Agenda uitgelicht - Stichting Oude Groninger Kerken

Groninger Kerken
januari 2012
Offerblokken in Groningerland • De kerk van Zuurdijk • Het
Rohlfing-orgel van Zuurdijk • Minder religie en meer cultuur •
Nieuwe spiritualiteit in een oude kerk • Damster kerkencarrousel

Klaas Meindersma
Offerblokken in Groningerland · Een zeldzaam 1
kerkmeubel
Van unieke betekenis is het grote aantal offerblokken dat in Groninger
kerken wordt aangetroffen. Dit artikel biedt een overzicht van de 48
resterende exemplaren.
Harry de Olde
De kerk van Zuurdijk 7
De kerk van Zuurdijk gaat terug tot de dertiende eeuw, maar er is sindsdien
veel aan het gebouw veranderd. De waarde van het kerkgebouw is
voor een deel gelegen in het negentiende-eeuwse interieur.
Hans Fidom
Het Rohlfing-orgel van Zuurdijk 10
Het orgel van Zuurdijk is onlangs gerestaureerd. Dat is opvallend,
aangezien orgels uit de vroege twintigste eeuw tot voor kort niet erg
serieus werden genomen. De restauratie van dit orgel markeert een
omslag in de waardering.
Regnerus Steensma
Minder religie en meer cultuur · Het hedendaagse 16
gebruik van de Stichtingskerken
Begin 2011 bezat de Stichting Oude Groninger Kerken 63 monumentale
kerkgebouwen. Vroeger dienden ze alleen voor de eredienst. Nu is dat
bij slechts enkele nog het geval. Vele worden gebruikt voor andere,
veelal culturele doeleinden.
Regnerus Steensma
Nieuwe spiritualiteit in een oude kerk · Ervaringen 13
van bezoekers in Zeerijp
De kerk is een ruimte die meer dan eens de aanzet geeft tot existentiële
ervaringen. Een voorbeeld is die van Zeerijp. De aantekeningen in de
gastenboeken daar getuigen er van.
Peter Breukink en Martin Hillenga
Damster kerkencarrousel · De herbestemming van 19
kerken in de gemeente Appingedam
Appingedam is het toneel van een omvangrijk plan waarbij enkele
kerkgebouwen in het centrum een nieuwe functie krijgen. De Stichting
Oude Groninger Kerken, eigenaar van drie kerken en een synagoge in
de gemeente, heeft hierbij een belangrijke rol.
Foto omslag: panelen van het Archeologisch Informatie Punt Oost-Fivelingo
in de zuidelijke kapel van de Nicolaikerk in Appingedam (foto Regnerus Steensma).
Het tijdschrift Groninger Kerken is een uitgave van de Stich ting Oude Gronin ger
Kerken. Het tijdschrift verschijnt viermaal per jaar. Abonnement, alleen voor dona-
teurs van de Stichting Oude Gronin ger Kerken, ¤ 15,00 per jaar. Nieu we donateurs
ont vangen Gro nin ger Kerken het eerste jaar gratis. issn 0169 - 3719
inhoud 29 / 1 – januari 2012
Stichting Oude Groninger Kerken
opgericht 13 mei 1969
Stichting Der Aa-kerk Groningen
opgericht 1 maart 1985
Beschermheer
Drs. M.J. van den Berg, Commissaris van
de Koningin in de provincie Groningen
Bestuur en directie
G.H. van den Bremen, voorzitter
C. Kool
R. Wobbes, secretaris
J. Wolters, penningmeester
J.A. de Vries
J.G. Vlietstra
P.G.J. Breukink, directeur
Adres
Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen
telefoon (050) 312 35 69
telefax (050) 314 25 84
e-mail info@groningerkerken.nl
www.groningerkerken.nl
abn amro 48 61 14 333
Redactieadres
Coehoornsingel 14 9711 bs Groningen
e-mail hillenga@groningerkerken.nl
Redactie Groninger Kerken
Dr. Regn. Steensma, voorzitter
Drs. M. Hillenga, secretaris
Drs. R.H. Alma
Dr. J.E.A. Kroesen
J.F. Oldenhuis
Dr. C.P.J. van der Ploeg
E. Hofman
Katern ‘De Stichting’
Martin Hillenga en Lotte Kleijssen
Donateurschap
Minimaal ¤ 17,50 per jaar
Tijdschrift ¤ 15,- per jaar
Advertenties
Informatie en tarieven worden verstrekt
door Stichting Oude Groninger Kerken
telefoon (050) 312 35 69
contact Lotte Kleijssen,
e-mail: lottekleijssen@gmail.com of
e-mail: info@groningerkerken.nl
Drukwerk en verzending
Zalsman Groningen, Groningen
Opmaak en productie
Ekkers & Paauw, Groningen

Op vele wijzen trachtte de kerk in de middel eeuwen geld in
te zamelen om aan haar geestelijke en sociale verplichtingen
te kunnen voldoen. Zij leefde ten dele van vaste inkomsten,
bijvoorbeeld uit landerijen en van beloningen voor verleende
diensten zoals het opdragen van votiefmissen. Daarnaast
speelden de vrijwillige gaven een grote rol, met name om de
variabele kosten te bestrij den, onder meer voor de armen-
zorg. Het offe ren behoorde tot de goede werken bij uitstek
en werd als zodanig met alle middelen gepropageerd.
Het aantal voorreformatorische voorbeelden van offerblokken
is in Nederland beperkt tot een paar stuks. Vanaf
het einde van de zestiende eeuw tot om streeks 1850 kunnen
wij de ontwikkeling van het offerblok volgen. Gedurende
Klaas Meindersma
Offerblokken in Groningerland
Een zeldzaam kerkmeubel 1
Groningen wordt wel eens gekscherend de knollentuin van Monumentenzorg ge noemd naar aan­
leiding van zijn indrukwekkende reeks laatromaanse ker ken. Van minder allure, maar van unieke
betekenis, is het grote aantal offerblokken dat men bij ons nog in diverse kerken kan aantreffen.
Het is merk waardig dat dit voorwerp zich in Groningen en Drenthe langer in stand heeft weten te
houden dan in welke andere streek van ons land ook. Het in ere houden van offerblokken moet wel
als een regionale traditie worden uitgelegd en zal geen verband houden met bijvoorbeeld het feit
dat elders het geld belegd of althans rentegevend gemaakt zou zijn.
deze perio de kan een functieverandering gepaard gaande
met vormverandering worden waargenomen.
Tot op vandaag de dag zijn verschillende offerblokken nog
in actieve dienst, hoewel de buitengebruikstelling en de opruiming
van vele bij het verschijnen van de fabrieksmatig
vervaardigde stalen brandkasten in het laatst van de negentiende
eeuw reeds een aanvang heeft genomen. Bezien we
het offerblok als louter gebruiks voorwerp, dan is het zonder
meer duidelijk dat dit meubelstuk in diskrediet is geraakt
door het zich wijzigen van de gewoonten of wanneer het onklaar
raakte. Het is dan enkel nog de zin voor traditie, welke
bepalend is voor de instand houding. Deze factor is in onze
1 Deze bijdrage is een bewerking van het artikel dat eerder verscheen eerder in Maandblad Groningen 11 (juli 1969) 1-8. Na het schrijven
van het artikel en het maken van de tekeningen zijn enkele blokken gerestaureerd. De recente vorm op enkele foto’s kan om die reden
afwijken van de oudere tekening.
Baflo Dorkwerd Leens
1

2
provincie kennelijk dermate aanwezig geweest dat, voor-
zover bekend, ons momenteel nog 48 offerblokken resten.
Instandhoudingsproblemen
Het woord ‘blok’ of ‘tronk’ (Latijn: truncus) doelt op een
zwaar stuk hout, een stam of ook wel het worteleind van een
stam. Hierbij wordt al direct het verband gelegd met het
procedé volgens hetwelk het offerblok oorspronkelijk werd
vervaardigd. Dit gebeurde door uitholling van de stam, zodat
een kist of een bus ontstond. Werd de uitholling in het boveneinde
van de stam aangebracht, dan ontstond het voorwerp
waaraan dit artikel is gewijd.
Deze stammen of palen zouden, gezien hun degelijk
bouwmateriaal en hun onge compliceerde taak, een lang
leven beschoren moeten zijn. Dit is helaas niet het geval.
Men heeft namelijk in de meeste gevallen de offerblokken
tegen de muur of in de tegelvloer geplaatst. Beide bouwonderdelen
van een kerk zijn in meer of min dere mate vochtig,
waardoor in de raakvlakken met het hout na verloop van tijd
rottingsverschijnselen optreden. Hiertegen heeft men geen
enkele effectieve maatregel genomen. We zien de gevolgen
bij verschillende offerblokken die een voudig dieper in de
grond zijn geplaatst, nadat zij door de bovengenoemde oor-
zaak wankel waren geworden. Zo wordt de oorspronkelijke
hoogte, welke om de één meter schommelt, langzamerhand
gereduceerd tot ongeveer stoelzittinghoogte. In gunstiger
gevallen werd de poot aangelast met een nieuw stuk hout,
doch dan nam men het meestal niet al te nauw met een juiste
kopiëring van de oor spronkelijke vorm. Het probleem, hoe
de originele poot er dan wel heeft uitgezien, kan men soms
oplossen door vergelijking met nog gave voorbeelden in
binnen- en buitenland.
Middelbert
Vorm en datering
De geschiedenis van het offerblok kent op dit ogenblik geen
ouder voortbrengsel dan uit het laatst der zestiende eeuw.
Het betrokken exemplaar, waaraan nog laat gotische vormen
zijn te onderkennen, bevindt zich in de kerk te Noordlaren.
Het dateren is bij ontbreken van een jaartal of andere opschriften
een hachelijke onderneming. Meestal werd de
opdracht door de timmerman of schrijnwerker traditioneel
en utilitair opgelost, dikwijls buiten de op dat moment heersende
stijl om. Niet zelden stond een ouder voorbeeld tot
model.
Aan de hand van diverse typen over een tijdvak van ongeveer
250 jaar en ge dateerde exemplaren, is het mogelijk
enige klaarheid te verschaffen over de diverse karakteristie-
ke vormen. De oudst bekende offerblokken, die vroeger bij
de uitgang der kerk stonden en in de voorreformatorische
tijd ook bij de altaren, waren in de regel kunstzinniger uitgevoerd
dan die uit de slotfase, d.i. de eerste helft van
de negentiende eeuw. In de loop der tijd hebben de offerblokken
hun functie bij de uitgang verloren. Ze worden dan
bijv. geplaatst binnen het doophek en dienen daar als ‘kluis’
voor het op andere wijze ingezamelde collectegeld. De uiterlijke
vorm behoeft dan niet langer de aandacht te trekken,
zodat men ze in ver soberde vorm uitvoert. Deze teruggang
doet zich in het siersmeedwerk, dat een integrerend onder-
deel van het offerblok vormt, algemeen gelden. Het ‘collecte-
offerblok’ en het ‘kluis-offerblok’ onderscheiden zich duide-
lijk van elkaar. De eerste groep heeft een kleine gleuf, waarin
men de gaven muntsgewijs werpt. De tweede groep heeft
een grote gleuf met daarboven een trechter waarin meer
munten tegelijk kunnen worden geworpen. Bij vele offerblokken
blijkt deze trechter niet deel uit te maken van de
Noorddijk Noordlaren

originele toestand. Hieruit kan men dus de functiewisseling
concluderen.
Voorbeelden
Teneinde dit artikel niet te uitgebreid te maken, wil ik mij nu
beperken tot het omschrijven van enkele hoofdtypes aan de
hand van afbeeldingen.
Baflo
De opzet van een blok hout ervaart men duidelijk in dit voorbeeld.
Het deksel op het uitgeholde bovendeel was afgesloten
met twee hangsloten en een kistslot, welke nu onklaar
zijn. Alle zijkanten van het voorwerp zijn versierd met drie
lelievormig uitgesmede staarten, die aan de bovenzijde door
een ijzeren band zijn omgeven. Deze sierlijke uitmonstering
was nodig om inbraakpogingen van lieden met min der goede
intenties te voorkomen. Op deze wijze trachtte men
het onmogelijk te maken om, door middel van openkloven
of doorzagen van het hout, zich in het bezit te stellen van de
offergaven.
Behalve een geldgleuf bevindt zich op het deksel tevens
een jonger ijzeren schaal tje waarop de collectezak of -bus
kon worden leeggestort. De rond de voet lopende plint vormt
een latere toevoeging.
Noordlaren
Bij de meeste voorbeelden is de balkvorm gestileerd. Beneden
het bakvormige bovengedeelte gaat de vierkante
doorsnede over in een achthoek of een vierkant met afgeschuinde
hoeken. Het voetgedeelte is dan weer vierkant
doch soms achtkantig. Bij de laatste uitvoering is de omvang
van de voet groter dan de schacht. Aan bovengenoemde be-
schrijving voldoet het Noordlaarder blok in zoverre dat naar
de juiste vorm van de voet moet worden gegist. Opvallend bij
dit exemplaar zijn de ingekerfde ster- en zonneradfiguren en
de inbraakwerende smeedijzeren voorzieningen.
Ter Apel
Dit offerblok is ongeschonden tot ons gekomen. De goede
conditie dankt het aan de losse opstelling op de kerkvloer.
Met behulp van een ketting was dit 1,20 m hoge blok eertijds
aan een koorbank geketend. Aan het druk bewerkte uiterlijk
is in latere tijd een plaatvormige afdekking met grote trechter
op het deksel toe gevoegd.
Winsum
Op de orgelgalerij in deze kerk treffen we een gaaf en
charmant blokje van slechts 71 cm hoogte met opschrift
‘anno 1692’ aan. Het is praktisch geheel met smeedijzeren
banden bedekt op het bovendeel, en wel met behulp van
rozetvormige nagels. Op het deksel bevindt zich een oog,
waarmee het blok door middel van een ketting aan de muur
was bevestigd.
De volgende drie typen zijn ontleend aan de balkvorm doch
wijken er qua constructie van af doordat ze uit meerdere
onderdelen zijn samengesteld. Bij deze groep vindt ook
grenenhout toepassing.
Oostum
Het zeer strakke voorbeeld bestaat uit een in de vloer ingelaten
kern welke met vier planken is omtimmerd. Deze kern
loopt niet tot boven toe door, op welke wijze een bak ontstaat.
Met behulp van een versierde band en een dieper-
Oosterwijtwerd Warffum Zandeweer
3

4
Baflo Dorkwerd Eenrum Huizinge
Krewerd Leens Noordlaren
Noorddijk Oosterwijtwerd Oostum Saaksumhuizen

Sebaldeburen Ten Boer Ter Apel Thesinge
Tjamsweer Ulrum Warffum Winsum
Winsum Woltersum Zandeweer
5

6
liggende plaat, beide van ijzer, is boven op een kom ge-
vormd. Deze uitvoering stempelt het tot het ‘kluis-type’.
Ten Boer
Dit blok dankt zijn huidige vorm aan een herstel in 1966,
waarbij het ondereinde op passende wijze werd gereconstrueerd.
Enige jaren hiervoor werd het offerblok met een
jongere pendant uit de kerk geroofd, opengebroken en vervolgens
in het Drentse Diep geworpen. Het is bij de restauratie
ontdaan van de weinig aantrekkelijke bruine verf en
prijkt met een geschilderde mahonie-houtimitatie welke
omstreeks 1800 gebruikelijk was.
Het offerblok bestaat uit een als zelfstandigheid uitgevoerde
bovenkist, die met behulp van gesmede sierstukken
op een massieve poot is gehecht. De schaal op het deksel
is van geelkoper. De oudst bekende toepassing van een
schaal of trechter in dit materiaal wordt gevonden in de kerk
te Mensingeweer waarschijnlijk uit 1760.
Noorddijk
De oudste in deze reeks van samengestelde blokken. Het
offerblok bestaat uit een paal, die tot vorming van een bak
aan de bovenkant met houten delen is omtimmerd. Het deel
aan de voorzijde, dat tot op de grond toe is doorgetrokken, is
aan de zijkanten tot een fraai silhouet uitgeschulpt. Ook hier
is de oorspronkelijke voet verloren gegaan. Vermoedelijk
heeft de maker van dit blok een voorbeeld voor ogen gestaan
dat verwant is aan renaissance-hekpalen, zoals die bijvoorbeeld
nog in West-Terschelling worden aangetroffen.
De tralievormige bandversieringen van ijzer geven bij dit
offerblok een goed beeld hoe vakmanschap, kunstzin en
functionalisme tot een aantrekkelijk en gedegen werkstuk
kunnen leiden. De oorspronkelijke kleur van het hout was
groen; die van het ijzer goud.
Woltersum
Ik wil deze opsomming besluiten met een tweelingpaar.
Behalve verschil in ouder dom, wijken de constructie en de
kleuren af. De poot van het blok uit 1833 bestaat uit een kern
met vier planken omringd. De poot uit 1840 is massief. Het
ene blok is geheel zwart; van het andere is alle ijzerwerk
diep rood. Dit kleurschema werd bij een herstelling geconstateerd.
De tekst is met behulp van een stalen pen in het
plaatijzeren bovengedeelte ingeponst en met witte verf ingevuld.
De wijze waarop het bakgedeelte is geconcipieerd is
kenmerkend voor de jongste typen.
K.T. Meindersma (Smelbrêge 1c, 9051 bh Stiens) schreef
boeken en artikelen over historisch smeedwerk.
Tekeningen door de auteur, foto’s Regnerus Steensma.
Offerblokken in Groningen
Adorp 1667?
Baflo 17e eeuw
Den Andel 17e eeuw
Dorkwerd 17e eeuw
Eenrum ca. 1800
Ezinge 18e eeuw
Feerwerd (2x) 18e eeuw
Godlinze 18e eeuw
Haren 18e eeuw
Holwierde 18e eeuw
Hoogkerk 19e eeuw - 1967
Hornhuizen 1850
Kloosterburen 1843
Krewerd 18e eeuw
Leens (2x) 18e eeuw
Mensingeweer 1760?
Middelbert 1769
Middelstum (2x) 19e eeuw en 20e eeuw
Niebert ca. 1750
Nieuw Scheemda 1661
Noorddijk 17e eeuw
Noordlaren 16e eeuw
Nuis 18e eeuw
Oosterwijtwerd 17e eeuw
Oostum 18e eeuw
Oude Pekela 1686
Saaksum 18e eeuw
Saaksumhuizen 17e eeuw
Sebaldeburen 1807
Spijk (2x) 19e eeuw
Ten Boer (2x) 18e eeuw en 19e eeuw
Ter Apel (2x) 17e eeuw en 19e eeuw
Thesinge 1795
Tjamsweer 1681
Ulrum (2x) 18e eeuw
Vierhuizen 1845
Wagenborgen 18e eeuw
Warffum 17e eeuw
Warfhuizen 17e eeuw
Winsum (2x) 1692 en 18e eeuw
Woltersum (2x) 1831 en 1840
Zandeweer 17e eeuw
Zuurdijk 18e eeuw

foto Jan Hovinga
1 Zuurdijk, interieur naar het oosten.
De kerk van Zuurdijk
De kerk van Zuurdijk gaat terug tot de dertiende eeuw, maar er is sindsdien veel aan het gebouw
veranderd. De waarde van het kerkgebouw is voor een deel gelegen in het negentiende­eeuwse
interieur, ‘een toonbeeld van edele eenvoud’.
Het gebouw
In de voortzetting van de Kroniek van het klooster Bloemhof
wordt het heel nauwkeurig verteld. Op 26 oktober 1288
drong het zoute zeewater het land binnen, onder andere bij
Usquert, in de Marne en in Suterdicke. 1 Het is de oudst bekende
vermelding van Zuurdijk, de dijk die het Marnegebied
in het zuiden beschermt.
Op de plaatselijk verhoogde dijk stond toen al een kerk.
Sinds het midden van de dertiende eeuw is deze kerk in haar
hoofdvorm bewaard gebleven. In haar oorspronkelijke gedaante
was zij een rechthoekige ruimte van drie overwelfde
traveeën, waarin schip en koor bouwkundig niet van elkaar
waren gescheiden. Elke travee werd door een hooggeplaatst,
smal en licht spitsbogig venster in noord-, zuid- en oostwand
verlicht; aan de binnenzijde zijn in de noordwand nog twee
van de omlijstingen van deze vensters overgebleven, en ook
in de oostwand is er nog een te zien. De portalen van de kerk
bevonden zich in de noord- en zuidwand van de westelijke
travee; ze zijn nu dichtgemetseld.
Mede omdat in 1872 door de domineeszoon S.H. Woldring h
in Zoutkamp een cementfabriek was gevestigd, zijn verschil-
lende kerken in het Marnegebied bepleisterd. Ook aan de
buitenzijde van de kerk van Zuurdijk zijn de genoemde bouwhistorische
bijzonderheden door een in 1879 aangebrachte
bepleistering aan het oog onttrokken. Bij de restauratie in de
jaren negentig van de vorige eeuw bleek de noordmuur voor
een belangrijk deel met van afbraak afkomstige stenen van
groot formaat te zijn beklampt. De matige kwaliteit van het
metselwerk zal ook een reden voor de bepleistering zijn geweest.
1 H.P.H. Jansen en A. Janse (eds.), Kroniek van het klooster Bloemhof te Wittewierum (Hilversum 1991) 470/471.
Harry de Olde
7

8
2 Noordmuur met links een inkassing tussen sporen van muraalbogen, midden een gedicht venster en rechts de aftekening van een
gedicht venster.
De tegenwoordige toren is in 1798 gebouwd. Niet alleen de
voorgaande toren werd afgebroken, ook de westmuur van de
kerk werd vervangen. Mogelijk is deze muur daarbij over
enige afstand naar het oosten verplaatst. 2 In 1831 is het zadeldak
van de toren door een piramidale spits vervangen;
deze wordt bekroond door een windwijzer in de verrassende
gedaante van een zeemeerman. In 1908 is de toren aan westen
zuidzijde met harde machinale steen beklampt.
Ook in andere opzichten is de kerk niet ongeschonden
door de tijd gekomen. Ze verloor haar gewelven, die nog aan
vijf van de zes muraalbogen kunnen worden herkend. Van de
latere, op houten muurstijlen rustende balkenzoldering resteren
alleen de inkassingen voor deze stijlen in de noordwand.
Van de muurstijlen zelf zijn enkele fragmenten bewaard.
Dank zij de als bouwhistorisch te kenschetsen wijze
van restaureren, waarvoor in Zuurdijk is gekozen, zijn de ge-
noemde bouwsporen nog gemakkelijk waar te nemen. Dat
geldt ook voor de verschillende nissen in noord- en oostwand,
die naar vroeger liturgisch gebruik verwijzen. De nis
in de noordwand heeft wellicht als sacramentsnis gediend,
een nis naast de preekstoel in de oostwand mogelijk als
piscina. 3
De inventaris
De kerk ontleent haar waarde bovenal aan het meubilair uit
het tweede kwart van de negentiende eeuw, een toonbeeld
van edele eenvoud. Het is, ook bij de recente restauratie,
naar vorm en opstelling onaangetast bewaard gebleven.
Tot 1786 bezat de kerk nog een stenen preekstoel. Het is
aannemelijk, dat hij – zoals in de kleinere Groninger kerken
gebruikelijk – tegen de zuidwand was geplaatst. Tijdens de
restauratie is iets ten westen van het midden van de zuid-
2 J.S. van Weerden, Zuurdiek, mien dörpke (Groningen 1966) 3.
3 Regnerus Steensma, ‘Sacramentsnissen in Groninger kerken’, Groninger Kerken 20 (2003) 111-123, hier 121; Regnerus Steensma,
‘Piscina’s in Groninger kerken’, Groninger Kerken 22 (2005) 65-74, hier 74.
3 Twee fragmenten van muurstijlen in een inkassing
tussen de sporen van muraalbogen in de noordmuur.
4 Zuurdijk, zeer smal gedicht spitsbogig venster
in de noordmuur.
5 Zuurdijk, zuidoosthoek van het schip met aanzetten
van de muraalbogen.

wand van de middelste travee een bakstenen opmetseling
gevonden, die het fundament van de preekstoel kan zijn geweest.
4 In het genoemde jaar is de preekstoel door een houten
kansel vervangen. Op zijn beurt moest die in 1849 het
veld ruimen, toen de kerk grote vensters in oost- en zuidmuur
kreeg en ook de huidige preekstoel werd geplaatst. 5 Al eerder,
in 1833, had de kerk de tegenwoordige banken ten geschenke
gekregen van de dorpsbewoners Everdina Eyes van
Kammen-Oudeman (befaamd vanwege de beschrijving van
haar boerderij en persoon door Van Lennep en Van Hogendorp6
) en haar schoonzoon Hendrikus Warendorp Torringa. 7
Ook de avondmaalstafel in sobere empirevormen uit 1838 is
een geschenk, ditmaal alleen van genoemde Torringa. 8 De
schenking is gememoreerd in de bovenzijde van de tafelregels.
Als we het tafelblad oplichten, lezen we: ter gedachtenis
van hindericus iannes torrenga landbouwer te
zuurdijk gemaakt in 1838 gemaat evert hinderks
schreuder kuiper te zuudijk. Evert Hendriks had ook de
banken getimmerd, zoals hij – naar bij de restauratie bleek
– op een der banken schreef. Preekstoel en banken waren
aanvankelijk wit geschilderd, met goudkleurige lijsten; omstreeks
1900 is voor ongeschilderd eikenhout gekozen. Van
oudere datum is het offerblok, dat in de tegenwoordige opstelling
naast de preekstoel staat.
In 1922 besloot de kerkvoogdij tot de aanschaf van een
pneumatisch pijporgel. Opdracht werd verleend aan de firma
Rohlfing en Co te Osnabrück. Over dit orgel verhaalt Hans
Fidom uitvoeriger in zijn bijdrage aan dit nummer.
De torenklok is een van de oudste in de Marne. Zij werd in
1482 voor het kerspel van Zuurdijk gegoten door Herman,
oud-gezel van de invloedrijke Bremer klokkengieter Ghert
Klinghe. 9 Vier jaar eerder had Herman een soortgelijke klok
voor Ulrum gegoten. Apostelbeelden vormen de randversiering,
de flanken tonen enerzijds Maria met het kind Jezus,
aan de andere kant de H. Cunibertus (op de klok Kunbertus
genoemd), die waarschijnlijk in 623 bisschop van Keulen
werd. De klok heet Maria, maar daaruit mag geen conclusie
met betrekking tot het patrocinium worden getrokken.
Van historische betekenis is de ongestoorde zerkenvloer
voor de preekstoel en in het middenpad, met grafstenen voor
leden van welvarende Zuurdijkster boerengeslachten. 10 De
oudste is van 1773, de jongste
van 1834, nog vijf jaar nadat
het begraven in kerken
was verboden. Ook verschillende
grafverzen verdienen
aandacht. De zerken op het
oorspronkelijk omgrachte
kerkhof zijn eveneens van
groot belang, zowel vanwege
de rijkdom aan doodssymboliek
als uit geschied- en
wapenkundig oogpunt. 11
Het gebruik
De kerk is sinds 1974 eigendom van de Stichting Oude Groninger
Kerken. De restauratie is van 1981 tot 2001 in vijf fasen
uitgevoerd. Op 28 september 2001 is de kerk door ir. M.
A.E. Calon, lid van het College van Gedeputeerde Staten van
de provincie Groningen en boer op Zuurdijk, weer in gebruik
gesteld. Sindsdien heeft de plaatselijke commissie van de
Stichting dat gebruik op geschakeerde wijze vorm gegeven.
Om te beginnen is de kerk van de lente tot diep in de herfst
dagelijks geopend, zo vertelt Annette Broekhuizen, voorzitter
van de commissie; voor de dorstige bezoeker staat appelsap
in de toren. Intensieve berichtgeving via krant, radio en
e-mail (aan vijfhonderd adressen) zorgt er voor dat velen op
de hoogte zijn met wat in de kerk gebeurt. Zo trekken orgelbespelingen,
uitvoeringen door kleine muziekensembles,
poëziemiddagen en exposities steevast tamelijk veel geïnteresseerden.
Een ander karakter dragen de elke vierde vrijdag
van de maand gehouden stiltemiddagen, die steeds opnieuw
voor mensen van betekenis zijn. Omdat de kerk als Huis der
Gemeente is aangewezen, kan er het burgerlijk huwelijk worden
gesloten. ‘En ten slotte staat voor een ieder het “speelkwartier”
open, waarin voor een bescheiden bedrag het gerestaureerde
Rohlfing-orgel mag worden bespeeld.’
H.G. de Olde, Domineeskamp 8, 9471 BG Zuidlaren, zat in
zijn kwaliteit van bestuurslid van de Stichting Oude Groninger
Kerken van 1990 tot 2001 de bouwvergaderingen van
de kerk van Zuurdijk voor.
Foto’s: Regnerus Steensma (tenzij anders vermeld)
6 De torenklok uit 1482 (foto Harry de Olde).
4 Regnerus Steensma, ‘Drie middeleeuwse preekstoelen in Groningen’, Groninger Kerken 18 (2001) 70-76, hier 73.
5 Van Weerden, Zuurdiek, 4.
6 M. Elisabeth Kluit (ed.), Nederland in den goeden ouden tijd zijnde het dagboek van hunne reis te voet, per trekschuit en per diligence van Jacob
van Lennep en zijn vriend Dirk van Hogendorp door de Noord-Nederlandsche provintiën in den jare 1823 (Utrecht 1942) 91-92. Geert Mak en
Marita Mathijsen (hertaling, eds.), Lopen met Van Lennep. De zomer van 1823. Dagboek van zijn voetreis door Nederland (Zwolle 2000) 114-
116.
7 Van Weerden, Zuurdiek, 4.
8 Johan de Haan, ‘Avondmaalstafels in Groninger kerken’, Groninger Kerken 21 (2004) 111-121, hier 120, met afb. 19.
9 Adolph Rots en Harry de Olde, So menichmael ghij hoort den helderen clockenslach. Een inventarisatie van luid- en speelklokken in de provincie
Groningen (Groningen 2005) 14; 169, nr. 406.
10 Ynte Botke, Die onder dezen grafzerk ligt, Graf- en gedenkstenen in en om de kerk van Zuurdijk 1773-1885 (Groningen 2003).
11 R. Steensma, ‘Doodssymboliek op Groninger grafzerken. Een terreinverkenning’, in: J.W. Boersma en C.J.A. Jörg, red., Ere-Saluut.
Opstellen voor mr. G. Overdiep (Groningen 1995) 143-155. Botke, Grafzerk, passim.
9

10
Hans Fidom
Het Rohlfing-orgel van Zuurdijk
In dit artikel staat het orgel van Zuurdijk centraal. Het is onlangs gerestaureerd en dat is opvallend,
aangezien orgels uit de vroege twintigste eeuw tot voor kort niet erg serieus werden genomen. De
eind 2010 voltooide restauratie van dit orgel markeert deze omslag in de waardering.
Orgelbouw in het begin van de twintigste eeuw
In het begin van de twintigste eeuw werd in Zuurdijk bij de
erediensten naar alle waarschijnlijkheid gebruik gemaakt
van een ‘serafine-orgel’, een drukwindharmonium. In de
voormalige hervormde kerk van Kiel-Windeweer is nog te
horen hoe een dergelijk instrument klinkt. Pas in 1922 werd
in Zuurdijk een pijporgel in gebruik genomen, gebouwd door
het bedrijf van de gebroeders Rohlfing uit Osnabrück.
In de vroege jaren twintig werden in Nederland veel orgels
geleverd door Duitse orgelbouwers. De belangrijkste reden
daarvan is weinig hoogdravend: de Duitse mark daalde destijds
door de grote economische problemen in de nasleep
van de Eerste Wereldoorlog zo snel in waarde dat Duitse orgels
veel goedkoper waren dan Nederlandse. De kerkvoogden
van Zuurdijk besloten zelfs om Rohlfing een ‘inflatiecorrectie’
te bieden in de vorm van een toeslag op het in
Reichsmark overeengekomen bedrag. Bovendien deed de
kwaliteit van deze orgels in het geheel niet onder voor die
1 Zuurdijk, interieur naar het westen met het orgelfront (foto Jan Hovinga).
van Nederlandse instrumenten. Achteraf kunnen we constateren
dat Duitse orgelbouwers het Duitse orgelconcept,
dat destijds ook de basis was van het werk van Nederlandse
orgelbouwers, beter begrepen. In veel gevallen klinken Duitse
orgels uit het begin van de twintigste eeuw overtuigender
dan Nederlandse, met name in de hogere registers.
Destijds werd dit orgeltype in Duitsland aangeduid als het
‘moderne orgel’. De klank ervan wijkt op bijna alle punten af
van die van het ‘oude orgel’, waarmee rond 1900 alle orgels
vóór ongeveer 1830 werden bedoeld; de periode rond 1800
werd toen zelfs als ‘vervalperiode’ gezien, een lot dat later
ook de orgelbouw uit het begin van de twintigste eeuw zou
treffen.
Over de klank van dit ‘moderne orgel’ is in het kort het
volgende te zeggen. De toonhoogte van de manualen wordt
bepaald door achtvoetsregisters, registers dus van de toonhoogte
waarop mensen zingen; de toonhoogte van het pedaal
door zestienvoetsregisters, die een octaaf lager klinken.

Het idee is dat het orgel ondanks de veelheid aan registers,
één basisklankkleur heeft; hier schuilt het grote verschil met
barokorgels, die juist een samenstel van vele klankkleuren
zijn. De groep achtvoetsregisters is zo samengesteld dat boventoonrijke
– helder klinkende – registers en grondtonige
– donker klinkende – registers paarsgewijs combinaties kunnen
vormen. Deze combinaties zijn schakeringen van de basisklankkleur
van het orgel, zowel qua klankkleur als qua
klanksterkte. Hogere registers, zoals Octaaf 4’ en Woudfluit
2’, dienen ertoe de boventoon-structuur die in deze achtvoetsbasis
besloten ligt, te versterken. Lagere registers, zoals
Bourdon 16’, dienen ertoe de basisklankkleur een donkere
tint te verlenen. Registreren betekent bij het ‘moderne orgel’
de basisklankkleur in al zijn variaties laten horen. Daarom
moet er bij dit orgeltype veel geregistreerd worden. Vandaar
in Zuurdijk de drie vaste registercombinaties die met de
knopjes onder de toetsen kunnen worden bediend, want zulke
hulpmiddelen maken registratiewisselingen eenvoudiger.
De klank van het Zuurdijkster orgel
Het orgel van Zuurdijk is zowel groot als klein. Het is klein
omdat het maar enkele registers heeft, op slechts één klavier.
Het pedaal – het voetklavier – heeft geen eigen registers;
het leent een basstem van de registers op het handklavier.
Tegelijk is het orgel groot, want het beschikt over maar
liefst vijf registers in de achtvoetsligging. Dat is net zoveel
als het beroemde orgel van Leens, dat echter veel meer registers
heeft en relatief groot genoemd kan worden. Juist
met registers in de achtvoetsligging kan de organist de kleur
van het orgel in de toonhoogte van de menselijke stem variëren,
en dat gaat uitstekend in Zuurdijk. Niet toevallig is dat
ook precies wat componisten uit de late negentiende en
vroege twintigste eeuw van een orgel verlangden. Daarom
klinkt muziek van bijvoorbeeld Max Reger (1873-1916) prachtig
in Zuurdijk.
In Zuurdijk is het zachtste register de boventoonrijke Aeoline.
Wie daaraan de grondtonige Zacht gedekt toevoegt,
heeft de zachtste combinatie gevonden: de basis van de orgelklank
in Zuurdijk. In het pedaal past daar goed de Subbas
bij. Aan de combinatie van Aeoline en Zacht gedekt kunnen
vervolgens de andere registers worden toegevoegd om tot
het volle werk te komen. De opdracht die orgels als deze aan
hun bespelers geven is: probeer zo te registreren dat veranderingen
in klankkleur en veranderingen in luidheid zo ongemerkt
of soepel mogelijk verlopen. Dat neemt natuurlijk niet
weg dat ook plotselinge wisselingen van zeer luid naar zeer
zacht en omgekeerd effectief kunnen zijn.
Pneumatiek
In de negentiende eeuw kregen orgels steeds meer grote pijpen.
Achtvoetsregisters werden steeds belangrijker gevonden,
en die hebben nu eenmaal grote pijpen. Dat betekende
dat het luchtverbruik van orgels steeg: grote pijpen hebben
2 Speeltafel van het orgel.
meer lucht nodig dan kleine. Het gevolg was dat de luchtdruk
op de ventielen onder de pijpen zo hoog werd dat een eenvoudige
mechaniek tussen toetsen en pijpen niet meer voldeed:
orgelspelen was een soort fitness geworden in plaats
van verfijnd musiceren.
Aanvankelijk experimenteerde men in de orgelbouw met
elektriciteit om dit probleem op te lossen. De proeven mislukten
om allerlei redenen, zoals de onbetrouwbaarheid van
accu’s. Daarom zetten veel orgelbouwers na 1880 een volgende
stap: ze gingen de lucht die het orgel toch al beschikbaar
heeft voor de pijpen nu ook gebruiken om ‘speelbekrachtigers’
te bouwen, vergelijkbaar met de werking van de
stuurbekrachtiging in een moderne auto. Werken met luchtdruk,
pneumatiek dus, zou het belangrijkste aspect van de
orgelbouw rond 1900 worden. Daarom verschillen romantische
orgels van barokorgels niet alleen door hun klank –
meer achtvoetsregisters – maar ook door hun techniek –
pneumatiek in plaats van mechanische overbrenging. Een
romantisch orgel klinkt daarom niet alleen anders dan een
11

12
barokorgel, maar voelt ook anders aan, althans voor de orga-
nist. Het verschil is enigszins te vergelijken met dat tussen
een klavecimbel en een concertvleugel. Dat illustreert nog
eens dat het romatische orgel wezenlijk verschilt van dat uit
de barok, waarvan in Groningen zoveel prachtige voorbeelden
bewaard zijn gebleven.
Restauratiefilosofie
Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn we in Nederland de betekenis
van de grote rijkdom aan historische orgels steeds
meer gaan beseffen. Restaureren werd daardoor een belangrijke
activiteit. Aanvankelijk streefde men naar de reconstructie
van de oorspronkelijke situatie. In Leens, om bij dat
voorbeeld te blijven, ging men aldus terug naar de toestand
waarin het in 1733 was opgeleverd. Dat sloot direct aan op de
uitgesproken voorkeur die was ontstaan voor barokorgels,
maar het gevolg was ook dat romantische orgels nu veel minder
werden gewaardeerd.
Intussen zijn we minder eenkennig geworden: het besef is
doorgedrongen dat ook orgels uit de negentiende en twintigste
eeuw waardevol zijn. Het logische gevolg van dit veel genuanceerdere
standpunt is ook dat toen aangebrachte wijzigingen
aan oudere orgels in principe eveneens waardevol
kunnen zijn. Dat heeft in de afgelopen tien jaar geleid tot een
nieuwe visie op het restaureren van orgels.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed noteerde in 2007
in zijn beleidsnota Klinkende monumenten dat restauraties
‘sober en doelmatig’ dienen te zijn, dat conserveren voor
restaureren dient te gaan, en restaureren voor reconstrueren.
‘Uitgangspunt’, aldus de nota, ‘bij het in stand houden,
dat wil zeggen het onderhouden en restaureren, van monumentale
orgels is het maximale behoud van het oude materiaal
en het historisch gegroeide klankbeeld.’ En: ‘Reconstructies
zijn slechts bij hoge uitzondering aan de orde en horen
het resultaat te zijn van zorgvuldige afwegingen van alle factoren
en overleg met alle betrokkenen. Het inruilen van een
latere klankstilistische eenheid voor een “originele”, in de
betekenis van “authentieke”, toestand wordt niet nagestreefd.’
3 Registers van het orgel.
Het orgel van Zuurdijk als document
Het orgel van Zuurdijk documenteert deze omslag in het denken.
Het is een romantisch orgel, met veel achtvoetsregisters
en pneumatiek, en toch is het nu vol enthousiasme gerestaureerd,
niet door een beunhaas, zoals die tot voor kort
vaak op dit soort orgels werden losgelaten, maar door de uitermate
deskundige firma Elbertse uit Soest. Bovendien
kreeg de restauratie de warme ondersteuning van de Rijksdienst
voor het Cultureel Erfgoed, die het orgel al bij de eerste
kennismaking tot monument verklaarde. Dat opende de
mogelijkheid een restauratiesubsidie bij het Rijk aan te vragen,
die prompt verleend werd. Zo is het orgel in Zuurdijk nu
een prachtige romantische parel in het verder zo veel klassiekere
orgelbezit van de Stichting Oude Groninger Kerken.
Literatuur
Hans Fidom, Miskend, verguisd en afgedankt: Nederlandse
orgels uit de vroege 20ste eeuw (Zaltbommel 2006).
Hans Fidom is bijzonder hoogleraar Orgelkunde aan de Vrije
Universiteit in Amsterdam en als musicoloog werkzaam voor
het Orgelpark in Amsterdam. Hij initieert en begeleidt onderzoek
naar orgelmuziek en orgelbouw, waarbij aandacht voor
de meningsvorming daarover centraal staat. Hans Fidom is
lid van de orgelcommissie van de Stichting Oude Groninger
Kerken.
Foto’s: Regnerus Steensma (tenzij anders vermeld)
Dispositie
Manuaal (C-f’’’)
Prestant 8 vt
Bourdon 16 vt
Viola di Gamba 8 vt
Zacht gedekt 8 vt
Aeoline 8 vt
Vox celeste 8vt
Oktaaf 4 vt
Woudfluit 2 vt
Pedaal (C-d’)
Subbas 16 vt
Nevenregisters
Pedaalkoppel
Superoktaafkoppel
Speelhulpen
Piano
Forte
Tutti
Oplosser

De Stichting
In deze eerste aflevering van ‘De Stichting’ van 2012 kunt u lezen over het werk van de Stichting Oude Groninger
Kerken en vindt u een selectie van de vele activiteiten in en om de Groninger kerken. De medewerkers van de
Stichting wensen u aan het begin van dit nieuwe jaar natuurlijk veel voorspoed!
Nieuws
Uitreiking eerste Schnitgers Droom Prijs
Tijdens de slotavond van het festival Schnitgers Droom, op
29 oktober in de Der Aa-kerk, werd de eerste Schnitgers
Droom Prijs uitgereikt. Initiatiefnemers van de prijs zijn de
Stichting Der Aa-kerk, Stichting Orgelconcerten der Aa-kerk,
het Grand Theatre en Peter Westerbrink, de organist van
de Der Aa-kerk. Vertegenwoordigers van deze organisaties
vormen de jury, aangevuld met een onafhankelijke orgeldeskundige.
De Schnitgers Droom Prijs wordt zo mogelijk
eens per jaar uitgereikt aan een persoon die een belangrijke
bijdrage levert of heeft geleverd aan de ontwikkeling van de
moderne muziekcultuur in Nederland, in het bijzonder aan de
hedendaagse orgelcultuur in Nederland.
Ontvanger van de eerste prijs is Jan Hage, al tientallen jaren
actief als organist en componist van orgelmuziek. Sinds
kort is hij de organist van de Dom in Utrecht. De jury kwam
eensgezind tot de voordracht. In het juryrapport wordt Hage
gekwalificeerd als ’de gedroomde kandidaat’:
‘Jan Hage stelt zich als interpreet van nieuwe muziek in
dienst van de ideeën van de componist. Daarnaast weet
hij door zijn virtuositeit en muzikaliteit de meest complexe
muziek met ogenschijnlijk gemak te vertolken. Dit resulteerde
al in talloze belangwekkende uitvoeringen en onlangs
nog in de productie van een cd met “Jets d’orgue” van Jan
Vriend. De jury prijst zich dan ook gelukkig dat de Schnitgers
Droom Prijs onder meer bestaat uit het geven van een bijzonder
concert in Der Aa-kerk in 2012. Met een prijswinnaar als
Jan Hage is dit een evenement om naar uit te kijken.’
Toren Uitwierde is nu uitkijktoren
Eind vorig jaar was de verbouw van de kerktoren van Uitwierde
tot uitkijktoren afgerond en werd deze voor het publiek
toegankelijk.
De verbouwing, in het kader van het project Landmerken,
vond plaats naar plannen van het architectenbureau Onix
uit Groningen. In het ontwerp is het monumentale karakter
van de toren gehandhaafd. De kerktoren biedt een prachtig
uitzicht: bij helder weer is zelfs het Duitse Waddeneiland
Borkum zichtbaar.
Naar het uitkijkpunt boven in de toren is een pad ontworpen
in de vorm van een trap die de specifieke kenmerken van
de toren zichtbaar maakt. De gesloten balustraden van de
De toren van Uitwierde en (hiernaast)
de maquette van de
in middels voltooide verbouwing.
trap veranderen voortdurend
van hoogte en leiden hierdoor
het zicht van de bezoeker. Het
pad voert de bezoeker langs
bijzondere punten, zoals het
uurwerk, de klokken en de
oude constructie, maar ook
langs informatiepunten die
iets vertellen over de geschiedenis
van de toren en haar
plek. De enige keer dat het
pad zichtbaar wordt aan de
buitenzijde van de toren is in
de kap.
Verantwoordelijke voor het
torenplan is Berit Ann Roos.
januari 2012

Nieuws
Zij heeft zich voor haar ontwerp laten inspireren door
een prent van Giovanni Battista Piranesi, een achttiendeeeuwse
Italiaanse graficus, auteur, ontwerper en architect.
Opvallend daarin zijn de trappen die overal naar toe leiden.
Roos wil de bezoeker de verticale ruimte laten beleven. Als
je binnen staat: omhoog kijken en de enorme hoogte van de
toren ervaren.
Het project Landmerken is mogelijk dankzij financiering uit
het Waddenfonds en financiële bijdragen van de provincie
Groningen en de gemeenten De Marne, Eemsmond, Delfzijl
en Oldambt. Het is een samenwerkingsproject van de
Stichting Landschapsbeheer Groningen en de Stichting
Oude Groninger Kerken.
Orgelgids Westerkwartier
De Stichting Oude Groninger Kerken beheert meer dan zestig
kerken en evenveel historische orgels. In 2007 verscheen de
eerste algemene Orgelgids waarin een aantal van de vele
orgels uit het bezit van de Stichting zijn opgenomen. Naar
aanleiding van de restauratie van het orgel van Noordwijk
stelde de Stichting deze Orgelgids Westerkwartier samen.
De gids besteedt extra aandacht aan de kwaliteiten van het
gerestaureerde orgel in Noordwijk, en portretteert daarnaast
nog zeven andere instrumenten die te vinden zijn in hetzelfde
gebied. Bovendien zijn de bijzondere kwaliteiten van het
landschap in het Westerkwartier te beleven met een drietal
in dit boekje beschreven wandelroutes langs kale jonkers,
witte nonnen en leedaanzeggers. Naast de routes vindt u per
orgel tips met informatie over interessante plekjes in de dorpen
waarmee u uw bezoek aan het orgel kunt combineren.
Dit boekje is vanaf eind januari te koop via de (web)winkel
van de SOGK voor ¤ 9,00 (niet-donateurs betalen ¤ 9,50).
Overdracht kerk Den Horn
Op 15 december 2011 werd de kerk van Den Horn overgedragen
aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Het gebouw,
waar tot 1981 nog diensten werden gehouden, werd in 2010
gerestaureerd en verbouwd om het beter geschikt te maken
voor multifunctioneel gebruik. De Stichting Vrienden Van Het
De ‘stenen kat’ aan de kerkmuur van Garmerwolde en het ooievaarsnest op het kerkdak van Niehove.
Kerkje Van Den Horn organiseert met regelmaat activiteiten
in en om de kerk en blijft dit ook na de overdracht doen.
De kerk van Den Horn werd in 1863 gebouwd ter vervanging
van het middeleeuwse kerkje van Lagemeeden, dat
een jaar tevoren was afgebroken. De eenvoudige zaalkerk
heeft nog een vrij hoge mate van gaafheid van het exterieur
en grote delen van het interieur. Bijzonder is het gebruik
van gietijzer, onder andere bij de versiering van de banken;
die worden door gietijzeren dennenappels bekroond.
Het Verhaal van Groningen / de Groninger
kerken
Dé website van en voor het culturele erfgoed van stad en
provincie Groningen is www.hetverhaalvangroningen.nl. U
kunt hier terecht om verhalen te lezen en om video’s en foto’s
bekijken. De site is al sinds 2006 online, maar recentelijk
volledig vernieuwd. Een van de belangrijkste veranderingen
is dat voortaan niet alleen culturele organisaties hun kennis
delen, maar dat ook particulieren aan de website kunnen
deelnemen.
Het initiatief voor de website komt van de Provincie Groningen
en een aantal grote culturele erfgoedorganisaties.
De Stichting Oude Groninger Kerken is een van deze belangrijke
partners. Zij steunt de site en draagt daar inhoudelijk
aan bij. De Stichting is sinds kort parallel daaraan bezig
met een project genaamd Het verhaal van de Groninger
Kerken. Verhalen uit dit project kunt u tevens lezen op de
website www.hetverhaalvangroningen.nl. Omgekeerd wordt
van daar uit ook een link gelegd naar de website van de
Stichting, waar u zich nog meer kunt verdiepen in de Groninger
Kerken.
Het verhaal van de Groninger kerken
De geschiedenis van de Groninger kerken bestaat niet alleen
uit jaartallen, bouwstijlen en orgels. Elke kerk vertelt zijn eigen
verhaal, over stenen duivels, hostiewonderen, onthoofde
heiligen of beenderen die in de kerkmuur werden gemetseld.
Dit zijn niet alleen spannende verhalen, maar ze laten
ook zien hoe rijk de historie is van het Groningerland en ze
plaatsen de kerk in de loop van de geschiedenis. Zo laten we

Sprekers en publiek tijdens de openingsfestiviteit van het Emo-jaar.
zien dat de geschiedenis van de kerk in verbinding staat met
de wereldgeschiedenis.
Van elke kerk in het beheer van de Stichting Oude Groninger
Kerken is zo’n verhaal te vertellen. Wist u bijvoorbeeld
dat er ooit in de kerk van Westeremden een moord
werd gepleegd? En dat Solwerd in het verleden een drukbezochte
bedevaartsplaats was? En waarom worden voorbijgangers
in Garmerwolde aangestaard door een stenen kat?
Wie stichtte de kerk in Wittewierum en waar komt die naam
eigenlijk vandaan? Wie is de ware patroonheilige van de kerk
van Uithuizen? Waarom staan er twaalf bomen in een kring
bij de kerk van Eenrum? En waarom stond er eeuwenlang een
ooievaarsnest op de kerk van Niehove?
Bezoek beide websites en laat u verbazen door de fascinerende
verhalen van de Groninger kerken en meenemen door
de geschiedenis van Groningen. www.groningerkerken.nl
Crowdfunding ... is dat iets voor onze
Stichting?
In de media is de laatste tijd veel aandacht voor een nieuw
fenomeen: crowdfunding. Om mensen te bewegen kleine (en
liefst grote!) financiële bijdragen te leveren voor concrete
doelen worden media ingezet om op korte termijn een concreet
doel te realiseren: de aankoop van een kunstwerk, het
realiseren van filmproductie of de restauratie van een schilderij.
Voordat deze vorm van geldwerving actueel werd was
het voor onze stichting al ‘dagelijkse kost’: de Actie Kerkbehoud
is een beproefde vorm van crowdfunding! Ook dit
jaar hebben onze donateurs en relaties weer massaal gereageerd
met steuntjes in de rug voor de restauratie van de kerk
van Klein Wetsinge, het orgel van Tinallinge en de schilderingen
in de kerk van Garmerwolde. Maar we zijn er nog niet:
uw gift blijft heel erg welkom. Wij zijn graag bereid de folder
nogmaals naar u toe te sturen.
Ook op andere manieren laten onze donateurs merken hoe
belangrijk zij ons werk vinden. Naast diverse legaten en een
nalatenschap ontvingen wij laatste tijd diverse bijzondere
schenkingen. Onze ‘giftenkerk’ is regelmatig gebruikt voor
onder andere het inzamelen van een mooie gift aan onze
stichting ter gelegenheid van een zestigste verjaardag in
combinatie met veertig jaar samenzijn.
Alle gevers heel veel dank!
Wittewierum en het Abt Emo-jaar
De Stichting Oude Groninger Kerken is bezig met het weer
zichtbaar maken van de fascinerende geschiedenis rond de
kerk van Wittewierum. Nu staat in dat dorp een bescheiden
negentiende-eeuwse kerk, maar ooit was dit de locatie van
de premonstratenzer abdij Bloemhof, een van de grootste
kloosters van Groningen. Dit verleden maakt Wittewierum
tot een bijzondere plek.
Het klooster werd gesticht door Emo van Huizinge, een
leergierige man met een grote ambitie. Zo studeerde hij
in Parijs en Orléans en was hij zelfs de eerste buitenlandse
student in Oxford. Hij was iemand die zijn plannen niet zomaar
liet dwarsbomen. Toen de dorpelingen van het dorpje
Wierum hun kerk aan het klooster schonken, werd hier echter
door een edelman, met steun van de bisschop van Munster,
een stokje voor gestoken. Woedend vertrok abt Emo op
9 november 1211 naar Rome om bij de Paus zijn gelijk te halen.
Met succes! Hij werd in het gelijk gesteld en keerde weer
en stichtte zijn klooster dat in de opeenvolgende jaren wist
uit te groeien tot een van de grootste van de Nederlanden.
Hoewel Emo als abt heel succesvol was, zat hij altijd vol
twijfels en zelfverwijt, zoals valt te lezen in de bewaard
gebleven kloosterkroniek. Zo zag hij de overstroming van
1219 als een rechtstreeks gevolg van zijn eigen zwakheid.
Om in het bezit te komen van de kerk in Wierum had hij
namelijk ook een geldbedrag moeten betalen, een praktijk
die door de katholieke kerk streng verboden was.
Het komende jaar wordt gewerkt aan een aantal projecten
in en rond de kerk van Wittewierum. Op 9 november 2011
was het precies 800 jaar geleden dat Emo zijn reis naar Rome
begon. Tijdens een feestelijke bijeenkomst op die dag werd
de aftrap gegeven voor het Emo-jaar. Hierbij is ook de ‘emotwitter’
gelanceerd. Dagelijks schrijft de abt een stukje over
zijn reis, op twitter te volgen via @AbtEmo. In dit Emo-jaar
zal de bijzondere geschiedenis van Emo van Wittewierum
centraal staan. Zo zijn er in 2011 twee boeken verschenen
over Emo: het historische reisboek Emo’s Reis van prof.dr.
Dick de Boer en de historische roman Emo’s Labyrint van
Ynskje Penning. Verder zullen er een aantal toeristische
producten ontwikkeld worden bij de kerk, die het verhaal
van het klooster en abt Emo vertellen. We houden u uiteraard
op de hoogte.
En vergeet niet: Abt Emo komt ook nog weer terug uit Rome!

Werk in Uitvoering
De Stichting Oude Groninger Kerken heeft ook de afgelopen
periode behoorlijk de handen uit de mouwen gestoken.
In het oktobernummer van Groninger Kerken
kon u al lezen over het vele ‘werk in uitvoering’. Vier
grote projecten zijn inmiddels opgeleverd. Marcel van
Santen, projectleider, doet verslag.
Stitswerd
Ondanks het slechte weer zijn de werkzaamheden bij de kerk
van Stitswerd goed verlopen en kon alles volgens planning
worden uitgevoerd. Het stuc- en schilderwerk van de buitengevels
en andere onderdelen van de kerk zijn volledig hersteld.
Hiermee is al voor de bouwvak van 2011 gestart. In
eerste instantie zijn er proefstukken gemaakt, dit om het resultaat
na vier weken te zien. Maar na die maand was het resultaat
totaal anders dan verwacht. De gevels waren behandeld
tegen mosgroei maar na de proefperiode waren de gevels
groener dan ooit tevoren… Later werd ontdekt dat dit te
maken had met een overstroming van de goot.
Het stuc- en schilderwerk werd in de week van 1 november
opgeleverd. Er zijn slechts nog enkele puntjes die op de i gezet
moeten worden. Maar al met al is het resultaat zeer positief.
Tot slot bleek bij de renovatie de bekroning van het windijzer
al jarenlang vast te zitten. We hebben ervoor gezorgd
dat deze weer draait, naar alle tevredenheid van het dorp.
Kiel-Windeweer
De Amshoff in Kiel-Windeweer is een Bijzondere Locatie,
waar veel feesten en partijen georganiseerd worden. Daarom
had de Stichting voor de herstelwerkzaamheden te maken
met een extra strakke planning. De beste tijd om een dergelijke
locatie aan te pakken, was de bouwvakantie.
Er moest veel werk verzet worden: de dakruiter is geheel
gerestaureerd, al het buitenwerk is opnieuw geschilderd en
in het restaurant is de vloer vervangen.
De bouwvak zou daarvoor zoals gezegd de ideale periode
zijn, maar ook hier gold: het weer werkte niet echt mee…
Maar stoppen was geen optie. ’s Ochtend werd daarom alles
wel drooggemaakt en werd er een speciale tent gebouwd,
zodat er beschut gewerkt kon worden. Doordat de tent niet
teveel wind kon opvangen, moest deze ’s avonds weer worden
afgebroken. Ondanks deze extra vertragingen konden
de geplande bruiloften gelukkig wel doorgaan.
De oplevering was net achter de rug, toen zich een nieuw
dilemma aandiende. In het restaurant klaagden gasten over
koude benen. Men dacht dat dit door de kieren in de vloer
kwam, dus werd de vloer vervangen. Het bijkomend probleem
was de afzuigkap. Die zoog nu vacuüm, omdat de
vloer volledig was dichtgemaakt. De koude benen werden
dus veroorzaakt doordat de afzuigkap de lucht uit het restaurant
én onder de vloer wegzoog! Nu moest er nog iets bedacht
worden om dat vacuüm te voorkomen.
Visvliet
Visvliet had een vergelijkbare aanpak nodig als Stitswerd,
alleen iets minder ingrijpend. Ook hier werd een expert ingeschakeld
voor technisch advies. Gekozen werd voor een ander
verfproduct en leverancier. Dit is bewust gedaan om de
effecten en verschillen van het schilderwerk van de twee
kerken te kunnen zien. Voorlopig variëren die niet noemenswaardig,
maar de toekomst zal dit uitwijzen.
Het werk is goed verlopen. Een grote lekkage op drie verschillende
plekken in de goot is mooi hersteld. De vrijwilligers
van de plaatselijke commissie hebben hun steentje ook
bijgedragen door de kapruimte geheel schoon te maken. Nu
moeten alleen de wijzerplaat en de bekroning worden teruggeplaatst
en dan is deze klus ook weer geklaard.
Thesinge
Broedende zwaluwen betekenden een vertraagde uitvoering
van het werk in Thesinge, en dat terwijl de steigers al waren
opgetrokken. Nadat de vogels waren uitgevlogen, zijn de
werkzaamheden aan de dakruiter weer gestart.
Het hout is hersteld en de deels loden bekleding is vervangen
en geschilderd. Door het koude weer heeft het herstel
van het loodwerk van de koepel wat langer geduurd dan
gepland: het lood laat zich bij lagere temperaturen moeilijker
buigen en in vorm kloppen. Bij warm weer gaat dit veel
makkelijker en sneller. In de dakruiter zijn enkele constructieve
aanpassingen gedaan, omdat de dakconstructie uit elkaar
ging. Dit is, in overleg met een constructeur, met trekstangen
opgelost. Al met al heeft het project langer geduurd
dan verwacht. De oplevering had plaats op vrijdag 11 november
2011.
Verval (boven) en herstel in Thesinge.

Donateursservice
winkel
De verloren Bijbel
Vorig jaar juli boden wij u het boek Symboliek in de Westerse kunst aan, en in oktober Het geïllustreerde handboek van
de Bijbel. Nu is deel drie van deze reeks aan de beurt: De verloren Bijbel. Dit boek geeft een fascinerende introductie
in de ‘onofficiële’ bijbelse geschriften; heilige teksten die buiten de canonieke bijbel vielen. Veel van deze heilige
legenden raakten in de vergetelheid, terwijl andere een rijke bron van populaire mythen bleven voor gelovigen. De
verloren bijbel biedt meer dan honderd tekstfragmenten, van alternatieve versies van Bijbelverhalen tot verbazingwekkende
visies op de toekomst, elk vergezeld van duidelijk commentaar, schitterende illustraties en gemakkelijk te
raadplegen feitenkaders. Dit boek is een buitengewone hulpbron voor iedereen die is geïnteresseerd in de oorsprong
van de joodse leer. Vaste prijs: ¤ 9,95
In den Heere gerust – Tien grafzerken uit de zeventiende eeuw uit de provincie Groningen
‘Al jaren bevindt zich in mijn bibliotheek het boek Groninger Gedenkwaardigheden (1977) van A. Pathuis, medewerker van
het toenmalige Rijksarchief te Groningen’ vertelt dhr. Kugel, schrijver van het nieuwste deel uit de kerkhovenreeks. In
‘Pathuis’ zijn teksten, wapens en huismerken uit het tijdperk 1298-1814 opgenomen. Een groot deel bevindt zich op grafzerken,
in en om kerkgebouwen. Kugel: ‘Toen ik in 2008 met het fotograferen van de in de buitenlucht liggende grafzerken
van de provincie Groningen (tot 1850) begon, heb ik dikwijls aan Pathuis gedacht en – hoewel ik hem niet heb gekend –
vlei ik me met de gedachte op bescheiden wijze in zijn voetsporen te mogen treden. Ik realiseer me dat ik zowel de eerbied
voor ons Groninger culturele erfgoed, waarvan deze zerken deel uitmaken, alsook een zekere verzamelwoede met hem
deel. Wie interesseert zich voor de vele oude grafzerken die nog aanwezig zijn op de Groningse kerkhoven? Hoewel de
belangstelling voor dit historische erfgoed de laatste jaren lijkt toe te nemen, doet de toestand van vele zerken rond de Groningse kerkgebouwen
vermoeden dat er niet veel naar wordt omgekeken. De teksten van veel zerken zijn slecht leesbaar. In dit boekje worden tien
opmerkelijke grafzerken uit de zeventiende eeuw getoond en beschreven. Het gaat om de oudste nog in de provincie Groningen aanwezige
zerken. Ik hoop dat deze publicatie een bijdrage levert aan het onder de aandacht brengen van dit unieke Groninger erfgoed.’
Prijs: ¤ 6,- Donateursprijs: ¤ 5,70
Westerkwartier pluspad – Strunen langs baggels en baksteen
In dit boekje is het Westerkwartier pluspad gedetailleerd beschreven en in kaart gebracht. Naast deze routebeschrijvingen
is de route op cruciale punten voorzien van markeringen ter plaatse; zo kunt u de route gemakkelijk volgen en
genieten van al het moois dat het Westerkwartier te bieden heeft. Wandelen gewapend met kennis van de historie van
het gebied geeft een extra dimensie. Daarom is bij elk kaartje de routebeschrijving aangevuld met een toelichting op
bijzonderheden langs het traject. Bovendien is een aantal pagina’s met thematische informatie opgenomen, zodat het
Westerkwartier pluspad kan worden gelopen als een kerken-, molen-, borgen-, of veenroute, welk thema u ook maar interesseert.
Op de laatste pagina’s vindt u een voorstel voor de verdeling van de route in negen dagtochten van 11-24 km.
Tevens zijn enkele pagina’s opgenomen met praktische informatie en achtergrondgegevens.
Vaste prijs: ¤ 12,50
40 registers
De stad Groningen kent veel organisten, van enthousiaste amateurs tot professionele musici, en van popmuzikant
tot draaiorgelspeler. Veertig van hen zijn geportretteerd en geïnterviewd voor het boek 40 registers, uitgegeven
door Stichting Fotografie Noorderlicht in het kader van orgelfestival Schnitgers Droom (oktober 2011).
Arp Schnitger bouwde zeker 150 orgels voor kerken in heel Europa. Orgels van hoge kwaliteit, waarvan er nog maar
dertig over zijn, waaronder dat in de Der Aa-kerk. Dit unieke instrument, met veertig registers, werd op 14 oktober
2011 feestelijk opnieuw in gebruik genomen.
We weten niet hoe Schnitger eruit zag, maar dat hij leefde voor het maken van orgels, is een feit. Ook in het leven
van de in dit boek geportretteerde organisten speelt het instrument een belangrijke rol. De topfotografen Ernst Coppejans, Linelle Deunk,
Peter Henket, Maartje Roos en Hanne van der Velde maakten fotoseries van de stadsorganisten. Journalist Herman Sandman tekende hun
uiteenlopende verhalen in kleurrijke interviews op. Het tijdsdocument 40 registers geeft een prachtige inkijk in hedendaagse liefde voor
muziek en instrument in de stad Groningen. Vaste prijs: ¤ 17,50
Wanneer donateurs dit boek bestellen ontvangen zij gratis de orgelgids ‘Schnitgers Droom’ bij hun bestelling.
Zo bestelt u: elders in dit tijdschrift vindt u de bestelkaart van onze donateursservice. Vul deze in, plak er een postzegel op en doe hem op de bus.
U ontvangt uw bestelling dan zo snel mogelijk thuis. Verzend- en administratiekosten zijn ¤ 4,- per bestelling. Bij uw bestelling zit een nota voor uw
betaling. De inkomsten komen ten goede aan de Stichting Oude Groninger Kerken. Wanneer u meer informatie wilt over uw bestelling kunt u contact
opnemen met het bureau van de Stichting, (050) 312 35 69. Alle uitgaven zijn ook te koop via onze webwinkel: www.groningerkerken.nl/winkel

foto Justin Kroesen / Regnerus Steensma
Donateursservice
excursies
Mis! Middeleeuwse kerk -
interieurs in Groningen en
Oostfriesland
Tentoonstelling in Openluchtmuseum Het Hoogeland
in Warffum
Van 24 maart t/m 28 mei 2012 zal er een tentoonstelling
in Openluchtmuseum het Hoogeland in Warffum te zien zijn
over de middeleeuwse kerkinrichting in Groningen en Oostfriesland.
Deze tentoonstelling is in samenwerking met het
Instituut voor Christelijk Cultureel Erfgoed van de Rijksuniversiteit
Groningen voorbereid. De expositie concentreert
zich op de viering van de mis en de objecten die daarbij een
rol speelden. Te zien zijn vele voorwerpen uit kerken en
musea in Groningen en Oostfriesland, evenals foto’s van
kerk interieurs van de hand van Justin Kroesen en Regnerus
Miskelk uit de kerk van Schortens (Dld.), 1470
Steensma. Een deel van deze tentoonstelling was in de zo-
mer van 2011 te zien in het Schlossmuseum in Jever (Dld.).
Op 21 april zal tussen 10 en 12 uur in het museum een
mini symposium plaatsvinden. Aansluitend kunt u tijdens
een lopende lunch de tentoonstelling bekijken. ’s Middags
volgt een excursie per bus met een bezoek aan twee kerken
op het Hogeland met belangrijke middeleeuwse interieurs.
Deelname aan deze dag bedraagt ¤ 40,- p.p. (inclusief
lunch). Het definitieve programma zal t.z.t. onder andere via
www.groningerkerken.nl en www.hethoogeland.com gepubliceerd
worden.
Aanvang: 19.30 uur. Vanaf 19.00 uur is de Remonstrantse
kerk open.
U kunt zich alvast voor deze dag opgeven door middel
van de antwoordkaart in het midden van dit tijdschrift. U
krijgt dan twee weken van tevoren het definitieve programma
thuisgestuurd.
De kerk van Saaksum, op de route van de voorjaarsexcursie
Reguliere voorjaarsexcursie
Ook dit jaar wordt weer een reguliere voorjaarsexcursie geor-
ganiseerd. Op zaterdag 21 april 2012 voert deze naar drie
kerken in het Noordelijk Westerkwartier en één in de Marne.
Meer informatie over het programma vindt u elders in dit
blad onder het kopje ‘Agenda uitgelicht´.
De bus vertrekt om 10.30 uur bij het hoofdstation in Groningen
en is daar rond 19.00 uur terug. De kosten van de
excursie zijn ¤ 20,- voor donateurs en ¤ 30,- voor nietdonateurs
(exclusief lunch). Aanmelding via de kaart in dit
blad. Plaatsing op volgorde van binnenkomst. Deelnemers
ontvangen een bevestigingsbrief en nota. (Programmawij zi-
gingen voorbehouden).
Excursies 2012
zaterdag 21 april 2012 – voorjaarsexcursie
zaterdag 7 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland
woensdag 11 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland
woensdag 18 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland
woensdag 25 juli 2012 – zomerdagtocht Duitsland
woensdag 1 augustus 2012 – zomerdagtocht Duitsland
zaterdag 15 december 2012 – Kerstexcursie
zaterdag 5 januari 2013 – herhalingstocht Kerstexcursie

aanmelding Voorjaarsexcursie
za 21 april 2012
(a.u.b. aankruisen)
naam m v
adres
postcode
woonplaats
e-mail
telefoonnummer overdag / ’s avonds
Totaal aantal personen , van wie donateurs
en niet-donateurs
Ik stap op de bus bij het Hoofdstation om 10:30 uur
Ik ga op eigen gelegenheid
Ik neem deel aan de gezamenlijke lunch (kosten niet inbe-
grepen)
Voor donateurs zijn de kosten ¤ 20,-, niet donateurs betalen
¤ 30,-
Mensen die op eigen gelegenheid gaan betalen ¤ 7,- voor
een mapje met kerkbeschrijvingen.
bestelkaart
Ik bestel:
De verloren Bijbel
Vaste prijs: ¤ 9,95
aantal
In den Heere gerust – Tien grafzerken
uit de zeventiende eeuw uit de provincie
Groningen
Prijs: ¤ 6,- Donateursprijs: ¤ 5,70
aantal
Westerkwartier pluspad –
Strunen langs baggels en baksteen
Vaste prijs: ¤ 12,50
aantal
40 registers
Vaste prijs: ¤ 17,50
aantal
vul a.u.b. ook de achterzijde in
aanmelding minisymposium en excursie
za 21 april 2012
(a.u.b. aankruisen)
naam m v
adres
postcode
woonplaats
e-mail
telefoonnummer overdag / ’s avonds
Aantal personen
Kosten ¤ 40,- per persoon (inclusief lunch)
aanmelding lezing vroeg-Romeins Italië
do 29 maart 2012
(a.u.b. aankruisen)
naam m v
adres
postcode
woonplaats
e-mail
telefoonnummer overdag / ’s avonds
Totaal aantal personen , van wie donateurs
en niet-donateurs
Voor donateurs gratis, niet donateurs betalen ¤ 2,50

Stichting Oude Groninger Kerken
Coehoornsingel 14
9711 bs Groningen
Stichting Oude Groninger Kerken
Coehoornsingel 14
9711 bs Groningen
Plak hier uw
postzegel
Plak hier uw
postzegel
Stichting Oude Groninger Kerken
Coehoornsingel 14
9711 bs Groningen
Plak hier uw
postzegel
bestelkaart
naam m v
adres
postcode
woonplaats
e-mail
handtekening
telefoonnummer overdag
Stichting Oude Groninger Kerken
Coehoornsingel 14
9711 bs Groningen
Plak hier uw
postzegel

Mediatheek
T. Juk, De Nicolaaskerk van Oldenzijl, 2011
Uitvoerige beschrijving van het gebouw, de
bouwgeschiedenis, en details uit het interieur
zoals sporen uit de Middeleeuwen
(liturgische nissen, altaarsteen, wijdingszegels,
spreuk) de gedenksteen uit 1683,
het avondmaalsgerei, de grafstenen in de
kerk, enz. Het boekje begint met de ontstaansgeschiedenis
van het dorp Oldenzijl
en daarmee de ontstaansgeschiedenis van
de kerk.
B. Hofman, Schnitgers Droom. Een nieuw
leven voor het orgel van de Der Aa-kerk,
2011
Uitgave ter gelegenheid van de (her)ingebruikname
van het hoofdorgel in de Der
Aa-kerk. Aandacht voor de eerste orgels
van de Der Aa-kerk, het eerste Arp Schnitger-orgel,
de opvolgers van Schnitger, de
restauratie van kerk en orgel, organisten
vanaf 1815, voor het festival dat georganiseerd
is bij de afronding van de restauratie:
Schnitgers Droom. Ook nog een spannend
verhaal: een geheim bezoek in 1710 van
J.S. Bach aan Groningen.
J.R. Luth (red.), Wereldberoemde klanken.
Het Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk te
Groningen en zijn voorgangers. Nederlandse
orgelmonografieën nr. 11, 2011
Uitgebreide beschrijving (door verschillende
auteurs: H. de Olde, K. van der Ploeg, P.
van Dijk, P. Westerbrink, A. Gramsbergen,
H.A. Edskes en H. Vogel) van geschiedenis
en restauratie van het Schnitgerorgel in de
Der Aa-kerk, voor de (bouw)geschiedenis
van de Der Aa-kerk (Onze Lieve Vrouwekerk
ter Aa), de orgelgeschiedenis van de
Broerkerk, de muziekinstrumenten op de
orgelkast, de organisten van de kerk, de
orgelconcerten (Comité Orgelconcerten Der
Aa-kerk).
P. Westerbrink, Return of the Queen.
Schnitgers Droom, 2011
CD, uitgegeven ter gelegenheid van de ingebruikname
van het Schnitger-orgel in de
Der Aa-kerk. Organist Peter Westerbrink
speelt werken van Brahms, Praetorius, Buxtehude,
Böhm, Bach, Ritter, en de eigentijdse
componist Bert Matter (1997). In het
begeleidende boekje is een voorwoord van
Peter Westerbrink, enige informatie (Dirk
Molenaar) over de verschillende orgels in
de Der Aa-kerk, de diverse restauraties en
orgelmakers die deze hebben uitgevoerd
(Timpe, Van Oeckelen), en een toelichting
op de uitgevoerde werken.
Het orgel in de H. Bonifatiuskerk te Weheden
Hoorn, 2011
Uitgave ter gelegenheid van de restauratie
van het Mitterreither/Maarschalkerweerdorgel
in de Bonifatiuskerk. Het orgel is afkomstig
uit het rooms-katholieke Maagdenhuis
te Amsterdam.
Kerkhof Eenum. Inventarisatie grafmonumenten,
2010
Kerkhof Westernieland. Inventarisatie
grafmonumenten, 2009
Inventarisaties van grafmonumenten d.m.v.
het inventarisatieformulier van Vereniging
de Terebinth. Behalve steensoort, afmeting
van het grafmonument en vorm, wordt de
volledige graftekst weergegeven.
R. Brouwer en P. Henssen (red.), Over 25
jaar. De toekomst van de funeraire cultuur,
2011
Uitgave ter gelegenheid van het 25-jarig
bestaan van De Terebinth. Vooral aandacht
voor de funeraire cultuur: rondom dood,
afscheid (uitvaartcultuur), dodenbezorging
(begraafcultuur) en gedenken (herinneringscultuur).
In het deel over begraafcultuur
is er aandacht voor projecten op
kerkhoven van de Stichting Oude Groninger
Kerken (Op hoogte gedacht, Landmerken,
Tour de Cimetières).
J. van Haaften e.a. (red.), Bestemming bereikt.
Herstel en herbestemming van vijftig
monumentale gebouwen in Groningen
stad, 2011
Beschrijving in woord en beeld, van vijftig
voorbeelden van herbestemming in de gemeente
Groningen. De voorbeelden worden
thematisch gepresenteerd: nutsbedrijven
(waaronder de watertoren, loodsen voormalige
gasfabriek en regulateurshuis); handel/nijverheid/industrie;
onderwijs gebouwen;
publieke gebouwen/sport en recreatie
(waaronder het Prinsenhof, hoofdpostkantoor,
oude Groninger Museum) en reli-
De mediatheek is toegankelijk voor een
breed publiek: voor donateurs van de
stichting, voor leerlingen of studenten die
informatie zoeken voor werkstuk, spreekbeurt
of scriptie, voor mensen die monumenten
een warm hart toedragen. Kortom,
voor een ieder die geïnteresseerd is in de
collectie van de Stichting Oude Groninger
Kerken. Uitlening is niet mogelijk, wel kunt
u kopieën of prints maken.
De catalogus van de mediatheek kunt u
online raadplegen:
http://catalogus.groningerkerken.nl/
gieuze gebouwen (waaronder de Remonstrantse
kerk en theehuis Selwerderhof).
A. Pasveer (tekst), Nieuw gebruik. Oud gebouw,
2011
Uitgave t.g.v. 25 jaar Open Monumentendag.
Allerlei voorbeelden van verschillende
typen gebouwen die in verschillende tijden
steeds andere bestemmingen hebben gekregen.
M.G.J. Duijvendak e.a. (red.), Historisch
Jaarboek Groningen 2011
Uit de inhoud: De poort van Nienoord opnieuw
bekeken; De Echo van Bloemhof: de
luidklok van Thomas en Segebodus in
Slochteren; Nieuw leven voor De Toekomst.
De redding van een strokartonfabriek in
Oost-Groningen; Restauratie van de kerk in
Den Horn; Grafcultuur in lood; Gerestaureerde
Van Oeckelenorgel in de kerk van
Niekerk.
E. van Voolen, Joodse Kunst en Cultuur,
2006
Rijk geïllustreerde uitgave over de rol van
joden in de beeldende kunst gedurende de
afgelopen tweeduizend jaar. Het gaat over
het beeld van het jodendom, met daarin de
Spaanse synagoge Santa Maria la Blanca
te Toledo, de Nieuwe Synagoge in de Oranienburgerstrasse
in Berlijn, en de zeventiende-eeuwse
synagogen in Amsterdam.
Verder over de joodse emancipatie en de
joodse kunst, de Holocaust verbeeld, en de
joodse kunst in de moderne wereld.

Educatie
Werkstukken op papier
Papier en PowerPoint
De oude kerk in de buurt is een prachtig onderwerp voor een
spreekbeurt of werkstuk. De Stichting wil leerlingen daarbij
graag ondersteunen.
Knop op website
Om jongeren een eindje op weg te helpen is in 2006 een
knop ‘Werkstukken’ op de website gekomen. Deze knop is
onlangs opgefrist en biedt leerlingen handreikingen op drie
niveaus: ‘Tot 15 jaar’, ‘Bovenbouw VMBO’ en ‘Bovenbouw
HAVO/VWO’. Steeds bieden ze tien ideeën die uitgewerkt
kunnen worden. Bijvoorbeeld over de geschiedenis van de
kerk of de toren, de functie van de luidklok, de symboliek op
een grafsteen, het rijke houtsnijwerk van de preekstoel of de
relatie tussen een herenbank en een skybox.
Mediatheek
Voor informatie zoeken leerlingen natuurlijk in de eerste
plaats op internet, maar de mediatheek van de SOGK kan
ook helpen. Eenvoudige vragen kunnen per e-mail gesteld
worden. Een bovenbouw leerling die een onderwerp wil uitdiepen,
maakt een afspraak en kan, geholpen door een van
de medewerkers, in de mediatheek aan de slag.
Interview Wehe-den-Hoorn
Educatie is een speerpunt in het beleid van de Stichting Oude
Groninger Kerken. We besteden uiteraard veel aandacht aan
onze eigen kerken, maar onze inzet voor educatie gaat over
alle kerkgebouwen in de provincie Groningen. De Stichting
vindt het belangrijk om mensen al jong te informeren over het
kerkelijk cultuurhistorisch erfgoed. De educatieve activiteiten
sluiten aan bij de tegenwoordige aandacht voor erfgoededucatie
op scholen. Op deze manier hoopt de Stichting een
bouwsteen te leveren voor draagvlak in de toekomst.
Papier en digitaal
Veel werkstukken worden op de computer gemaakt en vervolgens
geprint. Maar we zien ook steeds meer digitale
werkstukken. Docenten geven nog al eens een opdracht voor
een PowerPoint-presentatie die in de klas gepresenteerd en
toegelicht wordt. Ook zijn leerlingen handig met het maken
van foto’s en filmpjes die vervolgens verwerkt worden tot
digitale producten.
Droogzwemmen
Werkstukken worden vaak vanachter een bureau gemaakt.
‘Vroeger’ met behulp van boeken, kaartenbakken en kopieerapparaten.
Tegenwoordig wordt geput uit digitaal toegankelijke
informatie. Op zich is daar niets mis mee, maar
we willen die leerlingen natuurlijk graag fysiek confronteren
met het erfgoed. Hoe krijg je hen vanuit die papieren of digitale
wereld in de echte wereld. In de kerk in dit geval.
Gestuurde opdracht
Het antwoord ligt in de manier waarop de opdracht geformuleerd
wordt. Als leerlingen foto’s moeten maken of interviews
houden, komen ze vanzelf in de kerk terecht. Zoals afgelopen
zomer bij een project Local Identity in Wehe den Hoorn
waarbij leerlingen een prachtig interview met de sleutelhouder
van de dorpskerk realiseerden. Het gaat ook zo bij de
opdrachten die we ontwikkelen voor de maatschappelijke
stages.
Digitale resultaten
Het leuke van digitale werkstukken is natuurlijk, dat je ze op
de website kunt zetten. Op www.groningerkerken.nl zijn dan
ook regelmatig werkstukken te vinden onder ‘Onderwijs’. Op
deze manier bereiken werkstukken van leerlingen een breed
publiek en uiteraard genereren we hiermee ook weer aandacht
voor de website.
PowerPointPresentatie

Agenda uitgelicht
Expositie keramische ‘Vouwsels’
Wilma Hornsveld (1956, Baarn) is autodidact. Ze woont in
Amersfoort waar zij aan huis haar atelier heeft. In 1977 is
zij in Delft begonnen bij Coby Haanappel op het atelier De
Potterij. Door het volgen van cursussen en workshops heeft
zij zich diverse technieken eigen gemaakt. Het werken met
klei inspireert haar door de vele mogelijkheden die het
biedt: het vormen, vervormen en de verschillende stooktechnieken.
Voor Wilma is haar werk een afspiegeling van
een levensweg volop in beweging waarin zij steeds open
staat voor nieuwe ontmoetingen met mens en klei.
Het werk dat zij laat zien in het glazen toegangsgebouw
te Groningen zijn haar keramische ‘Vouwsels’. Dit zijn dun
uitgerolde plakken klei die met textiel en andere materialen
worden bewerkt, waarna ze in een mal worden gedrapeerd.
Hierdoor vouwt de klei zich in de vorm. De kunstenares is
hierin op zoek naar de uiterste grenzen van wat met de klei
mogelijk is. De klei waar ze mee werkt is ‘steengoedklei’
(creaton). Door de stooktechniek die zij gebruikt, Raku/
Kopermat, is ieder werk uniek en een cadeautje uit de oven.
Regelmatig exposeert Wilma en doet zij mee aan kunstmanifestaties,
waaronder de Kunstkijk Route te Amersfoort.
De expositie is van 13 februari t/m 6 april 2012 te zien
in het glazen toegangsgebouw van de Remonstrantse kerk,
Coehoornsingel 14, Groningen. Open: ma t/m vrij. 9.00-16.30
uur. Na aanbellen: gratis entree.
Tempels, heiligdommen en religie in
vroeg-Romeins Italië
Zo’n twee keer per jaar organiseert de Stichting Oude
Groninger Kerken een lezing voor donateurs en voor nietdonateurs,
voor iedereen dus! De eerstvolgende lezing op
Werk van Wilma Hornsveld
In alle kerken die de Stichting Oude Groninger Kerken beheert, worden
bijzondere activiteiten aangeboden. In deze rubriek lichten we een
aantal daarvan uit. Voor een compleet en actueel overzicht kunt u terecht
op de website www.groningerkerken.nl/agenda.
Mocht u geen beschikking over een internetverbinding hebben, dan
kunt u contact opnemen met het secretariaat van de Stichting. De medewerkers
kunnen u van een papieren agenda voorzien.
donderdag 29 maart heeft als titel ‘Tempels, heilig dommen
en religie in vroeg-Romeins Italië’ en wordt ge houden door
Tymon de Haas, oud-vrijwilliger van de SOGK. Hij is recent
gepromoveerd en momenteel als onderzoeker in de Romeinse
archeologie verbonden aan de Rijksuniversiteit
Groningen.
Zoals kerken een centrale plaats hadden in de dorpen en
gemeenschappen van het Groninger wierdenlandschap, zo
vervulden tempels, heiligdommen en religie ook een centrale
rol in de vroeg-Romeinse samenlevingen van midden-Italië.
Mede aan de hand van zijn eigen onderzoek neemt de spreker
u mee naar de samenleving van het oude Latium en naar
de archeologische sporen van tempels en heiligdommen uit
de periode 600 voor Christus tot ongeveer het jaar 0. In deze
periode veranderde veel in de samenleving: na de val van
de laatste koning van Rome (509 voor Christus) en na een
periode van grote onrust breidde Rome zijn macht uit over
omringende gebieden. Volgens sommige geleerden speelden
heiligdommen een belangrijke rol in deze veranderingen
en het is duidelijk dat ook het karakter van heiligdommen
en de manier waarop mensen de goden vereerden, sterk veranderde.
U bent van harte welkom om hierbij aanwezig te zijn.
Plaats: Remonstrantse kerk, Coehoornsingel 14, Groningen
Datum: donderdag 29 maart 2012
Aanvang: 19.30 uur. Vanaf 19.00 uur is er ontvangst met
koffie.
Prijs: donateurs gratis, niet-donateurs betalen ¤ 2,50.
Voor opgave maakt u gebruik van het aanmeldkaartje in het
midden van dit katern.

Agenda uitgelicht
Voorjaarsexcursie
De reguliere voorjaarsexcursie voert op zaterdag 21 april
2012 naar drie kerken in het Noordelijk Westerkwartier en
één in de Marne.
Samen met twee boerderijen ligt de kerk van Fransum
middenin het oude Middag, niet ver van de verlande bedding
van het Peizerdiep. ‘Kleine sarcofaag van het geloof en stille
klankkast voor buiten’, noemde de dichter C.O. Jellema het
kleine godshuis. De kerk werd gebouwd in het begin van
de dertiende eeuw en heeft een gotisch koor uit de zestiende
eeuw. Tot het interieur behoort onder andere een
laatmiddeleeuwse bakstenen preekstoel.
In het naburige Humsterland liggen de kerken van Niehove
en Saaksum, beide schilderachtig gesitueerd, de eerste
midden op de radiale dorpswierde omringd door huizen, de
tweede aan de rand van het dorp, door haar ligging en witte
detailleringen een fraai element vormend in het landschap.
De kerk van Niehove stamt uit de eerste helft van de dertiende
eeuw, het koor uit de vijftiende. De klok in de dakruiter
behoort tot de oudste in de provincie. Het kleurige interieur
herbergt onder meer een van oorsprong zestiende-eeuws
orgel dat werd gemaakt voor de Mariakerk te Uithuizermeeden.
Verbouwd door J. Wenthin kwam het in 1908 in
Niehove. De opvallende smalle kerk van Saaksum werd in
1848 gebouwd naar het ontwerp van D.H. Bos, nadat de oude
kerk was afgebroken. De toren met traptoren is zeventiendeeeuws,
evenals de preekstoel. Op het kerkhof is onder andere
de dichter C.O. Jellema begraven.
Ten slotte bezoeken we de kerk van Ulrum. Dit dorp is nationaal
bekend uit de kerkgeschiedenis. In 1834 traden
De kerk van Saaksum, blikvanger in het Humsterland
dominee Hendrik de Cock en een aantal geestverwanten uit
de Hervormde Kerk omdat ze het niet eens waren met de
gang van zaken binnen die kerkgemeenschap. De Afscheiding
zou uiteindelijk leiden tot het ontstaan van de Gereformeerde
Kerken. De oude dorpskerk werd in het tweede kwart
van de dertiende eeuw gebouwd en in 1916-17 door rijksbouwmeester
C.H. Peters gerestaureerd naar de restauratieopvattingen
van die tijd, wat blijkt uit het veelvuldig gebruik
van nieuwe stenen en de ontpleisterde muren en gewelven.
De kerk bezit gaaf meubilair in de traditionele protestantse
opstelling. Het Lohman-orgel uit 1806 is nog geheel oorspronkelijk.
NB: Deze tocht is al eens beschreven bij ‘Excursie uitgelicht’
in het oktobernummer van 2010, maar dan als reguliere
kersttocht. Ten gevolge van het slechte weer in december
2010 kon de tocht toen niet plaatsvinden. Alleen de daaropvolgende
januaritocht werd uitgevoerd. Om iedereen de kans
te geven mee te doen, wordt deze excursie nogmaals georganiseerd.
Meer informatie over deelname en een aanmeldingsbon
vindt u in het midden van dit blad.
De tocht kan ook individueel op eigen gelegenheid worden
gemaakt. Deelnemers ontvangen dan na aanmelding een
routebeschrijving.
Paaswandeling
Ook dit jaar vindt weer een Paaswandeling plaats. Deze
heeft plaats op tweede paasdag: maandag 9 april, aanvang
(ovb) 13.00 uur - einde ca. 17.00 uur. De plaats en kerk zijn
nog niet vastgesteld, houdt u daarom de website in de
gaten.
De Stichting is een uitgave van de Stichting Oude Groninger Kerken. Dit katern verschijnt vier maal per jaar, los en als onderdeel van het tijdschrift Groninger
Kerken, voor donateurs van de stichting. • Redactie: Lotte Kleijssen en Martin Hillenga • Vormgeving en productie: Ekkers en Paauw • Drukwerk en verzending:
Zalsman Groningen • Adres: Coehoornsingel 14 • 9711 bs Groningen • telefoon (050) 312 35 69 • e-mail: info@groningerkerken.nl • www.groningerkerken.nl

Regnerus Steensma
Het hedendaagse gebruik van de Stichtingskerken
Minder religie en meer cultuur
Begin 2011 bezat de Stichting Oude Groninger Kerken 63 monumentale kerkgebouwen. Vroeger
dienden ze alleen voor de eredienst. Nu is dat bij slechts enkele nog het geval. Vele worden gebruikt
voor concerten, lezingen, exposities en andere cultuuruitingen. Daarnaast is er de uitstraling van
een oude kerk die bezoekers trekt.
Van regelmatige eredienst naar
religieuze folklore
Regelmatig wordt de vraag gesteld wat er nu met die kerken
gebeurt. Het antwoord is dat er twee ontwikkelingen zijn:
sterke afname van kerkdiensten en sterke toename van cultureel
gebruik. Op 1 april 2011 wordt alleen de kerk in Usquert
nog elke zondag door de PKN-gemeente gebruikt (tien
tot vijftien mensen). Daarnaast wordt in Adorp de kerk verhuurd
aan de Gereformeerde Kerken (Hersteld) en in Westeremden
aan de Vrijgemaakt Gereformeerden. In feite betekent
dit dat van de zestig kerken er bijna geen enkele meer het
beeld laat zien van de gewone zondagse kerkgang, een patroon
dat vijftig jaar geleden normaal was.
Een aantal kerken wordt gebruikt in een rouleersysteem:
eenmaal per twee, drie of vier zondagen. Soms is hier sprake
van een ‘eerlijke’ verdeling, bijvoorbeeld in de gemeente van
Den Andel, Eenrum en Westernieland, waar in elke kerk eens
in de drie zondagen dienst is. Meestal echter moet de Stich-
Muzikale diversiteit in de kerk van Thesinge.
tingskerk tevreden zijn met één dienst in de maand en worden
de andere diensten elders gehouden. Eenum wordt eenmaal
per maand gebruikt door de gemeente van Loppersum,
Tinallinge eenmaal door de gemeente van Baflo en Wirdum
door de gemeente van Garrelsweer. De ervaring leert dat
men mogelijk over enige tijd een punt zal zetten achter dit
gebruik. Bij een dergelijke beslissing spelen de financiën
een voorname rol.
28 Stichtingskerken, dus bijna de helft, worden nog
slechts een enkele keer per jaar gebruikt. Dikwijls met als
achtergrond dat men toch iets van de oude functie van het
gebouw wil laten zien, bijvoorbeeld in Beerta, Obergum en
Wetsinge. In enkele kerken vindt in de zomer een Grunneger
dainst plaats, onder andere in Krewerd en Zuurdijk. In Breede
wordt één keer per jaar een campingdienst gehouden, in Niehove
een pinksterdienst, in Fransum een zomerdienst, in
Garnwerd een avondmaalsviering op Witte Donderdag, in
Niezijl en Visvliet een kerstnachtdienst, in Oudeschans een
13

14
Oudeschans: Groninger volksmuziek en Russische koormuziek
dienst op oudejaarsavond. Sommige kerken worden alleen
vier keer in de zomer gebruikt, bijvoorbeeld Lettelbert en
Marsum. Het is goed bedoeld, maar het heeft ook het karakter
van een soort religieuze folklore: de wat geforceerde instandhouding
van een oud gebruik.
Elf kerken worden in het geheel niet meer gebruikt voor de
zondagse eredienst. Ze zijn wat dat betreft volledig buiten
gebruik, bijvoorbeeld Godlinze, Hornhuizen en Marum. Sommige
van deze kerken worden nog wel zo nu en dan voor een
trouw- of rouwdienst gebruikt.
Grote diversiteit in cultureel gebruik
Terwijl de laatste decennia het religieuze gebruik van de kerken
sterk is verminderd, is dat voor culturele doeleinden
sterk vermeerderd. Tussen 2000 en 2010 vonden in liefst 45
kerken concerten plaats. Soms een enkele keer per jaar,
maar er zijn ook kerken die op dit terrein een sterke traditie
ontwikkeld hebben, zoals Oudeschans, Thesinge en Zuidwolde.
Op zondag 17 mei 2009 werd in de kerk van Tolbert
het honderdste concert gehouden.
Het repertoire laat een grote variëteit zien. Er worden werken
gespeeld uit de middeleeuwen, de renaissance, de ba-
In Tolbert vinden met regelmaat orgelconcerten plaats.
rok, de negentiende eeuw en uit onze tijd. Hier kan men de
gebruikelijke indeling maken van religieuze en niet-religieuze
muziek. Bij de religieuze muziek zien we onder andere
cantates van Bach, gregoriaanse liederen, Christmas Carols
en gospelsongs. Het is vooral rond Kerst en Pasen dat deze
muziek ten gehore wordt gebracht. Groot is ook de verscheidenheid
bij de niet-religieuze muziek. Naast klassieke werken
als van Vivaldi, Mozart en Beethoven, ook allerlei vormen
van volksmuziek: jazz, klezmer- en zigeunerorkesten,
Ierse folksongs en Groninger liedertafel.
Het instrument dat bij uitstek in een kerk ten gehore wordt
gebracht is het orgel. In vele kerken vinden orgelconcerten
plaats, hetzij eenmalig, hetzij in een serie en dat zowel op
beroemde als op eenvoudige instrumenten. Elk jaar worden
in mei de Open Orgeldagen gehouden waarbij in diverse kerken
het orgel bespeeld mag worden. Geïnteresseerden kunnen
zich intekenen om tussen 10 en 16 uur dertig minuten op
het orgel te spelen. Bij de vocale uitvoeringen betreft het solozang,
jongens-, vrouwen-, mannen- en gemengde koren,
cantorijen en klassieke zangensembles. In augustus 2003
zong Klaas Spekken, begeleid door Alex Staal op de piano en
John Kruisman op de gitaar, Groningse luisterliedjes in zes
kerken.
In negen kerken werden toneeluitvoeringen gegeven, hetgeen
veel minder is dan de concerten. Toneel vergt meer ac-
Toneel in de kerk van Wehe: ’t Marnehoes in Wehe heeft een samenwerking
met het Grand Theater heeft genaamd ‘GT Grenzeloos’.
Met dit project komen gerenommeerde Nederlandse en Vlaamse voorstellingen
op plekken waar ze anders niet snel zouden plaatsvinden.
Omdat de kerken vaak nog steeds een belangrijke uit straling binnen
het dorp hebben, kan niet zomaar elk toneelstuk opgevoerd worden.
In Wehe hebben ze om die reden wel eens mensen moeten weigeren.
‘De grenzen van de kunst liggen bij toneelvoorstellingen die tegen het
randje aan zitten’, vertelt Joke Kops van de Plaatselijke Commissie.
Dat randje laat zich moeilijk definiëren, maar is voor ieder dorp weer
verschillend. Toneel kan, maar er wordt altijd een goede overweging
gemaakt of een toneelvoorstelling ‘gepast’ is of niet. Behalve de bekende
en voor de hand liggende activiteiten, proberen de kerken van de
Stichting ook vernieuwende, creatieve activiteiten te organiseren. Een
goed voorbeeld hiervan is de volwassenendisco in ’t Marnehoes, een
disco georganiseerd door Ingrid Koetzier, die als dj ervaring heeft met
dansavonden. De bezoekers komen uit verre omtrek. (Jeroen Mulder)

commodatie: een verhoogd podium, gordijnen, belichting
etc. In de kerken van Oudeschans en Wehe is een podium
aanwezig en dat wordt dan ook veelvuldig gebruikt. Het repertoire
vermeldt o.a. solo-, Gronings en Jiddisch toneel, het
vertellen van verhalen en poppenspel. Daarnaast ook modern
theater en cabaret.
In de veertig jaar van zijn bestaan heeft de Stichting Oude
Groninger Kerken niet alleen gezorgd voor het behoud van
vele oude monumentale kerken, maar gaf zij ook een grote
stimulans aan het culturele leven op het Groninger platteland.
De vele concerten en toneeluitvoeringen zouden niet
mogelijk geweest zijn als de kerken in beheer waren gebleven
bij de kerkelijke gemeenten. Deze beschikken niet over
de mankracht voor de organisatie en zijn meestal ook niet
geïnteresseerd in muziek en toneel; het behoort niet tot hun
doelstellingen. De bezoekers zijn vooral mensen uit de stad
Groningen. De activiteiten worden gestimuleerd door het gevoel
van ‘er gaat niets boven Groningen’, dat op zijn beurt
mede steunt op de kerken. Er is een wisselwerking tussen
beide.
De uitstraling van een oude kerk:
bezinningstoerisme
Parallel met het proces van ontkerkelijking is er een proces
van herwaardering van monumentale kerken als ruimten die
oproepen tot spirituele ervaring. In sommige kerken ligt een
gastenboek waarin bezoekers niet alleen hun naam kunnen
schrijven, maar ook hun ervaringen kunnen weergeven. Uitvoerig
is dit gebeurd in Zeerijp, waar de kerk elk jaar duizenden
bezoekers trekt. In een ander artikel in dit nummer staat
een onderzoek van de dagboeken in deze kerk. Zij vertellen
welke ervaringen de ruimte oproept.
De kerk van Zeerijp is geen eigendom van de Stichting,
maar ook verschillende kerken van de Stichting staan regelmatig
open voor bezoekers. Zij kunnen daar dezelfde ervaringen
opdoen. Dit betreft vooral de kerken in Fransum, Marsum,
Niehove, Oosterwijtwerd en Westeremden. Hopelijk zal
dit aantal toenemen. Van diefstal of vernieling is zelden
sprake. Ook in deze kerken hebben bezoekers gevoelens van
beleving van het goddelijke, kerken die zogenaamd ‘buiten
gebruik’ zijn.
In Oosterwijtwerd staat in het koor een Maria-icoon met
daarbij een kaars. De bezoeker wordt uitgenodigd de kaars
aan te steken als een bede om licht. De kerk staat van april
tot oktober elke dag open van 10 tot 18 uur. In Zuurdijk is op
vrijdag van half vijf tot vijf een bezinningsmoment, dat bestaat
uit de lezing van een psalm, stilte en orgelspel, dus
geen toespraak. Men wordt uitgenodigd tot een moment van
rust en bezinning in een ruimte die door zijn sfeer daartoe bij
uitstek geschikt is.
Dr. Regnerus Steensma (r.steensma@kpnplanet.nl) maakt
studie van historische kerken.
Foto Regnerus Steensma
15

16
Regnerus Steensma
Nieuwe spiritualiteit in een oude kerk
Ervaringen van bezoekers in Zeerijp 1
Een oude kerk is meer dan een monument van geschiedenis en kunst. Is ook meer dan een ruimte
voor kerkdiensten of voor cultureel gebruik. Het is een ruimte die meer dan eens de aanzet geeft tot
existentiële ervaringen. Een voorbeeld is Zeerijp.
De kerk van Zeerijp
Zeerijp: kathedraal van het Groningerland. Het gebouw uit
het midden van de veertiende eeuw, is in zijn totale opzet
een gotische kerk. Bij verschillende onderdelen toont het
echter nog de doorwerking van de romano-gotiek. In Zeerijp
zijn de topgevels van de dwarspanden voorzien van siermetselwerk
en kraalprofileringen, terwijl de vensters omlijst
worden door een rijke profilering. Het interieur maakt indruk
door de grootse ruimtewerking en rijke kleurschakeringen.
Van de grond opgaande kralen langs de pijlers geven een
sterk verticaal accent aan deze ruimte die overdekt wordt
door koepelgewelven met acht ribben. Het meest opvallende
onderdeel van het interieur is de kleur. Deze bestaat uit een
effen rode kleur op wanden en pijlers waarop witte voegen
geschilderd zijn en uit sierpatronen op de gewelven. Deze
rode kleur is ook elders wel teruggevonden, doch alleen in
deze kerk compleet hersteld. Hij wordt op harmonische wijze
afgewisseld door het bruine eikenhout van de preekstoel en
de banken, het blauw, goud en grijs van het orgelfront en de
kleurige wapens op zwarte achtergrond van de rouwborden.
De kerk van Zeerijp trekt duizenden bezoekers per jaar.
Daarbij spelen twee factoren een rol: het grote cultuurhistorische
belang van de kerkruimte en het feit dat de kerk het
hele jaar door van 9 uur ’s morgens tot 9 uur ’s avonds open
staat. Schade is daarbij nooit aangericht en ter voorkoming
van diefstal zijn belangrijke losse stukken, zoals bijbel en
kandelaars verwijderd. In de kerk ligt een gastenboek waarin
velen hun naam hebben geschreven. Sinds 1966 ligt er inmiddels
het vijfde boek, want de eerste vier zijn vol.
Opmerkingen in de gastenboeken
Veel bezoekers hebben niet alleen hun naam in het gastenboek
geschreven, maar hebben er ook opmerkingen aan toegevoegd.
Meestal betreft dit de waardering voor de kerk,
door velen omschreven als een prachtige, indrukwekkende
ruimte. Daarnaast staan in de boeken ook verscheidene teksten
die weergeven wat mensen ervaren in deze ruimte, in
het bijzonder welke religieuze ervaringen die deze oproept.
Ruwweg kan men die opmerkingen verdelen in vier categorieën
die elkaar soms overlappen. Het betreft de ervaring van
stilte en rust, de ontmoeting met God, de bezinning op het
protestantse geloofsgoed en algemeen religieuze gevoelens.
Een goede samenvatting geeft het laatste citaat: ‘Een kerk
die open is, om even te verwijlen bij de Oorsprong die ook
onze Bestemming is, te rusten en te zingen en de wijding van
deze plek te ervaren’. Ik geef hierbij van elk een aantal voorbeelden
die mij troffen bij het doorbladeren van de boeken.
Het betreft dus voorbeelden en geen volledig overzicht. 2
1 Dit artikel is een verkorte versie van R. Steensma, ‘Hoe God opnieuw verschijnt in Zeerijp’, in: J. Kroesen, Y. Kuiper en P. Nanninga
(red.), Religie en cultuur in hedendaags Nederland (Assen 2010) 14-21.
2 De namen van de personen en de plaats van herkomst zijn hier weggelaten, daar deze voor de uitspraak niet of nauwelijks relevant
zijn. Men kan ze op de genoemde datum vinden in de boeken.
Stilte en rust
3 aug. 1999 In deze kerk word je vanzelf stil. Er is ruimte voor God.
7 april 2000 Adembenemend mooi; zal hier nog vaak even binnenlopen
voor een moment alleen met mijn gedachten.
25 maart 2002 Indrukwekkend door de rust en stilte in zo’n vaak hectisch
leven; tijd voor bezinning hervinden.
30 juni 2003 Wat een mooie oude rustgevende kerk.
7 aug. 2003 Wat een mooie kleuren en weldadige stilte.
Godsontmoeting
2 mei 2000 Je voelt dat God hier woont, nog steeds, ook in onze
dagen.
21 aug. 2000 Indrukwekkend geheel Soli Deo Gloria.
2 nov. 2000 In alle onrust in deze wereld; er is altijd een plaats voor
gebed en verootmoediging; liefde uit zich ook in stilte.
2 aug. 2001 A beautiful church to the glory of God. May God bless you
and thank you.
6 aug. 2001 Ik vond het fijn om hier te zijn, want God is bij mij.
30 sept. 2004 De prachtige kerk nodigt tot stilte - stilte die goed doet.
En je eigen conversatie komt even tot rust.
1 okt. 2004 Mooi en rustgevend voor de ziel.
12 mei 2006 Een rustpunt voor onderweg, voor een weg die nog ‘lang’
is te gaan.
1 juli 2006 Het bezoeken en bekijken van deze kerk geeft mij rust en
vrede.
27 juli 2006 Een oase van rust, een bewaarde en gekoesterde schat.
De moeite zéér waard.
10 aug. 2001 Pleased by the magnificent art in the glory of God.
13 okt. 2003 Dat alle kerken mogen blijven wat ze waren: een plaats
van vrede en vreugde tot lof van God.
20 juni 2006 In de stilte is God te vinden.
29 maart 2008 Wat fijn dat deze kerk open is. Het is hier zo mooi
en zo stil. Echt een moment om stil te staan bij God. Laten we
Hem danken voor al het moois dat Hij geschapen heeft. Laten we er
zuinig op zijn.

Verdieping van de protestantse geloofsbeleving
30 mei 2001 Wat een prachtige kerk. Maar uiteindelijk gaat het om
het Woord dat er in verkondigd mag worden. Het Woord van vloek
en zegen voor allen die Christus benodigen. Dat het ons deel mag
zijn of worden.
26 juli 2003 Maar ik zal uitzien naar de Here. Micha. Het eerste wat
we lazen. Wat een rust en stilte in deze kerk. Het verlangen groeit
hier naar de vervulling van Micha.
19 febr. 2006 Prachtige kerk. Een rustplaats voor een ontmoeting met
Algemene religieuze ervaring
3 mei 2002 Wat bijzonder om de Harmonie der Sferen aan den lijve te
mogen ervaren.
12 juni 2002 De aarde draagt je, de hemel vraagt je: wees barmhartig
en heb lief.
31 mei 2003 Heilige plek van rust en ruimte inkeer en contemplatie.
Voor wie het zien en voelen wil. Het is goed hier; in deze wereld die
zich zelf vaak overschreeuwt zijn plaatsen als deze ‘veilige havens’.
26 juni 2004 Na storm en regen is er nu de zomerzon. Het Groningerland
op zijn mooist. En dan deze plek: huis van wie wij de kinderen
zijn, van de onzegbare, van de eeuwige. ’t Is allemaal een groot
mysterie. De mens zoekt er vormen voor, zoals deze kerk en het
prachtige sobere en daarom zo rijke interieur.
25 mei 2005 De stilte in deze ruimte, waarin eeuwenlang gebeden is
en nóg, moge die stilte ook in onszelf aanwezig zijn om de Onzicht-
Diversiteit in Godsbeleving
Uit de opmerkingen blijkt dat vele bezoekers de kerk ervaren
als een ruimte van bezinning. Een ruimte die de ervaring
geeft van stilte en rust, oproept tot de ontmoeting met God
en algemeen religieuze gevoelens naar boven laat komen.
Stuk voor stuk bepaalde vormen van beleving van het goddelijke,
een verschijning van God, in welke gedaante dan
ook. Met een verwijzing naar Geert Maks ‘Hoe God verdween
uit Jorwerd’ kan men zeggen ‘Hoe God weer verschijnt in
Zeerijp’.
Het criterium voor de beoordeling van aanwezigheid van
God mag niet beperkt worden tot de zondagse kerkdienst.
God verschijnt ook op andere wijze. De citaten uit het gastenboek
maken dat heel duidelijk. Met diverse bewoordingen
geven bezoekers uitdrukking aan hun gevoelens van
godsbeleving. Dat is meer dan een herinnering aan een bijbelse
God. Meer en anders. Daarop wijzen woorden als: de
onzegbare, de eeuwige, het mysterie.
‘Openstaan om in de stilte van de ruimte de Onzichtbare
Aanwezige te ontmoeten ook al is dat slechts een flits van
een ogenblik’.
‘Luisteren naar de onzichtbare stem en als die er dan niet
is, wat dan? Stil worden, afdalen naar je allerdiepste ik... en
als bidden niet lukt dan stil worden, dat is ook bidden. Hier in
deze kerk is meer aanwezig dan zichtbaar is. Stil worden...
en verder gaan’.
‘Verwijlen bij de Oorsprong die ook onze Bestemming is,
te rusten en te zingen en de wijding van deze plek te ervaren.’
Dr. Regnerus Steensma (r.steensma@kpnplanet.nl) maakt
studie van historische kerken.
God. We wensen alle mensen die hier hun eredienst houden, en
alle bezoekers de rust en vrede van onze hemelse Vader toe die
dicht bij ons is door Zijn Zoon Jezus Christus: ‘Komt allen tot Mij,
die vermoeid en belast zijn en ik zal u rust geven’.
5 aug. 2007 Gods verborgen omgang vinden, zielen waar zijn vrees in
woont. Dat die verborgen omgang hier mag zijn.
7 aug. 2007 Wat een prachtig kerkgebouw zó midden in het plattelandsdorpje
Zeerijp. Mooie klank van het orgel. Het is mijn bede
dat velen hier de weg tot Jezus mogen vinden.
bare Aanwezige te ontmoeten ook al is dat slechts een flits van een
ogenblik. Pelgrim onderweg.
10 sept. 2006 Een geschenk uit de lucht gevallen: zon door de ramen,
het ‘U zij de glorie’ op het orgel door de koster: een numineuze ervaring.
Dat geeft hoop en een glimp van God.
6 juni 2007 Pelgrimeren … immer onderweg….langs gebaande en gemarkeerde
wegen maar soms ook zonder, richtingloos, en dan ….
waarheen? luisteren naar de onzichtbare stem en als die er dan niet
is, wat dan? Stil worden, afdalen naar je allerdiepste ik ….. en als
bidden niet lukt dan stil worden, dat is ook bidden. Hier in deze
kerk is meer aanwezig dan zichtbaar is. Stil worden …. en verder
gaan.
16 juni 2008 Oh, eindelijk een kerk die open is, om even te verwijlen
bij de Oorsprong die ook onze Bestemming is, te rusten en te zingen
en de wijding van deze plek te ervaren.
17

Kunst, gebak en stilte
De voortschrijdende ontkerkelijking heeft in de laatste ge-
neratie een groot aantal kerken overbodig gemaakt, en de
bezitters van kerkgebouwen doen laten nadenken over een
– ten dele – andere invulling van hun onroerend goed. In
Appingedam, de gemeente die in dit verhaal centraal staat,
werd in de laatste decennia al een aantal kerken aan de eredienst
onttrokken.
De voormalige hervormde kerk van Jukwerd werd in 1971
buiten gebruik gesteld omdat de Hervormde Gemeente
fuseerde met die van Tjamsweer en daar voortaan kerkte. In
1981 werd het kerkje verkocht aan de huidige gebruiker,
beeldend kunstenaar Rieks Pepping, die het verbouwde tot
woon- en atelierruimte.
Fusie maakte ook een eind aan het gebruik van de katholieke
kerk aan de Solwerderstraat in Appingedam. Het gebouw
werd overtollig toen in 1999 de Sint Nicolaasparochie
werd samengevoegd met de Sint Jozeph-parochie van Delfzijl.
De kerk, de pastorie en het zusterklooster werden verkocht
aan de Stichting NOVO, een instelling die onder meer
Peter Breukink en Martin Hillenga
Damster kerkencarrousel
De herbestemming van kerken in de gemeente Appingedam
Appingedam is het toneel van een omvangrijk plan waarbij enkele kerkgebouwen in het centrum
een nieuwe functie krijgen. De Stichting Oude Groninger Kerken, eigenaar van drie kerken en een
synagoge in deze gemeente, heeft hierbij een belangrijke rol.
1 Appingedam, Nicolaïkerk, zuid- en oostzijde.
werkprojecten voor verstandelijk gehandicapten uitvoert. In
2004 werd door die stichting in de Nicolaaskerk een bakkerij
met lunchroom, ’t Kerkje, geopend. In het voormalig kerkgebouw
is ook een stiltecentrum aanwezig, waar schilderijen
uit het NOVO-atelier worden getoond.
Daarnaast werden de kerken van Marsum (1981), Solwerd
(1992) en Opwierde (2003) door de Hervormde Gemeente van
Appingedam overgedragen aan de Stichting Oude Groninger
Kerken – daarover verderop meer.
Carrousel
De kwestie van het zoeken van een andere bestemming voor
de kerkgebouwen in Appingedam bleef de afgelopen jaren
actueel. Deze kwam in 2008 zelfs in een stroomversnelling
terecht: opeenvolgend voltrok zich een aantal gebruiks- en
functieveranderingen. Dit alles in een gesloten cirkel, zodat
figuurlijk gesproken kan worden van een ‘carrousel’.
Deze kwam in beweging door het ontstaan van de Protestantse
Gemeente Appingedam (PGA) in 2008. In het kader
van de Protestantse Kerk in Nederland fuseerden dat jaar de
Gereformeerde en Hervormde Gemeenten. Voor de diensten
maakte de PGA voortaan gebruik van de Nicolaïkerk, waar-

door de gereformeerde kerk vrij kwam. Die leegstaande kerk
werd vervolgens in gebruik genomen door de Gereformeerde
Kerk Vrijgemaakt (GKV), die vanwege een groeiend aantal
leden juist uit haar kerkgebouw, de voormalige synagoge,
was gegroeid en daarom op zoek was naar een nieuwe plaats
van samenkomst. Ten slotte nam de Stichting Oude Groninger
Kerken eind 2010 de vrijgekomen synagoge over, en
ontvouwde plannen voor een nieuwe invulling van het
gebouw.
Beweegredenen
Zoals uit het bovenstaande mag blijken, werkte een aantal
partijen bij de bestemmingswissel nauw samen, een ieder
met haar eigen beweegredenen. Allereerst zijn dat natuurlijk
de afzonderlijke kerkgemeenschappen, die elk een passende
ruimte voor hun diensten vonden.
Ten tweede was dat de gemeente Appingedam, die in het
kader van het plan Centrumontwikkeling graag het historisch
kerkelijk erfgoed wilde behouden om het stadscentrum
voor bezoekers aantrekkelijk te houden. Bovendien krijgt
een aantal gebouwen er een voorziening bij, zodat die centrumfunctie
alleen maar verder wordt versterkt. Zo kocht de
gemeente zelf het aan de gereformeerde kerk grenzende
zalencentrum Kabzeël met de bedoeling er een activiteitenen
jongerenexpertisecentrum in te huisvesten.
Vangnet en herbestemmer
De deelname aan het project door de Stichting Oude Groninger
Kerken vond plaats vanuit twee rollen: die van vangnet
en die van herbestemmer. Beide zijn vanuit de doelstelling
van de Stichting nauw met elkaar verbonden. Bovendien
heeft iedere kerk zijn eigen functie en mogelijkheden. De
situatie in Appingedam illustreert dat eens te meer.
De kerk van Marsum, eenzaam gelegen op een wierde aan
de rand van de gemeente, is een icoon van de SOGK. Het
kerkgebouw is heeft een belangrijke visuele rol in het landschap,
en wordt gelaten zoals het is: geen herbestemming,
geen voorzieningen. Nu niet en in de toekomst niet. De kerk
is opgevangen en dat is het dan ook. De kwaliteit van Marsum
als eenzame kerk wordt juist gekoesterd; de Stichting
kan zich dit als vangnet gelukkig permitteren.
Nog een voorbeeld van die vangnetfunctie is de kerk van
Solwerd. De kleine vrijzinnige geloofsgemeenschap die het
gebouw nog maar sporadisch gebruikt, was niet in staat de
kerk te restaureren en te rehabiliteren. Door het vangnet dat
de SOGK biedt, hebben de vrijwilligers van de plaatselijke
commissie de tijd om met het bureau van de Stichting de
kerk een plaats in het culturele leven van Appingedam te
geven met een redelijk renderende exploitatie. Een totale
herbestemming is hier niet aan de orde.
Anders ligt dat bij een derde kerk in het bezit van de Stichting,
die van Opwierde. Na overdracht door de Hervormde
Gemeente was herbestemming de enige mogelijkheid het
gebouw te redden. Eerst
vestigde zich galerie De
Wenende Maan in de
kerk. Na het vertrek van
de galeriehouder in 2007
toonde de Christelijke
Muziekvereniging Constantijn
Huygens interesse
voor het gebouw. Door
acties onder de plaatselijke
bevolking, een gezamenlijke
fondswerving en
een subsidie van de gemeente
kon worden geïnvesteerd
in noodzakelijke 2 (boven) De synagoge aan de Broerstraat in
voorzieningen en aan- Appingedam, ingewijd in 1801, met op de voorpassingen.
De Opwierder grond de in 1985 opgerichte gedenkzuil voor de
kerk is nu in gebruik als weggevoerde Damster joodse Nederlanders.
clublokaal en repetitieruimte
en heeft daarmee
3 (onder) Appingedam, interieur van de synagoge.
een breed gedragen
nieuwe bestemming gekregen.
Tot slot geldt voor de
recent verworven synagoge
van Appingedam dat
een semicommerciële invulling
om de hoek komt
kijken om een gezonde financiële
basis onder dit
herbestemmingsproject
te leggen. In het gebouw
wordt het verhaal van de
geschiedenis van de Dam-
19
ster Joodse Gemeente
verteld. Daarnaast is er
ruimte voor kleinschalige
exposities, concerten en
dergelijke. In het oude
schooltje dat aan het gebouw
vastzit, zal een erfgoedlogement worden gerealiseerd.
Overheid
De Stichting Oude Groninger Kerken is verheugd om met de
kerken van Marsum, Solwerd, Opwierde en de synagoge mee
te kunnen doen in de ‘carrousel’ van Appingedam. De deelname
van de bovenregionale SOGK aan deze op het eerste
gezicht lokale aangelegenheid wordt gerechtvaardigd door
de al genoemde rol als vangnet en herbestemmer. Appingedam
heeft met de geslaagde rehabilitatie van de Nicolaïkerk
en de Franse School laten zien dat een actieve kerkelijke
gemeente in staat is het voorzieningenniveau van haar bezit
sterk te verhogen. Maar bij een ‘echte’ herbestemming was

20
5 Marsum, zuid- en oostzijde.
5 (boven) Solwerd, de neoclassicistische kerk uit 1783 met klokkenstoel.
6 (onder) Solwerd, het gave interieur uit de bouwtijd van de kerk.
7 Appingedam, interieur van de voormalige gereformeerde kerk, in 1928
gebouwd naar een ontwerp van Egbert Reitsma.
dat misschien een ander verhaal geweest. In de finale van
het veelomvattende project kon de SOGK vanuit haar kernkwaliteiten
door overname van de synagoge de puzzelstukjes
op hun plaats leggen en zo wezenlijk bijdragen aan het
welslagen van de onderneming.
Om een dergelijke rol te kunnen vervullen, is mede werking
van de gemeentelijke overheid onontbeerlijk. De carrousel
van Appingedam is een lichtend voorbeeld van het samen
optrekken van allerlei partijen onder de bezielende leiding
van het gemeentebestuur, waarbij iedereen vanuit zijn eigen
karakter en mogelijkheden een bijdrage levert.
Met Appingedam als exempel moeten politieke beslissers
op provinciaal en landelijk niveau ervan te overtuigen zijn
dat er vangnetten en herbestemmers nodig zijn om in samenspel
met lokale partijen, vrijwilligers, kerkbeheerders, investeerders
en fondsen de actuele opgave voor het behoud van
het bedreigde religieuze erfgoed aan te pakken.
Peter Breukink is sinds 1987 directeur van de Stichting Oude
Groninger Kerken en de Stichting Der Aa-kerk Groningen.
Daarnaast bekleedt hij diverse bestuursfuncties in de erfgoedwereld
(info@groningerkerken.nl).
Martin Hillenga is historicus en redactiesecretaris van
Groninger Kerken (m.hillenga@online.nl).
Foto’s: Regnerus Steensma (tenzij anders vermeld)
8 (boven) Opwierde, zuidzijde van de 13e-eeuwse kerk.
9 (onder) Opwierde, in gebruik als repetitieruimte van de
Christelijke Muziekvereniging Constantijn Huygens uit Appingedam
foto Martin Hillenga

Korte Hemmen, restauratie luidklok
Leek, N.H. Kerk, carillon
Orgel te Tolbert. Gerestaureerd in 2001
Van Oeckelenorgel te Vierhuizen
MENSE RUITER orgelmakers b.v.
Oosterseweg 13
9785 AD Zuidwolde (Gron.)
Tel. 050-3010550 - Fax 050-3010560
E-mail: menseruiter@wxs.nl
www.menseruiterorgelmakers.nl

Orgelmakerij Reil b.v.
Postweg 50b Heerde
Postbus 21 8180 AA Heerde
telefoon: 0578 - 691676
fax: 0578 - 695565
info@reil.nl
www.reil.nl

opdrachtgever: fam. Visser, Heresingel te Groningen
Leidekkersbedrijf Ellens
Nieuwe koperen dakkapel
Ellens Leidekkersbedrijf B.V.
Wigbold van Ewsumstraat 30, 9882 PN Kommerzijl
Tel. 0594 - 21 35 37 - Fax 0594 - 21 35 05
Alle voorkomende bouwwerkzaamheden voor bedrijf
en particulier; renovatie en restauratie
Hoofdweg 23 9795 pa Woltersum
telefoon: 050 - 30 21 555 telefax: 050 - 30 21 060

ONTWERPEN & ADVIEZEN
IN RESTAURATIES EN
VERBOUW & NIEUWBOUW
ADRES
HOGE DER A 34
9712 AE GRONINGEN
CONTACT
TEL (050) 313 61 15
FAX (050) 313 96 57
mail@wv-architecten.nl
Voor al uw - voegwerken
- voegwerkrestauratie
- gevelreiniging
Noordveenkanaal n.z. 21
7831 aw Nieuw Weerdinge
tel. 0591 - 522 258 / 522 770
fax 0591 - 521 016
Oostzijde kerk te Dorkwerd

HOLSTEIN
restauratie architectuur
Kantoren Insulinde
Bankastraat 42 J
9715 CD Groningen
tel.: 050 5770059
fax: 050 5771904
info@holstein-restauratie.nl
www.holstein-restauratie.nl
foto Omke Oudeman

eu,
Een gezonde kijk op onroerend goed
Houtinsectenbestrijding | Zwamsanering
Houtrestauratie met epoxytechniek | Isochips ® -kruipruimteisolatie
Vochtwering | Kruipruimterenovatie | Constructiedroging
Heteluchtmethode | Zuurstofarmeluchtmethode | Microgolvenmethode
Onderzoek met de videoscope | Inspectieabonnementen
Van Lierop
Vestigingen in: Alphen aan den Rijn | Liempde | Echt
Heerhugowaard | Assen | Mechelen (B)
www.vanlierop.nl
Van Lierop
Van Lierop
Van Lierop
Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht
Van Lierop
Van Lierop