deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF jaargang 6 no 10, januari 2002
DRIEKONINGEN
Alex van Ligten.
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
Wilden kritische en logisch ingestelde jongeren vroeger nog wel eens vragen hoe dat nu
precies kón met die ster, die de wijzen voorging en boven een stalletje bleef hangen, nu is
dat veranderd. Een jongetje van negen verraste me met een vraag van een hoog Monty
Python-gehalte: ‘Wat waren die cadeaus voor Jezus eigenlijk wáárd?’ En prompt wilde
een volgende wijsneus weten wat Maria ermee gedaan had. Bewaard of verkocht - ze
waren toch arm? De euro-generatie; ze doen wat ze de ouderen horen doen: praten over
geld, elk journaal tien minuten lang, weken achtereen. Maar dat jong stelde toch een
goede vraag. Dat doen veel volwassenen hem niet na.
Epifanie
Mattheüs 2:1-12 is een kerstverhaal, op het leesrooster van de kerk geplaatst op wat heel
vroeger de kerstdatum was: 6 januari. Nu heet die dag nog steeds: epifanie, verschijning
van de Heer. Kerstmis zelf werd soms tot iets hards en steils, met het: ‘U is heden de
Heiland geboren, de Verlosser’, en die verlossing werd massief verstaan, eenmalig, ooit
gebeurd, en wie het niet horen wilde, die moest maar voelen...
Maar epifanie heeft een andere sfeer bewaard: de Heer verschijnt, zegt dat woord. Hij duikt
op in ons bestaan, midden onder u staat hij die gij niet kent.
De lezing over de mannen uit het oosten en hun ster gaf deze 6 e januari ook een andere
naam: Driekoningen.
In ‘Nu zijt wellekome’ zingt de katholieke traditie: ‘D’heilige drie Koon’gen uit zo verre
land’.
Maar het waren geen koningen, mopperden de protestanten met hun eeuwige dat-stááter-niet!
‘Wijzen uit het oosten, uit zo verre land’ werd het in het Liedboek.
Maar als je dan werkelijk wilt weergeven wat er staat, kloppen die wijzen ook niet. Magoi
zegt het Grieks. Ons woord magie is daarvan afgeleid, al zegt die verre afleiding nog niks
over de oorspronkelijke betekenis.
Wáren het magiërs? Sterrewichelaars? Minstens, in elk geval waren het ‘vreemde heren
met geschenken’, zoals Huub Oosterhuis ze noemt in ‘Wat werd verhoopt’. In dat lied
worden, net als in ‘Nu sijt wellecome’, kerst en epifanie samengebracht: er is een couplet
over de herders, en een over de wijzen uit het oosten, de vreemde heren met geschenken.
Ik vind het zo’n mooi verhaal. Dat heb ik altijd al gevonden ook: die grote mannen bij
het kindeke, de koningen in een stal. ‘t Komt ook door ‘Nu sijt wellecome’; dat blijft me
ontroeren. Sommige liederen blijf je zingen als het kind dat je was toen je ze leerde.
Aanbidding. Goud, wierook en mirre. Buitenstaanders ‘uit zo verren land’. Koningen
waren het niet en met z’n hoevelen ze waren, vermeldt Mattheüs niet. Dat is later in de
traditie berekend aan de hand van de geschenken: één gaf het goud, één de wierook en
één de mirre.
Op de plaatjes en in de kerststalletjes is er meestal ééntje zwart; ooit hebben ze erbij
bedacht dat deze drie koningen de werelddelen Azië, Afrika en Europa vertegenwoordigden,
die de nieuwe koning eer betoonden, in Bethlehem, het middelpunt van die
drie continenten, het hart van de wereld. En wat houd ik van dit Bethlehem van de
Schriften, wat steekt het scherp af tegen het Bethlehem van de nonnen, en de kanonnen,
en de Sharonnen Er kwamen vreemde mannen bij Jezus, die op de een of andere
wonderlijke manier van zijn wonderlijke geboorte wisten. Zelf vertellen ze, dat ze het via
de astrologie ontdekt hadden. Hoe deden ze dat? Wat was dat met die ster die ze zagen?
De geleerden leggen uit: het waren de twee lichten van Jupiter en Saturnus, die eens in de
zoveel jaar vlak bij en half achter elkaar staan. De een was voor de wijzen de ster van de
wereldheerser, de andere die van Palestina. Kwamen ze samen, dan betekende dat, dat er
een heerser was geboren in Palestina. O. Tja....
1
INHOUD
- DRIEKONINGEN
Daarom heten zij terecht koningen. Ze
handelen koninklijk, ze doen wat alle
op aarde zou moeten doen: zich
buigen voor de overmacht van een
weerloos mensenkind.
Toespraak Amsterdamse
Studentenekklesia 6 januari 2002
ALEX VAN LIGTEN
-HIJ OPENDE MIJN OGEN VOOR
HET VOLLE LICHT
Bij de uitvaart van nieuwtestamenticus
en leermeester van vele
voorgangers uit de Amsterdamse
Studentenekklesia: Piet Ahsmann
HUUB OOSTERHUIS
- GODS DWAASHEID EN DE
WIJSHEID VAN DE WERELD
Het evangelie geeft ons niets in
handen. Het haalt ons niet weg uit de
verwevenheid met de omringende
wereld – integendeel, door ons op te
roepen tot liefde, drukt het ons juist
met de neus op de wereld rondom ons
heen.
PIET AHSMANN
- DE GRENZELOZE PAULUS
OOK IN ZIJN EIGEN TIJD WAS
Paulus een controversiële figuur,
wiens geschriften voor velerlei
misverstand vatbaar waren. dat is
sindsdien altijd zo gebleven.
ALEX VAN HEUSDEN
COLOFON
MAANDBRIEF VOOR LEERHUIS EN
LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis & Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres:
Postbus 17268, 1001 JG Amsterdam
tel: (020) 6256940
leerhuis@leerhuisenliturgie.nl
www.leerhuisenliturgie.nl
Abonnementsprijs: € 20,04 per jaar;
Europa € 27,30;
Buiten Europa € 20,04 plus porti

Buitenstaanders
Het is, zo aan het begin van het evangelie, en zelfs aan het begin
van het Nieuwe Testament, een sterke grap van Mattheüs, geheel
in de lijn van Torah en Talmud, die op de cruciale momenten
laten weten dat de buitenstaanders het inzicht hebben, dat de
insiders missen. Een paar vreemde snoeshanen uit een ver land
hebben er via een rare omweg, new-age-achtig, weet van
gekregen dat iets buitengewoons geschied is in Israël, zoals ooit
Thamar uit Kanaän, Ruth uit Moab, Rachab uit Jericho, en
Bileam uit Moab in de woestijn van Midian.
De Talmud legt uit waarom de Torah aan het volk in de woestijn
werd gegeven: niet in het beloofde land, opdat de bewoners
daarvan zich niet méér in het bezit van de geboden zouden
weten dan anderen, maar bij de Sinaï, in het woestijnland, dat
niemands eigendom is en dus aan iedereen toebehoort, in de
vrije wildernis, op de open plaatsen, ‘want de Torah is niet de
Torah van de priesters, noch de Torah van de Levieten, noch de
Torah van de Israëlieten, maar de Torah van de mens (Torath
ha-Adam), wiens poorten openstaan om het rechtvaardige volk
te ontvangen dat de waarheid bewaart en hen die goed en
oprecht van harte zijn’ (Torath Kohanim, 86b).
Gods heil is voor alle mensen, wereldwijd. Vrede op aarde voor
de mensen van zijn welbehagen. Dat is de mensen altijd al
voorgehouden, sinds Israël in de woestijn was en leerde hoe je
God moest dienen. Hij werd niet hun privé-god, maar Hij ging
bij hen horen om zijn heil aan alle mensen door te geven.
Twee koningen
Al gaat het in Mattheüs 2 niet over drie koningen, het gaat in
heel het Mattheüsevangelie wel over twee koningen, over twee
soorten koningschap: dat van Jezus en dat van Herodes. Dat van
Herodes is het gewone soort: macht hebben, en houden. Tot
elke prijs. Eelt op je ellebogen en je ziel kweken. Over lijken
gaan om zelf stand te houden. Ik zal mezelf handhaven.
Dat koningschap is ook al de hele Torah en Profeten door
onderwerp van discussie geweest. Het woord zelf is al van meet
af aan besmet: de eerste keer dat er koningen voorbij komen (in
Genesis 14) is het meteen oorlog. Melech, koning, is
woordverwant met milchamah, oorlog, en het is bijna hetzelfde
woord als moloch, de naam van de afgod die kinderoffers eiste.
Daarom had Israël eerst geen koning; de vólkeren hadden
koningen, in Israël was God de koning. En als dat verandert,
wordt het meteen en bijna permanent problematisch.
Een goed voorbeeld is het verhaal uit de beginperiode van
Davids koningschap in Jeruzalem (in 2 Samuël 10). Zelfs als het
goed gaat, gaat het nog mis!
De chesed van David
David wil vredevorst zijn. Hij wil vriendschap betonen aan de
nieuwe koning van de Ammonieten. Chesed staat er:
goedertierenheid is dat, trouw, goedheid, gunstbewijs, liefde,
vriendschap. Dat wil hij aan de nieuwe collega bewijzen. Dat is
wijs van David: vrede sluiten, goedgunstigheid voortgang laten
vinden. David gaat in Gods spoor door deze goedgunstigheid te
willen doen. Hij voldoet hier goed aan de profielschets van de
psalm die de kerk vanouds op epifanie zingt (Psalm 72): hij doet
recht en gerechtigheid, zijn vrede heerst van zee tot zee, zijn
naam bloeit in alle streken. Het koningschap van deze aardse
koning verwijst naar de hemelse Koning, met andere woorden:
hier geschiedt Gods wil, gelijk in de hemelen, zo ook op de
aarde.
Maar hij stuit op scherpslijperij, wantrouwen, mouwen
opstropen, handelen vanuit achterdocht. De vorsten van de
Ammonieten zeggen tegen hun koning: ‘Natuurlijk zit er wat
achter dat hij zijn bodes stuurt. Hij wil ons aanvallen en
verslaan.’
En dan hoor je heel goed de vanzelfsprekendheid waarmee er
gehandeld wordt. Is het wantrouwen eenmaal gezaaid, dan schiet
het ook snel wortel. De nieuwe koning weet meteen wat hem te
2
doen staat: ‘Toen nam Chanun de dienaren van David’ - en
vernederde ze door hun baarden en hun kleren half af te snijden.
Met een half ontblote kin en een half ontbloot achterwerk stuurt
hij ze heen. Diep beschaamd voelen ze zich, ze durven zich niet
te vertonen.
Wat doet de wijze en rechtvaardige koning daarop? Hij vraagt de
mannen in Jericho te blijven tot hun baarden weer zijn
aangegroeid. Meteen hebben we hier een onbedoelde, maar toch
niet onaardige associatie met onze dagen waarin juist het
afscheren van de baarden bevrijding betekende. Pikant wordt het
wanneer we bedenken hoeveel levens er gespaard zouden
worden als bijvoorbeeld Bush en Sharon lange baarden zouden
kweken voor ze het startschot voor vergeldingsacties losten.
David organiseert geen strafexpeditie, geen bliksemactie om zijn
mannen te wreken. Wachten, is het motto. Niets in een sterke
vernietigende opwelling doen. Laat er over je woede, ook al is
die nog zo gerechtvaardigd, maar wat tijd heengaan. Je zou
willen dat alle regeerders zich aan deze David zouden spiegelen,
en wijzelf trouwens ook. Dat zou veel escalatie in conflicten
kunnen voorkomen.
Al biedt ‘t geen garantie voor het wegblijven van conflicten.
Want hoe gaat het verder? Aan de kant van de Ammonieten
groeit het vanzelfsprekende wantrouwen verder: want wat doen
ze als ze merken dat ze zich bij David in een kwade reuk hebben
gebracht? Hun excuus aanbieden? Vragen om de boel eens uit te
komen praten? Nee: ze mobiliseren duizenden mannen.
En dan is het weer zover, dan moet de koning weer uittrekken
en strijd leveren, en dan zoeken de Ammonieten nog meer steun
en betrekken ze er nóg een hele volksstam in. Dan volgen
moord en doodslag, bloed en geweld, als vanzelf, als altijd... Allemaal
voor niks. Met als oorsprong: wantrouwen, uitgaan van
haat.
Het is een verhaal met grote werkelijkheidszin. Zo lopen die
dingen. Eén slechte raadgeving kan je van de wijs brengen, en
voor je het weet zit je in een spiraal van boosheid en wantrouwen,
waar geen goedgunstigheid meer tegenop kan.
Het koningschap dat van Gods kant komt, d.w.z. de wijze
waarop wij elkaar hier op aarde hebben te leiden, vóór te gaan,
dat heeft geduld en goedertierenheid in zich, dat laat het ver
komen als de ander te ver is gegaan.
T’eren van dat kinde dat alle ding behoudt
Dat brengt ons weer bij de evangelielezing, over de wijzen uit
het oosten. Ze gaan, goed van vertrouwen, naar Herodes. Ze
zeggen zonder omwegen: ‘Waar is de koning der Joden die
geboren is? Wij hebben zijn ster in het oosten gezien.’ Zij
hebben gezien wat voor insiders verborgen bleef. Zij weten: de
ster van de verlossing is opgegaan.
Bij Herodes is het wantrouwen volkomen. Bij hem ook geen
omwegen, maar één vraag: ‘Waar zit dat kind, zodat ik het
onschadelijk kan maken?’ Dezelfde vanzelfsprekendheid van
geweld die je in 2 Samuël 10 aantreft en waar de hele
geschiedenis tot in onze dagen bol van staat.
Dat koningschap staat lijnrecht tegenover dat van Jezus. De
koning der Joden die geboren is, is weerloos, klein, in de handen
der mensen, moet worden gevoed, opgevoed, verzorgd. Een
afhankelijk wezen, als alle kinderen van de wereld. Niets akeligs
moet ze treffen, niets moet ze verhinderen gelukkig en
onbezorgd te zijn, te spelen, te lachen, te leren...
Dat maken de wijzen allemaal duidelijk in hun handelen, als ze
eenmaal toegeleid zijn naar de plaats waar het kind is. Als zij het
kind met Maria, zijn moeder, zien, dan aanbidden zij.
En daarom heten zij toch terecht koningen. Ze handelen
koninklijk, ze doen wat alle koningschap op aarde zou moeten
doen: zich buigen voor de overmacht van een weerloos
mensenkind in de armen van zijn moeder.
Koninklijk zijn ze als ze hem koninklijke gaven geven.
Dat heb ik dat jongetje ook geantwoord op zijn vraag wat die
cadeaus waard waren. Ze waren álles waard. Als jij een cadeau

moet bedenken voor iemand die je heel aardig vindt, dan geef je
iets moois, hopelijk iets wat die ander mooi vindt, maar in elk
geval ook iets wat je zelf mooi vindt. Je wilt laten weten: ik geef
om jou. Dus in elk echt cadeau geef je iets van jezelf. En mirre,
wierook en goud, dat zijn koninklijke cadeaus. En dat
koninklijke dat die mannen dus bezaten, dat gaven ze aan dat
kind.
‘Z’offeren ootmoediglijk mirr’, wierook ende goud,
t’eren van dat kinde dat alle ding behoudt’.
Want dat doet hij, dat zal in zijn leven te horen en te zien zijn,
dat hij alle ding behoudt. ‘Iedereen’ betekent dat. Dus jou ook,
en mij, ons allemaal, en alle mensen die bij ons horen.
En als we dat geloven en daaruit leven - dat is hetzelfde -, dan
krijgen we een leven van goed vertrouwen, van grote
vriendelijkheid en vriendschap, toegenegenheid, warmte, liefde,
trouw, goedgunstigheid en goedertierenheid. Een koninklijk
leven. Driekoninklijk.
Zo moge het zijn.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 6 januari 2002
Op 31 december 2001 overleed op 85-jarige leeftijd
Piet Ahsmann, nieuw-testamenticus en leermeester
van een groot aantal voorgangers van de
Amsterdamse Studentenekklesia
HIJ OPENDE MIJN OGEN VOOR
HET VOLLE LICHT
Uit de toespraak bij de uitvaart van Piet Ahsmann
Huub Oosterhuis
Lezing uit het boek Handelingen der Apostelen
9:1-9
Saulus ging nog altijd fel te keer en bedreigde de leerlingen
van de heer met de dood. Hij wendde zich tot de hogepriester
en vroeg hem brieven voor de synagogen in Damascus, zodat
hij aanhangers van de Weg, die hij daar zou vinden, mannen
zowel als vrouwen, gevangen kon nemen en naar Jeruzalem
overbrengen.
Hij was op weg en naderde Damascus al, toen hem plotseling
een hemels licht omstraalde. Hij viel op de grond en hoorde
een stem tegen hem zeggen: ‘Saul, Saul, waarom vervolg je
Mij?’ Hij zei: ‘Wie bent u dan, Heer?’ Deze antwoordde: ‘Ik ben
Jezus die jij vervolgt. Kom, sta op en ga de stad binnen. Daar
zal je gezegd worden wat je doen moet.’
Zij reisgenoten stonden sprakeloos; ze hoorden de stem wel,
maar zagen niemand.
Saulus stond op van de grond, maar hoewel hij zijn ogen open
had kon hij niets zien. Ze namen hem dus bij de hand en
brachten hem zo Damascus binnen. En het duurde drie dagen
dat hij niet kon zien en niet at of dronk.
Het is al geruime tijd bijna ‘publieke opinie’, dat deze Saulus-
Paulus de hoofdschuldige zou zijn aan alles wat ‘het
christendom’ in de loop van twintig eeuwen te zien heeft
gegeven aan: verachting van de vrouw, frustratie van de
seksualiteit prediking van ascese, jodenvervolging,
vervreemdende hiernamaalsverwachting en onbegrijpelijke
dogma’s over erfzonde en verzoening. Zogenaamde ‘woorden
van Paulus’ zwerven door de geschiedenis en zweren in het
geheugen en de verbeelding van miljoenen.
Piet Ahsmann meende dat er een andere Paulus te lezen was uit
zijn brieven, een onwrikbare maar ook een zachte, geduldige,
visionaire Paulus die aan de eerste gemeenten-van-Jezus hun
spiritualiteit heeft gegeven.
3
Wat was Paulus overkomen? Een inzicht. Een inzicht dat hem
vervreemdde van de gevestigde heersende religieuze kaders, van
de gangbare godsdienst. In zijn Galaten-brief schreef Paulus dit:
‘Hij die mij al in de schoot van mijn moeder bestemd had en
geroepen...hij opende mijn ogen voor het volle licht.’ Toen
vervluchtigden voor hem de zekerheden waarin hij tot dan toe
had geleefd. Wat zag hij? Hij zag Jezus, een gekruisigde die in
zijn verworpenheid van godswege tot heer en Messias geworden
is. En in het licht van die gekruisigde werd deze wereld voor
Paulus ontmaskerd als een ‘dodelijk regiem’: deze bestaande orde
met alles wat daarin gelding heeft, met al zijn cultuur en moraal
en godsdienst, is blijkens de moord op Jezus tot geen andere
‘wijsheid’ in staat dan dat de minste mensen als slaven worden
verworpen. ‘Jezus gekruisigd’ betekent: dat het gevestigde
religieuze kader voor Paulus heeft afgedaan. Daarin ligt besloten
dat wie in deze messias gelooft, in hem vertrouwen stelt en met
hem voor ogen naar deze wereld kijkt, aan niets en niemand
meer onderhorig is: ‘niet meer als slaven onderworpen aan de
machten en wetten van deze wereldorde’ (Gal 4:3) die ons van
elkaar vervreemden en aan de minsten het leven ontnemen. En
ook betekent het: dat je, zo naakt en weerloos als je bent,
aanraakbaar en aanspreekbaar bent voor wie dan ook; dat je nu
voortaan bij allen hoort, bij iedereen wie hij of zij ook is, zonder
aanzien des persoons, bevrijd tot saamhorigheid en verzoening.
Van die bevrijding over alle grenzen en muren heen, is Jezus
voor Paulus de belichaming. Hij is in persoon het visioen van de
saamhorigheid van allen, joden en Grieken ‘Dus niet meer joodof-griek,
knecht-of-heer, man-of-vrouw. Allen zijn één mensheid
in Jezus de Messias.’
Zo heeft theoloog Piet Ahsmann het getuigenis van Paulus
verstaan. In een toespraak in de Ekklesia in 1975, zei hij:
‘Geloven in de gekruisigde Messias, dat houdt in: afzien van de
gevestigde wereld van je religie, je ideologie, je maatschappelijke
groep, en vooral van je eigen status die je daaraan ontleent.
Geloven in de opstanding van de Messias, dat is:
openstaan voor een nieuwe wereld, met joden en heidenen die
door elkaar heen aan één tafel eten. alsof dat zomaar kàn.’ Wij
vertaalden hem, in die jaren, de Galatenbrief – in de ekklesia van
de Galaten, door Paulus gesticht, kwamen op zeker ogenblik
joodse volgelingen van Jezus vertellen, dat wie behoren wil bij de
ekklesia van de Messias zich moet laten besnijden en de
wetgeving van de Tora moet onderhouden, dus moet overgaan
tot de joodse godsdienst. Piet Ahsmann legde dat uit als volgt:
‘Dat betekent zoveel als wanneer tegen ons wordt gezegd: als je
tot de ekklesia van de Messias wil behoren, dan moet je je
opnieuw gaan houden aan de rooms-katholieke weten inzake
geboorteregeling, abortus, celibaat, aan de officiële richtlijnen
voor de liturgie, aan door Rome voorgeschreven
gebedsformuleringen en aan de veroordeling van homofilie.’ Zo
dacht hij. Zo las hij Paulus en de evangeliën.
Onderstaand artikel schreef Piet Ahsmann in 1983 voor
Werkschrift voor Leerhuis en Liturgie.
GODS DWAASHEID EN DE
WIJSHEID VAN DE WERELD
Piet Ahsmann
Inleiding op de eerste brief van Paulus aan de gemeente van
Korinthe
Het is een lang, uitvoerig schrijven, die eerste brief van Paulus aan
de gemeente van Korinte; in de meeste uitgaven beslaat hij al
gauw 25 of meer bladzijden. We zullen hier alleen een paar
representatieve fragmenten afdrukken. Het zijn flarden uit een
bewogen gesprek tussen Paulus en de korintische gemeente, een

gesprek dat al vóór deze brief begonnen was en dat zich over een
aantal jaren heeft voortgezet, vaak op vrij hoge toon, wanneer de
conflicten zich verscherpten en de emoties opliepen. Paulus
bevindt zich al enige tijd in Efeze. Het zal een anderhalf jaar
geleden zijn dat hij Korinte verliet, waar hij in minder dan twee
jaar een bloeiende gemeente had zien ontstaan. Hij is toen over
zee teruggekeerd naar Palestina en Syrië, vervolgens door
Klein-Azië getrokken en uiteindelijk in de grote havenstad Efeze
gebleven. In die stad waren de echo’s van die andere haven- en
handelsstad Korinte duidelijk waarneembaar; over de Egeïsche
zee, die grillige griekse binnenvijver, voeren de schepen af en aan.
Met het handelsverkeer was er al van ouds een levendige
uitwisseling van mensen, ideeën en religies; en natuurlijk ook van
allerlei nieuws en actualiteiten Er ontstaan dan ook al gauw weer
intensieve kontakten tussen Paulus in Efeze en de gemeente van
Korinte aan de overkant van het water. Mensen reizen over en
weer, ook brieven. Deze lange brief is er een van. Waar gaat het
over? De gemeente heeft Paulus per brief enkele vragen
voorgelegd; daarnaast zijn er nogal wat punten, waarop Paulus het
nodig vindt zijn korintische broeders en zuster terecht te wijzen,
soms op nogal scherpe toon. Al lezend krijg je gemakkelijk de
indruk: dat zat goed fout, daar in Korinte: Die indruk is
ongetwijfeld eenzijdig.
Al dadelijk bij het eerste onderwerp dat ter sprake komt: de
gemeente -zo heeft Paulus vernomen - is bezig zich op te splitsen
in verschillende partijen, die zich ieder op een andere grote figuur
beroepen; sommigen zweren bij Paulus, anderen bij Apollos, weer
anderen bij Kefas. Apollos was een evangelie-verkondiger, die na
Paulus’ vertrek in Korinte was gekomen en daar blijkbaar indruk
had gemaakt op de gemeente. Kefas was natuurlijk niemand
anders dan Petrus, die misschien ook in de tussentijd de gemeente
had bezocht; er werd wat afgereisd in die tijd. Maar is het niet een
fundamenteel misverstand, de verkondigers als grote figuren op
de handen te dragen en te roepen: Ik ben van Paulus, ik van
Apollos, ik van Kefas? Kom nou, zegt Paulus, je gaat toch geen
mensen achterna lopen - alles is van jullie, ook Paulus, Apollos,
Kefas of welke grootheden dan ook. Evangelieverkondigers staan
in dienst van het evangelie; het is een misverstand ze als grote
figuren achterna te lopen. Het evangelie confronteert je ook niet
met een sublieme heldengestalte, het heeft niet beter te bieden
dan een gehangene aan een galg, ‘een gekruisigde Messias’. Maar
daarmee bevrijdt het je van je ‘staat en stand’ en van de noodzaak
daartoe; het maakt je vrij voor je medemens en voor de liefde.
Hoe kwamen die korintiërs er dan toch toe, om de
evangeliepredikers na te lopen als grote leiders? Hoe zag die
gemeente er eigenlijk uit? In de brief komt ze aan de dag als een
sterk gevarieerd geheel, roerig en springlevend, in meerderheid
behorend tot het stadsproletariaat, slaven en sjouwers. Een
bloeiende gemeente, mag je best zeggen. Deze mensen gingen
gretig in op de evangelische boodschap en beleefden die op hun
manier, in de termen van hun wereld en van hun milieu. Dat was
de wereld en het milieu van een havenstad, waar alles doorheen
spoelde, dat kosmopolitische centrum van fluctuerende
oncontroleerbare mensenmassa’s, die smeltkroes van idealen en
ideologieën. Wat ons opvalt in dat milieu, is de onvoorstelbare
hoogconjunctuur van godsdienst en wijsbegeerte, waarbij die twee
overigens in elkaar overvloeien. Wijsheid werd begeerd als
hemelse gave, inwijding in het sacrament van de ‘nous’, d.w.z. van
hogere, bevrijdende kennis en inzicht. Daartoe kwamen ze bijeen,
de armoedzaaiers, Grieken, Galliërs, Noord-Afrikanen, Aziaten,
aangespoeld van alle kusten; in kelders, in woonhuizen, in
havenloodsen; daar vierden ze hun inwijdingen en hun heilige
geheimen en konden ze de wanhoop van het dagelijkse bestaan
vergeten.
Nu kwam daar het evangelie-: een nieuwe prediking, uit het
oosten nog wel, waar zoveel intrigerende religies vandaan
kwamen. En er hoorden ook inwijdingsrituelen bij, het
reinigingsbad van de doop en het heilige avondmaal. Waar
4
mensen rond dit evangelie samenkwamen, bracht de Geest ze
vaak in vervoering en deed ze als profeten in verheven taal de
verborgenheden van God aan het licht brengen. Die
onaanzienlijke mensen, die door het evangelie werden geraakt en
er zich aan gewonnen gaven, hebben dat ongetwijfeld als een
ingrijpende en authentieke ommekeer in hun leven ervaren. Maar
het is ook niet verwonderlijk, dat ze het als een nieuwe status
waardeerden, dat de predikers voor hen fascinerende
wijsheidsleraren waren, en het evangelie hoogste en diepste
wijsheidsleer. Arm als ze waren, voelden ze zich er nu rijk mee,
dat ze zich volgelingen mochten noemen van zulke bijzondere
mannen en van zo’n verheven leer.
De brief maakt zichtbaar, hoe ze zich verslingerden aan
buitengewone religieuze uitingen en verschijnselen, die in die
dagen veel voorkwamen ook binnen de messiaanse gemeenten.
En hoe ze daarbij een voorkeur hadden voor het meest
geëxalteerde, zoals het z.g. ‘tongen spreken’. Dat bestond hierin,
dat zo iemand in extase raakte, als was hij dronken van ‘heilige
Geest’, en dat hij onder die invloed wilde, onsamenhangende
klanken uitstootte, als een kosmische, bovennatuurlijke taal van
engelen en goden. In onze dagen is het met name de
Pinkstergemeente, die zich opnieuw op het ‘tongen spreken’
toelegt. In die extase voelde men zich ontsnappen aan de greep
van deze wereld, aan de wereld van alle dag met al zijn ellende en
dienstbaarheid. Vanouds een typisch griekse beleving: de geest
betekende bevrijding uit de stof, uit het lichaam en uit heel het in
lichaam en stof gekerkerde bestaan. De wijze kon door zijn
hogere kennis en door zijn extase ‘reeds nu’ (die woorden zijn
belangrijk:) zich verheffen boven de wisselvalligheden en
onvolkomenheden van het alledaagse en het terloopse.
Zo konden sommigen van de meer geëxalteerden in Korinte ook
beweren: opstanding van doden? welnee: De opstanding was voor
hen ‘nu reeds’ een feit, in hun extatische beleving kon de dood
hen niet wezenlijk meer raken: onkwetsbaar waren ze, vrij,
helemaal zichzelf.
De vermaning van Paulus, die als een rode draad door heel de
brief heen loopt, zouden we kunnen samenvatten in zijn verwijt:
‘Nu reeds zijn jullie rijk geworden’: Die proletariërs, waren ze niet
bezig kapitalisten van de geest te worden? Maar daarmee is dan
het evangelie ten diepste miskend. Het evangelie geeft ons niets in
handen. Het haalt ons niet weg uit de verwevenheid met de
omringende wereld - integendeel, door ons op te roepen tot
liefde, drukt het ons juist met de neus op de wereld rondom ons
heen. Nog steeds heersen daar tirannieke machten en
heerschappijen, die nog definitief overwonnen moeten worden -
het zou een vlucht zijn, je boven die nood verheven te achten.
Nog steeds is er, vooral, die aartsvijand: de Dood. Wie meent, zó
wijs en begenadigd te zijn, dat hij zich om de Dood niet hoeft te
bekommeren, zodat het opstandingperspectief voor hem zinledig
wordt - die kan van Paulus te horen krijgen, dat hij met al zijn
wijsheid geen benul heeft van God. Uitzien naar de opstanding uit
de dood, dat kan voor ons soms bijna even zinloos lijken als voor
de Korintiërs. Aanvaarding van de dood, is dat niet veeleer wat
wij zoeken? Leren leven met de dood; levenskunst die ook
stervenskunst is - dat is ongetwijfeld een heel zinvol streven; maar
het kan voor ons deze brief onverstaanbaar maken. Want daarin is
de dood inderdaad de laatste vijand, waarmee ieder vergelijk
uitgesloten is.
Volgens Paulus heb je geen benul van God, wanneer de dood je
aartsvijand niet is. Want God kan niet tegen de dood, Hij kan er
niet mee leven: Volgens de oeroude bijbelse voorstelling roept al
het op aarde vergoten bloed tot Hem; die stem verstaat Hij beter
dan alle begeesterde en extatische taal van de heilige weters.
We moeten dan ook goed zien, waarover het gaat, wanneer hier
over de Dood en de opstanding uit de Dood wordt gesproken.
Het gaat over moord, liquidatie, geweldpleging, uitbuiting. De
Dood is eigenlijk dé Macht in deze wereld, waarin geldt: dood is
dood:

Uit de weg ruimen wie je in de weg zit, blijft nog altijd de zekerste
manier om je doel te bereiken. Zo zit deze wereld in elkaar.
Dood is dood - wanneer je dat zó accepteert dat je er ook
uiteindelijk vrede mee hebt, dan blijft het gelijk definitief aan
dezelfde kant: aan de kant van de moordenaars, van de napalm,
de wurgpaal, de martelkampen, de kernraketten.
Zo kunnen wij misschien begrijpen, dat het ‘reeds nu’ van de
wijze Korintiërs in Paulus’ ogen wat al te zelfgenoegzaam klonk.
Met nadruk stelt hij daar tegenover zijn ‘nog niet’. Het Einde
komt nog. In die tussentijd roept het evangelie ons om nu al vrij
te zijn - vrij voor die toekomst én vrij voor de ander, in de liefde.
Fragmenten uit de eerste brief van Paulus aan de
gemeente van Korinte
1. DWAASHEID VAN GOD
Ik bid jullie in de naam van Jezus, onze Heer en Messias:
spreek allen vanuit éénzelfde gezindheid,
laat er geen scheuringen onder jullie zijn,
wees samengevoegd in één geest en bezieling.
Want mij is over jullie bekend gemaakt
door de huisgenoten van Chloé,
dat er twisten onder jullie zijn.
Ieder heeft zo zijn slagwoord, hoor ik:
‘Ik ben van Paulus’, ‘maar ik van Apollos’,
‘en ik van Kefas, en ik van Christus!’
Is Christus dan in stukken verdeeld?
Is Paulus voor jullie gekruisigd?
Jullie zijn zeker gedoopt in de naam van Paulus?
Ik dank de hemel dat ik niemand van jullie gedoopt heb,
behalve dan Crispus en Gajus.
Nu kan tenminste niemand beweren
dat jullie in mijn naam gedoopt zijn.
0 ja, ook het gezin van Stefanos heb ik gedoopt –
verder zou ik niet weten wie ik nog gedoopt heb.
Christus heeft mij niet gezonden om te dopen,
maar om het evangelie te verkondigen –
niet met mooie en wijze woorden
die het kruis van Christus onschadelijk maken.
Het evangelie, dat woord van het kruis,
is natuurlijk dwaasheid voor deze wereld,
die dan ook ten gronde gaat;
maar voor ons is het de kracht van God
die ons zal redden.
Geschreven staat:
‘Wegvagen zal ik de wijsheid van de grote weters,
en het verstand van de verstandigen zal ik verbijsteren.’
Waar zijn ze, de grote weters, de hooggeleerden,
de goedpraters van deze wereld?
Heeft God de wijsheid van deze wereld niet
als dwaasheid ontmaskerd?
Deze wereld, met al haar wijsheden, heeft Hem niet
gevonden.
Toen heeft Hij in zijn wijsheid besloten,
dat alwie zou geloven in dit dwaze evangelie,
gered zal worden.
En zo zien wij het nu gebeuren:
Joden willen een teken uit de hemel,
Grieken verlangen wijsheid.
Maar wij verkondigen een Messias die gekruisigd is.
Dat is voor Joden aanstoot en ergernis
dat is voor Grieken dwaasheid.
Maar voor hen die geroepen zijn,
Joden of Grieken,
is hij de Messias,
is hij Gods kracht en Gods wijsheid.
Dwaasheid van God, wijzer dan de mensen,
machteloosheid van God, machtiger dan de mensen.
Bedenk eens: wie was je zelf, toen je geroepen werd?
Er waren er niet zoveel onder jullie
die meetelden in de ogen van de mensen,
door geleerdheid, macht, invloed, voorname afkomst.
5
En wat doet God? Het dwaze van de wereld heeft Hij
uitverkoren
om de grote weters te beschamen;
het machteloze van de wereld heeft Hij uitverkoren
om de machten te beschamen;
het minste van de wereld, het verachte,
heeft Hij uitverkoren –
wat niet bestaat, dat heeft Hij uitverkoren
om te ontkrachten het bestaande;
opdat, ten overstaan van Hem,
niets wat bestaat zou roemen op zichzelf.
Uit kracht van God bestaan wij, in Jezus, de Messias.
Wat wijsheid is, gerechtigheid en heiligheid,
wat redding is:
dat is ons, van Godswege,
verschenen en gegeven in Hem.
Daarom, zoals geschreven staat:
‘De wijze moet niet roemen op zijn wijsheid,
de sterke moet niet roemen op zijn kracht.
Wie toch roemen wil, bedenke dit:
dat Ik het ben, zegt God,
die recht en gerechtigheid vestig op aarde.’ (1 Kor.
1 vers 10 -31)
2. WIE WAS IK ZELF?
En ik, wie was ik zelf,
toen ik jullie destijds het evangelie verkondigde
en in jullie midden van Gods kracht getuigde?
Niet met mooie en wijze woorden ben ik tot jullie gekomen,
en niet als een geleerde.
Het was mij duidelijk geworden,
dat ik onder jullie een onwetende zou zijn,
één die niets anders te brengen heeft
dan dat verhaal over Jezus, de Messias,
een gekruisigde Messias.
In grote onzekerheid, in angst en beven,
heb ik vóór jullie gestaan.
De redevoeringen die ik voor jullie afstak,
waren niet onweerstaanbaar door hun welsprekendheid,
maar schitterden door de Geest en de kracht van onze God;
opdat jullie geloof geen mensenwijsheid zou zijn,
maar kracht van God. (1 Kor. 2. vers 1 -5)
3. VERBORGEN WIJSHEID
Wij spreken over de verborgen wijsheid van God,
over wat Hij, van alle eeuwigheid
gewild heeft en in zijn hart gekoesterd:
dat wij ooit zouden uitgroeien
tot mensen in het volle licht.
Geen van de groten der aarde heeft dit ooit beseft.
Anders zouden zij de zoon der mensen niet hebben
gekruisigd.
Zoals geschreven staat:
geen oog heeft gezien, geen oor heeft gehoord,
in geen mensenhart is opgekomen,
wat God bereid heeft voor hen die Hem liefhebben.
(1 Kor. 2 vers 7 - 9)
4. ALLES BEHOORT JULLIE TOE?
Jullie zijn toch de tempel van God. Je weet toch
dat de Geest van God in jullie woont.
wie de tempel van God afbreekt
die zal door God gebroken worden.
Want de tempel van God is heilig,
en die tempel zijn wij.
Laat niemand zichzelf bedriegen:
wie denkt dat hij wijs is, wereldwijs zogenaamd,
moet dwaas worden om wijs te zijn.
De wijsheid van deze wereld is dwaasheid voor God.
Zo staat geschreven:
‘Hij is het
die de wijzen in hun eigen listen vangt.’
En ook:
‘De Heer doorziet de gedachten van de wijzen.

Hij weet hoe leeg ze zijn.’
Daarom moet maar niemand zweren bij mensen.
Paulus, Apollos of Kefas, ze zijn allemaal tot jullie dienst.
Deze wereld, leven of dood, heden of toekomst,
alles behoort jullie toe.
Maar jullie zelf zijn van Christus,
en Christus is van God.
(1 Kor. 3. vers 16 - 22)
5. DE GEEST IN DE GEMEENTE
Nu over de gaven van de Geest -
daarover wil ik geen misverstand.
Toen jullie nog heidenen waren,
op stomme afgoden aangewezen,
toen werden jullie ook al in geestvervoeringen meegesleept,
weet je het nog?
Daarom is dit een betrouwbare maatstaf:
niemand die spreekt door de Geest van God
zal zeggen over Jezus: Ik ken die mens niet;
en niemand kan zeggen: ‘Heer is Jezus",
tenzij in de heilige Geest.
Er zijn verschillende begaafdheden,
maar het is dezelfde Geest.
Er zijn vele taken te vervullen,
maar het is dezelfde Heer die onze dienstknecht is.
Er is oneindig veel werk te doen.
Maar het is één God, alles in allen,
die werkt totdat het volbracht is.
In ieder van ons openbaart zich de Geest,
want ieder heeft zijn eigen gaven
om daarmee allen van dienst te zijn.
Aan de één wordt door de Geest,
een woord van wijsheid gegeven;
aan een ander woorden van wetenschap,
uit kracht van dezelfde Geest;
aan een derde, door dezelfde Geest,
het geloof dat bergen verzet;
aan weer anderen schenkt hij het vermogen
om ziekten te genezen, om wonderen te doen.
Ook wekt de Geest in heel verschillende mensen
het visioen van de komende wereld,.
en leert hen onderscheiden wat recht en wat slecht is,
en geeft hen vurige tongen om daarvan te getuigen,
en taal om elkaar te verstaan.
Wij allen zijn tot één lichaam gedoopt.
Wij werden allen gedrenkt met één Geest.
Wij vormen tezamen het lichaam van de Messias
en ieder afzonderlijk zijn wij als ledematen.
En niemand kan zeggen tot een ander:
ik heb je niet nodig:
het oog kan niet zeggen tot de hand:
ik heb je niet nodig;
het hoofd kan niet zeggen tot de voeten:
ik heb je niet nodig.
Wij zijn niet allen toegerust met dezelfde kracht.
Maar God heeft het lichaam zo gemaakt,
dat de minste leden de kostbaarste zijn;
opdat er geen verdeeldheid zou zijn in het lichaam,
maar alle ledematen voor elkaar zouden zorgen in liefde.
Als er één moet lijden,
delen allen in dat lijden;
als één het goed maakt, delen allen in die vreugde.
Zo horen wij dan bij elkaar als de ledematen van één lichaam.
Zo zijn wij het lichaam van de Messias. (1 Kor. 12 . vers 1 -
27)
6. OPSTANDING VAN DODEN
Ik roep jullie terug naar het evangelie
dat ik jullie verkondigd heb;
dat je aanvaard hebt,
dat de grond is onder je voeten,
en je uitzicht op redding -,
staat het je nog voor ogen zoals ik het je gebracht heb?
Je bent toch niet gaan geloven in het wilde weg?
6
Voor al het andere heb ik jullie doorgegeven,
wat ik ook zelf als traditie ontvangen heb:
Christus is gestorven,
delging van onze zonden,
vervulling van de schriften.
Hij is begraven,
Hij is opgewekt de derde dag,
vervulling van de schriften.
Hij is verschenen aan Kefas, toen aan de Twaalf.
En daarna is hij gezien
in een samenkomst van meer dan vijfhonderd mensen.
de meesten zijn nog in leven,
maar sommigen zijn al dood.
Toen is hij gezien door Jacobus, toen door alle apostelen.
En .toen, het laatst, is hij gezien ook nog door mij,
die de misgeboorte ben.
Ik die de minste ben van de gezondenen,
niet waard genoemd te worden:
‘Afgezant van de Messias’,
omdat ik de gemeente van God heb vervolgd.
Alleen uit kracht van Gods genade ben ik wat ik ben.
En dat Hij mij gratie heeft geschonken,
is niet vergeefs geweest.
Ik heb hard gewerkt, harder misschien dan heel wat
anderen
-ach nee, niet ik, maar Gods genade werkte in mij.
Dus hoe dan ook, of ik het nu zeg of die anderen:
Zo is onze verkondiging,
en zo zijn jullie gekomen tot het geloof.
Als dit dan de verkondiging is:
dat de Messias, Jezus,
zo dood en begraven als hij is,
ten leven werd opgewekt:
hoe kunnen dan sommigen van jullie zeggen
dat ‘opstanding van doden’ niet kan.
Als ‘opstanding van doden’ niet kan,
dan is de Messias ook niet ten leven opgewekt;
en als de Messias niet ten leven is opgewekt,
is onze verkondiging een slag in de lucht,
is jullie geloof een slag in de lucht.
Dan worden wij dus ontmaskerd als valse getuigen van God.:
wij die getuigen, tegen God in,
dat Hij de Messias ten leven heeft opgewekt
- maar dat heeft Hij niet: ‘doden staan toch niet op?’
Als de doden niet opstaan, is ook de Messias niet opgestaan.
Dan is jullie geloof een illusie,
en ben je nog even genadeloos en in zonden verloren.
Dan zijn ook de doden, die in hem ontslapen zijn,
weg, verdwenen, verloren, dood is dood.
Als onze hoop op de Messias niet de grenzen van dit
sterfelijke leven doorbreekt,
dan zijn wij de meest beklagenswaardige van alle mensen.
Maar zo is het niet.
De Messias, dood en begraven,
werd ten leven opgewekt.
En dat betekent, dat hij de eerste vrucht is
van de grond waarin de doden verzonken zijn.
Door een mens kwam de dood.
Door een mens komt ook de opstanding van de doden.
Allen moeten sterven zoals Adam.
Allen zullen levend worden in de Messias.
Maar niet voordat de tijd gekomen is.
De Messias is ten leven opgewekt als eersteling.
Pas later zullen ten leven worden opgewekt,
-ooit, als hij komt-:
allen die hem toebehoren,
al die verworpenen van wie hij er één is.
En dat is dan het einde.
Wanneer hij alle machthebbers van deze wereld heeft
weggevaagd,
zal hij zijn koninkrijk overdragen aan zijn God en Vader.

Zover is het nu nog niet.
Het koninkrijk van de Messias is al in deze wereld,
maar nog onvervuld is het woord van de Schrift
‘dat alle vijanden aan zijn voeten zijn neergelegd’.
En ook de dood, die laatste vijand, is nog niet overwonnen.
Maar als ook de dood door hem onderworpen is,
zal de zoon van God neerknielen voor zijn Vader
en zeggen: nu is het volbracht.
Dan zal God alles in allen zijn. (1 Kor.15. 1-28)
DE GRENZELOZE PAULUS 3
Alex van Heusden
In de tweede jaargang van Maandbrief voor Leerhuis & Liturgie, aflevering
1 en 2 (1997), verschenen twee artikelen in een serie over de brieven van
Paulus. Door omstandigheden kon die reeks niet worden voortgezet. Deze
derde aflevering behelst een samenvatting van de vorige twee - om het
geheugen op te frissen - en enkele aanvullende kanttekeningen.
1.
Ook in zijn eigen dagen was Paulus (Sja’oel van-huis-uit, Grieks:
Saulos) een controversiële figuur, wiens geschriften voor velerlei
misverstand vatbaar waren. Dat is sindsdien altijd zo gebleven.
Er zijn dan ook verschillende ‘Paulus-mythen’ in omloop,
positief en negatief van aard. Enkele stammen al van eeuwen
her. Nu eens wordt Paulus beschouwd als de eigenlijke stichter
van het christendom, dan weer wordt de oorsprong van het
christelijke anti-judaïsme aan hem toegeschreven, en ook het
schisma tussen jodendom en christendom zou door deze
‘apostel van de heidenen’ zijn bewerkt. Van al die mythen - er
zijn nog andere dan de hier genoemde - bestaan ook weer
mengvormen en zij worden, om het nog ingewikkelder te
maken, bovendien verschillend gewaardeerd.
Het cruciale punt is telkens weer Paulus’ verhouding tot de Tora,
in de christelijke traditie doorgaans tendentieus de ‘joodse wet’
genoemd. De gezaghebbende kerkvaders van de eerste eeuwen
meenden dat ook voor Paulus zelf de kerk de plaats had
ingenomen van Israël en de Tora dus haar betekenis had
verloren. Vervolgens poneerden de leidende Reformatoren de
stelling dat de ‘rechtvaardiging door het geloof zonder de
werken der wet’ tot het centrum behoorde van Paulus’ eigen
denken. En sinds het begin van de negentiende eeuw zijn de
meeste historisch-kritische geleerden de opvatting toegedaan dat
het gedachtegoed van Paulus niet geworteld is in de farizeesrabbijnse
mondelinge leer, maar de typische structuur vertoont
van het Griekse denken. Alle drie onjuist, zoals ik in deze reeks
artikelen hoop aan te tonen.
2.
Volgens het boek Handelingen der apostelen was Paulus
afkomstig uit Tarsus in Klein-Azië (Hnd 9:11), ontving hij zijn
opleiding in Jeruzalem ‘aan de voeten van Gamli’el’ (Hnd 22:3)
en was hij tentenmaker van beroep (Hnd 18:2). Deze
biografische notities hebben we evenwel uit de tweede hand. In
zijn brieven rept Paulus er met geen woord over. Daar
benadrukt hij vooral zijn jood-zijn (vgl. Gal 1:11-24; Fil 3:5-9).
Paulus is dan ook altijd jood gebleven, nooit christen geworden,
ook niet toen hij zich bekende tot Jezus messias. Van
christendom in onze zin van het woord was toen nog helemaal
geen sprake.
Niet alle dertien brieven die op naam staan van Paulus, moeten
ook aan hem worden toegeschreven. Zo is de auteur van de brief
aan de gemeente van Efese naar alle waarschijnlijkheid een
leerling van Paulus. Vrijwel zeker zijn de tweede brief aan de
gemeente van Tessalonika, de twee brieven aan Timotheüs en de
brief aan Titus niet van Paulus afkomstig. Dan blijven er zeven
brieven over: de brief aan de Romeinen, de twee brieven aan de
7
gemeente van Korinte, de brief aan de Galaten, de brief aan de
Filippenzen, de eerste brief aan de gemeente van Tessalonika en
het kattenbelletje aan Filemon. Er is gerede aanleiding te spreken
van een ‘Paulus-school’, eerder dan over één afzonderlijke
figuur. Een geschrift op naam zetten van een gezaghebbend
leraar om het zo status te verlenen was in de Oudheid een
gebruikelijk en geaccepteerd procédé.
Paulus (de ‘Paulus-school’) schreef brieven, geen opstellen of
afgeronde theologische traktaten. Brieven schrijven is iets heel
anders dan een Kirchliche Dogmatik schrijven. Het ging Paulus
primair om een geordend leven in de gemeente. Zijn brieven
moeten daarom worden verstaan als vormen van praktisch
onderricht, in antwoord op vragen die hem uit allerlei hoeken
bereikten. Het zijn gelegenheidsgeschriften, toegesneden op
lokale situaties, in een concrete historische en ook sociologische
context. Pas als aan deze gegevens recht wordt gedaan, kunnen
we de beschouwingen over ‘de rechtvaardiging door het geloof’
en de betekenis van de Tora in hun juiste proporties zien. Ze
vormen niet de hoeksteen van Paulus’ denken.
Paulus was geen ontwerper van een systematische theologie, hij
formuleerde geen eeuwige waarheden. Hij was een tijdgebonden
denker die worstelde met de vraag hoe joden en niet-joden met
elkaar moesten leven, anticiperend op een nieuwe tijd waarin alle
scheidsmuren tussen mensen zouden zijn afgebroken (vgl. 1 Kor
7:18-20). Als ergens de hoeksteen van Paulus’ denken moet
worden gezocht, dan wel hier.
3.
Zoals uit het bovenstaande blijkt, kennen we Paulus niet alleen
uit die zeven brieven, maar ook uit het boek Handelingen der
‘gezondenen’ (Grieks:apostôloi). Iets meer dan de helft van dat
boek verhaalt de reizen van Paulus in de diaspora.
In het openingstafereel van Handelingen geeft de auteur - Lukas,
volgens de traditie - aan wat hem met dit werk voor ogen stond.
Veertig dagen lang onderricht de opgestane Jezus zijn
‘gezondenen’ over het koninkrijk van God. Zij vragen hem:
‘Heer, herstelt jij in deze tijd het koningschap voor Israël? (Hnd
1:6). Hij antwoordt hen (Hnd 1:7-8):
Het is niet aan jullie tijden en uren te kennen
die de vader tot zijn eigen volmacht rekent,
maar jullie zullen kracht ontvangen van de heilige geest
die over jullie zal komen,
en jullie zullen mijn getuigen zijn
in Jeruzalem, in heel Judea en Samaria,
en tot het uiteinde der aarde.
Dit is het programma van Handelingen dat vervolgens wordt
uitgevoerd, zevenentwintig hoofdstukken lang. Dit programma
bestaat uit drie onderdelen of fasen: eerst Jeruzalem, dan Judea
en Samaria, tenslotte het ‘uiteinde der aarde’.
In Jeruzalem is Petrus de eerste ‘getuige’ (Hnd 2-5). Vervolgens
is het Filippus, een der zeven ‘diakenen’ van de Griekstalige
joden in de gemeente, die ‘de messias verkondigt’ (Hnd 8:5) in
Judea en Samaria. Aan de laatste fase, de verkondiging tot ‘het
uiteinde der aarde’, gaat een dubbele ‘omkeer’ vooraf. Eerst
wordt het verhaal verteld van Paulus’ omkeer in de buurt van
Damascus (Hnd 9); direct daarna volgt een vergelijkbaar verhaal
over Petrus die als eerste een niet-jood toelaat tot de gemeente
(Hnd 10). De weg naar de wereld der volkeren, de gojiem, ligt
vanaf nu open. Paulus begeeft zich op die weg. Vanuit Antiochië
onderneemt hij zijn eerste grote reis naar het zuidelijk deel van
Klein-Azië (Hnd 13-14). De volgende twee reizen brengen
Paulus via Klein-Azië naar Griekenland (Hnd 15-21). Zijn laatste
reis maakt hij als gevangene naar Rome: een spannend verhaal
met storm en schipbreuk. Het boek handelingen eindigt in
Rome, ‘het uiteinde der aarde’, de wereldhoofdstad. Daar, in het

hol van de leeuw, verkondigt Paulus het koninkrijk van God ‘in
alle vrijmoedigheid, zonder enige belemmering’ (Hnd 28:31).
4.
Hoe het Paulus verder in Rome verging? Daarover geen woord.
Het boek handelingen is geen biografie van Paulus, maar is wél
geschreven in de geest van Paulus. Het biedt geen nauwkeurig
historisch verslag, maar is de neerslag in verhaalvorm van een
politieke strategie.
Begin en einde van Handelingen zinspelen op deze strategie en
vormen zo het verklarend kader voor het hele boek. De
verhouding tussen Israël en de volkeren is hier in het geding. In
de openingsscène van Handelingen brengen Jezus’ leerlingen het
‘herstel van het koningschap voor Israël’ ter sprake; wanneer zal
dat geschieden? (Hnd 1:6). Het antwoord: daarover speculeren
heeft geen zin, de verleiding om je in dwaze avonturen te
begeven wordt daardoor te groot, terwijl je geen kans van slagen
hebt, want Rome is oppermachtig - ook de messias Jezus heeft
het tegen Rome moeten afleggen. In plaats daarvan - zegt de
opgestane Jezus ‘volgens Handelingen’ -: wees mijn getuigen in
Jeruzalem, in het joodse land en in heel de bewoonde wereld.
Anders gezegd: er is alleen kans op herstel van het koningschap
voor Israël, als het joodse volk een verbond sluit met de andere
volkeren die door Rome als slaven worden behandeld. Dit
strategische programma wordt in het boek Handelingen
uitgevoerd, met Paulus als voornaamste speler op het toneel van
de geschiedenis.
De auteur van handelingen schrijft geschiedenis, maar niet
volgens moderne maatstaven. Zijn interesse gaat niet uit naar
wat er precies is gebeurd, maar naar wat er gebeuren moet: de
verspreiding over de hele bewoonde wereld van het goede
nieuws dat het koninkrijk van God zal komen. Hij schrijft in de
oude, profetische taal van de hoop. Het slot van Handelingen
maakt dit duidelijk. Wanneer Paulus gevankelijk naar Rome is
weggevoerd, waar hij het programma van dit boek voltooit, zegt
hij tot de leiders der joden in de eeuwige stad: ‘Om de hoop van
Israël draag ik deze keten’ (Hnd 28:20).
Het boek Handelingen vertelt wat er volgens de visie van de
auteur gebeuren moet. Volgens hem is dit een reële politieke
optie en dus een reële politieke opgave, maar alle beschikbare
krachten moeten daartoe worden ingezet, alle neuzen moeten
wijzen in dezelfde richting. Daarom schetst Lukas een
rooskleuriger verleden dan historisch aannemelijk is. Het
verleden wordt geretoucheerd (in de Oudheid al sinds
Herodotos een normaal gebruik en de geschriften van Israël
vormen daarop geen uitzondering). Paulus ‘volgens
Handelingen’ is een legendarische held die manmoedig en
zonder aarzeling afgaat op zijn doel. Dit staat op gespannen voet
met Paulus’ zelfportret in zijn brieven: die getuigen van twijfel,
mislukkingen, diepgaande conflicten, lijden en soms bittere
eenzaamheid. Ook de spanningen die er waren met de leiders
van de gemeente in Jeruzalem, de ‘zuilen’, zijn in Handelingen
bijna helemaal weggepoetst.
In dit verband is het opmerkelijk dat Handelingen nergens
verwijst naar de brieven van Paulus. Wist Lukas niet dat ze
bestonden? Of vond hij ze niet bruikbaar voor zijn relaas? Vrij
algemeen wordt verondersteld dat de brieven van Paulus (en van
zijn leerlingen die zijn naam gebruikten) lange tijd alleen bekend
waren in de gemeenten waaraan ze waren gericht, en pas rond
het jaar 100 werden verzameld en brede kring publiek gemaakt.
5.
In de volgende aflevering van Maandbrief voor Leerhuis & Liturgie
komen de volgende onderwerpen aan de orde:
• de mogelijke relatie tussen Lukas - de schrijver van
Handelingen - en Paulus, en de consequenties daarvan voor
het verstaan van Handelingen;
8
• het verhaal van Paulus’ omkeer nabij Damascus volgens
Handelingen en Paulus’ eigen visie daarop volgens de brief
aan de Galaten;
• het conflict tussen Paulus en de gemeente in Jeruzalem
volgens Handelingen en volgens Galaten.
MEDEDELINGEN VAN STICHTING
LEERHUIS EN LITURGIE
Erratum:
Op de achterste pagina van de vorige Maandbrief, jaargang 6 nr
8/9, is een hinderlijke fout geslopen:
onder het kopje Westlandse Vespers moet het telefoonnummer
van ds Paul Saraber zijn: 0174-642656
Deel IV van de serie Onze God en jullie God zijn één –
Joodse achtergronden van de Islam door Kees Kok, wordt in
het volgende nummer van de Maandbrief voortgezet.
LIEDDAGEN
9 FEBRUARI 2002
DOMINICUSKERK AMSTERDAM
Op het programma staat, onder andere, een aantal liederen van
de nieuwe CD van Antoine Oomen: ‘Woord dat ruimte schept’
en repertoire ‘met het oog op Pasen’.
Muzikale leiding: Tom Löwenthal
Begeleiding: Henri Heuvelmans
Aanvang: 10:30 (kerk open om 10:00)
Pauze: 12:30-13:30/15:30-16:00
Afsluiting: 16:00-16:30
Kosten: € 13,60 inclusief koorpartijen.. Gaarne gepast betalen.!
Koffie en thee verkrijgbaar; lunchpakket meenemen
Reserveren: 020-6256940 of leerhuis@leerhuisenliturgie.nl
Plaats: Dominicuskerk, Spuistraat 12 (ingang achterzijde,
Korsjespoortsteeg). Op loopafstand van het Centraal Station.
23 FEBRUARI 2002
OUDE KERK, NAALDWIJK
Het programma zal in grote lijnen gelijk zijn aan dat in de
Dominicus.
Muzikale leiding: Tom Löwenthal
Begeleiding: Henri Heuvelmans
Aanvang: 10:30 (kerk open om 10:00)
Pauze: 12:30-13:30/15:30-16:00
Afsluiting: 16:00-16:30
Kosten: € 13,60 inclusief koorpartijen.. Gaarne gepast betalen.!
Koffie en thee verkrijgbaar; lunchpakket meenemen
Reserveren: 020-6256940 of leerhuis@leerhuisenliturgie.nl
Plaats: Oude kerk, Wilhelminaplein, Naaldwijk