deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF jaargang 12 no 4/5, mei/juni 2007
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
ALLE KINDEREN VAN DE WERELD
Bij de doop van zeven kinderen
Huub Oosterhuis
Lezing uit het evangelie van Lukas
Lukas 9 vers 46-48; 15 vers 3-7; 17 vers 1-2
Ze twistten onder elkaar
over wie van hen de grootste was.
Jezus, die dat hartstochtelijk twisten van hen kende, nam een
kleine jongen bij de hand,
daar stond hij, naast hem.
Hij sprak tot hen:
Als je in mijn naam dit kind ontvangt, ontvang je mij;
en als je mij ontvangt,
ontvang je hem die mij gezonden heeft. Want wie de
kleinste is van jullie allen, die is groot.
Hij sprak tot hen de volgende parabel:
Iemand van jullie, een mens, heeft honderd schapen, een daarvan
is verloren geraakt -
laat hij dan niet de negenennegentig andere in de woestijn achter om het
verlorene te zoeken
tot hij het vindt?
En als hij het gevonden heeft,
tilt hij het vol vreugde op zijn schouders.
Hij komt thuis, roept vrienden en buren bijeen en zegt:
'Verheug je met mij
omdat ik heb mijn schaap gevonden heb dat verloren was.' Ja, ik zeg je:
zo zal er in de hemel groter vreugde zijn over één
zondaar die tot omkeer komt, dan over
negenennegentig rechtvaardigen die geen omkeer
nodig hebben.
1.
“Hij nam een kleine jongen bij de hand, daar stond hij, naast hem”. Die kleine
jongen die daar staat, in de evangeliewoorden zojuist voorgelezen, die kleine jongen
was jij, oude man, jonge heer; maar ook jij grote mevrouw, lieve jonge dame. Wij
waren allemaal toen we nog klein en weerloos en nietig waren, die kleine jongen.
Alle kinderen van de wereld, van de wereldgeschiedenis, staan daar in die kleine
jongen ‘uitgelicht’- altijd omvergelopen, over het hoofdgezien, maar nu profetisch
aangewezen als degenen om wie het gaat, die er het allermeeste toe doen, voorgoed,
nooit meer niet. ‘Patsers, grote monden, grote ego’s, wat voor een wereld laten jullie
je kinderen na,’ hoor je hem denken, Jezus van Nazareth, die messiaanse profeet die
van een andere wereld weet, een koninkrijk van God waar de kleinsten de grootsten
zullen zijn en de laatste de eerste. ‘Hij nam een kleine jongen bij de hand’ – wie de
kleinste is van jullie allen, die is groot.
2.
` Vladimir Nabokov, de grote Russisch-Amerikaanse schrijver, vertelt in zijn boek
Geheugen, spreek hoe hij als klein kind tussen zijn ouders liep in de tuin van hun
landgoed: ‘Zij schreden gelijkmatig voort en tussen hen in stapte ik trots en holde en
stapte weer, van zonneplek naar zonneplek.’
1
COLOFON
MAANDBRIEF VOOR
LEERHUIS EN LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis & Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres: Postbus 17268,
1001 JG Amsterdam; tel. (020) 6256940
leerhuis@leerhuisenliturgie.nl
www.leerhuisenliturgie.nl
Abonnementsprijs: € 22,50 per jaar;
Europa € 30,00; buiten Europa € 35,00.
Opzeggingen vóór 1 november van het
lopende jaar.
Giro 395505 tnv Stg.Leerhuis en Liturgie
Voor België: Postgiro 000-1699184-35

Wat kun je ooit nog anders willen dan twee handen die je
vasthouden van zonneplek naar zonneplek? Misschien is het
een van jullie, of meerderen van ons, net zo vergaan als
Nabokov, toen je een klein kind was: je bent ‘ik’ geworden in
de lichtkring van betrouwbare woorden, in de veiligheid van
‘wij’; vastgehouden van zonneplek naar zonneplek, door
schaduwstroken heen. Andere, eerdere mensen maken je ‘ik’
door je aan te kijken, aan te raken, aan te spreken. Was je
nooit ‘in aanraking gekomen’, je zou een cactus geworden
zijn. Had niemand naar je gekeken, je was een blinde muur
geworden.
Er zijn mensen als cactussen en blinde muren. Ze zijn niet
opgegroeid in de veiligheid van wij, in de lichtkring van
betrouwbare woorden, maar in de onveiligheid van ‘men’ en
‘ze’. Ze zijn bang gemaakt door mensen met maskers op, en
niet vastgehouden, maar overgelaten aan zichzelf toen ze nog
zichzelf niet waren. Ze zijn boos gemaakt en gestraft voor
hun boosheid. Bang en boos vertrouwen ze niemand meer.
4.
Misschien moet je wel een allervroegste jeugd van zonneplek
naar zonneplek gehad hebben, en zo vastgehouden zijn, om te
kunnen geloven in de geest en de bewoordingen van psalm
23. Om je te kunnen indenken dat je zo, tegen alles in, veilig
bent, dat niets je deren zal, uiteindelijk niets, zelfs de dood
niet
Moet ik de afgrond in, de doodsvallei, ik zal bang zijn-
ben jij naast mij, ik zal niet doodgaan van angst.
Dat ‘toevertrouwen’, dat zouden we allemaal wel willen
kunnen, daarom is deze psalm, streng berijmd of vrij vertaald,
zo wereldwijd populair. Een oerlied. Niet de droom van een
veilige wereld, maar van een veilige weg- ‘ben jij naast me’ -
wie Jij?
De genade van in den beginne: van toen je ter wereld kwam,
vastgehouden zijn, door bevende, onhandige handen
desnoods- er bestaan geen volmaakte, almachtige handen. Er
bestaat wel ‘zo goed mogelijk’ en ‘onvoorwaardelijk’,
onvoorwaardelijke liefde.
Moge ons dat gegeven worden, of we nu kinderen hebben of
niet: de kracht tot onvoorwaardelijke liefde.
5.
Met mijn moeder die las
en breide tegelijk
en mijn vader die zes uur
per dag piano speelde
heb ik jaren lang gepraat
gelachen en ruziegemaakt-
schreef de joodse dichteres Hanny Michaelis, onlangs
gestorven en begraven. Haar ouders werden vermoord in
Sobibor, zij zelf dook onder, overleefde, werd 84. Als een
‘vogel’ die tegen de wind in zingt, ‘wankelend op de valreep
van het licht’, zo beschreef ze zichzelf. Ondanks alles toch
doorgaan, blijven zingen als die merel, zei ze. Dat was haar
leven. Dat kan dus, zo gelukkig mogelijk overleven. Kan je
dat leren … je kinderen leren? Door met ze te praten, te
lachen en ruzie te maken in onvoorwaardelijke liefde?
Keimpe – Sietske – Françoise – Nikè – Lucille – Zoetje en
Berend, de zeven van vandaag: wij vieren hun geboorte, hun
toekomst.
2
3.
Stel, je hebt niet alleen in je eerste kinderjaren, maar ook later
in je jeugd het redelijk goed getroffen. Je hebt leren lachen en
huilen, luisteren en zingen. ‘Ze’, anderen, lieten je blijken dat
ze je belangrijk vonden. Ze maakten je open en wekten je
behoefte aan intimiteit. Ze namen je mee de ruimte van de
vriendschap in; leerden je verlangen en gaan: dat je voor iets
gáán kunt, voor een ideaal, voor een ander, gáán, niet vallen –
en hoe gelukkig dat kan maken. Gezegend ben je als het zo
met je gegaan is.
Er is al jaren een maatschappelijke discussie gaande, over
normen en waarden. De vraag naar de verantwoordelijkheid
van gelukkig-welvarend-rijk voor ongelukkig-zwak-arm, is de
kernvraag van deze discussie. En het is leerzaam om te zien
hoe er om het antwoord wordt heengestotterd, hoeveel
ingewikkelde nuances worden aangebracht, in hoeveel
bochten er gewrongen wordt.
Je kinderen ten doop houden is zoveel als een gelofte: dat je
ze zult vasthouden, kome wat komt. En dat je ze zult
meenemen in het Grote Verhaal over een nieuwe wereld waar
de laatsten eersten zullen zijn en de kleinste groot – een
omgekeerde wereld.
Ik zal ze, volgens jullie wil, dopen met woord en water,
inzegenen in die wereld die komende is. Jullie, hun ouders,
hun behoeders, zullen hen leren zingen tegen de wind in.
Afgesproken?
Zo moge het zijn.
Psalm 23, vrij
Huub Oosterhuis
Was jij mijn herder, niets zou mij ontbreken.
Breng mij naar bloeiende weiden
doe mij liggen aan vlietend water
dat mijn ziel op adem komt
dat ik de rechte sporen weer kan gaan
achter jou aan.
Jij mijn herder? Niets zal mij ontbreken.
Moet ik de afgrond in, de doodsvallei,
ik zal bang zijn - ben jij naast mij
ik zal niet doodgaan van angst.
Jij hebt de tafel al gedekt - mijn spotters
weten niet wat ze zien:
dat jij mijn voeten wast, ze zalft met balsem
mij inschenkt, drink maar, zeg je
niets zal mij ontbreken.
Laat het zo blijven, dit geluk
deze genade, al mijn levensdagen.
Dat tot in lengte van jaren
ik wonen zal bij jou in huis.
Jij mijn herder, niets zal mij ontbreken.

BEZIELD VERBAND
Huub Oosterhuis
Gelezen
Psalm 8, vrij
Onbegonnen naam onnoembaar wie
laag of hoog in welke aarde-uithoek wie.
Hemel majesteitelijke mantel
fonkelende myriaden -
wie?
Die uit de mond van kinderen
een sterkte bouwt, een burcht van zangen
waar zij hun schenders ontkomen,
Die.
Als ik de hemel schouw,
zon maan sterren daar gewrocht:
wie zijn wíj dan
dat aan ons gedacht zou worden,
mens wie ben je
dat je wordt geweten?
Godendochters zijn wij en zonen
gekroond met onzienlijke kronen,
in verfijnde lichamen gekleed.
En heel de aarde uitgespreid aan onze voeten
tot in de verste verten,
dat wij haar behoeden.
Kudden schapen, stoeten vee
met de beesten in het wild tezamen
vogels langs de hemelbanen
vissen flitsend langs de lanen van de zee.
Onbegonnen naam onnoembaar wie
wie jij
laag of hoog in welke aarde-uithoek jij
wie jij.
1.
Zijn we gelukkig? Dat vragen we niet aan elkaar, we vragen
hoe is het met je? En het antwoord is nooit ‘slecht’, meestal
‘goed, en met jou?’ Gespannen, ongemakkelijk, lichtgeraakt of
diep gekwetst zijn we, melancholiek tot sentimenteel - maar
we houden ons in, we houden ons groot - goed, en met jou.
De een is beter voor dit leven toegerust dan de ander. Een
gelukkige jeugd geldt als de best mogelijke toerusting voor het
leven; maar welke jeugd is volstrekt gelukkig? Vaak pas op
latere leeftijd realiseer je je hoe je geleden hebt onder de
moeizaam of niet bedwongen spanningen tussen je ouders, of
wat je te danken hebt aan de onvoorwaardelijke trouw van je
moeder en je vader; dat ze je vertrouwen nooit hebben
beschaamd, ze waren er altijd, helemaal - dat komt voor. Het
tegendeel komt ook voor.
2.
Gelukkig ben je als je een beetje met alle tegenstellingen in
jezelf kunt leven, en vooral als er een paar mensen zijn die je
goed vinden, zoals je bent. Die je aanvaarden. Gelukkig ben je
als het je lukt door je beproevingen heen te groeien - je bent
door een zwaar ongeluk getroffen, met blijvende lichamelijke
gevolgen, maar niet verbitterd, je geniet van wat er nog
mogelijk is.
3
Hier en daar zie ik mensen die het proberen, moedig - de
moed der wanhoop is ook moed. En er zijn mensen, altijd
geweest, die van nature minder ‘zwaar’ zijn, opgewekt van
aard en van nature tevreden. De woorden ‘gelukkigongelukkig’
blijken dikwijls té eenvoudig, te eenduidig, om
onze ingewikkelde levens te typeren, maar er zijn meer
woorden in de taal.
3.
Ik denk dat het een belangrijke geluksfactor kan zijn in het
leven van mensen, als zij bij iets groters behoren dan bij hun
familie, vrienden, kinderen, partner. Horen bij een politieke
partij was ooit voor velen een bron van inspiratie, het gaf
mensen een wijder horizon, verbond hen met grote evidente
doelstellingen. Het nastreven van een politiek ideaal samen
met vele anderen, opgenomen zijn in een vredesbeweging, in
een vrouwenemancipatiebeweging, was en is nog een
gelukkigmakend engagement, dat soms ook opweegt tegen
persoonlijke momenten van ongeluk. Zo’n beweging die
stroomt en ‘die nooit meer, door niemand, zich inperken laat’.
Ooit was het voor mensen in Nederland een geluksfactor dat
zij behoorden bij een wereldwijde katholieke kerk, of bij een
protestantse geloofsgemeenschap. Het geluk mee te doen,
mee te groeien, in een bezield verband - oud woord, maar het
duidt nog altijd op een jeugdig jong ideaal: ik wil niet nergens
bij horen, ik wil verbonden zijn, ik wil niet gescheiden zijn,
afgescheiden, afgezonderd, overgelaten aan mezelf,
onvindbaar, weggeraakt, verweg geraakt, vervreemd.
De theoloog Paul Tillich - die in 1933 als docent aan de
universiteiten van Berlijn en Frankfurt werd ontslagen
vanwege zijn kritiek op het nationaal-socialisme en naar de
Verenigde Staten uitweek, meende dat ‘zonde’ is: de ervaring
in gescheidenheid van jezelf en anderen te leven, vervreemd
te zijn van het leven zelf. De betekenis die hij aan het woord
‘zonde’ geeft, vind ik ook in een gedicht van de dichteres M.
Vasalis.
4.
Stel u voor: de Côte d’Azur. In alle dorpen daar, en langs de
zee, staan aan weerszij van de wegen de platanen. Wat een
bomen zijn dat; groen-wit gevlekt, dicht lover, de takken naar
boven gespreid als witte geweien. Ze lijken op herten die in
hun ren naar het water plotseling betoverd zijn, en daar staan
ze nu, verstard. Een vrouw van rond de dertig logeerde eens
aan die Côte d’Azur, in de buurt van Cannes, en raakte
gefascineerd door de platanen. Zij schreef er een gedicht over.
In dat gedicht gebeurt het dat zij zich bewust wordt van haar
onbewustheid. Ze is gezond, gelukkig, leeft als in een droom,
temidden van wonderen die haar nauwelijks raken, ‘door het
verwonderlijkste nauw geraakt’, noemt zij dat. Ze ziet, maar
niet echt; is gezegend, maar beseft het niet. Op een dag loopt
ze dicht langs de zee, tussen de platanen, en beseft haar
onbewustheid, en dat zij ‘ver van de werkelijkheid is
weggeraakt’. Dat noemt zij dan ‘de enig werkelijke zonde’.
Het gedicht heet ‘Cannes’.
In een woestijn van zon, dicht langs de zee
staan de platanen in een brede allée:
dorstige herten, plotseling betoverd
en in hun ren naar ‘t water star gebleven,
het groene lichaam wit gevlekt, hoornen geloverd,
het wit gewei breed opgeheven.
Langs lopend, te gezond, te naakt

en door een lichte wijn in een soort droom bewegend,
besef ik plotseling de enig werkelijke zonde:
dat ik door het verwonderlijkste nauw geraakt,
zonder besef door het bestaan gezegend
en door de schadelijkste dingen nauw geschonden,
ver van de werkelijkheid ben weggeraakt.
(Uit de bundel De vogel Phoenix,, 1947)
De werkelijkheid waarvan zij besefte ver weg geraakt te zijn,
heeft zij in latere gedichten feilloos beschreven: de
werkelijkheid van nietige mensen, ‘de idioot in het bad’,
kwetsbare en gekwetste kinderen, oude mensen: Ik kwam twee
oude mannen tegen / met dunne halzen en met haperende voet... / eens
blinkenden maar nu verdorden.En eens, twintig jaar later, toen zij
een belangrijke literaire prijs kreeg, sprak zij over ‘het in mij
groeiende besef wat een geraffineerd, miljoenen jaren
geperfectioneerd instrument wij zijn, en dan te denken wat
dat instrument doet, dat het zich zo grof beweegt en uitdrukt
en zo globaal, vergeleken met zijn allerhachelijkste positie, en
wat er gebeurt als er maar één eiwitmolecuul kromstaat in een
chromosoom en een kind leeft z’n leven lang ongelukkig’.
Godendochters zijn we en zonen, gekroond met onzienlijke kronen, in
verfijnde lichamen gekleed.
Zo werd ons voorgelezen in een vrije bewerking van Psalm 8.
5.
Onbegonnen naam onnoembaar wie
laag of hoog in welke aarde-uithoek wie?
In de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst van Psalm 8 staat de
Naam die niet uitgesproken wordt, maar die klinkt naar
eeuwig en onpeilbaar - onbegonnen naam, onnoembaar wie,
onnoembaar jij, wie jij?
Hemel majesteitelijke mantel
fonkelende myriaden -
wie?
Die uit de mond van kinderen
een sterkte bouwt, een burcht van zangen
waar zij hun schenders ontkomen,
Die.
Als ik de hemel schouw,
zon maan sterren daar gewrocht:
wie zijn wij dan
dat aan ons gedacht zou worden,
mens wie ben je dat je wordt geweten.
Godendochters zijn wij en zonen
gekroond met onzienlijke kronen,
in verfijnde lichamen gekleed.
Heel de aarde uitgespreid aan onze voeten
tot in de verste verten.
Psalm 8 vertolkt, bezingt een gelukservaring: het huiverend
weten dat er een onbegrijpelijk groot bezield verband is
waarin je opgenomen en gekend wordt, het universum van
een jij, iemand met een naam.
Je kijkt naar de hemel, je ziet hoe behoedzaam en trefzeker de
sterren en de maan in de oneindige ruimte zijn aangebracht.
Daar sta je - sterrenstelsels hoog boven je uit, en duizelend
van flitsen bewustzijn weet je, durf je te weten dat jij even
exact en liefdevol in het heelal bent aangebracht als de maan
4
en de sterren. Wij, het universum en ik, zijn van dezelfde
hand.
6.
Dat weten van verbondenheid, van toebehoren aan hemel en
aarde en alles - die Psalm 8-ervaring -, die intuïtie ‘dat aan je
gedacht wordt’ (om het voorzichtig uit te drukken) - ‘dat je
wordt geweten’, dát soms even zeker weten: dat is geluk.
Dat je gescheidenheid, je onmacht, je vervreemding, al dat
‘zondige’, niet de laatste waarheid is - misschien wél jouw
laatste woord, maar niet het laatste woord over jou; dat je
gekend bent en omgeven - dieper gekend dan je ooit jezelf
kunt kennen -, dat is een gelukservaring die in de taal van de
psalmen, van de Thora van Mozes en de profeten, van Jezus
en Paulus, ‘genade’ genoemd wordt.
7.
Zonde-en-genade. Die woorden, sleutelwoorden in het
profetisch-messiaanse verhaal, waarin wij ons bewegen - en
zijn, tastend -, wat kúnnen wij zijn, wij, met die overgeleverde
woorden ‘zonde-en-genade’?
Zonde, schreef Paul Tillich (en ik herkende dat, in mijn eigen
bestaan) - zonde is het besef in gescheidenheid van jezelf en
anderen te leven; vervreemd te zijn van het leven zelf, in
leegte, herkomst en doel verloren. Genade is dat je daar
uitgetild wordt; dat je, even, niet meer naar beneden valt -
maar naar boven. Paul Tillich schrijft: ‘Het is alsof een stem
zegt: je bent aanvaard’ (uit You are accepted, een preek over
Romeinen 5:20).
Het profetisch-messiaanse verhaal, over Mozes en Jezus -
onze traditie begint, in ballingschap en woestijn, met de
ervaring van gekend en aanvaard te zijn, opgenomen in een
bezield verband, een universum van een jij - wie jij - iemand
met een naam, Psalm 8-ervaring. Die iemand - jij, Gij,
Eeuwige, Ene, Levende, Heer, Godalmachtig - die roept in
dat verhaal dat hij ‘er zal zijn, erbarmend, genadig,
lankmoedig, vriendschap en trouw, tot in het duizendste
geslacht’.
Als wij zingen ‘Er is een woord dat eeuwiglijk zal duren’ - dan
bedoelen we dát woord over genade, vriendschap en trouw
tot in het duizendste geslacht. En wie dat woord verstaat, en
zich eraan toevertrouwt, die is niet meer afgescheiden van
zichzelf en anderen - ‘die is niet meer alleen’. Mocht het waar
zijn - moge waar worden wat wij zingen.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 29 april 2007

DE WORDING VAN HET
CHRISTENDOM
Alex van Heusden
‘Van God is de aarde in volle omvang.’ Psalm 24 verbeeldt
een liturgie van intrede in het heilige, het huis van Israëls God
in Jeruzalem. ‘Wie mag zijn hoogte bestijgen?’ Welke mensen?
Zomaar mensen, iedereen die dat wil? Nee, er is geen vrije
toegang voor iedereen op de hoogte van Zion. Alleen mensen
‘met zuivere handen’, ‘met harten integer’ mogen die hoogte
bestijgen. Handen die niet naar de wapens grijpen, harten
waarin geen boze plannen opkomen, geen plaats is voor alles
wat het leven van mensen op aarde tot een hel maakt. Mensen
met ‘zuivere handen’, met ‘harten integer’ - waar zijn ze, in
deze wereld vol economisch en ander geweld? Ze zijn er, de
rechtvaardigen, ‘dat slag dat hem zoekt’, en de psalmdichter
stelt zijn hoop op zulke mensen. ‘Zij dragen de zegen van
God hun bevrijder’: van de God die bevrijdt uit slavernij en
onderwerping tot gerechtigheid en vrede - sjalom.
In de eeuw waarin Jezus leefde, de eerste van onze jaartelling,
werd een heel andere vrede op aarde gevestigd: geen sjalom,
maar Pax Romana, de ‘vrede’ die het Romeinse rijk oplegde
aan alle volkeren die het gewapenderhand veroverde en
onderwierp. Een nieuwe wereldorde, het Romeins imperium -
stampende laarzen, gejuich van overwinning, maar ook kreten
van ontzetting. Bloedige vrede. Massa’s mensen aan kruisen
gespijkerd en voor de leeuwen geworpen.
Enkele tientallen jaren voor de geboorte van Jezus trekken
Romeinse legioenen door het joodse land, branden dorpen
plat, maken gezonde mensen tot slaven, doden zieken en
gehandicapten. Romeinse veldheren benoemen de jonge
krijgsman Herodes tot koning over heel het gebied en leveren
hem troepen om het volk met harde hand te onderdrukken.
(Van diezelfde Herodes zou onlangs het graf zijn gevonden.)
Na Herodes’ dood in het jaar 4 voor de gangbare jaartelling,
omstreeks de geboorte van Jezus, wordt het joodse land
onder rechtstreeks gezag van Rome geplaatst. Romeinse
landvoogden zoals Pontius Pilatus benoemen getrouwen tot
hogepriesters. Zij collaboreren met de bezettingsmacht vanuit
het heilige, het huis van Israëls God in Jeruzalem, door
koning Herodes herbouwd en uitgebreid in grandioze
hellenistische stijl.
In deze historische context van bezetting en onderwerping
moeten we Jezus en zijn volgelingen situeren. We zijn geneigd
Jezus en christendom in één adem te noemen. En het is waar,
het christendom gaat terug op Jezus. Maar vanaf wanneer kun
je spreken van christendom? Om één hardnekkig misverstand
uit de weg te ruimen: het christendom is niet gesticht, maar in
een geleidelijk, bijna vier eeuwen omvattend proces ontstaan.
Het christendom beroept zich op Jezus van Nazaret, het
belijdt hem als de Christus, de zoon van God - maar de
‘historische’ Jezus heeft geen nieuwe religie gesticht en geen
kerkorde ingevoerd. Zijn eerste volgelingen waren allen Joden
en bléven dat ook; zij werden geen ‘christenen’, zeker niet in
de moderne betekenis van het woord, maar aanhangers van
een beweging, een van de vele, binnen het toenmalige
jodendom.
Er waren er meer in die roerige eerste eeuw van onze
jaartelling die door hun volgelingen werden beschouwd als de
messias, de bevrijder van Israël. De roep om verzet en
opstand tegen de Romeinse onderdrukking van het joodse
volk in de rijksprovincie Judea werkte dit in de hand. Andere
groepen, vooral die der Farizeeën, zagen geen heil in
5
messiaanse avonturen die naar hun oordeel zouden uitlopen
op een catastrofe voor het joodse volk. De geschiedenis heeft
hen gelijk gegeven. De eerste grote joodse opstand, in het jaar
66 begonnen in het noordelijke Galilea (de geboortestreek
van Jezus), leidde tot de verwoesting van Jeruzalem, stad en
tempel, in het jaar 70. De triomfboog van Titus op het Forum
in Rome herinnert nog altijd aan die gebeurtenis.
Of de joodse volgelingen van Jezus actief betrokken waren bij
deze opstand of zich juist afzijdig hielden, valt niet meer te
reconstrueren. Hoe het ook zij, de Jezusbeweging heeft als
enige messiaanse groepering de ramp van het jaar 70
overleefd. Hoe kon dit gebeuren?
De beslissende factor is geweest dat deze beweging al snel na
de dood van Jezus aanhang vond buiten het joodse land, in de
diaspora, ook onder niet-Joden. Daarbij is de rol van Paulus,
die van de bekende nieuwtestamentische brieven en evenals
Jezus een Jood, nauwelijks te overschatten. Paulus formeerde
gemeenschappen van Joden en niet-Joden samen, op basis
van volstrekte gelijkwaardigheid. Daarmee schiep hij een
alternatief voor de sociale hiërarchie van de Romeinse
wereldorde: alle scheidsmuren vallen weg, alle tegenstellingen
worden opgeheven. Zoals hij schreef in zijn brief aan de
Galaten (3:28):
Geen Jood of Griek meer,
geen slaaf of vrije,
geen mannelijk en vrouwelijk
want allen zijt gij een in Messias Jezus.
Paulus stichtte gemeenschappen op deze noemer in
sleutelsteden, metropolen in het oostelijk gebied rond de
Middellandse Zee, zoals Tessalonika, Korinte en Efese -
gemeenschappen die hij ekklèsiai noemde, ‘bijeengeroepenen’.
Deze naamgeving verraadt Paulus’ religieus-politieke inzet: de
Romeinse keizer, aangesproken als ‘heer en redder’ (heer der
wereld en redder van de volkeren) werd geëerd en vereerd
door de ‘vergaderde gemeenschappen’, ekklèsiai, van steden
als Filippi, Korinte en Efese. Daar kreeg men als euaggelion,
‘evangelie’, ‘goed nieuws’ te horen hoe de keizer in heel de
bewoonde wereld redding had gebracht en vrede gesticht -
Pax Romana. Tegen dit religieus-politieke vertoon van de zijde
der Romeinse wereldorde in proclameert Paulus een ander
evangelie: Jezus Messias is de ‘heer en redder’ die het einde
van Rome inluidt en het begin van een nieuwe wereldorde,
het koninkrijk van God, door Paulus ook ‘nieuwe schepping’
genoemd (2 Korintiërs 5:17).
Geen wonder dat Paulus zich de reputatie verwierf in
Tessalonika en elders te hebben verkondigd, aldus het boek
Handelingen der Apostelen, dat ‘er een andere koning is,
genaamd Jezus’ en dat de ekklèsiai die deze opvatting
onderschrijven, ‘handelen in strijd met de decreten van de
keizer’ (Handelingen 17:7).
Aan het slot van zijn brief aan de Romeinen doet Paulus een
hele reeks mensen van de ekklesia aldaar de groeten. Maar
eerst noemt en roemt hij de vrouw die zijn brief aan de
broeders en zusters in Rome heeft bezorgd: Phoibè. In de
ekklesia in Kenchreai, de oostelijke en grootste haven van
Korinte, is Phoibè diaken. Dat is dan nog geen ambt in strikte
zin. Mogelijk vertaalde zij voor de niet-Joden tijdens de
gemeenschappelijke maaltijden de Schriftlezingen die in het
Hebreeuws werden voorgelezen. Mogelijk ook was zij belast
met de ‘dienst van het woord’, als lerares.
Na Phoibè te hebben aanbevolen doet Paulus de groeten aan
achtentwintig mensen van de ekklesia in Rome: Joden en

Grieken, slaven en vrijen, mannen en vrouwen. Ook slaven?
Ja, dat kun je horen aan hun namen: Ampliatus, ‘uitbreiding
(van het bezit van zijn heer)’, onmiskenbaar een slavennaam.
Maar ook Epainetos-Lovenswaardig, Stachos-Eer, Persis-
Perzische, Asunkritos-Onvergelijkbare, Philologos-Vriend van
het woord.
‘Groet Andronikos en Junia, mijn volksgenoten en mijn
medegevangenen, die in aanzien zijn onder de gezondenen...’
Andronikos en Junia zijn, evenals Paulus, joodse volgelingen
van Jezus Messias. Paulus noemt hen bovendien
‘medegevangenen’, een eretitel voor hen die zijn uitgezonden
om van stad tot stad te onderwijzen in naam van Jezus
Messias. Andronikos is zonder twijfel een man. Maar hoe zit
het met Junia? Is dat een man of een vrouw? Naar alle
waarschijnlijkheid een vrouw. Junia die ‘in aanzien’ is onder
de apostoloi, de ‘gezondenen’. Was zij zelf een gezondene?
Waren dan, in de dagen van Paulus, niet alleen mannen
gezondenen, maar ook vrouwen? Het heeft er alle schijn van,
al zal de huidige kerk van Rome deze ‘wetenschap’ niet willen
aanvaarden.
Vrouwen op sleutelposities in de jonge ekklesia. Phoibè de
diaken, Junia de gezondene en Prisca die met haar man Aquila
een ekklesia in eigen huis bestiert. En Paulus die daar geen
enkele moeite mee lijkt te hebben, integendeel.
Paulus was een apocalypticus. Dat betekende onder andere
dat hij het nieuwe wereldbestel spoedig verwachtte. Maar die
snelle komst bleef uit. Toen begon de ekklesia een proces van
aanpassing: de patriarchale hiërarchische verhoudingen die
overal in het Romeins imperium de norm waren, nestelden
zich in de gemeente. Dat gebeurde niet overal tegelijk en in
hetzelfde tempo, kritische tegengeluiden waren er genoeg,
maar deze ontwikkeling was op den duur niet te stuiten. Was
de ekklesia in de dagen van Paulus niet van deze wereld(orde),
één tot twee generaties later ging de gemeente, in haar interne
organisatie, de heersende onderlinge verhoudingen van deze
wereld(orde) tot de hare maken. Het ‘in Messias Jezus is geen
slaaf of vrije, geen mannelijk en vrouwelijk’ raakte uitgespeeld.
Ook het gezamenlijk optrekken van Joden en niet-Joden,
speerpunt van Paulus’ evangelie, kwam geleidelijk aan op de
tocht te staan. Na de verwoesting van Jeruzalem voltrok zich
een proces van verwijdering tussen ekklesia en synagoge dat
in de loop van de tweede eeuw leidde tot een definitieve
breuk. De joodse aanhangers van Jezus werden het kind van
de rekening. Zij vielen tussen wal en schip. De niet-joodse
leden van de ekklesia keerden zich van hen af omdat zij Joden
bleven, dat wil zeggen vasthielden aan de Thora, de joodse
levensleer. De andere Joden wilden niets van hen weten
omdat zij zich bekenden tot Jezus Messias. Zij beschouwden
de joodse volgelingen van Jezus als afvallige Joden. In de
eeuwen die volgden leidden ze een marginaal bestaan, de
Jezus Messias belijdende Joden.
Kort na het jaar 100 was het de geschiedschrijver Suetonius
die de beweging in naam van Jezus Messias typeerde als een
nieuw en boosaardig bijgeloof. Vervolging van die beweging
van de zijde der Romeinse overheden is ook niet uitgebleven,
maar niettemin telde zij rond het jaar 250 ruim een miljoen
aanhangers - overwegend niet-Joden. Die miljoen behoorden
tot talrijke stromingen en vertakkingen die zich alle beriepen
op Jezus en op de apostelen, maar onderling volstrekt
verschillend waren en elkaar daarom om het hardst
verketterden.
Er waren kringen waarin men geloofde dat de dood van Jezus
de wereld verlost had - ‘verzoenend lijden en sterven’,
anderen waren van oordeel dat Jezus daar niets mee te maken
6
had - zijn dood aan het kruis was alleen maar smadelijk. Er
waren er ook, zoals de gnostische christenen, die geloofden
dat Jezus zelfs nooit gestorven was, maar slechts ‘in schijn’ op
aarde had geleefd. Volgens sommigen, onder wie zeker de
joodse leerlingen, was Jezus ‘volledig mens’, volgens anderen,
bijvoorbeeld de gnostici, ‘volledig God’ en weer anderen
zeiden ‘volledig mens én volledig God’. Er is, in het kader van
deze theologische strijd, geen enkele reden om de ene groep
wel het predikaat ‘christelijk’ toe te kennen en de andere niet.
Een van die stromingen van vroeg christendom was de
apostolische ekklesia: de samenhang van plaatselijke
gemeenten die alle onder het gezag stonden van een episkopos,
‘toeziener’. De grote leraren en denkers van de apostolische
ekklesia ontwikkelden hun visie op God en Jezus, en op hun
onderlinge verhouding, door zich af te zetten tegen andere
richtingen van vroeg christendom, onder andere de gnosis en
de Jezus Messias belijdende Joden. Tegenover de joodse
leerlingen poneerden zij Jezus de God, tegenover de gnostici
Jezus de mens.
Wat de apostolische ekklesia vooral van de andere richtingen
onderscheidde, was haar nadruk op eenheid en haar strakke
organisatie met de episkopos aan het hoofd van de lokale
gemeente. Andere groepen opereerden zonder
noemenswaardige structuur en eenheid van denkbeelden, wat
mogelijk een verklaring biedt voor hun ondergang.
Alleen de apostolische ekklesia met haar accent op organisatie
en vastgelegde geloofswaarheden was op den duur
aantrekkelijk genoeg om uit te groeien tot de staatsgodsdienst
van het Romeinse rijk dat, zeker sinds de derde eeuw,
hopeloos in verval was geraakt, zowel economisch als
organisatorisch. De vele oorlogen gingen hun tol eisen.
Plaatselijke eliten en legerleiders opereerden volkomen
onafhankelijk in hun hang naar de grote macht en het grote
geld. Bovendien ontbrak het aan een sluitende, universele
ideologie die als grondslag kon dienen voor een nieuw te
vestigen eenheid van het gigantische imperium.
Rome heeft zich overigens niet zonder slag en stoot
toegewend naar de apostolische ekklesia. Het grote rijk heeft
nog tegengesputterd en onder Diocletianus geprobeerd deze
stroming van vroeg christendom met wortel en tak uit te
roeien. Maar het mocht niet baten. Keizer Constantijn schreef
zijn overwinning op zijn naaste belager Maxentius bij de
Milvische brug ten noorden van Rome toe aan Christus en
een jaar later, in 313, decreteerde hij godsdienstvrijheid voor
iedereen.
In 325 was het Constantijn die het concilie van Nicea
bijeenriep. Dat deed dus niet de episkopos van Rome, Silvester,
of enige andere kerkelijke leider. Daar werd de
geloofsbelijdenis gedecreteerd die iedere christen moest
aanhangen, met de nadruk op de ‘wezenseenheid’ van Vader
en Zoon, van God en Jezus - beiden even goddelijk.
In 392 verhief keizer Theodosius het christendom tot
staatsgodsdienst en tot enige religio licita (toegestane religie).
Een jaar later, in 393, kwam de synode van Hippo, Noord-
Afrika, bijeen en werd de canon van het Nieuwe Testament
vastgesteld: vier evangeliën, één boek Handelingen,
eenentwintig brieven, één boek Openbaring. Ruim dertig
evangeliën, tenminste vijf boeken Handelingen, dertien
brieven en verwante documenten, en zeven apocalyptische
boeken werden als secundair of zelfs ketters van de hand
gewezen en kregen geen canonieke status. Alle stromingen
van vroeg christendom waarin deze niet-canonieke
geschriften circuleerden, zoals de gnosis en de joodse
leerlingen, belandden definitief in de verdomhoek van de
ketterij. Sommige daarvan zijn tenslotte opgegaan in de ‘ene,

heilige, katholieke en apostolische ekklesia’, maar de meeste
zijn op den duur, lang niet altijd op zachtzinnige wijze, uit de
geschiedenis verdreven - zo ook de teksten die hun heilig
erfgoed waren.
De oorspronkelijke apostolische ekklesia die vorm gaf aan de
Jezusbeweging, die handelde in strijd met de decreten van de
keizer en uitzag naar een nieuwe wereldorde, groeide in een
periode van nog geen vier eeuwen uit tot een machtsfactor die
een alliantie aanging met de Romeinse wereldorde. Zij zocht
niet meer het imperium te bestrijden, maar trad in dienst van
het imperium, toen Constantijn zijn hengel naar haar uitsloeg,
en bracht het onder Theodosius tot staatsgodsdienst en tot
enige religio licita. Zo werd de wording van het christendom
voltooid.
Toen het West-Romeinse rijk definitief ten val was gekomen,
nam de kerk van het Westen zijn infrastructuur over en blies
deze nieuw leven in. De bisschop van Rome trok de kleren
van de keizer aan om die nooit meer uit te trekken.
‘Wij zullen, Jood en Griek, zijn lichaam worden…’ In deze
zin zijn wij de Griek, de goi, de niet-Jood. Zullen wij dat, het
lichaam van de messias worden, met Joden samen? Of met
moslims of nog met anderen? Met wie kunnen wij
bondgenootschappen smeden, over alle grenzen van religies
en levensbeschouwingen heen, ten dienste van ‘een nieuwe
aarde in gerechtigheid’? Of, om het bescheidener te houden,
in eigen land ‘mensen te bemoedigen, het politieke debat te
bevorderen en Nederland te veranderen’? Doelstelling van het
Messiaans Beraad. Dat is al een ongelooflijke opgave. Maar als
wij ons, zoals wij hier bijeen zijn, ‘ekklesia’ durven noemen,
dan mogen we het voor minder niet doen.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 13 mei 2007
Deze toespraak is een samenvatting en bewerking van een reeks van tien
artikelen ‘De wording van het christendom’ die verschenen in Roodkoper,
tijdschrift voor cultuur, religie en politiek.
MIJN KEUZE VOOR HET CHRISTENDOM
Ranfar Kouwijzer
Ooit was ik helemaal buitenkerkelijk en nu ben ik dominee.
Mensen willen weten hoe dat gegaan is. Ik zet het ook altijd in
mijn sollicitatiebrieven: word ik in ieder geval uitgenodigd
voor een gesprek. Zelfs de Ekklesia is nieuwsgierig want er is
mij gevraagd een toespraak te houden over ‘mijn keuze voor
het christendom’. Ik doe het, maar met aarzeling. In een
kerkdienst over jezelf praten hoort eigenlijk niet. Is het niet
zwichten voor de televisiewet dat alles persoonlijk gemaakt
moet worden? Een bijbeltekst en daar iets over uitleggen is
dat niet genoeg? Er zijn stemmen uit mijn opleidingstijd die
het me verbieden: ‘je mag het in een preek nooit over jezelf
hebben!’ Om heel eerlijk te zijn: die theologie-politie komt mij
goed uit. Misschien heb ik hem wel zelf uitgevonden. Ik houd
me al jarenlang strikt aan de voorschriften. Ik wil het namelijk
helemaal niet over mezelf hebben. Ik verzet me. Niet alles is
leuk om te vertellen. Ik ga het toch doen. Niet uit
exhibitionisme. Maar omdat mijn geloofsbiografie misschien
kan helpen bij het praten over Christus.
Ik weet dat het woord ‘Christus’ in de Ekklesia allergische
reacties kan veroorzaken. Kees Kok schudde zijn hoofd bij
7
het lezen van de Korinthe-tekst: ‘vier keer Christus in één
bijbelgedeelte, dat is vaker dan in de afgelopen vier jaar bij
elkaar’. Misschien is het gewoon een semantische kwestie.
Iedere groep heeft gebruiken en voorkeuren. Een gebakje of
een taartje, een koelkast of een ijskast, een Christus of een
Messias. Geen onbelangrijk onderscheid natuurlijk, maar het
ding waar we het over hebben is gewoon hetzelfde. Wellicht
gaan de bezwaren dieper. Heeft de moeite te maken met de
betekenis die in de traditie aan Christus wordt toegekend – en
is Messias een poging om het centrale en buitengewone van
Jezus wat te relativeren. Daar zouden we over moeten
doorpraten. Ik heb die moeite met Christus niet. Ik ben
natuurlijk ook niet erfelijk belast. Niet lastiggevallen door een
dorpsdominee of plattelandspastoor met allerlei
geloofsgoederen. Integendeel: ik heb me behoorlijk van mijn
familie en achtergrond vervreemd door christen te worden. Ik
mag hopen dat het dan wat voorstelt, dat ik het niet voor
niets heb gedaan. Mijn geloofsbiografie gaat over Christus.
Hij heeft met mijn leven te maken, mijn leven met hem. Voor
het Christendóm heb ik nooit gekozen. Mijn keuze voor
Christús, daar gaat het vandaag eigenlijk over.
Het is vijftien jaar geleden dat ik in Amsterdam aankwam om
theologie te studeren. Ik wilde journalist worden en ik
bedacht dat ik iets van religie, van islam en christendom
moest weten. Ik was nog nooit in een kerk geweest en had
ook nog nooit in een bijbeltje gelezen. Ze hadden me aan de
UvA verzekerd dat je niet hoefde te geloven om theologie te
studeren – dus waarom niet? Het was ook wel lekker
tegendraads. Mijn vader was in ieder geval not amused en dat
was deel van de pret. Theologie studeren is niet hetzelfde als
geloven, maar je loopt wel een verhoogd risico. Ik ging
bijbellezen. ‘Dat is helemaal niet moeilijk’, zeiden ze.
‘Gewoon een boek met een hoofdpersoon die toevallig God
heet’. Om boeken te lezen hoef je niet gelovig te zijn.
Mijn leraren waren slim genoeg om me niet direct ‘Christus
en dien gekruisigd’ voor te schotelen. Dat had ik niet
getrokken. Ze begonnen met het Oude Testament. Je hoort
wel eens dat wij als Goyim via Jezus het Oude Testament
kennen – voor mij ging het andersom. Ik moest goed
ingevoerd raken in de Tenach voor ik iets van Jezus kon
begrijpen. De eerste keer dat ik tijdens college rechtop in mijn
stoel ging zitten was toen het over de Tien Woorden ging.
Tien belegen gedragsregeltjes, dacht ik vantevoren. Maar alle
aandacht ging uit naar het begin: ‘Ik ben de Heer je God die
je uit Egypte bevrijd hebt. Ga niet achter andere goden aan.’
Blijf bij je bevrijder – dat was denk ik het begin. Niet: Tien
Regels. Maar een oproep, een appèl: wees niet dom. Je bent
bevrijd, hou het zo. Je bent gewekt, blijf nou wakker.
Langzaam begon het te dagen: de Bijbel is een
bevrijdingsverhaal! De Uittocht: ontkomen uit een land van
onderdrukkers! Mijn introductie in het geloof verliep via
prachtige woorden als solidariteit, broederschap, bevrijding.
Het kruis hoorde niet in dat rijtje thuis. Ik heb er een paar jaar
omheen gelezen. Een tragisch incident – een verdrietig
intermezzo op weg naar Pasen. Een hinderlijk oponthoud van
mijn prille spierballengeloof.
Dat mensen om Christus heen willen en zeker om het kruis,
begrijp ik wel. Het is ongemakkelijk, bloederig en staat ver
van ons af. Wat moeten we er mee? Hoe kan het dat er in de
traditie zo geweldig dierbaar over gedaan wordt? Liefst
omkleed met onbegrijpelijke toverformules over verzoening
en schuld? Een dwaasheid, een zwaktebod, een aanstoot.
Blijkbaar zijn wij jood en Griek, want van ons hoeft het ook

niet. En toch: om iets heen lezen is een
verlegenheidsoplossing die niet bevredigt. Bovendien:
lijdensmotieven zitten verstopt in alle verhalen over Jezus.
Het is niet alleen dat kruis. De hele weg er heen is vergeven
van de dood, de armoede, de ziekte, kortom van de zwakte. Ik
kan er niet om heen: de kruisiging is geen toevallig incident.
De boodschap van het kruis is de kracht van God, zegt
Paulus. Wat is het kruis? Een executie. Een systeem ruimt een
mens uit de weg. Moord, maar volgens een geldig
rechtssysteem. Zoals het nu ook nog gebeurt. Niet met mij –
maar met mensen die de pech hebben op de verkeerde plaats
en op de verkeerde tijd geboren te zijn. De vrouw zonder
verblijfsvergunning, de jongen wiens aangifte van misbruik
geseponeerd is wegens gebrek aan bewijs, de zwarte man die
veroordeeld is voor iets wat hij niet heeft gedaan. Sorry. We
kunnen niets voor u doen. Wetten moeten er zijn en meestal
werken ze goed – althans, dat geloven wij. Waarom zou zo’n
kruisdood, zo’n zinloze moord nou Gods kracht zijn? Is het
niet de beerput van onze beschaving. Het punt waarop de
moed je in de schoenen zinkt. Is het zo beroerd gesteld met
ons systeem? Komt dat echt voor? Misschien moet ik eens
beginnen daar over na te denken. Ik maak deel uit van een
systeem. Ik sta aan de comfortabele kant. De kant van de
machthebbers, de wijzen, de aanzienlijken, de rijken. Ik wel.
Ik heb te veel. Ik kan te veel. Nog geen tien jaar geleden is
het, mijn doop. Toen was het iets engs. Ik durfde mijn ouders
er niet voor uit te nodigen. Het is zo snel tot iets comfortabels
geworden. ‘Tjonge, dominee, wat een dappere keuze’, zeggen
de mensen. En zulk bijzonder werk. En zo nobel. En zo goed
betaald. Opeens ben ik een beroepsgelovige.
God heeft besloten de gelovigen te redden door de dwaasheid
van onze verkondiging. Ik heb me niet alleen laten recruteren
voor het christendom, maar zelfs voor de geestelijkheid. Ik
heb de taak van de verkondiging op me: ik moet met
dwaasheid mensen redden. Christus is Gods kracht en Gods
wijsheid. En dan gaat het niet om de zinvolle verhaaltjes aan
de waterkant, het gaat om de kruisiging. Dat de essentie, de
kern, het meest krachtig samengevatte van wat er over Jezus
te verkondigen is. Hij is niet weggelopen, hij heeft zijn gezicht
niet afgewend van onrecht en ontbering. ‘Ga niet achter
andere goden aan’, Jezus heeft zijn veiligheid opgegeven. Zijn
paspoort, identiteit, integriteit, zijn rechten,
identificatienummers, verzekeringen en verbanden. Bij u ben
ik veilig, zingen we. Of: veilig in Jezus armen. Risicoloos,
beschut, beschermd, zeker, gerust, zonder gevaar. Allemaal
synoniemen. Maar we zijn niet veilig. Ik ben niet veilig. Niet
voor dood en niet voor pijn. Niet voor eenzaamheid, geslagen
worden, pech, onbegrip, depressie, schuld, stommiteiten, dat
hoort bij ons en blijft bij ons horen.
Het kruis is een vervelend intermezzo, een pijnlijk oponthoud
op weg naar de opstanding. Een hindernis, een struikelblok.
Ja dat is het – maar misschien niet voor niets. Want het kruis
betekent ook: niemand vergeten. Het betekent: vrouwen en
kinderen eerst. Kruis is: de vloek die er bij hoort. Het
Godverdomme tegen onrecht. De kras op het bord. De
afschuw. Zo is het en wij gaan dat niet ontkennen! Het
betekent: jij – niet zonder je verleden, maar met je verleden.
Ieder huisje heeft z’n kruisje – zo’n onuitstaanbare
volkswijsheid. Onuitstaanbaar omdat het klopt. Ook voor mij.
Ik ben eenzamer geweest dan goed is voor een kind. Ik leer
nu pas dat kruis daar ook iets mee te maken heeft. Ik hoef er
niet in te zwelgen – maar ik hoef het ook niet te verstoppen.
8
Het kruis gaat over solidariteit, broederschap, bevrijding. We
staan er samen voor. Het geloof is niet de verlossing voor een
paar toevallige geluksvogels. Zo is het al in de wereld: er zijn
een paar mensen die de mazzel hebben in de buurt te wonen
waar de prijzen vallen – de rest staat met lege handen Eten en
drinken en liefde genoeg voor allen, daar doen we het voor.
En anders liever helemaal niks. Niet het laffe compromis van
een paar gelukkige mensen, de postcodeloterij waar nu
eenmaal niet iedereen een lootje voor heeft gekocht. En wie
geen lootje heeft kan ook niets winnen: de wijsheid van de
wereld. Het recht van de sterkste en de winnaar heeft altijd
gelijk. Tot God spreekt. Dan wordt er iets onthuld. Dan
wordt duidelijk dat het niet klopt. De wereld werkt met
uitsluiting en uitverkiezing. Er vallen mensen buiten de boot.
Het is niet voor iedereen. En jij kunt evengoed die
uitgeslotene zijn. Ziek worden, je baan verliezen, je relatie op
de klippen, depressief, op straat terecht komen, een ongeluk
en je been er af. Het kan zomaar. Je kind onder een
vrachtwagen. Wat nou rechtstaat, wat nou veiligheid? Ja, je wil
het geloven, zolang je kan. Zolang je geluk hebt. Zolang je je
nog een lootje kunt permitteren.
Is geloof een vlucht? Geloof kan doen wat een stapel boeken
doet of een schaakspel: een wereld introduceren waar alles
anders is. Een wereld van verlangen, van ooit en ver weg. Een
hemel om van te dromen. Er is reden genoeg toe. Ook in
mijn leven. Dromen van een andere toekomst, een ander
verleden. Toch is dat niet mijn geloof. Dat heeft ook met het
kruis te maken. Ik wil de hemel omlaag, de hemel op aarde. Ik
wil dat het ophoudt, die postcodeloterij. Ik wil dat het tot
staan komt al die razernij en ongein en stupiditeit. De porno
en de verslaving. Het zwerven over straat en de agressie. Ik
wil recht en gerechtigheid voor iedereen. Ik wil zachtheid en
liefde. Niet omdat God enkel daar woont, maar omdat
mensen daar kunnen wonen. Waar vriendschap is en liefde…
Ik geloof dat God leeft. Ik geloof dat Jezus leeft. Mens zoals
wij, mens op wie ik zal lijken. En jij ook, zus, broer. Ik geloof
dat wij achter hem aan gaan: het graf ontkomen, de wereld
tegemoet. Ik geloof dat die dag is aangebroken. Tijd om te
bloeien en te vrijen en te leven.
Ik geloof dat opstaan en gaan niet afhankelijk is van mijn
prestatie, van mijn intekenen op de hemelse loterij. Blijf bij je
bevrijder: Christus keuze voor mij. Eigenlijk gaat het daar om.
Amen.

DE GEEST VAN HET CHRISTENDOM
Alex van Heusden
Hierheen, Adem, steek mij aan,
stuur mij uit jouw verste verte
golven licht.
Zo begint, in vertaling, het duizend jaar oude pinksterlied
Veni Sancte Spiritus. ‘Kom, heilige geest’ is geworden
‘Hierheen, Adem’. Geest is, bijbels gesproken, allereerst
adem, levensadem. En die is er vanaf den beginne. Eerste
bladzij van de bijbel, het scheppingsverhaal, daar staat
geschreven: ‘Gods geest zweefde over de wateren’ (Genesis
1:2). Aldus De Nieuwe Bijbelvertaling. Bij Martinus Nijhoff,
aan het begin van zijn beroemde gedicht Awater, wordt die
geest aangeroepen als een muze: Wees hier aanwezig, allereerste
geest, / die over wateren van aanvang zweeft. Maar het kan ook
anders, namelijk zo: ‘De adem van God zweefde [of:
scheerde] over de wateren.’ Het Hebreeuwse roe’ach betekent
allereerst ‘adem’ en, als die wat krachtiger wordt, ‘wind’ en
met windkracht acht ‘storm’. God haalt diep adem, dan gaat
hij spreken, zijn eerste scheppingswoord: ‘Er zij licht.’ De
schepping kwam tot stand doordat God begon te spreken,
door zijn woord - zoals een psalm het zegt: ‘door de adem
van zijn mond’ (Psalm 33:6).
Adem, levensadem, levenskracht - de geest van Israëls God
trekt een spoor, een lichtend spoor door heel de Schrift. Het
is de geest van de Thora, de onderwijzing, en van de Profeten.
Het is de geest, de opwekkende kracht van de woorden die
geschreven staan, hun innerlijke gloed, die ons, mensen, wil
oprichten en aanvuren een weg te gaan, een weg van
mededogen, solidariteit, trouw, gerechtigheid, onderling
dienstbetoon - omwille van een aarde die bewoonbaar is voor
alle mensen. Dat is een lange weg, daar zijn meer dan honderd
dagen voor nodig en ook meer dan vier jaar, maar een begin
kunnen we maken, hoe klein en kwetsbaar ook.
De geest van God, de heilige adem van het woord, roept en
smeekt dat wij niet leven ieder voor zich, maar gemeenschap
stichten, gemeente vormen - liefst een messiaanse gemeente,
vol dynamiek gericht op de toekomst, de weg vooruit, om
‘naar zijn woord te doen wat moet gedaan’. Maar mocht het
ons bij tijd en wijle te veel worden, die weg te gaan, slaat de
twijfel toe, treedt moedeloosheid ons hart binnen, dan is het
diezelfde geest die ons aanmoedigt rust te nemen en op adem
te komen. Lees en bid de Psalmen. En deze regel uit het Veni
Sancte Spiritus: Even rusten / voor tobbers en zwoegers, voor /
krampachtigen een verademing ben je. Bron van vertroosting is
heilige geest.
‘En vervuld werden allen van heilige geest.’ Het verhaal van
Pinksteren uit de Handelingen der Apostelen. Dat boek is een
vervolg op het evangelie van Lukas. Twee boeken, één
schrijver, één doorlopend verhaal. Aan zijn evangelie
herinnert Lukas aan het begin van Handelingen: ‘het eerste
woord’ - zo staat er letterlijk, ‘het eerste boek’, en dat heeft als
inhoud ‘alles wat Jezus begon te doen en te leren’. Begon, want
hij heeft het niet kunnen voltooien. Deze Jezus, die door zijn
volgelingen wordt beleden als de messias, de bevrijder van
Israël, vroegtijdig, nog voor er een spoor van bevrijding
zichtbaar werd, kwam hij aan zijn eind, in Jeruzalem, door
moordenaarshand, onder het hardvochtige Romeinse
imperiale systeem.
‘Heilige geest’ is het verbindende motief tussen het evangelie
van Lukas en het boek Handelingen. In Lukas’ relaas over
9
Jezus, is het heilige geest, ‘kracht van de Allerhoogste’ die
Maria overschaduwt (Lukas 1:35), als om te zeggen: het kind
dat zij zal ontvangen in haar schoot, wordt niet verwekt door
de potentie van een man, maar wordt geboren uit de kracht
en in de geest van Thora en Profeten. Als Jezus wordt
gedoopt, daalt diezelfde geest op hem neer, in lijfelijke
gestalte, als een duif (Lukas 3:21v). En na een verblijf in de
woestijn van veertig dagen keert Jezus ‘in de kracht van de
geest terug naar Galilea’ (Lukas 4:14). Daar geeft hij
onderricht, daar verklaart hij de woorden die hem
overgeleverd zijn en in wier geest hij handelt door mensen te
genezen, zieken van lichaam en geest. Kracht tot genezing is
heilige geest. Dat was ‘wat Jezus begon te doen en te leren’.
De ekklesia, de gemeente - aldus de visie, het visionaire
programma van Handelingen - heeft in deze wereld de
opdracht voort te zetten wat Jezus is begonnen, uit kracht van
dezelfde geest die over hem vaardig was. De geest is
continuïteit. Wat toen kon, in de dagen van Jezus, kan weer,
vertrouw daarop, bevrijding is nog mogelijk, maar intussen:
houdt elkander vast, sterkt elkaar eendrachtig in het gebed, in
waken en bidden. ‘Wacht op de toezegging van de vader’ - zo
staat er in Handelingen (1:4). Wat is die toezegging van de
vader? ‘Heilige geest’ is die toezegging. ‘Gij wordt gedoopt in
heilige geest’ - ‘Gij zult kracht ontvangen van de heilige geest’
(Handelingen 1:5.8).
Daar zitten zij bijeen, de leerlingen van Jezus, in de bovenzaal,
ergens in Jeruzalem. Ze zijn met honderdtwintig ongeveer,
zegt het verhaal, mannen én vrouwen - een leerhuis vol, een
gemeente bijeen. Honderdtwintig is tien keer twaalf, een meer
dan volgroeid Israël.
Werd het toen Pinksteren? Ja en nee. We hebben geen
beschrijving gehoord van wat zich voltrok op het eerste
christelijke Pinksteren, vijftig dagen na het eerste christelijke
Pasen, toen het graf van Jezus leeg bevonden werd. Het boek
Handelingen vertelt niet over een nieuw christelijk feest dat
ook nog eens de geboortedag van de ‘ene, heilige, katholieke
en apostolische ekklesia’ markeert. Handelingen vertelt over
een oud joods feest dat Sjavoe’ot heet, ‘Wekenfeest’, zo
genoemd omdat vanaf Pesach, joods Pasen, tot aan dit feest
zeven weken of vijftig dagen worden geteld. Vijftig, in het
Grieks pentèkostè, Pinksteren. Op Wekenfeest, Sjavoe’ot, wordt
gevierd, nog altijd in joodse gemeenschappen waar ook ter
wereld, hoe de eerste oogst werd binnengehaald, nadat de
kinderen van Israël het land waren binnengegaan dat hun was
toegezegd. Eerst was er de bevrijding, uit het diensthuis
Egypte, uit bittere slavernij - feest van Pesach -, daarna
aangekomen in het land der vrijheid, werd de vrucht van de
bevrijding geoogst. Maar de grootste, kostbaarste vrucht van
de bevrijding die Israël kon oogsten, was de Thora, die ‘tien
woorden licht’. Daarom is Sjavoe’ot vooral het feest van
mattan thora, de ‘gave van de Thora’, door de kinderen van
Israël ontvangen aan de voet van de berg Sinai, uit de handen
van Mozes.
En het geschiedde plotseling uit de hemel:
geraas, als van een geweldige wind
en vol daarvan werd heel het huis waar zij zaten.
En dan ‘tongen van vuur’ en tenslotte ‘de stem die daar
geschiedde’. Van ‘geraas’ naar ‘vuur’ naar de ‘stem’ - zo
geschiedde op de berg Sinai toen de Thora aan Israël gegeven
werd. En zo geschiedt in het verhaal van Handelingen
opnieuw, in Jeruzalem, op Sjavoe’ot. De Thora wordt
ontvangen en verklaard, ten overstaan van alle Joden die in

Jeruzalem bijeengekomen zijn, uit alle volkeren onder de
hemel, bij gelegenheid van het feest.
Nieuw begin wordt gemaakt. De Thora opnieuw ontvangen.
Dat moet elke generatie doen: gaan staan aan de voet van de
Sinai om de oude, overgeleverde woorden over bevrijding en
recht in ontvangst te nemen. Want altijd, voor elke generatie
is er reden om nieuw begin te maken. In elk mensenleven is
dat zo.
Wat wij vieren met Pinksteren, is hoe het erfgoed van Israël,
de Thora, ook ons, ‘kinderen uit de volkeren’, heeft bereikt, in
naam van Jezus Messias. Hoe de woorden van de Thora zich
in onze taal hebben genesteld en ons blijvend hebben
gevormd, ons geweten. Joodse wijsheid leert dat de Thora
gesproken is in alle talen van de wereld en dus voor allen
bestemd. ‘De ene stem verdeelde zich in zeven stemmen en
die verdeelden zich op hun beurt in zeventig talen.’ Zeventig
is, in de joodse Schrift, het getal van de volkeren.
Daar komen wij dus vandaan, dat is het erfgoed dat ons is
nagelaten, de woorden van de Thora en de geest die daaruit
spreekt en oproept tot telkens weer nieuw begin maken. Dat
was aanvankelijk nog niet het christendom, maar de eigen
articulatie van een beweging die joodse volgelingen van Jezus
bijeenbracht en samenbond; en die een aanbod deed aan alle
volkeren onder de hemel. Want niet alleen Israël, het joodse
volk, ging krom van slavernij, toen onder de heerschappij van
het Romeins imperium, alle door Rome onderworpen
volkeren moesten dit bittere lot dragen: Parten en Meden en
Elamieten, Kretenzers en Arabieren. Daarom werd een
tegenbeweging in het leven geroepen, een messiaanse ekklesia,
gericht op de bevrijding van de kinderen van Israël én van de
kinderen der volkeren. Opdat de woorden van Joël, de
profeet, in vervulling zouden gaan: ‘En het zal geschieden: ik
zal van mijn geest uitgieten over alle vlees’ (Joël 2:28) - dus
over alle mensen op aarde, de adem van Thora en Profeten,
die kracht tot bevrijding.
‘De geest waait waarheen hij wil’ - zo luidt het gezegde. Maar
dat is nou net niet waar. De geest waait één kant op, richting
de oude, overgeleverde woorden, om die voor ons te openen,
dat wij ze horen en verstaan en leven. Kritisch is de geest en
daarom heilig. Onderscheiding der geesten is dus geboden.
Dat wij het licht begroeten en de duisternis weerstaan, dat wij
het leven omarmen en de dood tegengaan - de oorlog, de
honger, het schrijnende onrecht; dat wij zoeken en redden
wat verloren is - die uitgeprocedeerde asielzoeker die door de
straten van onze steden zwerft, niettegenstaande alle
wetgeving en afspraken.
Onderscheiding der geesten. In haar column in NRC
Handelsblad van 22 mei jongstleden plaatst Elsbeth Etty enkele
scherpe opmerkingen aangaande een uitspraak van paus
Benedictus XVI, onlangs tijdens diens apostolische reis naar
Brazilië gedaan, dat de kerstening van de indianen nooit een
kwestie van geweld en dwang is geweest. De paus zei
letterlijk: ‘Het betekende voor hen Christus leren kennen en
aanvaarden, Christus, de onbekende God, die hun
voorouders, zonder het te weten, zochten in hun rijke
religieuze tradities. Christus was de verlosser naar wie ze in
stilte verlangden. (…) De verkondiging van Jezus en van zijn
Evangelie veronderstelde op geen enkel moment een
vervreemding van de pre-Columbiaanse culturen, en is nooit
het opleggen van een vreemde cultuur geweest.’
Elsbeth Etty schrijft in reactie hierop: ‘Waarom zou het paus
Benedictus onmogelijk zijn om na een half millennium de
medeplichtigheid van de katholieke kerk aan de uitroeiing van
de indiaanse culturen in Zuid-Amerika - en aan de fysieke
10
uitroeiing van het merendeel van de indianen zelf - toe te
geven, en een mea culpa uit te spreken, een moreel oordeel
dat eventueel kan worden geplaatst in een historische
context.’
En aan individuele katholieken stelt zij de vraag of het waar is
dat ‘de rooms-katholieke kerk zich zo verheven (voelt) boven
de menselijke geschiedenis dat zij zich ontslagen acht van het
afleggen van historische rekenschap’. Maar de Nederlandse
katholieken zwijgen - zo constateert Elsbeth Etty.
Onderscheiding der geesten is een grote, gewetensvolle
opgave voor ons mensen - hoe en waar wij ook staan in die
grote ruimte van de geloofstraditie die tot ons gekomen is. En
op gezette tijden klinkt er die roep om hervorming, om
heroriëntatie - de ramen opengooien. En is er het vurige
verlangen naar een nieuw Pinksteren.
Zeg ‘amen’: een nieuw Pinksteren. Zo moge het zijn.
Amsterdamse Studentenekklesia, Pinksteren, zondag 27 mei 2007
GOD-DRIE-EEN
Huub Oosterhuis
Ten geleide
Kinderen worden gedoopt, zieken gezalfd en doden begraven
‘in de naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest’, die
spreuk is hecht verbonden aan het ‘kruisteken’, waarmee alle
kerkelijke gebeden beginnen en eindigen, en dat vorm heeft
gegeven aan het zegengebaar bij uitstek over mensen, dieren
en dingen.
‘Dit meest wezenlijk mysterie van Gods wezen,’ las ik in het
gebedenboek van mijn jongelingsjaren. ‘Onpeilbaar mysterie
... huiveringwekkend mysterie ... allesbeheersende waarheid
van de christelijke leer ... onzegbaar geheim ...’
Er wás niets te begrijpen, alleen te aanbidden. Begrijpen? Dat
zou zoiets zijn als de hele zee in één klein kuiltje willen
overhevelen, met een heel klein emmertje.
‘Hoor Israël. Hij onze God. Hij een.’ Dat is de kern van de
joodse geloofsbelijdenis. ‘Ik zal er zijn’ is een. Wat is er
gebeurd, in de eerste eeuwen van ‘onze beweging’, die thans
algemeen het christendom wordt genoemd
Toespraak
1.
Zoals een hert - zo dorst ik naar God de levende God.
Levende God, gij doet alleen ons aan de dood ontkomen. Die
Ene.
In de vergaderzaal der goden opgestaan -
oog in oog met de opperwezens
staat hij, die Ene en spreekt -
hoor zijn aanklacht.
Die ene heeft gezien, gezien - gehoord, gehoord. Hij weet.
Daarom is hij afgedaald om te redden, om te bevrijden. Over
die Ene gaat het. In de vergaderzaal der goden opgestaan - in
de aandeelhoudersvergadering van het megabedrijf Deze
Wereld, waar ze de schatten van de aarde, al haar goud, zilver
en olie onder elkaar verdelen -, wordt zijn aanklacht
weggehoond of doodgezwegen, hij roept hoe lang nog het
recht geloochend: het recht van de bestolenen, van hen die

geen verweer hebben, geen deel van leven, driekwart van de
wereldbevolking ten dode opgeschreven.
2.
Met hem begint het bijbelse verhaal: naarmate je doorleest -
en dat is een heel karwei, een levenswerk-,– krijg je hem
scherper; weet je waar het hem om te doen is. Die god van de
voorgelezen psalm, die stem kom je tegen of beter die komt
jóu tegen, klinkt jou tegemoet in psalmen, uittochtliederen, in
bevrijdingsverhalen, in de berichten, brieven over Jezus die,
gedreven door de kracht van de geest, een nieuwe wereld
uitroept, koninkrijk van God.
Jezus hoorde bij de God ‘Ik zal er zijn’ van zijn joodse
traditie. De God van Mozes en de profeten, de God van de
psalmen, die ene die Ploert & Schender aanklaagt en probeert
op andere gedachten te brengen - te bekeren -, die is de God
van Jezus.
Jezus van Nazaret wordt ‘in de traditie van de apostelen’, in
de vier evangeliën, getekend als een mens die een van
bedoeling en inzet en hartstocht was met deze ‘uittochtgod’;
een met deze vader en schepper. Een van visioen. Zó evident
moet hij voor velen een ‘mens van God’ geweest zijn, een van
geest met God, dat hij, op zijn joods, ‘uit God geboren’ wordt
genoemd en ‘beeld van de onzienlijke God’ en ‘woord van
God’ - in de oudste joods-christelijke bronnen, nog uit de
eerste eeuw, wordt Jezus met die woorden getypeerd.
Tweehonderdvijftig jaar later, in 325, wordt hij in de
‘geloofsbelijdenis van Nicea’ op zijn Grieks ‘een in wezen met
de Vader’ genoemd. En zo staat het, tot op vandaag, in de
officiële geloofsbelijdenis van alle christelijke kerken.
De Hebreeuwse bijbel spreekt niet over het ‘wezen’ van God.
Dat woord is van Griekse herkomst. Het bijbelse
geloofsverhaal ‘toont’ een god wiens bedoeling en wil, wiens
hartstocht en visioen het is, dat mensen uit onderdrukking
bevrijd worden, uit welke vorm van verslaving en
vervreemding en onderdrukking dan ook.
Met deze ‘god’ kan een mens een worden. Niet
samensmelten, niet ‘een’ in de betekenis van ‘samenvallen
mét’ - een persoon valt niet samen met een ander persoon.
Twee ‘personen’, twee ‘zielen’, die een zijn, zijn een van
bedoeling en inzet, een van aandrift en inzicht en keuze, ofwel
‘een van geest’. Als het ook jouw hartstocht en visioen is dat
mensen uit alle denkbare diensthuizen worden bevrijd, dan
ben je een met deze ‘uittochtgod’; op zijn Grieks gezegd ben
je dan ‘een in wezen’ met hem.
3.
Er waren van oudsher in de Oudoosterse wereld, Egypte,
Babylonië - de grootmachten die hun schaduw wierpen over
het land Kanaän en de cultuur van het volk Israël -, er waren
overal politieke drie-eenheden aan de macht: een heer en
meester, een uitbuiter Farao, een mensenverslindende keizer,
met een vorstin aan zijn zijde en aan zijn knieën een zoon,
troonopvolger, erfgenaam. De godsdienst die de heersende
machtsverhoudingen sanctioneerde, de staatsgodsdienst,
bestond dan ook uit de cultus van god Baäl (heer en meester)
met aan zijn zijde de vruchtbaarheidsgodin Astarte en aan
hun knieën Adoni, de zoon, de erfgenaam die de continuïteit
van de macht garandeerde: Baäl-Astarte-Adoni, vadermoeder-zoon,
die drie-eenheid was de grondstructuur van het
goddelijke - in die drie-eenheid was het recht van de sterksten
11
geconcentreerd - tot diep in de eerste eeuwen van onze
jaartelling - tot vóór en na het concilie van Nicea.
Wie is in deze wereld van uitbuiting en tirannie, vroegen ze
zich af in al die kleine of grotere ekklesia’s in Noord-Afrika en
Zuid-Europa - wie is God voor ons? Het concilie van Nicea
ontwierp een nieuwe drie-eenheid. Tegen iedere Baal-Astarte-
Adoni cultus in, proclameerde zij, op grond van de vier
evangeliën en de brieven van Paulus, en afgaande op de
messiaanse intuïties van drie eeuwen Schriftuitleg, een nieuwe
drie-ene God: De vader-schepper van hemel en aarde: van
deze vader is Jezus de zoon (God van God, licht van licht -
één in wezen met de vader, beeld van de vader, woord van de
bevrijder) én de heilige geest, die het tegenbeeld is, de
tegenkracht van alle uitbuiting en tirannie: die niet een adem
van dood is, maar die de adem en bezieling is van alle
menswaardig leven. Tégen de goddelijke drie-eenheid in van
onderdrukking, dood en verderf: de goddelijke drie-eenheid
van de vader die gezien en gehoord heeft hoe zijn mensen
worden vernietigd - de zoon die (u kent de woorden) ‘omwille
van ons mensen en om ons te redden is afgedaald uit de
hemel’ - de geest van uittocht en bevrijding, die in mensen
werkt naar een nieuwe aarde, een nieuwe schepping, vaderzoon-en-geest
zijn God alleen. Niemand is God. Geen Baäl
met zijn Astarte en Adoni, geen noem ze maar op. Een is
God in drie personen - dat kan ik niet denken. Maar ik hoef
dat ook niet. Ik herken het meesterwerk van toen dat precies
op tijd kwam om de Romeinse keizer (die zogenaamd christen
was geworden) duidelijk te maken wat hij niet was. En ik
érken het als een ijkpunt tot op vandaag: macht, leiderschap,
dat is afdalen om te bevrijden. Mens worden, van kind oud
mens worden, is afdalen, ontferming leren, vergeving.
De kerkvader-dichter Augustinus zal zeventig-tachtig jaar na
Nicea over deze drie-ene God zó schrijven dat alle psalmen
van Israël en alle grote woorden van Mozes en de Profeten
erin weerklinken. Weer later zal het allemaal verstarren tot
onbegrepen rigide leerstuk, tot anti-joodse theologie, en tot
nieuwe Baälcultus en staatsgodsdienst.
4.
Wat moeten of kunnen we hiermee? Dat weet ik niet. Het is
er, als een bewaarstuk. Wie is God? God is ‘red hen die geen
verweer hebben’. Hoe is God? Mannelijk-vrouwelijk is God,
zegt het bijbelse scheppingsverhaal. Wij mensen zijn immers,
naar het beeld van God, mannelijk-vrouwelijk geschapen. Er
staat niet man en vrouw schiep hij hen maar mannelijkvrouwelijk
schiep hij hen.
Gerard Reve schrijft in een van zijn brieven: ‘Ik heb een paar
keer gedroomd dat ik een jongen de borst gaf en zoogde.’ En
dan legt hij uit: ‘De droom wil zeggen dat ik aandacht moet
schenken aan het vrouwelijk-scheppende in mij, en minder
aan het mannelijk-veroverende en manlijk-agressieve. Ik moet
het moederlijke, teder geduldige (...) aan bod laten komen.’
Hij voegt er aan toe: ‘Natuurlijk ben ik ook het gezoogde
jongetje zelf.’
Hoe is God? Op de wijze van een zogende moeder, een
verwekkende, dragende verantwoordelijke vader, en op de
wijze van een kind dat ontvangt, navolgt, doorgeeft, en tot
moeder-vader uitgroeit. God is in zichzelf relatie,
gemeenschap - spanning van uitersten, en de zindering tussen
die uitersten van anders zijn noemen wij geestkracht, die
volhardt en uithoudt, heilige geest. Wat wij kennen uit onze
relaties met elkaar, de geladenheid van de liefde, de veelheid,
de aandrift, de uiting, de stem, het woord, het snakken naar
adem, dat is God.

Zo spreken Mozes en de Profeten over hem en de
apostolische ekklesia - van de eerste eeuw - en de kerkvaders
in hun Grieks-Latijnse idioom - en wij met ons recht op een
eigen taal en zegswijze, luisterend naar de eeuwen der eeuwen.
Amen.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 3 juni 2007
VRIJZINNIG CHRISTENDOM
Hester Smits
As it is in heaven is een film die gaat over een dirigent die
terugkeert naar zijn geboortegrond. Een gesloten dorp waar
bewoners met elkaar trouwen en rouwen. De dirigent zoekt
rust vanwege zijn hartaanval en wordt gevraagd om het
kerkkoor te begeleiden. Hij doet dat op zijn eigen passionele
wijze. Hij wil mensen losmaken, open laten bloeien. Daniël
wil ze laten zingen. En dat maakt wat los in zo’n gesloten
gemeenschap. De ene vrouw gaat bij haar man weg, de ander
wordt verliefd op de dirigent, oude vetes worden
uitgevochten. En Gabriella zingt over een nieuw leven. Een
leven zoals zij het wil, een liedje gecomponeerd door
Daniëlover de hemel op aarde. Gabriella wordt geslagen door
haar man, bont en blauw, waar haar kinderen bij zijn. De
koorrepetities verlossen haar even van haar slaafse bestaan.
Het liedje gaat daar over, dat zij ook iets mag vinden, dat zij
een keuze heeft om te leven, een ander leven dan met een
man met losse handjes.
Mocht u deze film al gezien hebben dan weet u dat het een
sentimentele draak is. geen wonder dat ie een Oscar heeft
gewonnen voor beste buitenlandse film! Maar, en daar gaat
het me om: ik zat te te kijken op de bank naar de film en
schoot toch vol bij het zien en horen van het liedje van
Gabriella. En terwijl je dan ook allemaal heel verstandige
dingen zegt als stel je niet aan, wat een vreselijke film en wat
stink ik er weer makkelijk in, is er dan opeens een
schietgebedje: God, dit is het wat wij bedoelen. Wij, jij en ik.
Dat mensen momenten kennen waar ze zichzelf loszingen.
Dat ik u dit vertel, is niet des vrijzinnigen. Een rechtgeaarde
vrijzinnige zou niets zeggen over de band met God. Te privé,
te binnenskamers. De intimiteit van de relatie met God, daar
geeft een vrijzinnige niet zo snel woorden aan. Deels omdat
woorden wellicht de pretentie hebben om iets of iemand te
vangen. En als je het dan onder woorden hebt gebracht, dan
zou het wel eens stellig kunnen worden of in de kerk zelfs
leerstellig. De eerbied ten opzichte van God als grond van
bestaan brokkelt een beetje af. Je moet niet het gevoel hebben
dat je God wel in de hand hebt. God is een geheim. Een
mysterieuze werkelijkheid die het menselijke omvat, maar ook
te boven gaat. Tegelijkertijd is het vrijzinnig om te zeggen dat
geloof een zijnswijze is en geen zienswijze. Het is een manier
van in het leven staan.
Arne Jonges, vrijzinnig predikant, zegt dat prachtig in zijn
boek: Alsof het zo is. Over geloof als zijnswijze zegt hij: Geloof is
in eerste instantie geen ‘opvatting omtrent iets’ maar duidt op een
fundamentele grondhouding die ons de moed geeft om te bestaan en die
ons overeind houdt. Het gaat om een fundamentele
grondhouding. De praktijk van geloven moet daaraan
gerelateerd worden. En niet andersom. De alledaagse
geloofspraktijk wordt weer gevoed door het heilig spel van de
12
liturgie. En dan ligt de nadruk op spel. Spelen is van wezenlijk
belang. Precies met de ernst van kinderen. Als je kinderen ziet
spelen, dan zijn ze in hun rol. Vadertje, moedertje, doktertje,
verzin het maar. Op dat moment spelen ze voor het echie.
Voor het echie: het gaat niet over waar of niet waar. Je speelt
voor het echie. De spelende mens gaat dus geen waar of niet
waar vragen stellen met bijbehorende conclusies. De gelovige
spelende mens doet alsof. Alsof God bestaat. Alsof de wereld
een koninkrijk kan worden. Alsof Jezus over het water kan
lopen. Het is niet waar, het is voor het echie. Je gaat op in je
rol. Kijk naar Gabriella. Zij zingt haar liedje en droomt dat ze
beroemd is, dat haar leven groots en meeslepend is, dat ze
zich los kan maken van haar man. Is het waar? Nee, zij gaat
op in haar rol. Het is voor het ‘echie’. Maar hoe meer je doet
alsof, hoe meer je de geest aan je zijde vindt. Het spel is er
niet voor het spel, maar voor het leven dat moet worden
geleefd. Vanuit het spel, de spelende mens, is er een nieuwe
oriëntatie op hoe we leven.
In het evangelie van Lukas staat geschreven dat Jezus een
oproep doet om niet bezorgd te zijn over je ziel en over je
lichaam (Lukas 12:22-34). De letterlijke vertaling van het
werkwoord ‘bezorgd zijn’ is ‘bezorgd bezig zijn’. Het doelt op
je leven actief vullen met zo bezig zijn met de alledaagse
werkzaamheden dat er geen ander perspectief is. Voor alle
piekeraars en tobbers is het een moeilijke opgave. Niet
opgaan in alle gedachtes die je hoofd en hart vervullen over of
je kind wel goed werkt, of je man wel genoeg thuis is, of je
broer wel zijn moeder bezoekt, of het eten wel lekker genoeg
is. Als je kijkt waar wij ons druk over maken, dan gaat het
daarover. Over of alles wel op tijd geregeld is en netjes, of de
kinderen het wel naar de zin hebben, of we een groot sociaal
netwerk hebben. Nederland pretpark. Kijk dan naar de raven
en de leliën op het veld. Zij zaaien niet, zij maaien niet, ze
spinnen niet en ze weven niet. Jullie zijn toch veel meer waard
dan vogels? Wie van jullie is in staat door al dat zorgen een
halve meter toe te voegen aan zijn leven? Prachtig al die
vraagtekens. Het wordt niet geponeerd. Nee, we worden er
met de haren bijgesleept. Nou, geef eens antwoord! Waarom
zou je bezorgd zijn?
Begrijp goed dat het geen kwestie is van zorgeloosheid. Er ligt
in de oproep van Jezus geen veroordeling ten opzichte van
aardse manieren van bezig zijn, maar eerder de opdracht alle
dingen in de goede samenhang te plaatsen en dan tot
verantwoorde beslissingen te komen. Natuurlijk hebben we
tijd nodig om verlangens van ziel en lichaam te realiseren
maar laat dat je niet geheel en al vervullen. Zorgen voor wordt
niet afgedaan, maar wel wordt de vraag gesteld waartoe en
waarom. In Lukas staat geschreven dat wij gericht moeten zijn
op het koninkrijk. Vrees niet, kleine kudde, je vader wil niet
liever dan het koninkrijk aan jullie geven. Vanuit die
oriëntatie, een nieuwe oriëntatie, sta je anders in het leven. Je
verkoopt wat je bezit, je bent vrijgevig en vol erbarmen. Dat
is precies wat ik bedoel met vrijzinnigheid is een zijnswijze en
geen zienswijze.
Als je op zo’n manier in het leven staat, dan vereist dat een
bepaalde ontwikkeling. Het betekent dat de gelovige mens
ook een lerende mens wil zijn. Toen ik nog
gemeentepredikant in Nieuwe Niedorp was, verbaasde ik me
wel eens oprecht over het feit dat er axioma’s bestaan in het
geloof. Op huisbezoek trof ik dan een vrouw die geen
vraagtekens meer stelde bij het feit dat Jezus gestorven was
voor onze zonden. Voor mij als gelovige ondenkbaar, maar
als pastor had ik diep respect voor zo’n geloof. Wat ik in

eerste instantie dan afdeed als dogmatisme, als stil blijven
staan in het zondagsschoolgeloof, bleek na doorvragen een
onderbuikgevoel, om het zo maar te noemen. Dus met veel
respect luister ik naar mensen die doorleefd spreken over wat
ik afdoe als dogmatisch en toch kan ik met mijn vrijzinnig
hart dat niet. Hooguit het afdoen van dogma’s verheffen als
dogma. Ik speel voor God en daarmee neem ik de vrijheid om
elke keer weer geraakt te zijn door een ander beeld. Maar
naast de spelende mens, staat de relationele mens.
Voor mij is een gelovig mens in eerste instantie een relationeel
wezen. Wie wij zijn, wordt bepaald door wat wij lezen, door
wat wij horen en terugzeggen, door wat wij zien of
vermoeden. Onze identiteit is dus onderhevig aan allerlei
invloeden en wordt daardoor bepaald. Maar andersom ook:
degene die met mij praat, wordt ook door mij beïnvloed of
veranderd op een bepaalde manier door wat ik zeg of doe.
Beweegt mee. Zou je dat ook van God kunnen zeggen? Dat
God bepaald wordt door onze levens, door onze kijk, door
onze oriëntatie? Misschien wel. Wij drukken ons uit in
menselijke beelden over God. Daarmee geven we God
gezicht, mogelijkheden en eigenschappen. Blijft staan dat God
een geheim is. Nooit helemaal te vatten in menselijk taal,
nooit helemaal te begrijpen. In ons en boven ons uit. Beelden,
onze beelden, zijn daarin belangrijk. Het geeft ons de
gelegenheid om in contact te komen met die mysterieuze
werkelijkheid. Tegelijkertijd kunnen we de menselijke taal,
onze beeldvorming, bespreekbaar maken met anderen. Zo
blijven verstand en emotie in geloof bij elkaar. Toon Tellegen
illustreert dat prachtig aan de hand van een brief van de
karper.
Aan de onbekende die over het water gaat
Geachte onbekende,
Van de zalm heb ik gehoord dat u bestaat. Hij zegt dat u iemand bent.
Maar hij weet niet hoe u er uitziet en hij weet ook niet wat u allemaal
nog van plan bent met het water. Ik ben de karper.
Misschien kent u mij. Misschien bent u zelfs op mijn verjaardag geweest.
Er waren zoveel dieren. Als u op mijn verjaardag bent geweest, hebt u
mij misschien iets horen voordragen. Of was u toen al weg?
Als u er nog was, vond u het dan mooi?
Ik schrijf u om te zeggen dat ik heel blij ben met het water.
Als u daarover gaat, dan dank ik u.
Wel zou het soms iets harder mogen stromen, met van die luchtbelletjes
erin, en kleine draaikolken. Ik houd van draaikolken. Kleine
draaikolken, tenminste.
Kunt u daarvoor zorgen?
U mag trouwens best ook weer eens een overstroming geven. Langs een
boom omhoogzwemmen, dat is zo heerlijk… Als u dat eens wist, dan
liet u het wel altijd overstromen. Maar misschien weet u dat wel, maar is
het niet makkelijk, dat overstromen. Ik weet zelf ook dingen die niet
makkelijk zijn en die ik toch graag wil. Springen bijvoorbeeld, de lucht
inspringen. Ik ben benieuwd of u dat kunt. Misschien weet u wel een
goede manier daarvoor. Als dat zo is, hoor ik dat graag van u.
Maar dat bevriezen ’s winters, waarom doet u dat? Wat hebt u eraan?
Wilt u dat laten!
De karper hield even op met schrijven en dacht na. Toen
schreef hij weer door;
Neemt u mij niet kwalijk dat mijn humeur mij even ontglipte, maar ik
weet niet of u zelf wel eens vastgevroren in uw water hebt gezeten. Dat is
verschrikkelijk!
Nu ga ik weer zwemmen.
U mag zich trouwens best eens bekend maken. Of alleen aan mij, als u
dat prettiger vindt. Ik kan zwijgen, daar kunt u op rekenen. Maar u
mag ook onbekend blijven.
13
Vindt u het goed dat ik u nu groet?
Dan groet ik u.
De karper.
De brief is een prachtig voorbeeld hoe je een onbekende
aanspreekt in je eigen belevingswereld. Vanuit speelse
gedachtes over water wordt zo een beeld geschetst, gebaseerd
op wat de zalm vertelde aan de karper. Zo zou je ook de
bijbelverhalen kunnen lezen. Als uitdrukkingen van het
onbekende, als beelden van een geheim. Zo lezen we dan in
Lukas dat die onbekende die over het water liep, nu iets zegt
over niet bezorgd bezig zijn, maar gericht zijn op het
koninkrijk.
En daarmee bereiken wij een onuitputtelijke schat in de
hemel. Dat is minder. Ik heb het liever hier. In deze wereld.
Hier ben ik opgericht. Als ik het verhaal met de titel van de
film vertaal, dan kom ik er beter uit: As it is in heaven. Wees
niet bezorgd bezig, maar doe als de raven en de leliën, dan is
het ‘net als in de hemel’. Daar waar mensen opengaan, waar
vanuit de grond van ons bestaan mensen in staat zijn om zich
los te zingen. Daar is de hemel en waar de hemel is, is je schat
en waar je schat is, daar zal ook je hart zijn.
(De spelende mens is gebaseerd op het boek van Arne Jonges. De brief van de
karper is ontleend aan een artikel van Hetty Zock.)
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 10 juni 2007
EMMAUS
Kees Kok
1.
Lukas is de enige van de vier evangelisten die het verhaal van
de Emmausgangers vertelt (Lukas 24:13-35). Zoals hij ook de
enige is met uitvoerige geboorteverhalen over Johannes de
Doper en Jezus.
Het gebeurt op dezelfde dag dat het graf van Jezus leeg werd
gevonden, ‘op de eerste dag der week, vroeg in de morgen,
donker was het nog’. Twee van Jezus’ leerlingen zijn op weg
naar Emmaus. De een heet Kleopas, de ander blijft anoniem.
De naam Kleopas komt verder nergens voor. In het evangelie
van Johannes (19:25) is wel sprake van ene Maria, de vrouw
van Kleopas. Zij staat bij Jezus onder het kruis en is een van
de vrouwen die bij het lege graf in stralend wit geklede
mannen hebben gezien die vroegen waarom ze de levende
zochten bij de doden. Sommige commentatoren
veronderstellen dat Kleopas een oom van Jezus was, van
vaderskant. Dat is allemaal wel gezellig, maar zegt ons verder
niets. Het gaat in de evangeliën niet over familierelaties, maar
om het leerling zijn, het volgelingschap van Jezus. En zoveel
is duidelijk dat het daarbij niet alleen om mannen ging, om
pausen en bisschoppen en priesters in spe, maar ook om
vrouwen, waaronder een aantal Maria’s, zoals die van
Magdala, ofwel Magdalena; en Maria van Kleopas dus. Als de
Emmausgangers in het verhaal van Lukas representatief zijn
voor de volgelingen van Jezus, zou het mooi zijn als Kleopas
vergezeld werd door Maria, zijn echtgenote. Een mooie
gedachte die ik hier niet verder zal uitwerken.
2.
Emmaus is een dorpje, zo’n dertig kilometer ten westen van
Jeruzalem, één dag lopen. De naam van het plaatsje zegt ons
op het eerste gezicht weinig. Maar voor de joodse hoorders en
lezers in de tijd van Lukas riep het herinneringen op uit een
niet zo ver verleden. Emmaüs is verschillende keren in de

geschiedenis van Israël omgebouwd tot vestingstad, van
waaruit veldheren van opeenvolgende grootmachten Israël
terroriseerden en Jeruzalem belaagden. In de verhalen over de
Makkabeeën, de joodse vrijheidsstrijders die zich in de tweede
eeuw voor de gangbare jaartelling verzetten tegen de Syrische
bezetter, speelt Emmaus een belangrijke rol. Daar versloeg de
legendarische verzetsheld Judas de Makkabeeër tot tweemaal
toe de gehate generaals van de Syrische koning-tiran
Antiochus (1 Makkabeeën 3:40-4:25). Dat lag allemaal nog
vers in het Israëlitische volksgeheugen verankerd. En in de
tijd dat Lukas zijn evangelie schreef, was het dorp een
uitvalsbasis van het Romeinse leger. In het jaar 70 na Christus
leidde dat tot de vernietiging van Jeruzalem en de joodse staat.
Het is alsof Lukas suggereert dat deze twee volgelingen -
gedesillusioneerd door het geweldloze optreden van Jezus en
zijn dood - terug willen keren naar de gewapende
verzetsstrijd, die in die dagen gevoerd werd door de Zeloten.
Zo heeft de weg naar Emmaus op het eerste gezicht meer van
een oorlogspad dan van een vredesweg.
Het gespreksonderwerp van de Emmausgangers heeft daar
ook alles mee te maken. Zij bespreken de samenloop der
dingen. Hun hoop dat Jezus Israël van de Romeinen zou
bevrijden, is ijdel gebleken. En ze maken ruzie - ze werpen
elkaar woorden toe, zoals teleurgestelde mensen doen, ze
‘hebben woorden’: aan wie heeft het gelegen, wat is er fout
gegaan; en als we nu dit en als we nu dat. Maar as is gebrande
turf.
3.
Toen - zegt het verhaal - naderde Jezus zelf hen. Wij horen
zijn naam. Maar, zo lezen we, de Emmausgangers herkennen
hem niet, want ‘hun ogen waren overmeesterd’. Waardoor?
Door wat zij gezien hadden, door ‘de samenloop der dingen’.
Dat is herkenbaar voor ons; de werkelijkheid is verblindend.
Als je goed om je heen kijkt, worden je ogen overmeesterd
door wat je ziet: apocalyptisch geweld, ongemakkelijke
milieuwaarheden, mensenmisbruik op grote schaal, duisternis
en schaduw van dood. De Emmausgangers hebben, net als
wij, redenen genoeg om somber te zijn. Hoe zouden hun
ogen niet verblind zijn - al was het maar door tranen? Ook zij
hebben Jezus’ woorden gehoord, ze hebben zijn visioen van
het koninkrijk van God gedeeld. Ze geloofden er in en zagen
er naar uit. Maar wát ze zagen, was zo ongeveer het tegendeel
van waar ze op hoopten. Ze geloofden hun ogen; die hebben
het tenslotte gewonnen van hun oren. ‘En wij maar hopen: hij
is het die Israël vrijkopen zal’, loskopen uit de greep van de
Romeinen, mompelen ze schamper. Maar de hoop moet het
hebben van horen zeggen, steeds opnieuw, hoop is ongezien
vertrouwen. Zonder visioen blijven ten overstaan van de
alledaagse werkelijkheid alleen maar tegenstrijdige visies over,
bekvechterij en verbittering. Je ogen worden overmeesterd, je
wordt bijziend.
4.
De onbekende vreemdeling trekt met de Emmausgangers op.
Hij luistert naar hun verhaal, hun ooggetuigenverslag over het
verraad, de veroordeling en de kruisiging van Jezus van
Nazaret. En over die vrouwen met haar verhaal over die witte
mannen, kennelijk een soort engelen. Ach, die vrouwen altijd.
Ze hebben het zelf nog even gecheckt. Maar er viel echt
helemaal niets te zien.
De vreemdeling die zwijgend meegaand als een vriend heeft
geluisterd, neemt nu het woord. Hij verwijt zijn tochtgenoten
onwetendheid en traagheid. Waarom? Omdat ze hun ogen
meer geloofd hebben dan hun oren. Hadden ze beter
geluisterd en meer vertrouwen geschonken aan de woorden
14
van Mozes en de Profeten, dan hadden ze geweten dat deze
messias dit alles moest doorstaan om zo ‘zijn heerlijkheid binnen
te gaan’, zegt Jezus. Er waren in die dagen talloze messiassen
die allemaal pretendeerden Israël te kunnen bevrijden
met het zwaard. Maar deze messias was een messias ‘volgens
de Schriften’, geen verzetsstrijder, geen gewapende
Makkabeeër of Zeloot. De messias volgens de Schriften is een
dienstknecht die het kwaad en de kwalen van zijn
medemensen van hen afneemt en op zijn eigen schouders
neemt; die partij kiest voor de lijdenden, de onderliggenden.
Zo’n messias is voor de veroorzakers van het lijden op de
lange duur gevaarlijker dan een verzetsstrijder. Daarom wordt
hij door de machthebbers uit de weg geruimd. ‘Moest de
messias dit niet lijden en zijn heerlijkheid binnengaan,’ zegt
Jezus en aan de hand van Mozes en de Profeten legt hij uit
wat hij daarmee bedoelt.
De leerlingen luisteren gretig. En terwijl de dag ten einde gaat,
keert geleidelijk aan het visioen terug in hun hart en ziel, het
grotere verband, de toekomst die, tegen alle dood en
vernietiging in, onzichtbaar maar zeker in deze wereld
binnendringt, aan het licht komt.
5.
De avond valt, de toekomst begint te dagen. Bij Emmaus
aangekomen, wekt de vreemdeling de indruk alsof hij verder
wil gaan. Wil hij zijn heerlijkheid binnengaan? De leerlingen
willen hem bij zich houden, zoals Maria Magdalena in het
Johannesevangelie. Raak mij niet aan, zei Jezus, ik moet
opgaan naar de vader, naar mijn en jullie God (Johannes
20:17). Is dat het dan, zijn heerlijkheid, zijn bij de vader, in de
hemel?
‘Blijf bij ons,’ smeken ze, ‘ het is haast avond, de dag is al
gedaald.’ Hij gaat mee naar binnen.
Dan gebeurt het: ‘Het geschiedde. Toen hij met hen aanlag
aan tafel, hij nam hij het brood, sprak de zegen uit, brak het
en gaf het hun.’ Meer niet? Dat is toch een doodgewoon
alledaags joods gebruik? Wat geschiedt er nu eigenlijk? Dit:
‘Toen werden hun ogen geopend en zij herkenden hem en hij
werd onzichtbaar voor hen.’
Dat zijn drie dingen. Ten eerste: hun verblinding wordt
opgeheven - ze kunnen weer verder zien dan hun ogen reiken
-, ze zien weer perspectief. Ten tweede: ze herkennen Jezus
aan het breken van het brood, het gebaar dat hij ook op de
avond voor zijn lijden en dood stelde. Ten derde: hij wordt
onzichtbaar voor hen. Het brood is wat overblijft: teken van
zijn aanwezigheid en tegelijk van zijn afwezigheid. Symboolbij-uitstek
van zijn levensweg. Dat meest alledaagse,
elementair menselijke gebaar wordt verheven tot het
allerhoogste. Dat is het ware volgelingschap, dat is messiaans
handelen: brood breken en delen, zodat er genoeg leven is,
goed leven voor allen. Wie dat eenvoudige gebaar herhaalt in
naam van Jezus Messias, identificeert zich met zijn persoon,
met zijn verhaal, te beginnen met met ‘Mozes en de Profeten’,
die maakt deel uit van zijn aanwezigheid in deze wereld.
7.
Jezus wordt in de evangeliën geportretteerd als het
vleesgeworden woord van ‘Mozes en de Profeten’. In hem
wordt de hoop van Israël levend gehouden en doorgegeven
aan de volkeren. Maar die hoop kan niet afhangen van één
mens, één individu, een. De messias moet lijden en sterven
om opnieuw geboren te worden in zijn gemeente: in talloze
volgelingen overal ter wereld. Hij moet sterven om die
wereldwijde beweging van Jeruzalem tot aan de uiteinden der
aarde in gang te zetten. Dat is zijn heerlijkheid, zo komt hij
ten volle tot zijn recht, tot volle glorie.

‘Lichaam van de messias’ noemt Paulus die wereldwijde
gemeente. En - zo zegt hij in een van zijn brieven - ‘Geeft niet
het brood dat wij breken, gemeenschap met het lichaam van
de messias? Omdat het brood een is, vormen wij samen één
lichaam’ (1 Korintërs 10:16v). Wie het brood delen, maken
deel uit van zijn lichaam, die zijn bezield door zijn geest, die
vormen zijn werkelijke tegenwoordigheid in deze wereld, zijn
tegenwoordigheid van geest.
‘Was ons hart niet als een brand in ons, toen hij de geschriften
voor ons opendeed?’ zeggen de Emmaüsgangers. En met hun
brandende harten als kompas worden zij weer Jeruzalemgangers.
Zij staan op en keren op hun schreden terug naar het
nulpunt, naar de plek des onheils, om van daaruit opnieuw te
beginnen. Zo zet de opstanding zich voort in Jezus’
volgelingen. Zo komt hij tot volle glorie, zijn eenmalige
lichaam wordt een lichtgestalte die niet meer doven zal; die
zich doorzet in, buiten en desnoods dwars tegen de
christelijke kerken en tegen alle sociologische onderzoeken
over afnemende kerkgang in, van Jeruzalem tot aan de einden
der aarde.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 15 april 2007
Liedbespreking
JIJ NOG NAAMLOZE
‘ANDER, OUDER’, Verzameld Liedboek, blz. 709
Kees Kok
Het lied is gericht aan een ‘Jij’, die pas in de vijfde strofe direct
wordt aangesproken: ‘Jij, nog naamloze’. Het gaat om een
anonymus, niet om iets, maar om iemand die met veel woorden
omschreven, maar niet benoemd wordt. Het is een ‘jij die voor
alle namen wijkt’, zoals een ander lied van Huub Oosterhuis het
zegt. Natuurlijk gaat het over ‘god’, dat kunnen we al snel
afleiden uit de vele bijbelse beelden die we in deze liederen
tegenkomen. Maar juist die god is geen oude bekende, hij moet
telkens opnieuw ‘ontdekt’ worden als iemand die ons
aanspreekt, die iets met ons doet.
Ander, ouder, iemand in ons verborgen:
plotseling oplaaiend vuur van
visioenen, aanschijn der aarde vernieuwend.
Ander. Iemand anders, niet ik, geen ‘Zelf’, maar een tegenover.
Ouder. Eerder dan ik, moeder, vader, in mij verborgen. ‘Hoger
dan mijn steilste hoogte ben je, dieper in mij dan mijn diepste
zelf’, zo dicht Oosterhuis Augustinus na (VL 228).
Maar het is geen statische, onbewogen ander. Deze jij doet zich
kennen als een ‘plotseling oplaaiend vuur van visioenen’. De
verborgenheid is dus relatief. Deze ander, ouder kan in ons
lijken te slapen en sluimeren, maar dan, onverwacht, laait hij op.
Het ligt voor de hand om deze ander te identificeren met de
bijbelse Geest van God, de roe’ach (Hebreeuws), pneuma
(Grieks), spiritus (Latijn), over wie ook gezegd wordt dat hij het
aanschijn der aarde vernieuwen zal (Psalm 104:30).
Rede, dwaasheid, hart, onbedwingbare
die ons weten doet wat wij niet weten,
wat onmogelijk is bij mensen en goden.
15
Rede, dwaasheid. Paulus schrijft in zijn eerste brief aan de
Korintiërs (1:25; zie ook vers 27): ‘Want het dwaze van God is
wijzer dan de mensen.’ De dwaasheid van God is redelijker dan
de menselijke rede. Zij doet ons weten wat wij ‘redelijkerwijs’
niet kunnen weten: wat menselijkerwijs - en goddelijkerwijs -
onmogelijk is: het visioen van een komende wereld die haaks
staat op de bestaande orde.
Ingepakt in wolken schoorvoetend gaan wij,
in onze handenklemmen wij wichelroeden,
spiegels en zwaarden.
Het lied verplaatst zich nu naar onze situatie. Wij gaan
schoorvoetend door het leven, gehuld in wolken van
onbewustheid. Om ons te oriënteren klemmen wij ons vast aan
allerlei ‘hulpmiddelen’. Wij zoeken onze weg met behulp van
‘wichelroeden’, onzekere en bedrieglijke instrumenten,
sterrenwichelaars, statistieken. We zoeken naar onszelf in
spiegels en wapenen ons tegen de ander met argwaan, zwaarden
en erger.
En neer drukt ons droefheid om het gedane,
om niet te keren woorden, om wat groeide,
om wat versteende, verwaaide.
We laten een spoor van mislukkingen achter ons, van
teleurstellingen, spijt om wat we allemaal hebben gedaan en
gelaten, gezegd en gevloekt. Treurnis om wat we hebben
gezaaid en verbouwd, maar niet geoogst; om versteende en
verwaaide relaties en idealen.
Jij, nog naamloze, ademt ons open en wekt
in ons weerbarstig geheugen
wat wij zagen met onze vroegste ogen
en doet ons gaan in tranen maar ongebroken
door de nacht van de schepping
en houdt ons gaande naar een nieuwe geboorte:
Maar. Die ander, ouder, die nog ongekende, naamloze, ademt
ons open. Het Hebreeuwse roe’ach, geest, betekent ook en vooral
‘adem’. Hij (of zij!) wekt iets in ons ‘weerbarstig’ geheugen. We
zijn sceptisch geworden, wantrouwig, of zelfs cynisch. Ons
geheugen verzet zich tegen wat wij ooit hebben gezien en
geweten, toen wij nog onbevangen waren als kinderen, gezien
met ‘onze vroegste ogen’, zoals het was in den beginne.
Volgens het scheppingsverhaal in Genesis (2:7) heeft God in
den beginne zijn levensadem ingeblazen in de neus van de
mens die hij zojuist geboetseerd had. ‘Zo werd de mens een
levend wezen.’ Zo begint hij en begint zij telkens opnieuw met
leven en met gaan op de weg van het leven, in tranen maar
ongebroken door de nacht van de schepping, altijd onderweg naar een
nieuwe geboorte, van dag tot dag. De adem van ‘in den beginne’ is
nooit weg. Biedt altijd nieuw geluk en levenskansen.
blinde muren zacht licht water geworden
en aan de overzijde
rozensteden en de zang van de lijster.
Het visioen. De blinde muren waar je tegen op liep, de muren
tussen de mensen: ze zijn opgelost, zacht licht water geworden,
water waar je overheen kunt varen, zwemmen of misschien
zelfs lopen naar de overzijde.
En daar: rozensteden, bloeiende woestijn, dag opgestaan uit
de nacht van de schepping. En de lijster zingt er. Paradise
regained.
Midzomerdienst

AMSTERDAMSE STUDENTENEKKLESIA
Op zondag 29 juli, om 11.00 uur wordt in de De Rode Hoed
(Keizersgracht 102, Amsterdam) een ‘Midzomerdienst’
gehouden als een trait d’union tussen de laaste dienst van
het oude en de eerste van het nieuwe seizoen. Voorganger
is Huub Oosterhuis. Alwie niet met vakantie is, is hartelijk
welkom
Het seizoen 2007-2008 begint op 8 september. Deze eerste
dienst zal worden voorgegaan door Geeske Hovingh en
Kees Kok.
Hoofdthema van de prediking zal zijn: ballingschap als
ervaring van gebrokenheid, ontheemding en
vreemdelingschap.
Iedere eerste zondag van de maand zal er weer een ‘Jong
geleerd’- dienst plaatsvinden. Jaarthema van die serie is:
‘Je eigen curriculum vitae’; over je wortels, jezelf, de
anderen, leren en werken, je eigen thuis en de wereld.’
In een de volgende maandbrieven vindt u het volledige
jaarprogramma.
LIEDDAG AMSTERDAM:
24 NOVEMBER 2007
De eerstvolgende lieddag in de Amsterdamse
Dominicuskerk (Spuistraat 12, ingang Korte
Korsjespoortsteeg) zal worden gehouden op 24 november
2007. Op het programma staan liederen waarvoor door de
componisten een begeleiding voor andere instrumenten
naast piano is geschreven: fluit, hobo, klarinet, viool, orgel
enzovoort, zoals onder andere de Missa Brevis van Tom
Löwenthal (met viool), Klein Kerstoratorium, Wij waren
kinderen, Staan in licht van Antoine Oomen, enzovoort.
Tijd: 10.30 uur - 17.00 uur.
Deelname € 15,- (betaling in de kerk);
opgave noodzakelijk via leerhuis@leerhuisenliturgie.nl,
of tel. 020-6256940.
‘WIJ KUNNEN NIET GENOEG GEBOREN
WORDEN’
Bij een doopdienst
Huub Oosterhuis
1.
Dat een god deze aarde zou hebben geschapen… Hoe weten
wij dat? Dat weten wij niet. Maar dat staat toch in de bijbel?
In zes dagen, uit niets, uit niets van niets! Het staat er. Je hebt
het net voorgelezen (Genesis 1)!
Ja maar, je moet de bijbel niet lezen als een historisch
betrouwbaar verhaal. Sinds Darwin, met zijn evolutietheorie,
halverwege de negentiende eeuw, en andere grote geleerden
en ontdekkers weten we dat de aarde komt uit de oerknal, en
de mensen stammen af van de apen. Gewoon! Zo is dat, zegt
de een. Zo is het gewoon gegaan, drie tot zes miljoen jaar
geleden.
Ja maar, zegt een ander, ‘gewoon’ - bedoel je ‘toevallig’? Zou
er niet meer zijn dan toeval, misschien zelfs wel iemand meer?
Een plan, een ‘intelligent ontwerp’? Wie een krant leest, is die
discussie wel eens tegengekomen - trouwens, ‘gewoon toeval’
klinkt zo koud, zo onverschillig.
16
Een derde zegt: iemand - een god? Ik weet het niet, ik ben
agnost. Ik weet niet of wij zijn geschapen met een doel, ik
weet niet of er een god bestaat.
Een agnost is iemand anders dan een atheïst; een atheïst
gelooft vast en zeker dat er géén god kán bestaan. En er zijn
atheïsten die vinden dat iedereen dat moet geloven, anders
ben je niet goed bij je hoofd en daar komt maar oorlog van.
Wij hier lezen het bijbelse scheppingsverhaal niet als een
historisch betrouwbaar verhaal. We nemen die tekst niet
letterlijk, maar lezen hem als poëzie; als beeldspraak voor ‘de
zin van ons leven’. Wij hopen dat ons leven zin zal hebben; en
wij denken, en soms even weten wij, intuïtief en uit ervaring,
dat we er niet zomaar zijn, toevallig - koud - onverschillig. We
zijn goed bedoeld en bestemd, niet gedoemd, om te leven,
zoveel mogelijk gelukkige dagen.
2.
Wij lezen het bijbelse scheppingsverhaal niet als historische
informatie over de wording van deze wereld, maar als een lied
waarin de bestemming van deze wereld wordt bezongen. Wij
lezen de eerste bladzijde van de bijbel niet als een
wetenschappelijk bedoeld document dat door Darwins
evolutietheorie onderuitgehaald is, maar als een hymnisch lied
over de bestemming van de mens op aarde. Als een gedicht.
Wat leert ons dit gedicht? Dat het eerste woord waar alles
mee begint, boven de chaos uit, ‘licht’ is; dat er boven de
complexiteit en de verwarring van het toeval iemand is die
licht roept, en er ís licht, en hij ziet dat het goed is. Zo is het
begonnen, en zo begint het, altijd opnieuw. Zoals ieder lied is
deze scheppingshymne niet een toen-lied, maar een nu-lied,
om nu mee te ademen. En zoals ieder lied prent het zijn
kernwoord in je ziel; jij bent een lichtmens, naar het licht
toegekeerd, beeld van die lichtgod - die een groene aarde vol
vruchtdragende bomen en alle dieren, vissen, vogels, naar hun
aard, aan mensen heeft toevertrouwd; aan alle mensen in tijd
en ruimte, mensheid, en aan ieder mens uniek - jij bent die
mens. En zo is het goed, meer dan goed. Dat is geen
wetenschappelijke theorie, dat is een utopie, een visioen, dat
je in je hart en je verstand om moet dragen om niet te
zwichten voor woeste leegte en duisternis. Dat is een
levenslied dat je uit je hoofd moet leren.
Met niets van niets zijt Gij begonnen,
hebt ademloos het licht gezegd,
de tijd bepaalt, het land gewonnen,
de zeeën op hun plaats gelegd. (VL 276)
In de joodse traditie is dit scheppingslied door sommige
leermeesters verstaan als een ‘woord ten geleide’ op heel de
bijbel en als een bladwijzer van dag tot dag. Als je verdwaalt
bent in dat grote verhaal en je weet niet meer waar het
allemaal over gaat, dan moet je terug naar de woorden ‘licht’
en ‘goed’ - als je door wat wij noemen ‘het gewone leven’, zo
gemangeld en vertwijfeld bent dat je het niet meer opbrengt
te denken dat het ooit nog goed zal komen, herinner je dan
dat het met licht en om het licht begonnen is, en dat jij, zo
nietig als je bent, goed bent, bestemd, niet gedoemd, om te
leven - om ‘te spelen in de zon, waar alles om begon’.
Van een vergeten Amerikaanse dichter, Estlin Edward
Cummings, is de regel ‘Wij kunnen niet genoeg geboren
worden’, en dat is de toon, de vreugde, de vaart van het
bijbelse scheppingslied - dat wij vandaag lezen en zingen als
een geboortelied voor onze kinderen.