de manier
waarop de kunstenaars zich – na
diverse bezoeken aan gehandi-
.13
den. Daarom is er voor mensen
Achter de Belevenis schuilt een captenzorginstellingen – hebben
met een ernstige meervoudige
klein projectbureau, waar Berry weten in te leven in wat deze groep
beperking en diep dementerende
Holtslag bedenker, initiatiefnemer wel en niet kan of leuk vindt. “Het
ouderen sinds kort De Belevenis:
en directeur is. Het ontwerp is van mooie van De Belevenis is dat de
een reizend uitgaanscentrum van
artistiek leider Jennifer Joan, voor gasten in eigen tempo die bijzon-
1.600 vierkante meter, speciaal
de aankleding van de werelden dere en uitnodigende werelden
gemaakt om deze mensen en
tekenden zo’n twintig kunstenaars kunnen verkennen. De uitdaging
hun familieleden een onvergete-
die via Kunstenaars&CO bij het bij deze mensen is ze alert te laten
lijke dag te bezorgen. De gasten
project werden betrokken. Mede zijn op signalen uit hun omgeving;
worden ontvangen in sprookjes-
dankzij de inzet van een leger dat is voor hen een hele stap. De
achtige ruimtes met namen als
vrijwilligers en enkele professionele kunstenaars hebben daar goed op
De Belovenis, de Bevlogenis, de
decorbouwers wisten zij in ateliers ingespeeld. In elke ruimte zit bij-
Oosternis, de Spelonkenis en de
verspreid over Purmerend en Zaanvoorbeeld een grote rode knop. Als
Verkoelenis. Werelden waar alle
dam De Belevenis te bouwen. “Die je daarop drukt, gebeurt er iets. Er
zintuigen worden geprikkeld,
zes maanden waren tropenjaren”, gaat een briesje waaien of een vogel
door knuffelobjecten, kleuren,
zegt directeur Berry Holtslag ach- vliegen. Dat vindt iedereen prach-
lichtjes, rookwolken en wiegende
teraf. In het atelier heerste chaos. tig. Je ziet mensen soms helemaal
bedden. Tilapparatuur, mooie ver-
Voor een bewegende knuffelijsbeer openbreken.”
lichte verschoningsruimtes, een
met vier wasbare hoezen en een
restaurant waar na het eten een
gromgeluidje was bijvoorbeeld een Toekomstplannen
washandje klaarligt… aan alles is
heel team nodig en een begroting De Belevenis voorziet in een
gedacht. In het voorjaar van 2009
van vijf pagina’s. De kracht van groeiende maatschappelijke be-
stond De Belevenis zes weken in
kunstenaars is dat hun gedachhoefte. Volgens directeur Holtslag
Amsterdam. De reacties in het
tepatroon afwijkt van het alle- telt Nederland zo’n twintig- tot
gastenboek van ouders, kinderen
daagse. Maar ze zijn daarnaast ook dertigduizend mensen met een
en verzorgers buitelen over elkaar
overtuigd van hun ontwerp. Als ernstige meervoudige beperking
heen van enthousiasme en dank-
je met twintig kunstenaars werkt, en tweemaal zoveel diep demen-
De Belevenis biedt kunstzinnig vermaak aan mensen met
baarheid: ‘De bewoners liggen nu
krijg je een proces dat moeilijk aan terende ouderen. De laatste groep
een ernstige meervoudige beperking. Even iets heel anders
met een grote smile in bed’, ‘Dank
te sturen is.” Toch overheerst be- groeit snel, door de vergrijzing. Het
dan het dagelijkse leven in een zorginstelling.
namens een elfjarig meisje met
wondering voor wat er is neergezet. bestuur en het projectbureau van
door mariette huisjes
grote glunderende blauwe ogen’,
Karin Blok, die als gedragsdeskun- De Belevenis willen het dan ook
beeld eran oppenheimer
‘In deze snelle harde wereld was
dige twintig jaar met mensen met niet laten bij een rondreizend

.14
uitgaanscentrum. Hun ambitie
is dat er in 2012 ergens op een
Dat zou betekenen dat het bureau
erachter in elk geval nog twee jaar
als beheerder van de AWBZ
verbonden aan verzekeraar Agis,
.15
centrale plek in Nederland een
kan doorgaan met het organiseren
legt uit dat het zorgstelsel zo niet
vast uitgaanscentrum komt, met
van nieuwe evenementen. Voor die
in elkaar zit. “Wij onderkennen
een overnachtingsmogelijkheid
gebeurtenissen zelf moet dan wel
zonder meer de waarde van dit
en een wellnesscenter. “Ja, dat
weer aparte financiering worden
soort ervaringen. Het is knap hoe
is ambitieus, in een tijd dat de
gezocht. De eerste plannen richten
kunstenaars iets hebben gebouwd
zorgbudgetten onder druk staan”,
zich op Limburg. Er moeten nog
dat deze mensen verleidt om los
bevestigt bestuurslid Henny
een paar sponsors ja zeggen; dan
te komen uit zichzelf. Maar de
Jacobse, die eerder werkzaam was
zal dit voorjaar in Heel de Beleve-
AWBZ is er voor de noodzakelijke
als directeur van Stichting AGO
nis-tent opnieuw worden opge-
zorg en uitgaan wordt over het
en als voorzitter van Gehandibouwd.
Het programma wordt dan
algemeen meer beschouwd als een
captensport Nederland. “Maar
aangevuld met openluchttheater,
luxe. Ik ben er geweest en vond
wij vinden het belangrijk dat er
iets komt voor de groeiende groep
mensen die anders de hele dag in
hun rolstoel aan tafel maar wat
zitten te dutten.” Dat De Belevenis
op veel steun kan rekenen,
“Het was een
verademing
om even in De Belevenis
een wellnesscenter en de mogelijkheid
om te overnachten. Jacobse
en de zijnen doen hun uiterste best
om steeds weer nieuwe financiering
rond te krijgen. Ze zien De
Belevenis niet in de eerste plaats
het zelf ook heerlijk om eens iets
totaal anders mee te maken. De
Belevenis is heus voor een bredere
doelgroep geschikt dan alleen
voor gehandicapten en dementen.”
blijkt wel uit het succes waarmee
fondsen werden geworven voor te mogen zijn”
als een zorgvoorziening, maar
als cultuur. Minister Plasterk of
samen ontspannen
Er lijken kansen in het verschiet
de start van het project. Onder
de kunstfondsen zijn nog niet tot
bij het bedrijfsleven. Holtslag
meer Stichting DOEN, VSBfonds,
dat standpunt overgehaald. “Als
signaleert dat het in Japan al
Rabobank en Nederlandse Stich-
ik in de krant lees dat de Efteling
een trend is om samen met colting
voor het Gehandicapte Kind
50 miljoen euro uittrekt voor een
lega’s heerlijk te ontspannen. De
lieten zich overtuigen door het
uitbreiding, dan denk ik wel: had-
Belevenis, afgehuurd voor een
ondernemingsplan. “Maar dat was
den wij maar een tiende daarvan”,
avond, biedt daarvoor een prima
een project”, zegt Jacobse. “Nu zijn
verzucht Jacobse.
mogelijkheid. Cultuur, commer-
we uit de pioniersfase. Daarvoor
cie, zorgbudget, liefdadigheid of
is structurele financiering nodig
Bredere doelgroep
maatschappelijk verantwoord
en die is veel lastiger te organi-
Mensen die niet in staat zijn
ondernemen… het is te hopen
seren.” Gelukkig ziet het ernaar
voor zichzelf te zorgen, worden
dat De Belevenis kan doorgaan.
uit dat de Nederlandse Stichting
onderhouden vanuit de Algemene
Interesse?
voor het Gehandicapte Kind en
Wet Bijzondere Ziektekosten
de Stichting DOEN financieel
(AWBZ). Valt er in die hoek niets
partner worden in De Belevenis.
De Wolkenwereld te regelen? Rieta van Staalduine,
www.debelevenis.nl
Ballenmuur
Ballengang
Projecten
Onderwaterwereld

René Fleur haalt de ‘spelende mens’ naar buiten
“Het is mooi als
mijn ontwerpen
een sociale
functie hebben”
Speelgoedontwerper René Fleur werkte mee aan het vormgeven van De
Belevenis, uitgaanscentrum voor mensen die functioneren op een zeer laag
niveau zoals ernstig meervoudig gehandicapten en dementerende ouderen.
Sindsdien ontwikkelde hij diverse concepten voor doelgroepen in de zorg.
Met zijn ontwerpen wil hij de zintuigen prikkelen en bijzondere ervaringen
realiseren.
René Fleur is net terug van
een heftige zeiltocht door
Nederland. Hij ziet het
omgaan met de wind en
de stroming als een uitdagend spel.
“Misschien is een zeilboot voor mij
wel het ultieme speelgoed”, meent de
vormgever, die aan de HKU als speelgoedontwerper
is afgestudeerd. Fleurs
fascinatie voor beweging, interactiviteit
en beleving komt ook terug in
zijn ontwerpen. “Via speelgoed kun je
kinderen iets laten ervaren, hen doen
verbazen of uitdagen. De Belevenis
is ook sterk gericht op de ervaring.
Daarom was ik direct enthousiast.”
Sociale functie
Dat enthousiasme werd tijdens het
meewerken aan de pilot van De
Belevenis in 2006 alleen maar groter.
Fleur: “We gingen met medewerkers
van De Belevenis op bezoek bij een
dagbestedingscentrum. Daar kreeg ik
veel bewondering voor de positieve,
energieke manier waarop begeleiders
omgaan met groepen waarmee het
contact soms lastig is. Met mijn ontwerpen
wil ik daaraan bijdragen. Het
is mooi als mijn ontwerpen zo een sociale
functie krijgen. Om meer gevoel
voor deze mensen te krijgen heb ik
zelf een tijdje als activiteitenbegeleider
in een atelier voor licht verstandelijk
gehandicapten gewerkt.”
Orgelvloer
Voor De Belevenis van 2009 ontwierp
Fleur onder meer een ‘orgelvloer’,
een levensgroot toetsenbord waarop
bezoekers zelf muziek kunnen maken
door op de toetsen heen en weer te
stappen. Onder de toetsen bevestigde
hij blaasbalgen die lucht in orgelpijpen
van verschillende lengte blazen. Fleur:
“Ik heb met iemand uit de zorg samengewerkt
om het concept ook geschikt
te maken voor rolstoelers en dove
mensen. Naast het toetsenbord heb
ik een brug bevestigd van resonerend
materiaal. Rolstoelers kunnen hierop
rijden en wanneer hun begeleiders
muziek maken, kunnen zij het geluid
door hun hele lichaam voelen gaan.”
Wolkenwand
Voor de ‘wolkenwand’ die hij bouwde
voor De Belevenis, maakte Fleur wolken
die muziek maken door lucht te
blazen langs een panfluit. Ook bedacht
hij de techniek bij een concept om
ballonnen te laten geuren als je erin
knijpt. “Ik zoek naar manieren om de
zintuigen te prikkelen met geluiden,
geuren, beelden, via de tastzin of
beweging. Die prikkels moeten wel
goed gedoseerd zijn. Autisten kunnen
meestal niet meer dan de prikkeling
van één zintuig aan. Voor andere
groepen is het juist fijn om lekker te
kunnen rossen tegen een boksbal.”
voor dienstverlening aan mensen met
een verstandelijke beperking, richtte
hij een snoezelruimte in. Snoezelruimtes,
een begrip in de gehandicaptenzorg,
zijn ruimtes met gedempt
licht en geluid, vrolijke kleuren en
zachte materialen, waar mensen met
een ernstige meervoudige handicap
op een rustige en veilige manier
DOOR JOANNET VAN DER PERK
.16
sensaties kunnen ondergaan. “Voor
Abrona heb ik de ruimte volgens de
thema’s aarde, vuur, water en lucht
ingericht. Bij elk thema heb ik meubels,
beelden en grote knuffelbeesten
ontworpen en samen met andere
kunstenaars gemaakt.” Voor dementerende
ouderen ontwikkelde Fleur de
beleefkeuken, een mobiel, sfeervol
ingericht keukentje, waarin een
activiteitenbegeleider voor of samen
met patiënten kan koken. “Bij demen-
.17
Snoezelruimte
terende ouderen kunnen geuren of
Inmiddels heeft Fleur verschillende
smaken prettige emoties oproepen.
concepten voor de zorgsector ontwik-
Een vertrouwde geur als kaneel of het
keld. Voor Abrona, een organisatie
schillen van appels kunnen herinneringen
naar boven halen.”
NAAM: René Fleur
BEROEP: Speelgoedontwerper
en vormgever
GEBOORTEJAAR: 1962
OPLEIDING: Hogeschool voor de
Kunsten Utrecht, 3D Vormgeving
BEKENDE PROJECTEN:
De Belevenis, snoezelruimte Abrona
www.studiorenefleur.com
Portret
foto: daimon xanthopoulos
“ Via speelgoed kun je
kinderen iets laten
ervaren, hen doen
verbazen of uitdagen”
Windschuitje
In zijn windschuitje, een toestel dat
Fleur ontwierp voor de tuin van een
zorginstelling, komt zijn fascinatie
voor beweging en zeilen terug. Het
windschuitje bestaat uit een ronde
kuip met daarop een flexibele mast
met bladen, in de vorm van een grote
rietstengel. Liggend in die kuip kun
je, starend naar de lucht, meewiegen
op de beweging van de wind. “In dit
ontwerp gaat het om het gevoel van
ruimte, van buiten zijn. Het gevoel
dat je hebt op een boot, of als je,
zittend tegen een boom, de boom
voelt meebewegen met de wind.
Groepen in de zorg hebben dit soort
ervaringen nauwelijks.”

Sencity feesten: alle zintuigen op scherp
Foodjockeys on the Sensefloor
Muziek ervaren
zonder het te horen
‘Not even the sky is the limit!’ is het motto van stichting Skyway die
sinds 2003 danceparty’s organiseert die alle zintuigen prikkelen. Met
een trillende en oplichtende Sensefloor, aroma-, food-, light en visual
jockeys én massage.
“ Zien, voelen
proeven en ruiken”
DOOR YOLANDA BAKKER
Van Rotterdam tot Kaapstad
draaien dj’s als 100%
Isis, Don Diablo, Laidback
Luke en Lady Aïda
op de immens populaire Sencityfeesten.
Feesten die verdergaan dan
de muziek: Sencity dompelt bezoekers
onder in een totaalervaring
waarbij je de muziek letterlijk voelt.
Dansend tegen een achtergrond van
videobeelden, op trillende en oplichtende
dansvloeren, geprikkeld door
geuren die de beleving nog intenser
maken. En het drankje van je keuze
wijs je gewoon aan op het T-shirt van
de barman of -vrouw. Handig omdat
de muziek keihard staat, maar ook omdat
de helft van de bezoekers doof is…
Signdancers
Bij dansevenementen gaat het al
jaren niet meer alleen om de muziek;
naast dj’s zijn ook vj’s en andere
multimediakunstenaars belangrijk
geworden. Skyway heeft dit concept
vertaald naar dove en slechthorende
jongeren. Met als credo: muziek kun
je ervaren ook zonder het te horen!
Naast beeld en geluid laten aroma-
jockey’s de bezoekers verschillende
geuren ervaren die een vertaling zijn
van de passie en emotie in muziek.
Gebarentolken en signdancers
vertalen de teksten en emoties van
de muziek. De beats worden met
oplichtende en trillende dansvloeren
zichtbaar en voelbaar gemaakt. Doventolken
zorgen ervoor dat er altijd
een gesprek kan worden gevoerd. Zo
ontstaat een heel nieuw, prikkelend
evenement dat voor iedereen aantrekkelijk
is.
“Het drankje van je
keuze wijs je gewoon
aan op het T-shirt van
de barman”
Sencity
De eerste editie van Sencity vond
plaats op 15 maart 2003 in poppodium
Nighttown in Rotterdam
onder de naam Deaf Valley. Later
werd het Sense om te benadrukken
dat alle zintuigen worden geprikkeld:
zien, voelen, proeven, ruiken en (in
mindere mate) horen. Tegenwoordig
heet het muziekevenement Sencity
omdat het uit steeds meer onderdelen
ging bestaan, geïnspireerd door
de stads- en straatcultuur. Al snel
deden bekende dj’s mee, zoals Don
Diablo, Laidback Luke, 100% Isis,
Projecten
Ronald Molendijk, Benny Rodrigues,
Lady Aïda, Hitmeister D, Egbert
Jan Weeber en Victor Coral. Het
programma omvat optredens van
bands en dansgroepen, horend of
doof, zoals Rathskellar en Angel
d’Amor. Vaak gaat het om bekende
acts zoals Hind, e Sheer, Zuco
103, Soulvation en C-mon & Kypski,
vertaald door muziektolken naar Nederlandse
gebarentaal. Maar er zijn
ook kapsters die de bezoekers binnen
een kwartier een make-over geven
en masseuses die voor ontspanning
zorgen met ritmische massage.
Organisatietalent
Skyway betrekt dove jongeren bij
de organisatie omdat zij kennis
hebben van de cultuurbeleving van
de dovengemeenschap. En andersom
leidt Skyway hen op om zelf
evenementen te organiseren, zodat
ze hun organisatietalent kunnen
ontwikkelen en leren samenwerken
met horende mensen. Zo leren dove
jongeren zichzelf te presenteren,
zich te ontwikkelen en beleven ze
natuurlijk ook gewoon een avondje
lekker dansen. Skyway organiseert
het evenement twee keer per jaar en
is inmiddels ook internationaal actief.
Er zijn events geweest in België,
Spanje, Finland, Mexico, Jamaica,
Zuid-Afrika en de Verenigde Staten.
De bezoekersaantallen liggen rond
de duizend per evenement.
www.sencity.nl
Mutesounds
Een vergelijkbaar initiatief is
MuteSounds. Wat begon als een
afstudeerproject van Marcel de
Wekker aan de Hogeschool INHol-
land groeide uit tot een festival met
muziek en film voor doven, slechthorenden
en horenden. Afgelopen
juni vond de tweede editie plaats in
Den Haag. MuteSounds startte met
een muziek- en filmprogramma in
samenwerking met Shoot Me Film
Festival op het PopHotSpot-podium
op de Grote Markt. Dove, slechthorende
en horende bezoekers werden
getrakteerd op niet-alledaagse
concepten. MuteSounds had een
uiteenlopende en deels internationale
line-up geprogrammeerd met de
beste dj’s en live artiesten waaronder
DJ Technasia en live artiest Eboman
aangevuld met videoprojecties,
kunstinstallaties, live acts en de
trillende Sensefloor. Verder was
er een filmprogramma waarvoor
de programmeurs van Deaf in the
Picture en Shoot Me Film Festival
uiteenlopende films vertoonden die
geschikt waren voor doven, slechthorenden
en horenden. Aansluitend
konden bezoekers een selectie van
interactieve kunstinstallaties uit het
poppodium Paard van Troje zien,
uitproberen en beleven!
Inclusive Design
Sencity en MuteSounds zijn goede
voorbeelden van Design for All – a
model for Inclusive Design (zie kader),
een relatief jong begrip dat snel
terrein wint. Het gaat er daarbij om
dat ontwerpers van producten, processen
en ‘omgevingen’ er tijdens het
gehele ontwerpproces voor zorgen
dat specifieke potentiële gebruikers
niet worden uitgesloten. Het beklem-
“ De beats worden met
oplichtende en trillende
dansvloeren zichtbaar en
voelbaar gemaakt”
toont een inclusieve en integrale
benadering bij het ontwerpen van
nieuwe diensten en producten.
www.skyway.nl
Design for All – a model
for Inclusive Design
Met Design for All worden
producten, woningen, openbare
gebouwen en ruimtes,
verpakkingen, werkplekken en
openbaar vervoer toegankelijk
en gebruiksvriendelijk voor een
zo groot mogelijke groep gebruikers.
Anders gezegd: zo min
mogelijk gebruikers dienen van
efficiënt, veilig en gemakkelijk
gebruik van producten, gebouwen,
vervoer, werkplekken, etc.
te worden buitengesloten.
Dit betekent dat bij productontwikkeling
niet alleen wordt
gekeken naar de ‘gemiddelde’
gebruiker, maar dat ook rekening
wordt gehouden met de
zwakkere, niet zo behendige,
kleine en ook heel lange, niet-
Nederlands sprekende consumenten.
De ontwerper, producent,
architect en beleidsbeslissers
moeten leren denken vanuit
de functionele capaciteiten
en beperkingen, en vanuit de
zowel rationele als emotionele
behoeften en wensen van deze
gebruikers om vervolgens hun
producten en diensten ook op
die doelgroepen afstemmen.
.18 .19
www.design-for-all.nl
www.inclusivedesigntoolkit.com

Anemoon Fliers
Een persoonlijk
vakkenpakket
voor een
bijzondere dame
Projecten
Anemoon Fliers is zes-
Spannende switch
en gezien dat ze dit, en niets anders, Doorgaan
tien, prachtig om te zien,
Toen Anemoon vijftien werd, zagen
wilde kopen. Op dat moment besefte ik Dit schooljaar wordt de aanpak voortge-
en maakt soms voor haar
haar ouders dat ze in een nieuwe fase
dat ik als moeder waarschijnlijk een heel zet. Nieuwe kunstenaars zijn toegevoegd
ouders onverwachte keuzes.
kwam. Ging het er tot dan toe vooral
andere keus zou hebben gemaakt en dat aan het team; sommigen uit de eerste
Na een dagje rommelmarkt
om erachter te komen wat ze fijn vond,
Jaime Moon de ruimte had geboden die lichting gaan nog een jaar door. “Wij
komt ze bijvoorbeeld met een
vanaf dat moment was ze er zichtbaar
elk ander kind van nature zou hebben zien dit als Moons middelbare school.
rollator thuis… Haar moe-
aan toe om, net als haar leeftijdgeno-
genomen door iets te kiezen wat het Ze krijgt verschillende vakken van
der Marienel Blankers laat
ten, uitgedaagd te worden om nieuwe
heel erg graag wil. Dat ontroerde me.” verschillende docenten; steeds meer
zich graag verrassen.
dingen te leren en haar wereld te
De rollator veranderde in de maanden gebeurt dat ook buitenshuis. Moons we-
vergroten. Het was tijd voor een span-
erna in een fantastisch voertuig. “Moon reld wordt op die manier, net als die van
DOOR YOLANDA BAKKER
nende ‘switch’. Blankers en haar man
genoot zichtbaar van het creëren. Jaime haar niet-gehandicapte leeftijdgenoten,
Jos Fliers besloten daarvoor een team
wist haar mee te nemen naar de wereld groter. Dat is belangrijk omdat een van
van kunstenaars in te schakelen. Dat
van de onbegrensde mogelijkheden en onze doelen is Moon later (met hulp van
Anemoon (Moon) Fliers is
niet alleen een bloeiende
jonge vrouw, ze is ook
autistisch en heeft een
was niet helemaal nieuw. “We werkten
al graag met theaterstudenten. Die
vinden niets gek, gaan met haar mee,
nemen Moons reacties op in hun spel.
Dat wilden we omzetten in echte ‘les- De kunstenaars die met
ze voelden zich daar allebei overduidelijk
thuis.”
Mooi en nuttig
Met modevormgeefster Serena Koot
anderen) een zinvolle bezigheid te laten
vervullen in de maatschappij. Wat ons
betreft is het nu geen pilot meer. Het is
nog steeds een avontuur waar ik bij wil
zijn. Ik zou ook graag zien dat andere
ernstige ontwikkelingsachterstand.
sen’ die haar grenzen zouden oprek- Anemoon werkten:
ontwierp en maakte Anemoon een tas. ouders gebruik kunnen gaan maken van
Anders dan andere gehandicapte
ken. We hoopten dat ze zou ervaren René Fleur
Serena leerde haar zich te concentreren wat wij in de afgelopen jaren hebben
leeftijdgenoten gaat zij niet elke dag
hoe geweldig het is om vaardigheden Serena Koot
op heel precies en klein werk, en te meegemaakt en geleerd. Iedereen ver-
.20
naar een instelling. Toen ze zes jaar
was, kozen haar ouders ervoor om zélf
te verwerven, iets te maken, ergens
trots op te zijn. Via een van onze ex-
Jenneke Boeijink
Saleh Hassan Faris
werken met een naaimachine. “Dat was
bijzonder om te zien. Je zou kunnen
dient alle liefde en toewijding die er te
vinden is. Het is de keuze voor kwaliteit
.21
mensen uit te zoeken die zij van waarde
coaches, Laila Naqqadi, kwamen we in Ronald Wolthuis
zeggen dat Moon voor het eerst van en zorg van mens tot mens, van hart tot
achtten voor hun dochter. Marienel
contact met Kunstenaars&CO die ons Marja Broersen
haar leven heeft ervaren hoe het is om hart. Instellingen zijn daar nauwelijks
Blankers, de moeder van Anemoon:
hielp een pilot op te zetten en een lan- Gabriel van Hoften
zelf iets moois en nuttigs te maken.” Se- op ingericht, hoe goed de individuele
“Het leek ons vreselijk om Moon tussen
delijke oproep deed aan kunstenaars Jaime Ibanez
rena op haar website www.casziel.com: zorgverleners ook hun best doen. Mis-
kinderen met dezelfde stoornis te zet-
van alle disciplines. We hebben samen Tess Duijghuisen
“Ik heb de eer om haar kennis te laten schien is het wel een heel goed idee als
ten. Daar zou er geen enkele stimulans
alle sollicitatiebrieven gelezen en on- Rozemarijn Lucassen
maken met een totaal nieuw ‘vak’: bor- kunstenaars workshops gaan geven op
voor haar zijn om uit haar isolement te
geveer veertig kunstenaars gesproken. Anouk Hubatka
duren. Stapje voor stapje leert Moon om die instellingen. Ook daar zouden ze de
komen. We wilden een uitdagende om-
Uiteindelijk zijn dertien kunstenaars Sandra Hoogeboom
te gaan met de naaimachine, maar ook bezieling en de creativiteit die wij hebgeving
met de persoonlijke aandacht
samen met Moon aan de slag gegaan. Op www.moonproject.nl/moonblog is knippen, tekenen, stoes voelen, kleuren ben gezien kunnen stimuleren.”
en toewijding van open, integere en
Terugkijkend zijn het dertien cadeaus informatie over alle kunstactiviteiten kiezen en spoeltjes draaien komen aan
creatieve mensen. Die zochten we dus
voor Moon én voor ons geworden.” te vinden.
bod. Eén groot avontuur dus!”
www.moonproject.nl
zelf bij elkaar.” Al snel werd Anemoon
Zelf zorg inkopen met het PGB
thuis zes dagen per week gecoacht door
Iets groots
een enthousiast team van (ex-)hulpver-
De middagen in Anemoons ‘schoolweek’
leners, een aikidoleraar en studenten
werden ingevuld door kunstenaars uit
De ouders van Anemoon betalen Een PGB heeft voordelen, maar er
van de theaterschool. “We trokken alles
verschillende disciplines. Ze leerde om
deze zelfgekozen medewerkers uit zitten ook verantwoordelijkheden
uit de kast om Moon uit haar tent te
te gaan met een naaimachine en een ca-
haar persoonsgebonden budget. en plichten aan vast: er moet een
lokken. Want contact maken, zichzelf
mera, speelde toneel. Ze maakte een tas,
Anemoons moeder begeleidt het goede budgetadministratie wor-
tonen, vond ze heel eng.” Elke week
een ‘alter ego’ pop, borduurde een oli-
thuiseducatieproject full-time. den bijgehouden; de inkoper moet
overlegde het hele team na afloop van
fant, en… schiep een rollatorkunstwerk.
Een persoonsgebonden budget zelf een overeenkomst sluiten met
de sessies ‘aan de keukentafel’ en één
Blankers: “Om Moon kennis te laten
(PGB) is een geldbedrag waar- de (verschillende) zorgverlener(s)
keer per maand bezocht het team een
maken en voeling te laten krijgen met
mee – voor degene die daarvoor of zorginstellingen en er moet
supervisor. Langzamerhand ontstond
verschillende materialen wilde beeldend
een indicatie heeft van het CIZ periodiek verantwoording worden
er een vast dag- en weekprogramma.
kunstenaar Jaime Ibanez samen met
- zorg en begeleiding kan worden afgelegd over de uitgaven. De
Iedere coach ging zoveel mogelijk uit
Moon ‘iets groots’ maken. Hij nam haar
ingekocht. Dat kan een professi- inkoper is dus de opdrachtgever
van de wereld van Anemoon, sloot aan
mee naar de rommelmarkt in zijn woononele
zorgverlener zijn, maar ook of werkgever van de mensen die
bij wat haar leek te bewegen. Anemoon
plaats Groningen om haar materiaal
een familielid, buurvrouw, kennis om hulp wordt gevraagd. Ouders
sprong en schommelde, ging naar de
uit te laten zoeken waarmee ze daarna
of kunstenaar. De zorginkoper die kiezen voor een PGB kunnen
dierentuin, leerde de muis van een
samen aan het werk zouden gaan. Na
maakt afspraken over wat de zorg- dit budget overal inzetten, ook op
computer te gebruiken, haalde haar
een paar uurtjes zagen we elkaar weer
verleners moeten doen, wanneer, school.
blauwe band aikido. Het lukte: ze kroop
op het station. Jaime en Moon zaten al
hoeveel uur en tegen welke ver- Meer info:
uit haar cocon, ging oogcontact maken,
op een bankje in de stationshal met hun
goeding. Op die manier houdt de www.ciz.nl, www.zn.nl
leerde te laten zien wat ze wilde,
trofee: een rollator. Jaime had tijdens het
inkoper zelf de regie over de hulp. www.pgb.nl , www.mee.nl
foto: daimon xanthopoulos
maakte zelfs grapjes.
winkelen heel goed naar haar gekeken

Muziektalenten krijgen masterclass en een optreden in Carré
Projecten
Harry Sacksioni:
“Mike heeft muzikaal
talent en een grandioos
gevoel voor ritme”
Tijdens het project Knoop in je Zakdoek – Muziek kregen negen getalenteerde verstandelijk
beperkten de kans van hun leven: ze mochten een masterclass volgen van hun favoriete
Nederlandse artiest. Vlak voor de grote finale, een optreden tijdens het Knoop Gala in Carré,
spraken we gitarist Harry Sacksioni en drummer Johan Boere van Slagerij van Kampen, samen
met hun leerlingen Mike Walker en Nils Moor. Wat zijn hun ervaringen?
door laura baar
foto Joost van Ginkel
Harm (duo Harm & Dennis) met Nick van Nick & Simon
“Het is een sprookje
als de camera’s op
je afkomen. Te gek
voor woorden dat ik
dit mag meemaken!
.22
Op 23 december was
het dan zover. Vanuit
het Koninklijk eater
Carré in Amsterdam
talenten te ontwikkelen. Vroeger werd
de nadruk gelegd op wat ze niet konden,
nu willen we juist hun kwaliteiten
laten zien.”
Door dit project zitten ze direct in de
top van de muziek. En wat blijkt: daar
kunnen ze prima gedijen.”
Stichting Cardo
Stichting Cardo zet zich in om
mensen zoals Mike en Nils te
integreren in de samenleving.
.23
presenteerde Paul de Leeuw het
Muziekmaatje
Met projecten zoals All the Way
Knoop Gala 2009. Eindelijk konden
Gedreven
Leerling Mike kan goed gitaar spelen
Music, een artiestenbureau dat
de negen muziektalenten onder
Harry Sacksioni werkte mee aan het
en heeft de ambitie nog beter te
zich richt op muzikale talenten
begeleiding van het Metropole Orkest
project. Hij behoort tot de top van de
worden. Speciaal voor de masterclass
met een handicap. De stijlen
laten zien waar ze zo hard voor had-
Nederlandse gitaristen. Tijdens de
kocht hij een nieuwe elektrische gitaar.
lopen uiteen van klassiek tot
den gewerkt: een optreden in Carré
masterclass leerde hij leerling Mike
“Ik speel zelf heavy metal, van Harry
pop en van jazz tot Nederlands-
met hun favoriete artiest. Het was de
Walker een deel van een bluesnummer
leerde ik de blues. De lessen waren
talig. Het boekingskantoor
sprankelende afsluiting van het acht-
te spelen en daarbij zijn techniek te
wel even wennen; ik heb nog nooit les
ondersteunt de talenten met het
delige Teleac tv-programma Knoop
verbeteren. Werken met iemand zoals
gehad van een beroemde muzikant. mand met een beperking: “Je moet je ik heb een goed gehoor voor muziek. waarmaken van hun ambities.
in je Zakdoek – Muziek. In deze serie
Mike vergt volgens Sacksioni een
Ik was onder de indruk van hoe hij aanpak alleen wat aanpassen. En voor Wel vond ik het moeilijk om de De stichting maakt onderdeel
gaven Cor Bakker, Xander de Buisonjé,
bijzondere aanpak: “Als ik iets uitleg
werkt. Soms was ik gespannen, maar een optreden moet Nils nog even een verschillende ritmes te onthouden, uit van Pluryn, een organisatie
Nick & Simon, Slagerij van Kampen,
aan een leerling zonder verstandelijke
door dingen rustig uit te leggen wist powernapje doen.”
normaal speel ik er maar één. En met die mensen met een beperking
Rowwen Hèze, Francis van Broekhui-
beperking, dan ziet die persoon
hij me goed op mijn gemak te stellen.
percussie moet je staan; Johan leerde helpt op het gebied van wonen,
zen, Pia Douwes en Harry Sacksioni
meestal het complete plaatje. Bij Mike
Harry is een muziekmaatje van me Beroemd
me daar de juiste houding voor aan te werken, leren en vrije tijd.
een masterclass aan muziektalenten
is dat anders. Ik moest meer dingen
geworden. En dat ik in Carré mag Tijdens de masterclass leerde Nils nemen. Hij heeft veel geduld en legt www.stichtingcardo.nl
met een verstandelijke beperking.
voordoen, dieper ingaan op details
optreden… My dreams come true.” percussie. Dat is een andere manier dingen goed uit.” Beroemd worden www.allthewaymusic.nl
en muziekpartijen blijven herhalen.
van spelen dan hij gewend is op een vindt Nils net zo belangrijk. “Het is www.pluryn.nl
Talentontwikkeling
Maar Mike wil erg graag leren en is
Powernapje
gebruikelijk drumstel. Nils: “Johan een sprookje als de camera’s op je
Teleac wil met het project een bijdrage
zeer gedreven. Wat dat betreft heeft
Drummer Johan Boere is een van de deed een stuk voor en ik moest het afkomen. Te gek voor woorden dat ik
leveren aan de beeldvorming over
hij mij weer met de neus op de feiten
drummers van Slagerij van Kampen naspelen. Ik pikte dat snel op, want dit mag meemaken!”
verstandelijk beperkten. Het tv-
gedrukt: gedrevenheid is de kern
en gaf een masterclass aan leerling
programma en het gala zijn tot stand
gekomen in samenwerking met het
van alles. Lijken moeilijke dingen
in eerste instantie niet te lukken,
Nils Moor. “We hebben gewerkt aan
timing, tempovastheid en groove, www.bijzonderwelkom.nl
Fonds verstandelijk gehandicapten,
door enthousiasme en gedrevenheid
de kwaliteit van de muziek.” Wat
Op deze site staan bijvoorbeeld theatergroepen waar mensen met een beperking wer-
dat inmiddels vijftig jaar bestaat.
blijken ze wel haalbaar te zijn.”
Boere opviel tijdens de sessie is dat
ken. Bij eaterwerk in Uitvoering (Kerkrade) werken achttien spelers en de producties
Projectcoördinator Mirjam van Ginkel
Sacksioni vindt het belangrijk dat
Nils muzikaal gezien absoluut geen
zijn artistiek hoogwaardig. Bij theatergroep LaPaGaLa (Hilversum) staat een eigenzin-
omarmt het initiatief omdat het
mensen als Mike gewoon meedoen
beperking heeft: “Ondanks het feit
nige manier van spelen centraal en bij voorstellingen van de Zuid-Hollandse theater-
helemaal in de missie van het fonds
in de maatschappij: “Meestal zie je
dat hij geen noten leest, weet hij snel
groep Impuls gaat het om beweging en dans. Eskalibur (Den Haag) werkt met dertig
past: “Het fonds wil laten zien dat ver-
verstandelijk gehandicapten samen
welk figuur er wordt gespeeld. Hij
talenten en maakt en films, en bij eater Domino (Leiden) werken twaalf personen die
standelijk gehandicapten ambities in
muziek maken. Dat is leuk, maar Mike
hoort iets en kan het direct naspelen.
voorstellingen maken met humor en drama.
foto jeroen koning
het leven hebben, en vindt dat ze een
heeft een behoorlijk muzikaal talent
Dat ben je echt muzikaal.” Boere vond
Verder Abrona Zaal der Kunsten (Woerden), Tiuri (Breda), De Cirkel (Heemskerk), Het
Rowwen Hèze tijdens hun optreden op Appelpop met Joey van Helden kans moeten krijgen om hun creatieve
en een grandioos gevoel voor ritme.
het bijzonder om les te geven aan ie-
Toverbaltheater (Puiflijk) en Stichting Cardo (Groesbeek).
Teleac/foto Wim Kluvers

Kunst in de zorg Context
“De verbeelding is
het antwoord op de
vervreemding”
.24
Van een afstand bekeken gaapt er een diepe kloof tussen de wereld van
de kunst en die van ziekte en beperkingen. Kunst ligt in het domein van
de verbeelding. Het is een vrijplaats voor de fantasie, voor wensen en
dromen. Een plek waar alles kan. Kunstenaars kunnen toveren met woorden
en beelden. We lezen hun boeken, we kijken hun films of bezoeken hun
theater, museum en concertzaal. Vergelijk dat eens met het ziekenhuis,
verpleeghuis of gehandicapteninstelling. Daar verblijven mensen vanwege
hun klachten en beperkingen. Noodgedwongen. Gezonde mensen komen er
.25
liever niet. Zo bezien ligt een innige relatie tussen die twee werelden niet
voor de hand. En toch zijn steeds meer kunstenaars actief in de zorg.
foto: de beeldredaktie
Christina Mercken,
zelfstandig adviseur,
werkte eind jaren
tachtig in de ouderenzorg.
“Het besef dat kunst
iets kan betekenen voor de zorg
bestond helemaal niet”, zegt zij.
“Wel werden hier en daar muziek
en creativiteit op therapeutische
basis ingezet. Maar de betrokkenheid
van kunstenaars zoals we die
nu zien, is pas iets van de laatste
tien jaar.” En die betrokkenheid
strekt zich uit over alle disciplines
van de kunsten. Ontwerpers
denken mee bij de inrichting van
een verpleeghuis of instelling in de
gehandicaptenzorg. Een harpiste
speelt aan het bed van ernstig
zieke peuters. Een orkest geeft
concerten voor mensen met een
beperking. Er zijn instellingen met
een grote verzameling beeldende
kunst, omdat ze in de kracht van
de verbeelding geloven, ook voor
hun cliënten. Andere werken nauw
samen met theatermakers. Mensen
met een verstandelijke beperking
maken gedichten. Choreografen
gebruiken de taal van het lichaam
in hun werk met (dementerende)
ouderen. In de psychiatrie zijn
beeldend kunstenaars actief met
foto’s, tekeningen of film. Kunst
en zorg kunnen dus toch wel iets
met elkaar.
Beweging
Wat hebben kunstenaars te
bieden? In de eerste plaats hun
kunst. Goede zorg betekent meer
dan de zorg voor het lichaam.
Ook zieke mensen of mensen met
een beperking hebben hun emoties
en hun dromen. En waarom
zouden de meest kwetsbare
mensen in onze samenleving
geen recht hebben op kunstbeleving?
Waarom zou een meervoudig
gehandicapte daar minder
aanspraak op kunnen maken dan
iemand die volledig gezond is?
door jos van de haterd
Daar komt nog iets bij. Iedereen
meent dat lichaamsbeweging goed
is voor de mens en wetenschappelijk
onderzoek bevestigt die
mening. Hetzelfde geldt voor het
beweeglijk houden van de menselijke
geest. En dat is wat kunstenaars
doen. Zij zetten de hersenen
in beweging. Zij activeren de verbeelding.
Zij wekken emoties op,
zorgen voor beleving, stimuleren
het geheugen en de herinnering.
Kunst prikkelt de zintuigen. Geeft
“ Kunst houdt
mensen gezond”
een ontspannen gevoel. En net
als bij lichaamsbeweging toont
onderzoek aan dat dit gunstige effecten
heeft. In aanraking komen
met kunst maakt mensen rustiger,
geeft ze meer zelfvertrouwen,
vermindert hun angst. Dat heeft
een belangrijk preventief effect.
Medisch vertaalt het zich in
zaken als een lagere bloeddruk
en minder medicatie. Met andere
woorden: kunst houdt mensen in
vorm. Kunst is gezond.
Kleine kunstwerkjes
Niet zelden halen kunstenaars
ook creatieve vermogens tevoorschijn
die niemand had verwacht.
Christina Mercken geeft een
mooi voorbeeld: “We zijn geneigd
dementerenden te zien als object
van zorg. Maar je kunt ook naar
hen kijken als mensen met een
creatief vermogen. Mensen die
zich kunnen uiten.” Tijdens het
congres Kunst en dementie in
november 2008 raakte zij onder
de indruk van de tentoonstelling
Geertjes Wereld. Geertje
was een zwaar demente vrouw
die moest worden opgenomen in
een verpleeghuis. Ze waste zich
“ Kunstenaars weten
andere lagen van
de werkelijkheid
boven te halen”
niet meer en ruimde niks meer
op. Creatief adviseur en styliste
Bernadette Veenhof kwam bij
toeval in het huis dat Geertje
achterliet. Zij verwachtte vuil
en chaos maar zag overal kleine
kunstwerkjes. Mercken: “Geertje
had overal spulletjes neergezet in
stapeltjes, op kleur, op vorm, ze
had een soort altaartjes gemaakt.
In plaats van aftakeling zag
Bernadette Veenhof schitterende
creatieve uitingen. Zij maakte
er foto’s van en publiceerde die.
Voor de tentoonstelling maakte
zij deuren met kijkgaatjes waar
je de foto’s door kon zien. Voor
mij was dat een eyeopener. De
dementerende werd hier gezien
als een creatieve geest in plaats
van een aftakelende. Dat is wat we
van kunstenaars kunnen leren. Zij
kijken naar wat iemand nog wel
kan, naar het creatieve vermogen
van mensen. En dat is er, ook bij
dementerenden!”

Kunst in de zorg Context
Verbeelding
Dat het activeren van de verbeelding
onverwachte dingen kan
losmaken, heeft ook Constant van
Schelven ervaren. Hij is bestuursvoorzitter
van De Stromen Opmaat
Groep in Rotterdam, die veel
met kunstenaars heeft gewerkt in
het contact met dementerenden.
“Wij hebben hier meegemaakt dat
een demente man ineens minutenlang
coherent Frans begon te
spreken. Niemand wist dat hij dat
kon, zelfs zijn familie niet.” Dat
gebeurde in de interactie met een
professioneel geschoolde miMakkus
clown, die vast bij De Stromen
werkt. “Dementerenden zijn mensen
die in de vervreemding raken.
In de mist. Zij denken niet meer
coherent en kunnen zich niet
meer coherent verbaal uiten. Om
hen te bereiken moet je andere
middelen gebruiken en andere
zintuigen aanspreken. Met beelden,
kleuren, geuren en tastzin
kun je toch enig contact krijgen
en erachter komen wat iemand
belangrijk vindt, wat iemand
graag wil. Daar kan kunst een rol
in spelen. Door de verbeelding te
activeren kun je dingen losmaken.
Mensen geluksmomenten geven.
Ik zie de verbeelding als het antwoord
op de vervreemding.”
Taal van het verborgene
De Stromen heeft samengewerkt
met acteurs, beeldend kunstenaars,
verhalenvertellers, musici
en ontwerpers. Dat past bij de
filosofie om de cliënten niet alleen
kwaliteit van zorg te bieden,
maar ook kwaliteit van leven. Van
Schelven: “Wij stellen drie elementen
centraal: goede zorg, prettig
wonen en een zinvolle dag. Dat je
kwalitatief goede zorg moet bieden
spreekt voor zich. Daarnaast moet
de inrichting van de woning voor
de mensen herkenbaar en huiselijk
zijn. En het derde element is dat
wij de mensen een zinvolle dag
willen bieden. Die dingen samen
bepalen de kwaliteit van leven.”
Vanuit deze gedachte bestaan de
verzorgings- en verpleeghuizen
van De Stromen tegenwoordig uit
kleine eenheden waar mensen hun
eigen woning
hebben maar waar ook een gezamenlijke
ruimte is, als in een
groot gezin. Ze kennen elkaar.
Er wordt voor hen gekookt. “Als
mensen zien en ruiken dat er
wordt gekookt hebben ze ook meer
eetlust.” In het verpleeghuis oude
stijl werden mensen op z’n best
beziggehouden. In De Stromen
is dat omgebogen. “Wij willen
mensen een zinvolle dag bieden.
Een van de kunstwerken uit het huis van Geertje.
Wij vinden dat mensen hun eigen
leven moeten kunnen leiden, ook
al hebben ze daar ondersteuning
bij nodig. Het uitgangspunt is
hun beleving. Hoe beleven zij hun
woonomgeving? Wat maakt een
dag voor hen tot een zinvolle dag?
Hoe blijven de mensen bij de tijd?”
Het activeren van de verbeelding
door kunstenaars speelt daarin
volgens Van Schelven een rol.
“Kunst is een taal die over het verborgene
gaat. Kunstenaars weten
andere lagen van de werkelijkheid
boven te halen. Dat element is
voor ons het belangrijkst, zeker bij
dementerenden. De waarde van
kunst is dat het lukt om met hen in
contact te treden, dat het zichtbare
geluksmomenten oplevert.”
Humor
Kunst en zorg kunnen ook botsen.
Kunstenaars kijken met een andere
blik. Zij denken en handelen niet
volgens de standaardregels en
gewoontes. Voor het medisch
personeel is dat wel eens een
brug te ver. Mercken: “Ik ken het
voorbeeld van de kunstenaar Noud
Verhave die samen met dementerenden
een tapijt knoopte. Op
dat tapijt ontstond een afbeelding
van hoe de hersenen eruitzien bij
Alzheimer. De ethische commissie
“ De waarde van
kunst is dat het lukt om
met dementerenden in
contact te treden”
had daar moeite mee. Zij vonden
dat je zoiets niet met de dementerenden
mag doen, maar de cliëntenraad
vond het juist een mooi
idee.” Punt van aandacht noemt zij
ook de werkdruk. “In de zorg is de
werkdruk hoog. De medewerkers
zijn bang voor alles wat extra is.
Dat kan een drempel zijn om kunstenaars
binnen te halen. Anderzijds,
waar het wél gebeurt hoor je
uitsluitend enthousiaste verhalen.
Het brengt vaak ook gewoon humor
en lol met zich mee.”
Van Schelven wijst ook op een
belangrijk cultuurverschil tussen
kunst en zorg. “Medewerkers
in de zorg hebben grote passie
en inlevingsvermogen voor de
mensen met wie ze werken. Maar
ze staan concreet en taakgericht
in het leven. Omgaan met verbeelding
en metaforen is voor hen niet
iets vanzelfsprekends. Daar staat
tegenover dat als je ze een duidelijk
script geeft, zoals in ons zorghotel,
ze er vol voor gaan.” Werken in
de zorg stelt volgens hem dan ook
bijzondere eisen aan kunstenaars.
“Wanneer je als kunstenaar naar
jezelf kunt kijken als iemand die de
bijzondere taal van de kunst machtig
is, als iemand die kan vertalen,
dan ben je meer dan welkom. Maar
je moet wel meertalig zijn! Bij ons
moet je ook de taal spreken van
de medewerkers. En de taal van
mensen op leeftijd, van eenvoudige
komaf. Daar moet je iets mee
hebben. Als kunstenaar in de zorg
moet je ‘van de interactie’ zijn.
Anders heb je er niets te zoeken!”
Wensboom
Veel kunstenaars werken in de zorg
op projectbasis. Is het mogelijk
of nodig om dat structureel te
maken? Bij De Stromen is een
werkgroep verantwoordelijk voor
het invullen van de zinvolle dag. In
die werkgroep zitten managers en
zorgmedewerkers. “We overwegen
wel eens om daar kunstenaars
bij te betrekken. Maar het gaat
natuurlijk over heel veel verschillende
dingen. Mensen hebben
soms behoefte aan recreatie, soms
aan reflectie, soms willen ze schilderen,
soms maken ze collages. Wij
hebben geleerd terughoudend te
zijn in het organiseren van dingen
vóór de mensen. Wij willen graag
weten wat zij zelf belangrijk vinden.
Van de kunstprojecten hebben
we dat juist op conceptueel niveau
geleerd: grijp aan bij de beleving
van de mensen. Een instrument
daarvoor is de wensboom; mensen
kunnen daar aangeven wat zij
graag zouden willen. Wat dan opvalt
is hoe bescheiden die wensen
zijn. Een middag naar het strand.
Een bezoek aan een oude kennis.
Ook dat hoort bij die zinvolle dag.”
Geld
Tot slot de onvermijdelijke vraag
hoe het zit met de financiering.
Van Schelven: “Dat is lastig. Kunst
inzetten in de zorg is kostbaar.
Alleen al het opbouwen van de
relatie kost veel tijd. Maar het
geld dat wij krijgen om mensen te
helpen is daar niet op afgestemd.
En de huidige staatssecretaris
heeft absoluut geen gevoel voor de
kwaliteit van leven die wij willen
bieden. Zij vindt 45 euro per uur
voor een theaterbezoek veel geld.
Helaas kan zij niet door dat bezoek
heen kijken, naar wat het oplevert.
Wij vinden dat mensen recht
hebben op een zinvolle dag en dat
we dat als samenleving mogelijk
moeten maken. De staatssecretaris
vindt dat niet. Daar hebben
wij gewoon pech mee. Maar wij
laten ons iet uit het veld slaan.
‘Verwelkom het onvermijdelijke’,
zegt een Chinees spreekwoord. We
werken samen met partners, ook
met het bedrijfsleven. Met slimme
oplossingen kan er toch nog heel
veel.”
foto: de beeldredaktie
.26 .27

Diana Elshout en Noud Verhave
“ Wij spreken de taal van
de zorg, de kunstenaar
én de manager”
Context
Ervaren kunstenaars in de zorg maken samen projecten
voor de gezondheidszorg en helpen collega-kunstenaars
dat ook te doen.
Diana Elshout en Noud
Verhave stellen de
mens in zijn omgeving
centraal bij het ontwikkelen,
uitvoeren en begeleiden
van kunstconcepten voor de zorg,
maatschappelijke organisaties en het
bedrijfsleven, zo vertellen ze vanuit
hun atelier in Amsterdam-Oost.
Voordat ze drie jaar geleden privé
en professioneel een duo werden,
bogen Elshout en Verhave zich ieder
afzonderlijk vanuit verschillende
invalshoeken – dans en fysiotherapie
– over vergelijkbare thema’s en
manoeuvreerden zo langzaamaan
naar elkaar toe.
optimaal bloeien
“De mens fascineert mij,” vertelt
Elshout. “Ik zie hem graag door de
maatschappij bewegen, om de dans
maar ook omdat zijn mensbeeld
en zijn positie in de maatschappij
tevoorschijn komen”. Ze vermoedde
meer pijlen op haar boog te hebben
‘buiten de kunst’ en ging
bedrijfskunde studeren.
Het trok haar onvoldoende
om als bedrijfskundige te
gaan werken. Ze gebruikte de
managementvaardigheden
liever om trainingen te geven
en ging eaterwetenschap
studeren. Deze studie rondde
ze af met een scriptie over filosofische
concepten van het lichaam.
“Ik ben vooral geïnteresseerd in de
vraag welke vormgeving je kunt bedenken
waardoor de mens optimaal
kan bloeien. Ook ben ik gefascineerd
door het bezinksel van de maatschappij
dat we collectief negeren,
zoals armoede, dak- en thuislozen en
door jorrit roerdinkholder
patiënten.” Verhave deelt van oudsher
die interesse. Hij was aangenomen
op de Haagse Kunstacademie,
maar koos voor de revalidatiezorg.
Vrije tijd weidde hij aan zijn andere
passie, de kunsten, en gebruikte die
later voor alternatieve manieren van
revalideren. “Ik ging bijvoorbeeld
met een groep revalidanten bedrije
spelen”, verheldert Verhave. In 2000
werd hij fulltime kunstenaar, met
een fascinatie voor de mens in zijn
omgeving, de ene keer uitgevoerd in
bronzen beeldjes, de andere keer in
wandtapijten.
mensen bij elkaar brengen
Specifiek aan het duo is dat ze én zelf
kunst maken én collega-kunstenaars
en organisaties begeleiden. “Wij
spreken de taal van de zorg, de
kunstenaar en de manager, daarom
kunnen we adviseren over creativiteit,
organisatie, haalbaarheid en
functionaliteit en daar ook cursussen
over geven,” legt Elshout uit.
“ We helpen
kunstenaars bepalen
of hun artistieke
ideeën haalbaar zijn”
Samen vertalen ze abstracte vragen
zoals: ‘In hoeverre heeft kunst een
therapeutische waarde naar patiënten,
verzorgers, managers en overheid?’
Soms helpen ze kunstenaars
bepalen of hun artistieke ideeën
haalbaar zijn. “We leren kunstenaars
geduldig te zijn en de juiste mensen
aan te spreken, want processen in de
zorg duren twee keer zo lang als je
gewend bent”, zegt Verhave. Hij legt
uit dat kunstenaars voor zorgorganisaties
soms dingen doen die het
gebouw mooi maken en mensen in
een positieve stemming brengen,
en die soms ook de communicatie
tussen mensen bevorderen. Zo liet
Choreografie, trainingen en
.28 .29
dramaturgie
foto: daimon xanthopoulos
Elshout dementerenden dansen met
hun ogen dicht. Aanvankelijk was er
veel weerstand van de begeleiders,
vertelt ze: “Maar achteraf zeiden de
partners van de patiënten dat ze in
jaren niet zo’n mooi contact hadden
gehad.” En de patiënten merken
dat er ook een toekomst is en niet
alleen hun medische toestand waar
de zorg de hele tijd op hamert. “De
functie van kunst in de zorg is verbetering
van de kwaliteit van leven
van de patiënt en verzorgers, door
onverwachte openingen in de werkelijkheid
te maken”, vindt Elshout.
Hun grootste gezamenlijke verworvenheid
vindt Verhave de organisatie
van de conferentie
Kunst&Dementie. “Dat
heeft ons en anderen
laten zien dat we de
juiste mensen bij elkaar
kunnen brengen en
goede gesprekken kunnen
laten plaatsvinden.”
Verder hecht hij aan de
bijdrage die ze hebben
geleverd aan de welzijnsverbetering
binnen zorgorganisaties met eigen
projecten en door andere kunstenaars
het vertrouwen te geven dat
ook zij het kunnen.
www.elshoutenverhave.nl
Diana Elshout in het kort
1987
Afgestudeerd Rotterdamse
Dansacademie
1987 - 1996
Freelance danseres, docent
en choreograaf
2006 - heden
2008
Master eaterwetenschap
2009
Ideon-on-Tour Bestuur en advies
Stichting Kunst in de Zorg
Noud Verhave in het kort
1994 - heden
Cursussen in management
en diverse kunstdisciplines
1985
Afgestudeerd opleiding fysiotherapie
2000 - heden
Oprichting e Art of Management
Gezamenlijk
2007-nu
Old man’s Mirror
2007-2008
Cursus en intervisietraject
Kunst in de Zorg bij Kunstenaars&CO
2008-nu
Moving Arts Project
2008
Conferentie Kunst&Dementie
2009
Ideon-on-Tour
Bestuur en advies Stichting Kunst in
de Zorg

Op tournee met een kunstwerk
Zona’s Kiosk haalt de
buitenwereld binnen
Vera Broos reisde dit najaar met veertien kunstenaars
onder de naam Zona’s Kiosk langs vijf Amsterdamse zorgcentra.
Ouderen kregen kunst aan bed en kunstenaars een
podium in de zorg.
Zona’s Kiosk is een tournee
waarmee veertien theatermakers,
muzikanten
en beeldend kunstenaars
nieuw of bestaand werk presenteren
aan bewoners van vijf Amsterdamse
zorgcentra. Behalve de naam van
het project is Zona’s Kiosk ook een
fysieke installatie, die bestaat uit
losse elementen die de kunstenaars
gebruiken. “Het is een doos van
Pandora geworden”, concludeert
door jorrit roerdinkholder
projectbedenker Vera Broos. Veejay
Kees Veling maakte bijvoorbeeld
een reportage van de omgeving van
het zorgcentrum, die de patiënten
niet gemakkelijk zonder begeleiding
kunnen bekijken. Wel kunnen ze het
videoverslag zien op beeldschermen
die onderdeel zijn van de fysieke kiosk.
Zo haalt Veling de buitenwereld
naar binnen voor de patiënten en dat
is ook de filosofie van Zona’s Kiosk.
Bewoners komen de kiosk aaien,
Projecten
luisteren er muziek, ruiken aan de
moestuin met eetbare planten of
krijgen het gevoel buiten te zitten in
de bushalteachtige Pocket Garden
van de IJslandse kunstenares Gígja
Reynisdóttir. “Dat vinden bewoners
heerlijk, omdat ze weinig buiten komen.”
De kiosk staat op een centrale
plaats in het zorgcentrum, maar
sommige kunstenaars gaan ook de
afdelingen op, zoals Sandra Stark
voor een gedicht aan bed.
Breien met een bezemsteel
De kunstenaars staan met de kiosk
telkens drie dagen in een ander
zorgcentrum. Ze geven workshops
en verwennen mensen. “Bewoners
worden helemaal blij als je ze iets
aanbiedt”, merkt Broos. “Dat zijn zeer
intensieve contacten.” Ze is blij met
de reacties van de kunstenaars. Ze
was een beetje bang voor de confrontatie,
want sommige vormen van
dementie kunnen in eerste instantie
confronterend zijn. Maar Broos vindt
het leuk om te zien hoe snel dat went.
Zo kan een zorginstelling afschrikken,
omdat hij afgesloten lijkt van de
buitenwereld. “Pas als je moeder of
opa er belandt, raak je gewend aan
zo’n omgeving.” Fascinerend vindt ze
ook de verhalen die bewoners ineens
blijken te hebben. Zo vertelde een
93-jarige vrouw dat ze in de oorlog
vloerkleden breide met bezemstelen.
“Dat vonden we zo’n goed verhaal dat
we het een volgende keer zelf gaan
uitvoeren.” Onder kunstenaars was
de animo om mee te werken groot. Er
waren zeventig aanmeldingen voor
tien vacatures. “Voor hen is het een
entree in de zorgorganisaties, maar
ook een onderzoekslaboratorium
waarin ze iets bestaands kunnen
toepassen op een nieuwe doelgroep of
nieuwe creatieve producten kunnen
ontwikkelen”, legt Broos uit.
Goedgemutst
Broos vindt het belangrijk dat kunstenaars
met naam en toenaam worden
genoemd zodat ze zichtbaar zijn in
het project. Ze wijst naar de vele
foto’s op haar laptop. “Hier doe ik het
voor. Het is zo leuk om de bewoners
te zien genieten. Dat is eigenlijk
de échte evaluatie.” Ze ziet meer
resultaten. Bijvoorbeeld dat demente
ouderen erg in het moment leven en
zo het tijdsbesef van de kunstenaars
veranderen. “Soms zijn de bewoners
een leuke ervaring tien minuten later
alweer vergeten, maar dat betekent
niet dat de resultaten niet goed zijn.”
Sommige bewoners zijn achteraf
goedgemutst en meer ontspannen.
Anderen die nooit hun vaste plek
verlaten komen zelfs hun kamer uit,
prijzen de verzorgers. Het personeel,
familieleden van de patiënten en de
kunstenaars vullen evaluatieformulieren
in en bespreken die samen. Na
afloop van het project vindt er een
eindevaluatie plaats. Broos hoorde
ook van de betrokken kunstenaars dat
zij enthousiast zijn. Sommigen willen
terug naar een bewoner met wie ze
een bijzondere ontmoeting hadden.
“Dat is de insteek, maar ook een beperking
van het project”, evalueert ze,
“onze bezoekjes zijn kort, variërend
van een minuut tot een dag.” Toch
kunnen ze direct effect hebben, merkten
de activiteitenbegeleiders toen
een bewoonster bleef breien, nadat
theatermakers Judith Faas en Pieternel
Bolman zaten te breien tijdens
hun presentatie. Verzorgers prijzen
ook de individuele toewijding aan
de bewoners, waar ze zelf weinig tijd
voor hebben. Het personeel geeft ook
praktische aanwijzingen aan de kunstenaars,
zoals dat ze zich tot een hele
groep moeten richten en niet alleen
tot een individu dat er voor openstaat.
De familie van de patiënten reageerde
ook positief. “Ze zijn onder de indruk
van de betrokkenheid en manier van
werken van de kunstenaars.”
Bezieling
Broos werkte als videokunstenares
jarenlang voor commerciële bedrijven
en vindt de zorg soms meer betrokken.
“Het gaat niet om producten
of merken, maar om mensen. Er
zit meer bezieling in.” Ze vindt
de overlegstructuur losser dan bij
bedrijven. In de zorg is wel steeds
minder geld. Voor Zona’s Kiosk vond
ze zelf de financiering. De ene helft
bij kunstfondsen, de andere helft bij
zorgfondsen. Voor de toekomst ziet
ze een aantal mogelijkheden: meer
Bijzondere
ontmoetingen tussen
kunstenaars en
ouderen
kunstenaars, meer zorgcentra en ook
andere doelgroepen. En een webwinkel
die producten en diensten van de
deelnemende kunstenaars aanbiedt.
Andere zorgcentra hebben ook
belangstelling en kwamen al kijken.
Tijdens een centraal overleg van deelnemende
zorgorganisaties bepalen ze
binnenkort samen hoe het verdergaat.
“Dat kan ook landelijk zijn, meent
Broos. “Het zou leuk zijn als de kiosk
vermenigvuldigbaar is.”
www.zonaskiosk.nl
.30 .31
illustratie: rené fleur
Kunstenaars van
Zona’s Kiosk
Nienke Jansen
Riska Wijgergangs
Monique Hoving
Sandra Stark
Judith Faas
Pieternel Bolman
Ina Stockem
Veerle Lavoir
Kees Veling
Gígja Reynisdóttir
Ulrike Bartels
Martin van Leusden
Chris Corstens
Jaap Oostra

Zes kunstenaars in woord en beeld
Rik Meijers
Het leven zoals het geleefd wordt
Rik Meijers (Vlissingen, 1986) leerde
keramiek en schilderen in Galerie
Atelier De Kaai in Goes. Maar na het
zien van een muzikale theatervoorstelling
in 2004 was zijn liefde voor
het dichten gewekt. Nu schrijft hij
elke dag vijf tot zes gedichten.
Laan Irodjojo
Verstilde mystieke sfeer
Laan Irodjojo laat zijn nieuwste
schilderijen zien, ze tonen het hoogste
gebouw van Rotterdam, de toren
‘Montevideo’. Door de omvang van
dit gebouw heeft hij twee doeken
nodig om het gevaarte weer te geven.
De doeken moeten op de grond
tegen elkaar aan worden gelegd om
het geheel te zien.
Laan Irodjojo (1969) werd geboren
in Paramaribo. Met zijn familie verhuisde
hij in 1979 naar Nederland,
waar men op school zijn tekentalent
ontdekte. In 1995 kreeg hij een
Rik Meijers thema’s gaan vaak over
het leven zoals het geleefd wordt.
Zijn gedichten staan in de dichtbundel
Oog in Oog. Regelmatig draagt
Meijers zijn gedichten voor tijdens
kunst- en cultuurevenementen. Binnenkort
doet hij mee aan een kun-
plaats bij Atelier Herenplaats. Hier
ging hij experimenteren met materialen
en technieken. Irodjojo heeft
het savantsyndroom. Mensen met
dit syndroom beschikken over speciale
talenten die sterk ontwikkeld
kunnen worden, vaak in combinatie
met autisme. We kennen rekenwonders
en muzikale wonderkinderen
uit verhalen en films. Irodjojo heeft
een fotografisch geheugen en een
bijzonder scherp waarnemingsvermogen
gecombineerd met tekentalent.
Zijn favoriete onderwerpen
zijn gebouwen, schepen, vliegtuigen,
stenaarsproject op Zuid-Beveland
en mag hij – samen met een aantal
andere kunstenaars – drie gedichten
maken bij beelden die in diverse dorpen
op Zuid-Beveland geplaatst zijn.
Hiernaast een van zijn gedichten.
Wouter Valentijn
Liefde, verdriet, dood en erotiek
Wouter Valentijn (1982) maakte
in 2002 voor het eerst kennis met
Atelier Herenplaats door een korte
stage. Hij is door een ongeval op
jonge leeftijd ernstig gehandicapt
geraakt en in een rolstoel terechtgekomen.
Na de stage koos hij voor
Activiteitencentrum De Nieuwe
Schalm in Rotterdam waar lichamelijk
gehandicapten een aangepast
programma kunnen volgen.
In 2003 ging Wouter Valentijn terug
naar Atelier Herenplaats voor een
stage, omdat hij graag beeldend
kunstenaar wilde worden. Inmiddels
werkt hij als een van de vaste
kunstenaars in het kunstenaarscollectief.
Zijn werk kan worden
ingedeeld in twee categorieën: de
modeltekeningen die hij elke week
maakt bij Stichting Kunstzinnige
Vorming in Rotterdam en zijn autonome
werk. De modeltekeningen
gebruikt hij vaak als uitgangspunt
zijn voor zijn autonome werk. Op
zijn tekeningen en schilderijen staan
naakte vrouwen die je liggend of
staand vanuit verschillende hoeken
treinen en bruggen. Hij tekent ze
snel en trefzeker zonder liniaal,
met een natuurlijk gevoel voor
verhoudingen en perspectief. Al zijn
onderwerpen tekent hij eerst in een
schetsboekje met potlood. Daarna
werkt hij ze uit op groot formaat
doek of papier met acrylverf. Hij
schildert in koele blauwe en vergrijsde
tinten, vaak laag over laag.
Tot slot kadert hij zijn kleurvlakken
af met een zwarte lijn.
Bron: www.herenplaats.nl
Diepte
Diepte zit in je hart
Diepte zit in de nacht
Diepte is overal
Diepte is een gevoel apart
Diepte zit in een gedicht
Diepte zijn gedachten
Als een verdwaalde dame
kijkt donkere diepte
naar het Licht.
Portretten
aankijken. Ook maakt hij gebruik
van collages. Hij knipt afbeeldingen
uit tijdschriften, kopieert deze en
plakt ze op papier. Daarna kleurt hij
ze in met pastelkrijt, kleurpotlood
of acrylverf. Het verlangen naar
een knappe sexy vrouw speelt een
grote rol in zijn dagelijks leven en is
zichtbaar in zijn beeldend werk. Zijn
kleurpallet is warm, met veel rood,
roze en oker. Zijn verhalen gaan over
liefde, verdriet, dood en erotiek.
Nelleke Harinck
Klein filosooe
De in Yerseke geboren Nelleke Harinck
(1959) houdt al heel lang dagboekjes
bij waarin ze haar gedachten
opschrijft. Niet in letters, maar in
lijntjes. Zij kan haar gedachten wel
vertellen maar niet opschrijven.
Twaalf jaar geleden nam Nelleke
Harinck deel aan lessen in gedichten
schrijven in het kader van een taalvormingsproject
van Galerie Atelier
Er is bijna geen medium waarin de
internationaal opererende kunstenaar
Dan Asher (1947) de laatste dertig
jaar niet heeft gewerkt en de thema’s
die hij in zijn werk aansnijdt zijn al
even divers. Toch is er in de ogenschijnlijke
heterogeniteit aan stijlen
en onderwerpen wel degelijk sprake
van een gemene deler.
Dan Asher, oorspronkelijk opgeleid
als antropoloog en socioloog, is
gefascineerd door de relatie tussen
publiek en privaat; het individu en de
De Kaai in Goes. Tijdens deze lessen
vertelde zij wat ze thuis in lijntjes
had opgeschreven. Deze vertellingen
werden door haar begeleiders
in letters op papier geschreven. Dit
leverde en levert nog steeds zulke
mooie, filosofische uitspraken op
dat je er gedichten van kunt maken.
Deze zijn inmiddels verschenen in de
dichtbundel Oog en oog. Hiernaast
een van haar gedichten.
Dan Asher
Andere blik op normen en waarden
maatschappij; natuur versus cultuur.
Hij observeert, legt vast en richt door
middel van zijn kunst onze aandacht
op aspecten in de alledaagse samenleving
die doorgaans buiten het zicht
lijken te vallen. Zonder een uitgesproken
mening of moraliserende toon,
plaatst Asher randverschijnselen voor
het voetlicht, waardoor ze – geïsoleerd
uit hun eigenlijke context – een
andere blik bieden op de normen en
waarden in onze maatschappij. De
sublimatie van geweld als volksspektakel
in de serie foto’s van worstel-
Christopher Knowles
Fascinatie voor codering van taal
Al op veertienjarige leeftijd werd de
poëet Christopher Knowles (1959)
ontdekt door de Amerikaanse theaterregisseur
Robert Wilson, die zijn
ritmische, licht absurde teksten in
onder andere de opera ‘Einstein on the
Beach’ (1976) verwerkte.
Christopher Knowles is gefascineerd
door de codering en fysieke verschijning
van taal. Woorden en letters
– zoals in plattegronden, lijsten en
opsommingen – worden door hem
ondergebracht in ritmische ordeningen,
a-logische categorieën en basale,
visuele pictogrammen. Vaak werkt hij
met de typemachine op lange vellen
wit rijstpapier, waarbij hij reeksen
woorden onderbrengt in rasters en
vormen die herinneren aan de poëzie
van de vroeg-twintigste-eeuwse
dadaïsten. Behalve woorden heeft ook
de werking van kleur groot effect op
Knowles. Midden jaren tachtig maakte
hij een reeks sculpturale installaties
van gekleurde papiervellen, die hij
verwerkte tot ritmische vormen van
kruisen en octagonalen. Toch is het
niet zo dat hij zich beperkt tot de uiterlijke
verschijningsvorm. Hij verhoudt
zich tevens tot de dagelijkse actualiteit
en de reële betekenis van woorden
en objecten. Dat blijkt uit de steeds
politieker geworden teksten en beelden
van de afgelopen tien jaar. Knowles is
geïnteresseerd in de manier waarop
Ik wil over
de
dingen nadenken.
Soms lukt
dat
niet.
Ik zie het wel
in mijn hoofd.
bloemen
strand
zee
mensen
matches is hier een voorbeeld van.
Een ander voorbeeld is zijn video Far
from the Madding Crowds. Hierin
zien we in een minutenlang single
shot hoe een zwerfster in een portiek
volledig opgaat in een reeks futiele
handelingen met een plastic zak.
Maar misschien nog wel belangrijker
is de interactie, of beter gezegd
het gebrek hieraan, met de stroom
voorbijgangers die de vrouw volledig
links laten liggen. Werk van Asher
is te zien op de tentoonstelling Niet
Normaal. www.nietnormaal.nl
.32 .33
Wouter Valentijn,
fotocollage op papier 34 x 25 cm 2007
Bron: www.herenplaats.nl
in emblematische vormen en kleuren
politieke boodschappen worden
verpakt. Het vijfluik Untitled (Alert
Paintings) uit 2004 laat doeken zien
die steeds groter van formaat worden.
Elk doek toont het waarschuwingsmodel
voor terroristische dreiging, zoals
voorgesteld door het Department of
Van mijn hoofd
komt het
er niet
uit.
Het komt
er niet
uit.
Het komt
er niet
uit.
Zoals ik wil.
Dan Asher, Far from the Madding
Crowd, 1996 Video omgezet naar
dvd, 9 min., 17 sec.
Courtesy Galerie De Expeditie,
Amsterdam
Bron: ‘Niet normaal, diversiteit
in kunst, wetenschap en samenleving’,
NAi Uitgevers, 2009
Christopher Knowles, Untitled (Alert Paintings), 2004
Olieverfstift op doek, 5 delen: 30,5 x 23 cm, 46 x 35,5 cm, 61 x 46 cm, 91,5 x 61 cm
en 122 x 91,5 cm Courtesy van de kunstenaar en Gavin Brown’s Enterprise,
New York
Homeland Security’s reat Advisory
System. Werk van Knowles is te zien
op de tentoonstelling Niet Normaal.
www.nietnormaal.nl
Bron: ‘Niet normaal, diversiteit in
kunst, wetenschap en samenleving’,
NAi Uitgevers, 2009

Wetenschappelijke inzichten van de invloed van kunst in de zorg
Het bewijs:
Kunstenaars dragen bij
aan de kwaliteit van leven
De positieve effecten van kunst in de zorg zijn bekend uit ervaring. Wetenschappelijk
onderzoek toont die effecten ook aan. Kijken naar kunst, zeggen de onderzoekers, is
ook een vorm van training die de verbeeldingskracht stimuleert. Een kunstwerk kan
bijna elke ervaring opwekken, elk menselijk vermogen activeren en herinneringen
oproepen. Dat is een geweldige kracht.
In een ziekenhuis, zorgcentrum of gehandicapteninstelling hangen altijd wel
schilderijen of foto’s aan de muur. Er staan beelden in de tuin of een bijzonder
object in de hal. Volgens Amerikaans onderzoek hebben drie van de vier
zorgorganisaties kunst in huis1 . In Nederland heeft een subsidieregeling tot
honderden opdrachten voor kunstwerken geleid 2 . Behalve schilderijen, fotoseries,
videofilms en beeldhouwwerken is daaruit de befaamde treincoupé van Lino Hellings
en Yvonne Dröge Wendel voortgekomen. Demente bewoners van een verpleeghuis
kunnen in deze coupé in treinstoelen gaan zitten terwijl voor het raam
levensechte filmbeelden van een Hollands landschap voorbijtrekken. De Coupé
slaat zo goed aan bij de bewoners dat het succes zelfs tot belangstelling uit Duitsland
en Italië heeft geleid3 .
Prettige omgeving
Het bovenstaande illustreert wat kunstenaars
kunnen bijdragen aan de kwaliteit van leven in
de zorg. Het bewijst ook dat zorgorganisaties
daarvoor openstaan, zeker wanneer het resultaat
zo duidelijk zichtbaar is. Dat is natuurlijk
niet altijd het geval. Veel instellingen hebben
in de loop der jaren een collectie opgebouwd
vanuit de overtuiging dat kunst bijdraagt aan
het creëren van een prettige omgeving. Kunst
doorbreekt de klinische sfeer en prikkelt de
verbeelding, is de veronderstelling. Het zou iets
positiefs doen met de cliënten, medewerkers en
bezoekers. Maar is dat werkelijk zo? En hoe blijvend is dat effect? Naar dergelijke
vragen is de laatste jaren veel onderzoek gedaan door psychologen, sociologen,
medici, kunsthistorici, cultuurwetenschappers en economen. Niet alleen beeldende
kunst is onderzocht, maar ook muziek, theater, dans en literatuur. Hieronder
enkele resultaten.
Prikangst
e Society for the Arts in Healthcare stelt in haar State of the Field Report 2009 4
dat het integreren van de kunsten in de gezondheidszorg een beweging is die
overal in de wereld waarneembaar is, van ziekenhuizen en ouderenzorg tot psychiatrie
en gehandicaptenzorg. De gezondheidszorg ontwikkelt zich in de richting
van ‘humanistic care’, zoals men dat noemt. De patiënt is niet louter meer object
door jos van de haterd
Context
van zorg maar wordt als mens benaderd, met aandacht voor de menselijke beleving,
voor de kwaliteit van leven. En dat resulteert in een kwalitatief betere zorg.
Aan deze ontwikkeling leveren kunst en kunstenaars een belangrijke bijdrage.
In het groot denken ze bijvoorbeeld mee bij het ontwerpen of inrichten van een
gebouw. Het kan ook om kleine dingen gaan. Door kleurrijke vlinders en muzieknoten
aan te brengen op de naalden waarmee bloed wordt geprikt, blijkt de soms
zeer ernstige prikangst bij kinderen en volwassenen te verminderen met tachtig
tot negentig procent5 . e Society for the Arts in Healthcare kijkt naar het onderwerp
over de volle breedte: van architectuur en kunst aan de muur tot design en
muziektherapie. Men ziet positieve effecten bij cliënten, familie en zorgmedewerkers.
Belangrijk punt is ook het integreren van kunst in de opleiding van medici,
verpleegkundigen, zorgverleners en ondersteunende begeleiders. Want kunst kan
toekomstige artsen en verpleegkundigen helpen om goed waar te nemen en beter
te communiceren met hun patiënten.
Gunstige invloed
Hoe zit het nu met het wetenschappelijk onderzoek?
Hebben patiënten concreet baat bij kunst in de zorg? Het
State of the Field Report noemt ongeveer tachtig onderzoeken,
uitgesplitst naar muziek, beeldende kunst, vormgeving,
dans, theater en literatuur. De resultaten wijzen
allemaal in dezelfde richting: kunst heeft onmiskenbaar
een positieve invloed op de genezing en de gezondheid
van cliënten. Het herstel verloopt voorspoediger, zowel
fysiek, mentaal als emotioneel. Dat resulteert in een
korter verblijf in de kliniek. Kunst helpt mensen om een zware behandeling te ondergaan.
Cliënten ervaren minder stress. De omgeving wordt als veiliger ervaren,
ze voelen zich minder angstig en minder afhankelijk. Ook op de medewerkers
en de naaste familie heeft dat een gunstige invloed. In veel gevallen is kunst voor
mensen een manier, of zelfs de enige manier, om hun gevoelens te uiten. Andere
concrete resultaten: gunstige uitwerking op pijnbestrijding na een zware operatie,
verlaging van de bloeddruk, lagere hartslag, minder medicatie. Dat het werkt staat
vast. De vraag is: wat kost dit? Levert het ook wat op? Het ligt voor de hand dat
minder medicatie, kortere opnameduur en verbeterde communicatie tot minder
kosten leiden. Kunstprogramma’s kunnen ook preventief werken. Hoog tijd om de
economische voordelen van kunstprogramma’s te onderzoeken, zegt het rapport,
want vooralsnog is dit onderzoeksgebied ‘anecdote rich and data poor’.
“ Vaak is kunst een manier,
of zelfs de enige manier, om
je gevoelens te uiten”
Kijken naar kunst
Een frappante uitkomst is te vinden in een Zweeds onderzoek6 naar ‘kijken
naar kunst’ door alleenstaande vrouwen met een gemiddelde leeftijd van 82
jaar. Twintig van hen keken naar kunstwerken, afgestemd op hun persoonlijke
smaak en voorkeur volgens een psychologisch en kunsttheoretisch model.
Twintig anderen vormden de controlegroep. Het onderzoek strekte zich uit over
twaalf maanden. Met de eerste groep spraken de onderzoekers intensief over de
kunstwerken aan de hand van vastgestelde vragen en thema’s. Met de controlegroep
spraken zij over actuele onderwerpen uit de media, gebeurtenissen in
hun eigen leven, al naargelang hun voorkeur. Beide groepen kregen evenveel
aandacht. Van alle vrouwen werden bloeddruk en bloedwaarden gemeten, zowel
vooraf, tijdens als vier maanden na het onderzoek. Medicatie werd bijgehouden
en interviews werden afgenomen om te bepalen in welke mate men zich gelukkig,
rustig en ontspannen voelde of juist ongelukkig, verdrietig of nerveus. De
uitkomst was frappant. De vrouwen in de kunstgroep scoorden in alle opzichten
beter, zowel emotioneel als fysiek. Ze voelden zich beter, hadden minder last
van vermoeidheid, duizeligheid, hadden een lagere bloeddruk en gebruikten
minder medicatie in vergelijking met de controlegroep. Dat effect was er direct
na het onderzoek en bleek vier maanden later zelfs nog sterker. De onderzoeksvraag
was of het visueel stimuleren van ouderen door het bekijken van foto’s van
kunstwerken een positief effect heeft op hun gezondheid en welbevinden. Het
antwoord was duidelijk ja.
De onderzoekers geven ook een psychologische verklaring. Kijken naar kunst,
zeggen ze, is niet alleen een esthetische ervaring maar ook een vorm van intellectuele
training die de verbeeldingskracht stimuleert. Een kunstwerk kan bijna
elke ervaring opwekken, elk menselijk vermogen activeren en herinneringen
oproepen. Dat is een geweldige kracht. Maar kunst staat niet op zichzelf. Ieder
individu leeft tegelijk in twee werelden. De psychologische realiteit van dromen,
gedachten, gevoelens, ervaringen en wensen, en de externe werkelijkheid van
de dingen en levende wezens om ons heen. Bij het kijken naar kunst bevinden
we ons tussen die twee in. Kunst verbindt de psychologische werkelijkheid van
de kijker en de externe werkelijkheid. Iemand die naar kunst kijkt, zeggen de
onderzoekers, treedt even uit de werkelijkheid van de dingen en is vrij om te associëren
en zich te bewegen in de wereld van de verbeelding. Je kunt je daarover
uitspreken zonder dat dit gevolgen heeft voor het dagelijkse leven. De visuele
stimulans door kunst zou daarom meer effect hebben en meer genuanceerd zijn
dan het gericht stimuleren van specifieke sociale of psychologische functies.
Sociale competenties
In Nederland wees een evaluatie in opdracht van Stichting AGO uit dat het
schrijven van gedichten door verstandelijk gehandicapten met een speciaal
daarvoor ontwikkelde methodiek het taalvermogen en de persoonlijke ontwikkeling
bevordert. Een evaluatie door het Kohnstamm Instituut in 2008 van
projecten in Europees verband7 kwam tot soortgelijke conclusies. Bij deelnemers
aan een theaterproject, allen met een verstandelijke en soms ook lichamelijke
beperking, waren positieve effecten te zien: minder last van stress, meer
ontspanning, een toename van sociale competenties. Het effect was het sterkst
wanneer het proces van kunst maken met de doelgroep voorop stond en in
mindere mate de artistieke kwaliteit van het eindproduct.
.34 .35
“ Kunst heeft een
gunstige invloed
op genezing en
gezondheid”
Kunstenaars met beperkingen
Het onderzoeksproject Kunst Inclusief is een initiatief van Special Arts, uitgevoerd
door de hogescholen van Utrecht, Arnhem en Nijmegen. Partners zijn
onder meer de Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland, Kunstconnectie,
Kunstfactor en Cultuurnetwerk. Het onderzoek richt zich met name op inclusie
en beeldende kunst. Drie aspecten staan centraal. Ten eerste een inventarisatie
van kunstcentra en zorgateliers waar mensen met een beperking kunst beoefenen
of zouden kunnen beoefenen. Ten tweede een onderzoek naar de kwaliteit
van het aanbod. En ten derde het vinden van werkwijzen en methoden om inclusie
te bevorderen. De uitkomst is dat het aanbod weliswaar groot is, maar dat
de kwaliteit sterk verschilt. Zorgateliers beschikken vaak niet over de faciliteiten
en deskundigheid om kunstenaars met een beperking goed te begeleiden. En
reguliere kunstcentra vinden het lang niet altijd vanzelfsprekend om mensen
met een beperking binnen te halen. Sommige wijzen gehandicapte kunstenaars
af omdat ze niet zijn toegerust voor de begeleiding, andere zijn er juist heel goed
op ingesteld. Op dit moment loopt de tweede fase van het onderzoek, met pilotprojecten
in enkele regio’s. Special Arts is momenteel in gesprek met Kunstfactor
en hogescholen in Amsterdam en Utrecht over een soortgelijk onderzoek op
het gebied van theater.
[1] Cultures of Care 2004, www.thesah.org [2] Deze subsidie bestond tot 2005. De laatste kunstwerken
zijn in 2009 opgeleverd. Zie www.skor.nl [3] Bron: NRC Handelsblad, 30 oktober 2009 [4] State of the
Field Report, 2009. e Society for the Arts in Healthcare. www.thesah.org [5] State of the Field Report,
2009, p. 17 [6] Medical Health and Emotional Effects of Art Stimulation in Old Age. Psychotherapy
and Psychosomatics 60, 1993 [7] ESF-Equal project KunstWerk(t) in de Tertiaire sector, 2005-2008

Social Design
Alles om ons heen is ontworpen. Producten, gebouwen, het landschap, diensten, processen.
Ontwerpen ‘om de wereld te veranderen’ is van alle tijden, maar neemt tegenwoordig
een steeds hogere vlucht. Kunstenaars en ontwerpers geven met hun werk commentaar op
de maatschappij. Ze zetten hun talent in om iets bij te dragen aan het oplossen van
maatschappelijke problemen, ze ontwerpen vanuit duurzaamheidsbeginselen, ze werken
aan de leefbaarheid van de openbare ruimte. Ze werken samen met de gebruikers van
hun ontwerpen, met hun opdrachtgevers, met leveranciers van grondstoffen. Altijd met
een sociale ambitie. In heART&Society presenteren wij in elke aflevering een aantal
uiteenlopende voorbeelden.
Kijk voor meer informatie over het fenomeen Social Design bijvoorbeeld ook eens op www.utrechtmanifest.nl,
www.socialdesignsite.com, www.treehugger.com
Beeldhorloge
.36
Het Beeldhorloge is een horloge dat werkt
met afbeeldingen. Op van te voren
in te stellen momenten vertoont het
Beeldhorloge een pictogram of foto van
de activiteit die op dat moment aan de orde is. Het
verschijnen van dit pictogram gaat vergezeld van een
geluids- en trilsignaal.
Het Beeldhorloge is ontwikkeld voor mensen die
moeite hebben met klokkijken en hulp nodig hebben
bij het zich oriënteren in de tijd. Daarnaast biedt het
Beeldhorloge hulp bij het structureren van de dag en
het herinnert gebruikers aan afspraken en activiteiten.
Het Beeldhorloge kan een oplossing bieden voor
mensen met een verstandelijke beperking, autisme,
ADHD, het syndroom van Asperger of beginnende
dementie.
.37
Ben Bunt, is de bedenker van het beeldhorloge,
Aukje Wielens en Lianne van uijl zijn cum laude
geslaagd voor hun project rond Beeldhorloge.
Ze studeerden Communication & Multimedia
Design in Breda en hebben de eerste 100 beeldhorloges
testklaar gemaakt.
www.beeldhorloge.nl
Social Design
Medic Esthetic
Medic Esthetic is een schoenencollectie
die het taboe van lichamelijke afwijkingen
aan de kaak stelt. De schoenen
zijn gemaakt van materiaal voor
protheses en andere medische toepassingen. Het zijn
niet de meest comfortabele modellen; de draagbaarheid
is ondergeschikt aan de esthetiek.
Gwendolyn Huskens gaat met deze collectie aan de
haal met de heersende schoonheidsidealen en laat de
schoonheid van het onvolmaakte zien. Medic Esthetic
is haar afstudeerproject aan de Design Academy
in Eindhoven in 2008.
foto: www.renevanderhulst.nl

Snoezelmobiel
SAM Snoezelmobiel is een
prototype snoezelmobiel
voor dementerende mensen.
Het maakt gebruik van
beelden, geluid en geur om de zintuigen
te prikkelen. Zo ontstaat een
totaalsfeer die ontspant, kalmeert of
juist activeert.
Het uiterlijk van de snoezelmobiel
vindt zijn inspiratie in het schuilen
onder een bladerdak. Boven het bed
of een stoel worden de ‘bladeren’
uitgeklapt. De ronde, vriendelijke
vormen geven een geborgen gevoel.
De snoezelmobiel is zo ontworpen
dat verzorgers of familieleden hem
samen met de dementerende kunnen
gebruiken.
De snoezelmobiel is gemaakt door
Lady Penelope (Eva Broekhuijse
en Iris Hiddink) in opdracht van
Vitalis-zorggroep.
www.ladypenelope.nl
B-Touch
Mobiele telefoons met een touchscreen
zijn niet toegankelijk voor mensen
met een visuele beperking. Zij kunnen
de knoppen niet voelen en ook
niet zien waar ze hun vinger moeten leggen. Zhenwei
You ontwierp daarom een multifunctionele
telefoon voor blinden en slechtzienden.
De B-Touch heeft een touchscreen met brailletoetsen.
Ook kan de telefoon met stemgeluid worden
bediend door de spraakherkenningsoftware. Via
een ingebouwde camera kan de B-Touch objecten
herkennen door ze te vergelijken met afbeeldingen
in zijn database.
.38 .39
foto: rien meulman

.40
Informatie & Contactgegevens
Wilt u graag samenwerken met een van de kunstenaars uit
dit themanummer ‘Kunst: zorg voor kwaliteit van leven’ of
wilt u meer informatie? Neem dan contact op met de instelling
of persoon via onderstaande gegevens.
Kunstenaars&CO – Krista Heijster
kheijster@kunstenaarsenco.nl
www.kunstenaarsenco.nl
VGN – Vereniging Gehandicaptenzorg
Nederland
info@vgn.org
www.vgn.org
Inclusie - Hans Kröber
Nuttige sites:
www.pameijer.nl
www.coalitievoorinclusie.nl
www.presentie.nl
Vakliteratuur:
De standaardmens voorbij van Diana
van Houten (De Tijdstroom, 1999);
De gevarieerde samenleving van Douwe
van Houten en Diana van Houten (De
Tijdstroom, 2004);
Gehandicaptenzorg, inclusie en organiseren
van Hans Kröber (Universiteit voor
Humanistiek, 2008).
Outsider Art
Galerie sites:
Amsterdam www.amsterdamoutsider-art.nl
Amsterdam www.galeriehamer.nl
Breda www.artilabo.nl
Goes www.gors.nl
Leiden www.kunstenvliegwerk.nl
Rotterdam www.herenplaats.nl
Tilburg www.artenzo.nl
Utrecht www.wijdedoelen.nl
www.bijzonderwelkom.nl
Overige sites:
www.specialarts.nl
www.museumdrguislain.be
www.out-of-art.nl
www.rawvision.com
Stichting Papageno – Aaltje van
Zweden
www.stichtingpapageno.nl
De Belevenis
www.debelevenis.nl
René Fleur
www.studiorenefleur.com
Sencity
www.sencity.nl
www.sencity.hyves.nl
www.stichtingskyway.nl
www.mutesounds.nl
www.design-for-all.nl
Moonproject
www.moonproject.nl
www.zorgkantoordwo.nl
www.pgb.cvz.nl
www.pgb.nl
Knoop in je Zakdoek
www.teleac.nl
www.stichtingcardo.nl
www.allthewaymusic.nl
www.pluryn.nl
www.fondsverstandelijkgehandicapten.nl
6 kunstenaars in woord en beeld
Rik Meijers www.gors.nl
Nelleke Harinck www.gors.nl
Laan Irodjojo www.herenplaats.nl
Wouter Valentijn www.herenplaats.nl
Kunst in de zorg
Christina Mercken
http://twitter.com/pret48
Constant van Schelven
www.destromen.nl
Zona’s Kiosk
www.zonaskiosk.nl
www.blog.zonaskiosk.nl
www.beambuzz.nl
Wetenschappelijk onderzoek
www.thesah.org
www.skor.nl
www.specialarts.nl
Diana Elshout en Noud Verhave
www.elshoutenverhave.nl
www.kunstindezorg.nl
www.kunstendementie.nl
Social Design
www.utrechtmanifest.nl
www.socialdesignsite.com
www.treehugger.com
Snoezelmobiel
www.ladypenelope.nl
Beeldhorloge
www.beeldhorloge.nl
Wilt u een exemplaar van heART&Society aanvragen,
stuur dan een mail naar: heart@mediawerf.nl met
daarin uw naam, adres en welk nummer u graag wilt
ontvangen.
0] Kunst in de samenleving (UITVERKOCHT)
1] Kunst en Sport
2] Kunstenaars veroveren het bedrijfsleven
3] Kunst in de wijk
ema
Kunstenaars in de wijk
Het Blauwe Huis
Vrijplaatsen in een
dichtgeplande wereld
Eberhard
van der Laan
over kunst in de
aandachtswijken
Interviews
Eugène van Erven
Tanja Karreman
Sikko Cleveringa
Portretten
Sloophamer Schatkamer
Sofia Opfer & Tijs van Trigt Kunst als regisseur van verandering
Adriaan Nette
Floor Ziegler
Ergün Erkoçu

KUNST
ALS
KATALY SATO R
Heeft u behoefte aan creativiteit in uw zorgorganisatie?
Gebruik kunst als katalysator.
Professionele kunstenaars en creatieven werken graag
samen met professionals uit de zorg want kunstenaars
gaan uit van de kracht van mensen, ongeacht hun
beperking. Een gezamenlijk proces dat vaak leidt
tot onverwachte resultaten.
Voorbij het
voor de hand liggende
Daar ligt precies de expertise van Kunstenaars&CO. We benaderen
de vraagstukken in uw organisatie vanuit diverse creatieve invalshoeken
en ontwikkelen samen met u een project. Vervolgens zoeken
we naar de juiste kunstenaars om invulling te geven aan uw project.
Helemaal op maat.
De afgelopen jaren hebben we met een twintigtal zorgorganisaties
mooie kunstprojecten gerealiseerd.
Deze kunt u in dit magazine lezen. We hebben een netwerk
van ruim 5.000 kunstenaars door het hele land.
Ontdek de kracht van kunst in de zorg.
Wilt u een oriënterende afspraak maken?
Bel 020-5352500 en vraag naar Krista Heijster
www.kunstenaarsenco.nl