deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF jaargang 5 no. 10, december 2000/januari 2001
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
WEK MIJN ZACHTHEID WEER
Agnes Grond
Wek mijn zachtheid weer
geef mij terug
de ogen van een kind
Dat ik zie wat is
en mij toevertrouw
en het licht niet haat
(Tekst: Huub Oosterhuis, muziek: Antoine Oomen; GVO, no 650)
Dalton Terror
In haar laatste boek wijdt de filosofe Patricia de Martelaere een essay aan de Dalton
Terror, een weinig uitnodigende naam voor de nieuwste attractie in een Belgisch pretpark.
Ze beschrijft hoe het werkt. Je wordt vastgesnoerd in een stoel, omhooggetrokken
tot op zo’n zestig meter hoogte, waarna je met stoel en al loodrecht naar beneden valt.
Het bevestigt weer eens dat pretparken geen pretje meer zijn.
Stel nu, zegt De Martelaere, dat je panisch bang bent voor deze Dalton Terror, maar
weet dat je er aan het einde van de dag toch aan zult moeten geloven. Laat je dan daardoor
je hele dag verpesten? Probeer je er niet aan te denken en met dichtgeknepen ogen
de ellende uit te zitten? Of kun je je erop voorbereiden? Kun je angst overwinnen? Ja,
zegt zij, door zo weinig mogelijk verzet te bieden. Maar hoe leer je dat? Niet met je verstand.
Het maakt geen enkel verschil dat je weet dat de attractie veilig is en dat anderen
er levend uitkomen. Hoe leer je om zonder verzet te worden? ‘Het antwoord is van een
verbluffende eenvoud’, schrijft De Martelaere, ‘maar is in de praktijk ongelooflijk moeilijk
uit te voeren: niets. Om verzetloos te worden moeten we niet iets doen, maar alleen
iets niet doen.’
Verwondering
Maar als we íets niet geleerd hebben, is het dat. Kind, doe iets. Die boodschap krijgen
we zo ongeveer met de moedermelk naar binnen. Iets zomaar laten gebeuren, is ons
wezensvreemd en ongelooflijk moeilijk. Waarom? Uit angst, antwoordt De Martelaere:
‘Het is onze angst om onszelf te verliezen die maakt dat we voortdurend pogen de
wereld te bedwingen.’
De werkelijkheid is machtiger dan wijzelf, en dat weten wij. Ook dat we klein en
kwetsbaar zijn. Dus brengen we alles in stelling om dat hanteerbaar te maken. Zelfs de
religie, zegt Kuitert in zijn laatste boek. En vooral de hersens die we godzijdank hebben.
Waarom zou je je overleveren aan het toeval, misschien zelfs de chaos? We kúnnen de
wereld doorgronden, in definities vatten en naar onze hand zetten. Dus waarom niet?
En toch weet vrijwel iedereen dat het zwaartepunt van het menselijke bestaan niet daar
ligt, maar juist in de momenten dat je je wél overlevert: de momenten van ontmoeting,
aandacht en verwondering. We verlangen daar ook naar. Maar ja, we zijn zo druk en
hebben afgeleerd ons te verwonderen. Weet jij wat de lievelingskleur is van God?, vroeg
mijn zes-jarige nichtje. Nee, zei ik, want ik had daar nooit over nagedacht. Het antwoord
was ‘groen’. Maar waar ik haar om benijdde was de vraag. Wat heerlijk om je
zoiets af te vragen, je nog over alles te kunnen verbazen. Wij hebben of nemen daar de
rust niet meer voor. Het is ook nergens meer stil. En donker is het ook nergens meer. Is
er nog wel plek en tijd om je te verwonderen? Of durven we dat inderdaad niet, zoals
De Martelaere stelt?
Alleen zijn
Verwondering vraagt om overgave, zoals ook aandacht en ontmoeting dat doen. En
overgave is moeilijk. Als ik iemand bezoek die zieke is of verdrietig, vind ik het
ABONNEMENTSGELD 2001
Bij deze Maandbrief vindt u een acceptgiro
ter voldoening van het abonnementsgeld
2001. In verband met de verhoging van de
BTW en andere stijgende onkosten zijn wij
na vijf jaar genoodzaakt de
abonnementsprijs te verhogen tot fl. 45,--.
Wij rekenen op uw begrip.
INHOUD
- WEK MIJN ZACHTHEID WEER
Bij het gelijknamige lied van Huub
Oosterhuis.
Amsterdamse Studentenekklesia,
3 december 2000.
Agnes Grond
- SCHULD VEREFFENEN
Amsterdamse Studentenekklesia
7 januari 2001.
Hester Smits
- SIMEON EN HANNA
Over Lukas 2:22-40.
Kees Kok
- MARIA LICHTMIS
Citaat
Willem Barnard
- IN (DEN) BEGINNE
Amsterdamse Studentenekklesia
31 december 2000
Jan Nieuwenhuis
- GODS OVERWICHT
Bij Exodus 33:12-23
Westfriese Ekklesia 24 december 2000
Kees Kok
- GEZONGEN TAFELGEBEDEN
Boekbespreking
Kees Kok
- ‘DIEP IN ONS MIDDEN’
Een nieuw tafelgebed
Huub Oosterhuis
- DIVERSE MEDEDELINGEN
Colofon
MAANDBRIEF VOOR LEERHUIS EN
LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis &
Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres:
Postbus 17268, 1001 JG Amsterdam
tel: (020) 6256940
e-mail: LNL@rodehoed.nl
gironr abonnementen: 540443
Abonnementsprijs: fl 40,- per jaar;
België: BF1100; overige landen in
Europa fl 55,-
Giften en bijdragen aan het
compositiefonds en andere activiteiten
van SLL zijn fiscaal aftrekbaar en zeer
welkom op giro 395505

makkelijker om bloemen te schikken of thee te zetten dan
gewoon naast de ander te gaan zitten en te vragen ‘hoe gaat het
nu met je?’ Zo’n vraag vraagt overgave. Je verliest er een beetje
je greep op de werkelijkheid mee, voelt plotseling haarscherp je
eigen tekort, je onmacht om iets voor iemand te zijn. Vaak is het
zoveel makkelijker om een Martha dan om een Maria te zijn. En
dus gaan we weer redderen.
Hetzelfde is het met stilte en alleen zijn. Verlangen ernaar en
vrees ervoor gaan hand in hand. Als kind was ik als de dood om
alleen op de hei te belanden, want daar kreeg je roeping, hadden
de zusters op school verteld. Nu ben ik graag alleen, maar ik
weet ook dat juist dan duistere gedachten kunnen bovenkomen,
paniek omdat alles mij ooit uit handen zal vallen, en ikzelf en
iedereen van wie ik houd, dood zal gaan of zal verdwijnen.
Angst, voelbaar tot in je haarwortels, die er nooit is als je hard
werkt of in gezelschap bent. Ik wil wel met stilte en verwondering
leven, maar het is soms veiliger om het niet te doen. Uit
angst voor de angst. Niet voor niets noemt de filosoof Cornelis
Verhoeven verwondering niet ongevaarlijk: ‘Het is een oefening
in de vrije val’, zegt hij. Dus toch de Dalton Terror: zestig meter
vrije val.
Geef mij de moed om zacht te zijn, en tóch niet bang. Maak dat
ik durf te vertrouwen terwijl ik weet dat het niet altijd goed afloopt.
Als het kinderhandje dat met ontroerend vertrouwen in
jouw grote hand wordt gelegd.
Wek mijn zachtheid weer, is een bede om moed. Of is het meer,
en ook een opdracht?
Sabbat
Voor de zevende dag, heet het lied. Die dag, toen God de rust
schiep, werd de sabbat waarop de normale werkzaamheden
worden onderbroken. Waarom heet het lied zo? Geneest de
sabbat ons van onze angst voor verwondering en zelfverlies? Is
het andersom en is zachtheid juist een voorwaarde om sabbat te
kúnnen vieren? Of verwijst het lied naar de bedoeling van de
sabbat?
De zevende dag was de dag die God zegende en heilig verklaarde.
Zegenen verwijst naar de toekomst, houdt de wens in dat
iets aan zijn doel mag beantwoorden. Heilig verklaren kijkt
terug. God zag dat het goed was. Toen God de zevende dag
heiligde, kwam de schepping tot voltooiing. Je kunt daarom
zeggen dat niet de mens maar de sabbat de kroon van de schepping
is. Dat klopt ook met het gevoel dat we vooral mens-zijn
op momenten van rust, ontmoeting en verwondering. Het lied
voor de zevende dag beschrijft dan hoe de mens eigenlijk
bedoeld is. Open, receptief, zacht. Met belangeloze aandacht
voor de ander en voor het andere.
De Amerikaanse feministisch theologe Nelle Morton introduceerde
het begrip ‘hearing to speech’, tot spreken luisteren. Om
helemaal te worden wie je bedoeld bent te zijn, moet er iemand
zijn die naar je luistert, die alles van je wil horen, die je luisterend
tot leven wekt. In de rust van de zevende scheppingsdag, zo zou
je kunnen zeggen, luisterde God de mensen tot haar werkelijke
betekenis. En daarom kunnen mensen dat op hun beurt bij
anderen. Mits zij zijn zoals ze door God bedoeld zijn: open,
receptief en zacht.
De sabbat herinnert daaraan, helpt ons onze kwetsbaarheid
onder ogen te zien en te accepteren. In de rust van de sabbat
kunnen we ook ontdekken dat wij onze kwetsbaarheid delen
met dieren en planten. Onze huid is dun, maar die van een
libelle of een boterbloem is vele malen dunner. Dat besef maakt
het makkelijker ons verbonden te voelen met de wereld om ons
heen. De sabbat leert ons dat we elkaar tot leven moeten wekken:
mensen, dieren, planten, land, water, en zelfs God. Luisterend
tot leven wekken. Zo zou ook bidden moeten zijn, zei een
vriend, die beschreef hoe hij alleen door de natte, grauwe en lege
herfstvelden had gewandeld. ‘Bidden is vaak te vol, te veel
namen en gezichten in mijn hoofd. Bidden is vaak te druk en te
2
paniekerig en dan lukt het niet’, schreef hij. ‘Misschien dat
bidden moet zijn als dit land, die open akkers in de regen, leeg,
weerloos, woordenloos. Iemand die zich helemaal geeft.’
Niets is moeilijker dan woordenloos zijn. Het maakt weerloos.
Niets moeilijker dan jezelf geven, want dat kun je nooit meer
ongedaan maken. En toch, alleen dan kun je verborgen
geheimen zien oplichten in mensen, in de natuur, in God.
Gevaarlijk
God zag dat het goed was, maar daarmee is het verhaal niet af.
Sabbat vieren is niet alleen op adem komen maar vooral ook
terugzien op wat vooraf ging en wat daarin mis was. Niet
zomaar, maar om dat te herstellen. Terugzien om vooruit te
kunnen kijken. De sabbat verwijst naar hoe het kan zijn, naar
een wereld waarin het ene schepsel zich niet méér beelddrager
van God waant dan het andere. Want de sabbat is er voor iedereen,
niemand mag werken: ‘gijzelf, noch uw zoon of uw
dochter, noch uw slaaf, uw slavin of uw vee, noch de vreemdeling,
die binnen uw poorten woont.’ Even terzijde latend dat de
vrouw van de aangesprokene als enige niet wordt genoemd:
geldt de rust niet voor haar? herinnert de sabbat dus met nadruk
aan de gelijkwaardigheid van alle schepselen. Ook de slaaf en de
vreemdeling mogen rusten; en ook het vee, en eens in de zeven
jaar ook het land. In het jubeljaar, het zeven keer zevende jaar,
moeten bovendien de slaven worden vrijgelaten en het bezit
worden teruggegeven. En let wel, zegt JHWH, de grond behoort
alleen mij toe. Het is maar een tussenzinnetje, maar wel eentje
om bij vele actuele discussies in gedachte te houden.
Om onder ogen te zien wat fout ging, moet je willen zien wat is.
En dat is veel lastiger dan zien wat je denkt te moeten zien. Het
betekent kijken zonder vooroordeel of eigenbelang. Niets is wat
het lijkt, en vanzelfsprekend is alleen dát waarover niet wordt
nagedacht. Willen zien wat is en daarover vragen stellen, dat is
verwondering. Verwondering is dus gevaarlijk, het breekt vaste
denkbeelden open en tast vanzelfsprekendheden aan. In
verwondering schuilt het begin van de aanklacht en daartoe
nodigt de sabbat ons uit.
Wakker voor onrecht
Met verwondering in het leven staan is dus niet de gemakkelijkste
manier. Het maakt je wakker voor onrecht om je heen
zodat het met je rust voor altijd is gedaan. Het maakt je kwetsbaar
omdat je geen pantser meer hebt tegen pijn. En dat in een
wereld waarin alles dood gaat, niets blijft, rampen gebeuren en
mensen elkaar de vreselijkste dingen aandoen. Waar het soms
net de Dalton Verroer lijkt.
Durven leven met een dunne huid, je durven overgeven en
zeggen ‘kome wat komt’, kan misschien alleen als je je
uiteindelijk geborgen weet. Het wordt dan een soort
geloofsbelijdenis: door te leven met zachtheid en de ogen van
een kind, laat je zien dat je de hoop op een nieuwe wereld niet
opgeeft.
*
Toespraak, gehouden in de Amsterdamse Studentenekklesia, op zondag 3
december 2000.
Agnes Grond is onder andere redacteur van De Bazuin

SCHULD VEREFFENEN
Hester Smits
Gelezen: Mattheüs 2, vers 1-18
1.
Kan een mens zichzelf van schuld verlossen? Of misschien
moet ik het scherper formuleren: Kan een mens de
rekeningen die hem gepresenteerd worden vanuit het
verleden, zonder daarvoor direct verantwoordelijk te zijn, op
een of andere manier goedmaken, de schuld plaatsvervangend
aflossen?
Een zwaar thema maar als we er een antwoord op zouden
kunnen vinden dan biedt dat voor veel mensen een ongekend
perspectief voor het nieuwe jaar. Want we hebben allemaal te
maken met rekeningen die openstaan uit het verleden, die op
ons bordje worden gelegd, waar we geen schuld aan hebben,
maar die we toch als een last kunnen voelen drukken op onze
schouders.
2.
Albert Camus, filosoof en schrijver, heeft oa De val
geschreven. Het is een lange monoloog van advocaat Jean
Baptiste Clamence, die in Amsterdam is terechtgekomen. In
Parijs een goede praktijk had, maar nu aan lager wal is geraakt.
De belangrijkste vraag die hem bezighoudt is: kan een mens
zichzelf van schuld verlossen? Als je die vraag tot je door laat
dringen dan dringt de diepte van de nacht tot je door. De hele
monoloog heeft dan ook iets zwaarmoedigs en wordt
doorspekt met cynische uitspraken. Cynisme als uiting van
smart, pijn en verdriet. Clamence uit vele cynische en
prachtige woorden over allerlei onderwerpen maar ook over
de passage die wij zojuist hebben gelezen, de kindermoord te
Bethlehem.
Daarover zegt hij: ‘Weet u eigenlijk wel waarom die ander
gekruisigd werd, aan wie u op dit moment misschien loopt te
denken? De reden is dat hij (Jezus) zelf wel heel goed wist dat
hij helemaal niet zo onschuldig was. Al ging hij dan misschien
niet gebukt onder de last der vergrijpen, waarvan de mensen
hem beschuldigden, dan had hij toch wel een andere misstap
begaan, al wist hij misschien zelf niet welke. Zou hij dat
overigens niet hebben geweten? Ten slotte zat hij bij de bron,
hij moet toch weleens ooit hebben horen praten over een
zekere kindermoord te Bethlehem. Die joodse kindertjes, die
afgeslacht werden, terwijl zijn ouders hem in veiligheid
brachten, waren toch voor hem gestorven? Natuurlijk heeft
hij dat zelf niet gewild. Ik geloof dat die droefgeestigheid, die
je in zijn hele optreden kunt bespeuren, niets anders is dan
een grondeloze, ongeneeslijke melancholie, omdat hij nachten
achter elkaar achtervolgd werd door de stem van Rachel, die
klaagt over haar zonen en niet getroost wil worden.’
3.
Jean Baptiste Clamence zet hier in een paar woorden een
tragiek neer waar mensen onder gebukt zijn gegaan: overleven
ten koste van anderen. Het is vooral een tragiek die zich in de
Tweede Wereldoorlog heeft voorgedaan, toen velen
omkwamen maar weinigen terugkeerden. Een van hen is
Primo Levi, chemicus en schrijver, overlevende van de
Tweede Wereldoorlog. Legt in een paar indrukwekkende
boeken zijn verslag neer, ontwikkelt zich als een
vooraanstaand chemicus maar pleegt zelfmoord omdat hij
uiteindelijk niet kan leven met het feit dat velen waren
omgekomen. Omdat anderen werden vermoord bleef hij in
leven. Anderen zijn gestorven voor hem, zo voelde hij dat.
3
Primo Levi kan niet leven met de schuld waar hij niet schuldig
aan is. In feite voelt hij zich schuldig aan een fout die hij niet
heeft begaan. Het tekent zijn leven en zijn dood. Kan een
mens zichzelf verlossen van schuld. Datgene wat in een
mensenleven gebeurt, kan verstrekkende consequenties
hebben of laat ik het sterker zeggen: schuld wordt van
geslacht op geslacht doorgegeven. De erfenis is er niet alleen
in klinkende munt, maar ook in onbetaalde rekeningen, zoals
de Hongaar Nagy zegt. Mensen gaan gebukt onder
verwachtingen. Onder littekens, onder verlangens en wensen
die al generaties lang lopen. ‘De geschiedenis herhaalt zich,’
zegt men.
4.
Misschien dat je dan iets van de nonchalance van Jort Kelder,
hoofdredacteur van Quote, nodig hebt. Hij is de enige
overlevende van een drieling. De andere twee stierven een
paar dagen na hun geboorte, maar Kelder heeft geen
boodschap aan al die psychologie erom heen. Dat hij
daardoor een vechter zou zijn, daardoor op nummer 1 zou
willen staan. Kelder wil er niks van weten en zolang hij ermee
uit de voeten kan, prima, maar helaas zijn er anderen die
gebukt gaan onder dit soort ervaringen.
Een kind wordt van hot naar her gesleept omdat een koning
woede en angst tot wreedheid doet omsmelten. Een koning
ons geboren wordt omgevormd tot een bloedbad. Zijn dan de
smartelijk woorden van Clamence niet ergens terecht? Hoe
kun je leven als je kennis hebt van wat er voor jouw leven is
gegeven?
5.
‘Toen Herodes zag dat hij door de wichelaars om de tuin
geleid was, werd hij zeer vertoornd en liet allen jongskens in
Bethlehem en den geheelen omtrek van twee jaar en
daaronder, ombrengen, overeenkomstig de tijd die hij van de
wichelaars had uitgevorst. Toen werd vervuld wat door de
profeet Jeremia gesproken was.’
Rachel huilt om haar kinderen die zijn weggevoerd als
ballingen.
Nog steeds actueel zeker nu de vader van Maxima in beeld is
en moeders om hun vermiste kinderen huilen op het Plaza del
Mayo, in het voormalig Joegoslavië maar ook hier in
Nederland. Rachel die van geen troost wil weten. Zelfs als
God haar bemoedigt met de woorden dat zij haar kinderen zal
zien terugkeren.
Mattheüs laat vreemd genoeg dat gedeelte weg. Bij hem
klinken de troostwoorden niet maar misschien moeten wij ze
wel inlezen in het vervolg van het verhaal: de uiteindelijke
terugkeer van Maria en Jozef met hun kind naar het land van
belofte; goed land is hen ten deel gevallen.
Rachel: een ontroostbare moeder. Maar ze staat voor meer: ze
is de belichaming van de spanning tussen verlangen en
realiteit.
6.
Een mens staat elke keer weer voor de vraag ‘hoe om te gaan
met dat wat je in je leven aantreft’. Voor ieder is dat anders
maar we zijn allen gelijk in het feit dat wij moeten omgaan
met de dingen zoals ze zijn en dat wat wij eraan kunnen
veranderen.
Je hebt je wensen en verlangens, en tegelijkertijd kun je niet
alle dingen naar je hand zetten. Ergens tussen verlangen en
realiteit ligt de gulden middenweg. Wij verlangen ernaar
misschien wel zonder schuld en smart ons leven te leiden,
maar wij zien ook dat wij alleen al door te leven ons deel

hebben aan de wereldgeschiedenis, maar dichterbij ook
deelhebben aan het leven van de mensen om ons heen. Daar
ontkom je niet aan. En de keus voor het goede draagt de
keerzijde van het kwaad helaas in zich.
Op het moment dat een kind ter wereld komt draagt het een
stuk familiegeschiedenis met zich mee. Niet zo extreem als in
het geval zoals Clamence het beschrijft en niet zo extreem
zoals Levi het heeft ervaren, niet zo extreem zoals bij de
vader van Maxima maar wel in een bepaalde mate. Misschien
wel doordat we opvoeders zijn. De meeste mensen proberen
hun kinderen in vrijheid en liefde groot te brengen en soms
ondanks dat... anderen proberen juist de brokstukken van het
leven, verdriet en pijn zoveel mogelijk bij hun dierbaren weg
te houden en krijgen dat weer te horen.
7.
Ik zou een heleboel voorbeelden uit mijn werk kunnen
noemen maar laat ik het maar dichtbij houden; mijn
schoonvader is de jongste van drie kinderen, een nakomertje
en zodoende min of meer als enig kind opgevoed. Zijn vader
was tijdens de oorlog te werk gesteld in Duitsland. Na de
bevrijding kwam zijn vader weer thuis. In Nijmegen waar er
honger was en de oorlog zichtbaar en voelbaar sporen had
achtergelaten. Een jaar later stapte zijn vader op een mijn en
kwam om. Mijn schoonvader was toen vijftien en reisde af
om zijn vader te identificeren, want dat kon hij niet aan zijn
moeder overlaten. Het heeft zijn leven voor een deel bepaald.
Hij is een man geworden die aan zijn kinderen heeft
doorgegeven dat je van familie niet zoveel moet verwachten.
Maar meer nog dat verdriet iets is dat bestreden wordt met de
woorden: ‘rug recht, doorlopen en niet zeuren’. Zijn kind is
nu mijn man en mijn man wordt bepaald door wat er ooit
gebeurde met zijn vader en vooral de vader van zijn vader.
Het hele verhaal over zijn opa heeft hij eigenlijk nooit gekend
maar hij is er naar op zoek gegaan, omdat hij steeds weer
aanliep tegen rug recht, doorlopen en niet zeuren. Een
onbetaalde rekening. De rekening dat zijn vader zijn verdriet
en relaties met familie ergens geen plek heeft weten te geven.
Er is daardoor geen sprake van schuld, maar wel van
gebrokenheid waar ook mijn man weer deel aan heeft.
8.
Het is dit mechanisme dat Jean Baptiste Clamence,
hoofdpersoon uit De val er toe brengt om het leven en de
kruisdood van Jezus te beschrijven als een vereffening van
een onbetaalde rekening: de kindermoord te Bethlehem. Hij
had iets goed te maken...
Vanuit die ervaring van toen verklaart hij grotendeels Jezus’
leven. Een verklaring voor zijn eigen leven weet Clamence
niet goed te geven. Is er dan geen weg uit de constatering dat
‘de zonden van de vaderen doorwerken tot in het derde en
vierde geslacht’, zoals in Deuteronomium staat?
Jawel: allereerst is er, voor wie gelooft, de belofte van God
zoals gegeven aan Rachel: ‘Houd nu op met huilen, droog je
tranen. Al de moeite voor je kinderen wordt beloond: ze
keren terug uit het land van de vijand, dat beloof ik’ (Groot
Nieuws Vertaling.)
En er zijn de woorden uit Deuteronomium, volgend op het
doorgeven van de zonden op volgende geslachten: maar ik zal
barmhartigheid bewijzen aan duizenden van hen die mij
liefhebben en mijn geboden onderhouden.
9.
Er is een weg uit de schuld, ook uit die waar je niet
rechtstreeks verantwoordelijk voor bent. Niet door te
proberen de openstaande rekening alsnog te vereffenen, door
4
het te willen compenseren, fouten te herstellen, door het nog
maar weer beter te doen. Daar ga je aan onderdoor. Maar
meer door inzicht te krijgen in wat er speelt, vaak onbewust in
je eigen leven.
En heel subtiel wordt dan de weg gewezen in het boekje De
val, doordat de schrijver Camus de hoofdpersoon een naam
heeft gegeven: Jean Baptiste Clamence.
Jean Baptiste: Johannes de Doper, een wegbereider, een
voorloper op de weg van het koninkrijk. En als achternaam:
Clamence; een verbastering van Clamer: uitroepen maar
misschien ook, met enige fantasie, Clamence als verbastering
van Clemence: vergevingsgezindheid. Dat is de weg uit de
spiraal van doem. De naam als uitweg uit het cynisme, uit het
verdriet. Onrustig zal de mens altijd blijven: gevangen tussen
realiteit en verlangen, gevangen tussen schuld en vergeving,
gevangen tussen generaties.
Maar misschien dat Albert Camus met zijn naamgeving wel
een soort van weg heeft bereid: dienen en vergeven. Van de
erfenis, de slagen van de geschiedenis krijgt niemand vrijaf
,maar we kunnen ons er een weg doorheen banen. Een
heilzame weg zoeken, zoals Johannes de Doper, iemand die
de weg verlicht voor degene die komt en die gekomen is.
10.
Een man van Godswege: een begeesterd mens die ondanks
alle tegenslagen kwaad niet met kwaad vergold, die zijn
levenslot in handen legde van de Eeuwige en daarmee iets
aangaf van zijn dienstbaarheid. Die in doodsnood schreeuwde
tegen zijn vader: ‘laat deze kelk aan mij voorbijgaan’, en zoals
het lied zegt: ‘ik kan geen mensen drinken’. Die weet had van
de twee kanten van het leven,die de vreugde en de overgave
kende maar ook het verdriet en de wanhoop. Niets menselijks
was hem vreemd en daarom staat hij zo dichtbij ons.
Jezus is ons voorgegaan in dienen en vergeven. Niet om meer
te zijn, niet om anders te zijn maar om ons nabij te zijn.
‘Jij bent de God die mij gegeven is,
de beker die voor mij ingeschonken staat
mijn levenslot rust in jouw hand
goed land is mij ten deel gevallen.’
Moge het ook voor ons zo zijn.
Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia op zondag 7.1.00
(Gezongen na de toespraak: Jij bent de god, GvL 480, LG II 73)

SIMEON EN HANNA
Over Lukas 2, vers 22-40
Kees Kok
Toen de dagen vervuld waren
dat zij, volgens de Tora van Mozes,
gereinigd moesten worden,
brachten zij hem naar Jeruzalem
om hem voor te stellen aan de Heer,
zoals geschreven staat in de Tora des Heren:
al wat mannelijk is en als eerste uit de schoot komt
zal geroepen worden ‘toegeheiligd aan de Heer’
en ook om, naar voorschrift van de Tora,
te offeren: een koppel tortelduiven of twee duivenjongen.
En zie, er was een mens in Jeruzalem
wiens naam was Simeon;
en die mens was een gerechte, een getrouwe,
die vurig hoopte op de vertroosting van Israël,
en heilige geest was in hem.
Hij had door de heilige geest de zekerheid ontvangen
dat hij niet de dood zou zien
eer hij zou hebben gezien de messias des Heren.
Hij kwam in de geest naar de tempel.
Toen de ouders het jongetje Jezus daar brachten
om met hem te doen naar de voorschriften van de Tora,
nam hij hem in zijn armen
en zegende God, en sprak:
Nu kunt Gij, Meester,
Uw knecht doen heengaan in vrede,
zoals Gij beloofd hebt.
Want gezien hebben mijn ogen
dat Gij redt,
Uw bevrijding die Gij volbrengt
voor de ogen van alle volkeren:
licht dat vreemde volkeren verlicht
en dat Uw volk Israël doet stralen.
Zijn vader en moeder waren verwonderd
dat deze dingen over hem werden gezegd.
En Simeon zegende hen
en sprak tot Maria zijn moeder:
Zie, deze hier is gesteld
tot ondergaan en tot opstaan
van velen in Israël,
tot een teken van tegenspraak –
een zwaard zal uw ziel doorklieven;
en veler verborgen gedachten
komen door hem aan het licht.
Ook was daar een vrouwelijke profeet,
Hanna, dochter van Fanuël, uit de stam van Aser.
Zij was zeer oud.
Vanaf de dag dat zij voor het eerst gemeenschap had,
was zij zeven jaren met haar man geweest,
toen was zij weduwe geworden.
Nu was zij vierentachtig jaar.
Zij was nooit uit de tempel weg,
altijd in vasten en gebed,
God dienend nacht en dag.
Dit eigen uur trad zijn te voorschijn
en dankte God en sprak over het kind
tot allen die vol hoop uitzagen
naar de bevrijding van Jeruzalem.
En toen zij volbracht hadden
wat hen volgens de Tora des Heren te doen stond,
keerden zij terug naar Galilea,
naar hun stad Nazareth.
Het jongetje groeide op
en werd vol kracht en wijsheid
en Gods genade was op hem.
(vertaling: Huub Oosterhuis)
5
Maria Lichtmis
Minstens sinds de vierde eeuw is met deze evangelieperikoop
een feest verbonden dat bij ons bekend staat als Maria Lichtmis.
In die eeuw bezocht de Europese non Eugeria Jeruzalem en
schreef alles op wat zij er aan liturgische vieringen meemaakte.
Zodoende weten we dat er onder andere sprake was van een
Lichtfeest, rond 14 februari, veertig dagen na Epifanie. Dit
feest werd, zoals veel liturgische gewoonten, in het westen
(Rome) overgenomen. En omdat daar het kerstfeest werd
vastgesteld op 25 december, werd ook het Lichtfeest
vervroegd, naar 2 februari, veertig dagen later. Het was de
afsluiting van de Kersttijd, het derde en laatste stadium van de
‘Verschijning des Heren’: eerst aan het gewone volk (de
herders), dan aan de wijzen uit het Oosten, als
vertegenwoordigers van de volkeren, en tenslotte, plechtig, de
‘opdracht’ aan God zelf, bij de tempel, met Simeon en Hanna,
die, zoals we zullen zien, het ‘hoge’ (koninklijke en priesterlijke)
Israël representeren.
In de achtste eeuw was Maria Lichtmis over heel (West)Europa
verspreid; het diende vaak als verchristelijking (kerstening) van
‘heidense’ licht- en vruchtbaarheidsfeesten. En het werd Maria
Lichtmis genoemd, omdat de reiniging (zuivering) van Maria
‘volgens de Tora van Mozes’, waarmee onze perikoop begint,
daarbij een belangrijke rol speelde.
Karakteristiek voor het feest was altijd de lichtprocessie. Bij het
uitdelen van de kaarsen werd de lofzang van Simeon gezongen,
met als refrein Lumen ad relevationem , ‘licht dat vreemde
volkeren verlicht’. Men kan zich voorstellen dat de
belangrijkheid van het feest afneemt, naarmate die vreemde
volkeren zich het verhaal meer eigen hebben gemaakt (en
‘ontvreemd’ aan Israël).
In het oude gregoriaanse gezangenboek, het Liber usualis,
vinden we een tekstfragment, een deel van een Lichtmishymne
uit de achtste eeuw, Adorna. De oorspronkelijk Griekse tekst
daarvan luidt:
Versier uw bruidsvertrek, Sion;
omhels Maria, de hemelse poort,
die is als de troon van de cherubijnen
waartussen Adonai woont:
zij draagt de Koning der glorie;
zij is de lichtwolk
die in haar armen de Zoon draagt,
geboren vóór de morgenster.
Maria wordt hier bezongen als de plek, het heilige van het
heilige in de tempel, waar JHWH troont op de Ark, tussen de
cherubijnen, en vergeleken met de ‘lichtwolk’ boven de ark, die
ooit voor Israël uit door de woestijn trok (vgl. Jesaja 19:1).
In dezelfde poëtische beeldspraak zouden we Simeon en
Hanna kunnen zien als de twee cherubijnen tussen wie Maria
troont met haar zoon.
Jezus is hier al helemaal de Zoon van JHWH, delend in zijn
‘glorie’(zijn kabod, zijn ‘overwicht’). Maar we zijn dan ook al
zeven eeuwen van het oorspronkelijke verhaal verwijderd.
Volgens de Tora
Wat zou dit fragment uit de proloog van het evangelie van
Lukas vandaag voor ons kunnen betekenen? Een joods
‘kerngezin’ begeeft zich veertig dagen na de geboorte van het
kind volgens religieus voorschrift naar de tempel om ‘gereinigd'
te worden en het kind ‘toe te wijden', ‘toe te heiligen aan
JHWH’, de god van Israël. Daarbij moesten ze een paar duiven
offeren. De namen Simeon en Hanna komen we verder in dit
evangelie, noch in de andere drie evangeliën meer tegen. Zijn zij
historische figuren? Vreemde, ouderwetse, maar nog veel
gestelde vraag.

Als we letten op de verwijzingen in onze bijbel, leren we dat de
voorschriften in de Tora, waaraan dit gezin beantwoordt, te
vinden zijn in de boeken Exodus (12),Leviticus (13) en Numeri
18). Daar staat geschreven dat alles wat als eerste komt uit de
moederschoot van mens en dier of uit de schoot van de aarde:
eersteling, eerstgeborene, moet worden toegewijd aan Adonai,
omdat alles hem als Schepper toebehoort. En omdat Israël
geen mensenoffers kent, wordt in plaats van de eerstgeborene
een lam en een duif geofferd; of alleen twee duiven, als je te
arm was voor een lam. En zo weten we meteen al dat het gezin
uit Nazareth door Lukas wordt voorgesteld als een arm gezin.
Je kind toewijden aan God. Daar kunnen we ons nog wel iets
bij voorstellen. Wij laten tenslotte onze kinderen dopen.
Maar waar komen nu toch die Simeon en Hanna vandaan? Zijn
dat een soort doopouders? Peter en meter?
Heel Israël is getuige
Lukas roept in de eerste hoofdstukken van zijn evangelie, zijn
proloog, heel het verleden van Israël op, om Jezus van
Nazareth, het kind dat hier aan JHWH wordt toegewijd, te
identificeren als de lang verwachte messias, de profeet van de
eindtijd, de ‘Gezalfde des Heren'. Dat doen alle vier de
evangelisten, elk op hun eigen manier, vooral Johannes.
Lukas roept dat verleden van Israël op met behulp van een
zestal figuren, zes getuigen die hij paarsgewijs laat optreden:
Zacharja en Elisabeth, Maria en Jozef, Simeon en Hanna.
In de vorige Maandbrief (november 2000) hadden we het al
over Zacharja en Elisabeth. Resumerend: Zacharja (Zacharias),
staat voor de profetie van Israël. Niet voor niets is hij
vernoemd naar de laatste met name genoemde profeet in de
joodse Schrift (Maleachi is geen naam, het betekent mijn bode
En in Lukas 1:76 wordt Johannes, zoon van Zacharja, met deze
bode geïdentificeerd).
Elisabeth, de vrouw van Zacharja, representeert het
priesterschap van Israël, dat met Aäron begonnen is. Want
Elisabeth, ofwel Elisjeba op zijn Hebreeuws, is in het boek
Exodus de vrouw van Aäron; en haar naam komt nergens
anders voor in de Schrift.
Zo omspant het echtpaar Zacharja-Elisabeth heel de
profetisch-priesterlijke traditie van Israël, vanaf de uittocht uit
Egypte tot en met de ballingschap. En uit die traditie laat Lukas
Johannes geboren worden.
Jozef en Maria
Over Jozef heeft Lukas weinig meer te vertellen dan dat hij ‘uit
het huis van David’ was (1:27) en dat hij daarom ‘naar
Bethlehem, de stad van David’ ging, om zich daar te melden
toen keizer Augustus een volkstelling beval. Jozef is hier
‘slechts’ een trait d’union tussen het ideale koningschap/de
geïdealiseerde koning David en Jezus, de zoon van David,
gezalfde, messias.
In het evangelie van Mattheüs speelt Jozef een grotere rol.
Daar wordt hij zelf ‘zoon van David’ genoemd (1:20) en hij
doet door zijn dromen en door zijn vlucht naar Egypte
denken aan Jozef de dromer, zoon van Jakob. Niet voor niets
heet de vader van deze Jozef in de geslachtslijst waarmee
Mattheüs zijn evangelie begint, ook Jakob (1:16)!
Jozef lijkt hier te staan voor het aarstvaderlijke Israël van vóór
Egypte, van vóór de uittocht..
Bij Lukas staat Maria ook voor het volk Israël van na de
uittocht. Haar Magnificat lijkt een herneming van en aanvulling
op het lied van Mirjam: ‘Zingt de Heer want hij is hoog en
verheven. Paard en ruiter stortte hij in zee.’ Deze Mirjam-
Maria zingt: ‘Machthebbers stoot Hij van hun tronen …’
Maria is de nieuwe Mirjam, de zus van Mozes en Aäron.
Daarom is Maria bij Lukas ook de verwante van Elisabeth,
zoals Mirjam de verwante (nicht) van Elisjeba was (1:36).
6
En zoals Mirjam Mozes in doeken wikkelde en neerlegde in
een biezen mandje, zo doet Maria met Jezus. Voor Mozes was
er geen plaats in Egypte, voor Jezus niet in de herberg van
Israël (2:7).
Hanna
Als laatste getuigenpaar (nu geen echtpaar!), laat Lukas Simeon
en Hanna optreden.
Laten we beginnen met Hanna. Deze stokoude vrouw -
vierentachtig jaar, zeven maal twaalf jaar,- kan volgens de
literair-bijbelse lukaanse logica niemand anders zijn dan de
gelijknamige moeder van Samuël. Samuël was de overgangsfiguur
tussen de Richters en de koningen van Israël. Hij zalft de
eerste koningen, Saul en David. Hij is zelf geen koning, wel
priester en profeet. Zijn moeder Hanna heeft lang gevast en
gebeden in de tempel omdat zij een kind wilde. (1 Samuël 1: 2).
Nu, na al die eeuwen, laat Lukas haar tevoorschijn komen uit
de tempelnis waar zij ooit bad, als was ze er nooit weggeweest.
Waar heeft ze al die eeuwen om gebeden? Om de komst van
een koning die, in tegenstelling tot de meeste koningen van
Israël, niet zou doen ‘wat kwaad was in de ogen des Heren’. Nu
staat zij daar, dankt God en spreekt over Jezus als was het haar
eigen kind Samuël; zo begint de geschiedenis van Israël
opnieuw; zo komt de bevrijding in zicht. Wie wil weten wat
deze Hanna bad, leze haar lofzang in 1 Samuël 2, die sterk lijkt
op het Magnificat van Maria. Even verderop lezen we bij
Lukas: ‘En Jezus nam toe in wijsheid en grootheid en genade
bij God en de mensen’ (2:40 en52). En we zijn niet meer
verrast door het feit dat dit een citaat is uit 1 Samuël (2:26),
waar hetzelfde over Samuël wordt gezegd.
Zo grijpen de verhalen over Jezus in in de Joodse Schrift, zo
zijn ze er onlosmakelijk mee verweven.
Simeon
Nu we Hanna kunnen plaatsen aan het begin van Israëls
koningschap, ligt het voor de hand om Simeon te zoeken aan
het eind ervan. Maar waar moeten we dat zoeken? De enige
Simeon die in aanmerking lijkt te komen, heet Simon. Dat is
even verwarrend, maar in het Grieks en Hebreeuws gaat het
om dezelfde naam. Ik denk aan Simon de Makkabeeër. Die is
niet zo gemakkelijk te vinden, want de verhalen over hem
staan in de boeken der Makkabeeen, en die zijn ‘apocrief’, dat
wil zeggen: ze staan op de rand van de officiële joodse en
protestantse bijbel.
Maar de geschiedenis van de Makkabeeën maakt onlosmakelijk
deel uit van Israëls geschiedenis. Zeker in de tijd van Lukas die
gekenmerkt werd door hevig verzet tegen de Romeinen die in
het jaar 70 Jeruzalem hadden verwoest, sprak het enorm tot de
verbeelding. Ook tot die van Lukas.
Het verhaal over Simon is groots en meeslepend. We zouden
het helemaal moeten citeren (1 Makk 13-16). Ik vat het kort
samen.
In het jaar 140 vóór onze jaartelling, bevrijdt Sim(e)on de
Makkabeeër Jeruzalem en andere steden in Juda van de
eeuwenlange overheersing, het laatst door de Syriërs. Een
ongekende adempauze in een lange geschiedenis van onderdrukking.
Even was Israël weer onafhankelijk en leefde in vrede
en veiligheid (daarover staat een prachtig gedicht in hoofdstuk
14!). De grote wereldmachten van die tijd: Rome, Sparta en
Syrië, erkennen het staatje en prijzen Simon de hemel in. De
Romeinen laten zelfs brieven uitgaan aan alle omringende
koningen en volkeren, met het bevel om Israël met rust te laten.
Simon is wereldberoemd; zijn licht straalt heen over alle
volkeren.
In de ongekende euforie besluiten de Judeeërs en hun priesters
om Simon ‘voor altijd en eeuwig' - zo staat het er - te
benoemen tot leider van het volk en tot hogepriester. Er wordt

echter één beperking aan zijn heerschappij gesteld: die
‘eeuwigheid’ zal duren ‘totdat er een betrouwbare profeet opstaat’.
Simon zelf is enige tijd later gewoon vermoord, zoals dat gaat.
Maar zijn gedachtenis werkt als een ‘gevaarlijke
herinnering’.Lukas laat hem 'in de geest' postvatten bij de
(inmiddels dus verwoeste) tempel. ‘In de geest’, dus niet ‘in het
vlees’, niet ‘letterlijk’, maar ‘figuurlijk’, als ‘symboolfiguur’! En
hij zegt over hem ‘dat hij de dood niet zou zien, eer hij gezien
had de ‘Messias des Heren'. En de Messias des Heren is de betrouwbare
profeet van de eindtijd. En dan laat hij Simeon
zeggen: ‘Nu meester, kunt Gij uw knecht doen heengaan in
vrede..’. Sim(e)on, de allerlaatste hoeder van Israëls zelfstandigheid
en vrijheid, de laatste sinds Samuël/Saul en de
laatste tot aan 1948!
Troost
Zo staan Simeon en Hanna samen aan de wieg en het graf van
het koninkrijk Israël; wachtend op een nieuw begin, op de
Messias, op de betrouwbare profeet. In de dagen van Lukas
waren de tempel en de stad verwoest. De verhalen over Jezus
deden de ronde. Hij is voor Lukas en vele andere joden van zijn
tijd de missing link tussen verleden en toekomst.
Lukas wil met al die verbindingen en verwijzingen in zijn
evangelie troost bieden aan al diegenen die in die barre tijden
geen toekomst meer zagen. De geschiedenis breekt het
uitzichtloze heden open; het verleden biedt uitkomst.
Totdat hij komt, de Messias, de betrouwbare.
Citaat
Maria Lichtmis
Willem Barnard
De boerenbevolking in het oosten van ons land had de gewoonte,
gedurende heel de maand januari over en weer bij elkaar op
nieuwjaarsbezoek te gaan. ’s Zomers waren de dagen te lang en
het werk was te zwaar om veel tijd over te houden voor gezelschap
en gezelligheid. Maar ’s winters was daar alle gelegenheid toe en
de maand januari werd er aan besteed. Als februari aanbrak was
het gedaan, een nieuw seizoen begon.
Waarschijnlijk zonder daar iets van te bevroeden voldeden die
protestantse boerenmensen daarmee aan een oud religieus
gebruik. Want op de kalender van het aloude kerkelijk jaar staat
aangetekend: 2 februari, Maria Lichtmis. En dat is de folkloristische
benaming van het feest dat de kersttijd besluit. In Lukas 2 lezen wij,
na het verhaal van de geboorte, dat Maria’s eerstgeborene, een
zoon van het verbond naar de wet, wordt opgedragen in de tempel
en ‘voorgesteld aan de Heer’. Daarbij wordt een offer gebracht
volgens voorschrift en de evangelist verzuimt niet ons te wijzen op
de Schriftplaats wáár zulks voorgeschreven staat. Lukas beroept
zich op het twaalfde hoofdstuk van het boek Leviticus, een kort
kapittel, waar ook de termijn wordt aangegeven van de ‘reiniging’
die vereist werd. Veertig dagen na de geboorte van de zoon zal dit
bezoek aan de priester plaatsvinden, het is een veelzeggend getal.
Veertig dagen na Kerstmis las men dan ook dit verhaal van de
opdracht in de tempel en wat daarbij aan bijzonders gebeurde:de
profetie van Simeon en Hanna. Op 2 februari, veertigste dag na
kerstmis, werden kaarsen ontstoken en meegegeven aan de
gelovigen. Het was de dag van Maria’s reiniging. Het was Maria
Lichtmis. En daarmee was de kersttijd voorbij. Veertig dagen waarin
de verschijning van het Licht der wereld wordt gevierd.
De middeleeuwse christenheid de oude verhalen ons levensjaar
binnen en zij las ons eigen leven met zijn getijden en seizoenen om
de oude verhalen heen, als een mantel der liefde.
Uit: Stille Omgang (Brasschaat 1992)
7
'IN (DEN) BEGINNE'
Jan Nieuwenhuis
1.
Wat ik hier en nu moet gaan doen, staat in de Orde van Dienst
die u vóór u hebt, omschreven als: een toespraak. Dat wil zeggen:
ik ga woorden vormen - dit ‘vormen’ is er zo één -, en die laat ik
vanaf deze plek los op u en op jou. Ze fladderen als het ware met
mijn adem mee deze ruimte in, en ze bereiken de overkant, via
uw en jouw oor, en - althans, dat hoop ik - u verstaat ze.
Een woord, wat is dat eigenlijk? Het ontstaat ergens in je hoofd;
waar, weet ik niet, maar je ziet ze soms in flarden voor je. Want
zo’n woord wordt geprojecteerd op de binnenkant van je
schedel: je ziet ze, meestal rudimentair, maar ook wel eens
volledig, daar staan. Ik weet niet hoeveel woorden er dagelijks
door je hersens flitsen, maar ik schat dat het er
honderdduizenden zijn, misschien wel miljoenen. Sommige van
die woorden of die aanzetten daartoe, komen naar buiten. Ik ben
daar nu mee bezig. Sommige mensen zeggen, als ze spreken, af
en toe of soms vaak ‘uh’: het woord wil niet komen, het blijft
vastzitten in je hersenpan, of - zeggen we dan - je kunt er niet op
komen; vooral als je wat ouder wordt, wordt het soms moeilijker.
Die woorden buiten mij, die ik bijvoorbeeld nu tot u richt, - die
woorden gaan hun eigen leven leiden. U neemt ze op of mee, u
verstaat ze, of ze kabbelen als een woordenstroom aan u voorbij
- ik raakte bij de preek de draad kwijt, zeggen we dan. En soms
worden die woorden buiten mij geschreven of gedrukt, als een
kind in de wieg, ze bestaan zelfstandig, u kunt ze straks
meenemen of ze worden later verspreid als drukwerk.
Er zijn dus minstens twee woorden: dat ene binnen in mij, dat
foetus, dat trappelt in mijn hoofd, - én dat andere, die
weerspiegeling, die vervolmaking die naar buiten komt, letterlijk
uit-gedrukt wordt en buiten mij bestaat.
2.
In het jaar 605 vóór onze jaartelling verovert koning Nebukadnezar
van Babylonië het hele gebied van Israël en belegert
Jeruzalem, de hoofdstad van Juda, bewoond door de Judeeërs. In
het jaar 586 komt dat Jeruzalem definitief ten val, de tempel
wordt verwoest en de intellectuele bovenlaag van het volk wordt
weggevoerd in ballingschap. Aan de stromen van Babel, de
Eufraat en de Tigris, komt een proces op gang van bezinning en
heroriëntatie. Zo deden ook wij tijdens de bezetting in de
Tweede Wereldoorlog. Wie zijn wij eigenlijk, hoe komt het zo, en
waar gaat het naartoe?
Een van de vragen welke die Judeeërs zich daar begonnen te
stellen, was: waar komt alles vandaan, hoe is alles zo gekomen? In
de landen rondom hen bestonden allerlei mythologische verhalen
die een antwoord zochten te geven op die vraag; zij leerden uit
die verhalen, maar bestonden het toch tot een eigen
geloofsbelijdenis te komen, een uniek verhaal, een lied bijna, een
gedicht, dat - voor mij althans - torenhoog uitsteekt boven wat
elders gedacht en geschreven is.
Wij kennen dat verhaal nog altijd als het scheppingsverhaal. Het
scheppingslied eigenlijk. Zeven strofen met elk een refrein.
Zeven, omdat zeven het getal van volkomenheid was, en dus
werd het lied ingedeeld in zeven dagen en hebben wij nog steeds
op onze kalender zeven dagen, het schema van de schepping.
Dat lied begint met de onpeilbare woorden: ‘In den beginne
schiep God’. Of nee, dat staat er niet. In het Hebreeuws, de
oertaal der Judeeërs, staat beresjiet, en in het Grieks werd dat
later vertaald tot en archei. Er staat dus geen lidwoord. Er staat
niet: in den beginne of in het begin, er staat: in begin. Dat wil
zeggen: die dichters toen dachten niet aan tijd, alsof het
scheppingslied ‘het’ begin zou onthullen, de oerknal. Nee, die
dichters dachten aan begin als oorsprong, als aanhef, je zou

misschien het best kunnen vertalen: als begin-sel. Het
scheppingslied verschaft geen mededelingen over het ontstaan
van de wereld. Het scheppingslied is zelf mededeling, dat wil
zeggen: poëzie; en dat brengt mee - want zo werkt poëzie -,
dat in de tekst gebeurt waar de tekst over gaat. Iedere keer als
ik het scheppingslied lees, of liever - zoals hier zojuist - hoor,
dan gebeurt met mij wat ik hoor: het wordt licht in mij, mij
gaat in de verhevenste zin van het woord een licht op. Ik
word opnieuw geschapen. Na het verhaal ben ik anders dan
tevoren. Ik vertel, ik hoor geen geschiedenis, ik hoor wat
leven is, zevenmaal opnieuw geboren, of misschien wel
zeventig maal zevenmaal. Dat is het beginsel, waar de tekst
van zingt. Die tekst heeft het over mij en over jou, en niet
over bladzijde één van de wereldgeschiedenis. Je zult het niet
geloven, maar op zondag 31 december 2000 word je geboren.
Voor de zoveelste maal.
3.
Tegen het eind van de eerste eeuw van onze jaartelling zijn er
mensen, ook weer in dat land Israël, die iemand hebben meegemaakt,
soms zelf gezien, soms van horen zeggen, iemand van wie
zij vol waren. Dat overkomt mensen wel eens als zij verliefd
raken; maar ook zonder dat kun je verslingerd raken aan iemand,
om velerlei redenen. Zij toen hadden iets beleefd in die iemand,
dat hun hele leven ondersteboven gooide, en zij zochten, zoals
mensen doen, naar een beeldspraak, een rijmwoord, een figuratie
om uit te drukken wie hij was en wat hij voor hen betekende. Zij
wilden hem zogezegd identificeren, zijn geheimenis onthullen, en
zij konden dat niet door te zeggen: 1 + 1 = 2, maar door
spiegelbeelden, reflexen, gelijkenissen. Als je echt iets moet
zeggen, dan kan ‘t niet anders dan zo.
Er zijn toen veel van die gelijkenissen bedacht en geschreven.
Teveel om hier op te noemen. Maar er was één gemeente, ergens
in de buurt van Ephese, die al tientallen jaren een ooggetuige in
haar midden had, die zondag aan zondag, misschien wel dag na
dag, van die iemand vertelde en van hem opgaf. Die gemeente
wist tenslotte geen beter rijm, geen betere spiegelzaal te bedenken
dan het scheppingslied. En zij schreef, op naam van die
Johannes, een nieuw scheppingslied, dat wat wij nu kennen als
het vierde evangelie. Dat begint ook met een scheppingsverhaal
in zeven dagen, en het staat vol met het getal zeven. En het vangt
aan met dezelfde woorden als het scheppingslied: In - niet in het,
maar - in begin, in beginsel, in oorsprong was het Woord.
Wat voor woord is dat? Ik heb ‘t al even gezegd: er zijn twee
woorden, - die voorafbeelding die in mijn hoofd ontstaat, én die
veruitwendiging, die verzelfstandiging die u hier en nu van mij
hoort. Als de gemeente van Johannes zingt - want het is weer
zingen, poëzie, en geen dogma -: ‘in begin was het Woord’, dan
bedoelen zij niet het gesprokene, zoiets als wat u nu hoort; dan
bedoelen zij het spreken zelf, de daad ervan, niet het resultaat. In
het Nederlands is ‘woord’ onzijdig. In het Grieks is ‘woord’
persoonlijk, ho Logos. In de taal van de Schriften is ‘woord’ het
krachtdadige, scheppende, creatieve spreken van God. Op de
eerste bladzijde ervan, die wij zojuist gehoord hebben, staat
geschreven dat God, om een begin te maken met het leven op
aarde, sprak: licht (Gen 1:3). Dat wil zeggen: God sloeg niet, Hij
timmerde niet, Hij knutselde niet, Hij sprak. Uit Zijn mond
kwam een woord, en dat woord schiep. ‘Door Zijn woord zijn de
hemelen gemaakt, door Zijn ademtocht heel hun heir’, zingt de
Psalm (33:6). Het woord is geen toeschouwer bij de schepping,
maar een beginsel ervan. Zonder woord geen schepping.
Die gemeente van Johannes toen dacht en geloofde en schreef:
zo is Jezus. In deze mens heeft God opnieuw gesproken en het
licht ontstoken. Die God die in beginsel altijd gekozen had vóór
de zwakken, vóór het tweede plan, vóór de jongste die met de
nek werd aangekeken, vóór de onvruchtbare, vóór wat heette de
maagd dat is de onaangeraakte, die God die van Abel af tot
Mirjam toe altoos de minste had uitverkoren, die God zagen zij
8
weerspiegeld, ‘vleesgeworden’ zingt Johannes, in Jezus. Deze
mens had precies gedaan wat die Eeuwige van oudsher had
voorgedaan: de kleinen tot zich laten komen en kiezen voor de
onmachtige, de zieke, de dode, de bloedvloeiende vrouw, de
bedelaar, de vergetene, de eenzame onder de vijgeboom, altijd en
altijd weer het kleine dat het grote niet deert. Zij zagen een beeld
en gelijkenis tussen die mens en de Eeuwige; een beeld en
gelijkenis tussen die eerste regels van Genesis en dat wat zij zagen
en hoorden. Daarom zongen zij: hij is Gods woord. Zijn stem.
Zijn gezegde. Hij is Zijn communicatie. Zijn uitroep. Hij is Gods
toespraak.
4.
Wat moet dat nu, al die overwegingen en bespiegelingen, juist
vandaag? Misschien dit. Wij zijn nog in het octaaf van Kerstmis.
Wat is dat, of wat was dat: Kerstmis? Het was niet de viering van
de geboorte van een baby, hoe vertederend en hoe
wereldschokkend die ook is. Wij, of althans ik, ik vier mijn
beginsel, mijn oorsprong, mijn komaf. Hoe ik het ook keer of
wend, ik heb een voorgeslacht in mij. Ontelbare mensen strijden
in mij om de voorrang. Ik ben niet deze hoeveelheid cellen, ik
ben een optelsom van wat eindeloos, onafzienbaar veel mensen
aan mij hebben gedaan. Er is geen woord dat ik spreek, of ik heb
het gekregen van iemand. Er is geen gedachte in mij, of ze is een
geschenk.
Temidden van hen, misschien wel vooraan, is er één - voor mij
althans - die mij ooit - hoe, weet ik niet - heeft geïnsemineerd,
heeft betoverd, heeft ondersteboven gegooid. Ik kan hem niet
kwijt. Ik kan niet zonder hem. Op mijn beste momenten wil ik
iets als hij: onnoemelijke dingen als geluk, vrede, recht, maar ik
wil ze wel. Hij is, temidden van en dankzij vele anderen, mijn
beginsel. Mijn aanhef. Mijn oorsprong. Hij heeft mij bezet,
ingelijfd, in beslag genomen. Ik zou niet weten wat ik zonder
hem moest.
Ik durf hopen dat het met jullie net zo is. Anders zaten jullie hier
niet, nu. Er is een mens in ons, een kind misschien wel, dat wil
zoals hij. Niet altijd, maar wel soms. Een kind dat alles anders wil:
de eersten de laatsten en de laatsten de eersten, het kleine groot
en het grote klein. In de laatste week van het jaar willen wij hem -
dat is: dat kind in ons - noemen en betasten. Zonder hem was dit
leven ons leven niet. Wij zijn met hem besmet. Hij laat ons niet
los, zeker eind december niet. Dat is het wat wij deze week vieren.
Ik voel mij aangeslagen, in de kuif gepikt, en vele anderen
met mij: Merry Christmas, Zalig Uiteinde en een goed begin, en
iets in ons binnenste dat er niet omheen kan. Deze laatste week
van het jaar is de viering van ons begin. Ons kindschap. Onze
geboorte. Ons nieuwe jaar. ‘En de herders zeiden tot elkander:
kom, laten we gaan zien het woord dat daar geschied is’
Luk 2:15). Dat ‘zien’ wens ik jullie en wens ik mezelf van harte
toe.
Toespraak in de Amsterdamse Studentenekklesia
op 31 december 2000.
Jan Nieuwenhuis was lange tijd voorganger in de Amsterdamse
Dominicuskerk en schreef een aantal boeken over het evangelie, de
brieven en de Apokalyps van zijn geliefde bijbelse auteur Johannes.

GODS OVERWICHT
Kees Kok
Gelezen: Exodus 33, vers 12-23
Mozes sprak tot JHWH:
Zie, jij, jij zegt tot mij:
'Doe dit volk opwaarts gaan' -
maar jij laat mij niet weten
wie jij met mij mee zal sturen.
Jij hebt gezegd:
'Ik ken jou bij naam,
jij hebt genade gevonden in mijn ogen.'
Nu dan, als ik genade heb gevonden in jouw ogen,
doe mij dan jouw wegen kennen, dat ik jou zal kennen
en genade moge vinden in jouw ogen.
Zie toch, dit volk is jouw volk.
Hij sprak:
Als mijn aangezicht zou meegaan,
zou jij dan rust vinden?
Hij sprak tot hem:
Als jouw aangezicht niet meegaat,
doe ons dan niet gaan, opwaarts van hier.
Hoe zou anders worden geweten
dat ik genade heb gevonden in jouw ogen,
ik en jouw volk?
Toch alleen wanneer jij meegaat met ons -
wij zouden toch, ik en jouw volk, uitgenomen zijn
uit alle volkeren die op het aangezicht van de akker zijn?
JHWH sprak tot Mozes:
Ook dit woord dat jij gesproken en gezegd hebt,
zal ik doen,
want jij hebt genade gevonden in mijn ogen
en jou ken ik bij naam.
Hij sprak:
Laat mij dan jouw overwicht zien.
Hij sprak:
Ja, ik zal mijn goedheid, heel en al,
jouw aangezicht voorbij doen gaan,
ik zal de naam JHWH uitroepen voor jouw aangezicht,
ik zal genadig zijn wie ik genadig ben,
ik zal mij erbarmen over wie ik mij erbarm.
Hij sprak:
Mijn aangezicht kan jij niet zien,
want de mens zal mij niet zien en leven.
JHWH sprak:
Hier, een plaats bij mij,
sta op de rots.
En het zal geschieden:
als mijn overwicht voorbijgaat,
doe ik jou staan in de kloof van de rots
en scherm jou af met mijn hand
tot ik voorbij ben gegaan.
Dan neem ik mijn hand weg
en jij ziet mijn rug,
mijn aangezicht wordt niet gezien.
(Vertaling: Alex van Heusden en Huub Oosterhuis)
1.
‘Eeuwige God, wij willen u zien’, zongen we met psalm 25, de
Adventspsalm bij uitstek. Maar in de lezing uit het boek
Exodus lazen wij deze woorden van Adonai, Israëls God: ‘De
mens zal mij niet zien en leven.’
‘God zien’ is in de geloofstraditie die zich over de millennia
heen uitstrekt van Abraham tot Mozes, van Mozes tot Jezus
9
en van Jezus tot ons de vervulling van het hoogste menselijk
verlangen. In de mystiek heet dat de ‘zalige aanschouwing van
God’, de visio beatifica. Maar die vervulling ligt over de grens
van de dood heen. Mensen kunnen niet tegelijkertijd God
zien en in leven blijven. Mozes krijgt niet zijn aangezicht te
zien, maar zijn ‘heerlijkheid’, zijn ‘uitstraling’, of ‘overwicht’,
zoals het hier vertaald is. Het gaat om de uitstraling van Gods
goedheid die altijd zwaarder weegt dan alle kwaad. In het
vervolg van het verhaal laat God zijn ‘overwicht’ aan Mozes
voorbijgaan, terwijl hij met zijn hand diens ogen afschermt.
Die scène doet denken aan de zonsverduistering, waarbij je op
het hoogtepunt heel even met het blote oog de corona kunt
zien, die overweldigend mooie lichtkrans die dan rondom de
maan verschijnt als het ultieme overwicht van het zonnelicht
tegen de verduisteraar; de maan beschermt als een hand onze
ogen tegen de verblinding. Mozes ziet niet God zelf, niet zijn
gelaat, maar, zo staat er: zijn rug, Gods achterkant; hij ziet
God op de rug, zijn keerzijde, de zijde die naar ons is
toegekeerd. Of, met een ander beeld: geen mens kan de
Beeltenis zien op de voorkant van de goddelijke munt, maar
wel, op de achterkant, de waarde die hij voor ons
vertegenwoordigt. En bij deze uitmuntende God staat er niet
minder dan een tien; er worden ons tien uitmuntende
woorden voorgehouden, de tien goddelijke wensen van de
Tora: liefhebben, niet moorden, niet stelen, niet alles voor
jezelf willen hebben, eerbied voor het leven; de Tien
Woorden als mensenrechten in de dop.
2.
Na zijn rendez-vous met God krijgt Mozes deze woorden
mee voor onderweg: gegrift in twee stenen tafelen. Dat is het
antwoord van JHWH op de vraag van Mozes om met zijn
volk mee te gaan: ‘Als jouw aangezicht niet meegaat, doe ons
dan niet gaan .’ Nee, niet zijn aangezicht, maar zijn woorden
zullen voortaan met Israël meetrekken door de woestijn naar
het beloofde land; neergevleid in een ark, de ark van het
verbond. Zo is God-met-ons, immanuël.
Zoals kenners van het verhaal weten, was het niet de eerste
keer dat Mozes de in tafels van steen gegrifte woorden
meekreeg. De eerste twee had hij stukgegooid, toen hij bij het
afdalen van de Sinaï, de berg van de godsontmoeting, moest
aanzien hoe het volk danste rond het gouden kalf. Die God
van de Tora, die veeleisende, jaloerse God was hun te
moeilijk. Liever hier en nu een paradijsje bouwen, een discooase,
een warme reli-shop in de woestijn, dan verder sjokken
in de richting van een lang geleden beloofd land, achter een
ark met stenen aan. Een mooi visioen, maar het wil maar niet
dichterbij komen en begint steeds meer op een fata morgana
te lijken.
God is zwaar beledigd. Hij wil er een punt achter zetten,
achter het verbond met dat onberekenbare volkje. Maar hij
laat zich door Mozes vermurwen: kom, laat ons niet in de
steek, ga met ons mee. Zoals hij zich in de bijbel voortdurend
door mensen laat vermurwen. Het gaat tenslotte om het
welslagen van zijn grote Plan, om de uitvoering van zijn eigen
scheppingscantate. De Tora is immers de blauwdruk van de
schepping, Gods partituur. En ook voor God geldt: hoe meer
zielen, hoe meer vreugde. Zonder Tora, zonder
mensenrechten, wordt Gods Naam te grabbel gegooid en
wordt de aarde onleefbaar, kijk maar om je heen; ‘Woestijn
waar eens te leven was, uw Naam verstoven als stof en as’.
Met de Tora moet Israël verder. Dat moet genoeg zijn; het is
Gods erewoord dat iedere tijd opnieuw moet worden vertaald
en uitgelegd naar elke nieuwe situatie toe.
3.
Een van de mensen die de Tora op bijzondere wijze heeft
uitgelegd, is Jezus van Nazareth. Over hem schreef de

evangelist Johannes, voor de goede verstaander met de tekst
van Exodus tussen zijn oren: ‘Niemand heeft ooit God
gezien. Hij (Jezus) heeft hem aan ons uitgelegd.’
‘Geëxegetiseerd’, staat er letterlijk, zoals je een tekst uitlegt.
Hij heeft de goedheid, het lichtende overwicht, de heerlijkheid
van God zichtbaar gemaakt in zijn woorden en daden, in zijn
vlees. Daarom wordt hij genoemd: het vleesgeworden woord
van God. En hij wordt opgesierd met namen die ontleend zijn
aan het oeroude verwachtingspatroon van Israël:
‘Mensenzoon, Messias, Zoon van God, Goede Herder, Zoon
van David.’ En hij wordt op één lijn gezet met Mozes. Door
Mozes is de Tora gegeven en door Jezus hebben ook de
andere volkeren buiten Israël er kennis mee gemaakt: met de
Naam, het woord, het overwicht van God. Het treurige is dat
de volkeren er een nieuwe godsdienst van hebben gemaakt,
het christendom als concurrent van het jodendom, iets wat
onmogelijk Jezus bedoeling kan zijn geweest.
Wij christenen hebben ons de verwachting van Israël
toegeëigend, de vervulling ervan in Jezus Christus
geproclameerd, en Israël zelf, het joodse volk daarbij
buitenspel gezet. Daarmee hebben we onrecht gedaan, zowel
aan die verwachting en aan de vervulling ervan, als aan het
joodse volk.
In 1926 schreef de joodse filosoof Martin Buber: ‘Ik geloof
dat de messias niet op een bepaald moment van de
geschiedenis gekomen is, negentien eeuwen geleden. We zien
nog steeds uit naar verlossing. Israël is de gemeenschap van
mensen die deze messiaanse verwachting draagt, ook al is het
jodendom er vaak ontrouw aan geworden.’
De joden kunnen Jezus, met Martin Buber, wel als hun
broeder zien, als een wijze leraar of een profeet, maar niet als
de Messias, de eerste en laatste verlosser. En als de christenen
delen in de joodse verwachting van een nieuwe hemel en een
nieuwe aarde, dan kunnen zij toch niet claimen dat die met
Jezus gekomen is. Als er niets meer te verwachten is, hoeven
we ook geen advent meer te vieren.
4.
Maar wat verwachtte Israël, waar ziet het joodse volk nog
steeds naar uit? Dat is een ingewikkelde kwestie, helemaal als
je het huidige Israël in het antwoord wilt betrekken. Want de
verwachting van de messias is in het jodendom, toen en nu,
ook altijd verbonden geweest met de hoop op een vrij en
onafhankelijk Israël, een land van recht en vrede. Daar zou de
messias, zoon van David, nazaat van Israëls meest geliefde
koning, regeren als een rechtvaardige, een ‘gerechte’. In
moeilijke tijden, zoals toen het volk in ballingschap was,
hebben de profeten die droom levend gehouden; en in de
christelijke eeuwen - nog moeilijker tijden - hebben de joden
in de getto’s altijd gehoopt op een terugkeer naar Jeruzalem
en naar hun oude land. Wie had na de oorlog en de Sjoa het
hart om hun geen joodse staat te gunnen? Dat de rechten van
de Palestijnen erbij inschoten, hebben kennelijk weinigen in
1948 als een groot probleem gezien. In elk geval is de situatie
in het eens beloofde land, waar Mozes ooit naar op weg was,
minder veelbelovend dan ooit. Het is nog lang niet het land
van vrede en recht voor allen, zoals de profeten het in hun
visioenen zagen, maar ‘gewoon’ een van de vele brandhaarden
in deze wereld.
Is de verwachting van Israël daarmee uitgeput en uitgediend?.
Nee, het ging de profeten nooit alleen om een eigen staat,
maar altijd ook om een rechtvaardige samenleving, een
aantrekkelijke plaats om te wonen; een plek waar alle volkeren
heen zouden trekken, niet uit toeristische overwegingen, maar
om zich te koesteren in de ‘heerlijkheid’ waarin dat volk
woonde: in de schaduw van Adonai, onder zijn vleugels, zijn
‘overwicht’. En zo’n plaats is er nog steeds nergens ter wereld
te vinden.
10
5.
Maar de verwachting ervan leeft voort: van Advent tot Pasen,
van Grote Verzoendag tot Chanoeka, van Kerstmis tot
Vasten, Van Rosj Hasjanah tot Bomenfeest. Stel je voor dat
zij als een nachtkaars uit zou gaan; dat niemand meer uitziet
naar een betere wereld. Zonder visioen en zonder de Tora
van mensenrecht en solidariteit wordt de wereld pas echt een
woestijn; daar is geen leven meer mogelijk. Dan krijgt de
bestaande orde alle ruimte, dan wordt de Markt definitief tot
koning gekroond, geldt het recht van de sterkste en gaat de
grondwet alleen nog maar over economisering, concurrentie,
privatisering en speculatie. Dan verdwijnt Afrika voorgoed
achter de horizon van de geschiedenis en kunnen we de
solidariteit wel vergeten.
Gelukkig is het zover nog niet. Maar waakzaamheid is altijd
geboden. Het is altijd weer nodig dat Mozes opnieuw van de
berg afdaalt, samen met Elia, de profeet, en met Jezus, de
messiaanse mens. Laat hem, uit woede om het zoveelste
gouden kalf, niet weer de tafels van steen stukgooien. Laten
zij samen nog eens uitleggen waarom het ook weer gaat: dat
wij messiaanse mensen worden, waar het licht van Gods
overwicht doorheen straalt; en dat wij verder trekken richting
beloofd land, nieuwe hemel, nieuwe aarde, achter de ark met
de Tien Woorden aan. En onder het gaan zingen we oeroude
profetenliedjes van verlangen: ‘Neerdalen als dauw uit de
hemel, als regen uit zware wolken, zal de gerechte’. Zo moge
het zijn.
Toespraak, gehouden in de Westfriese Ekklesia te Hoorn, op zondag 24
december 2000.
Gezongen (o.a.):
- Naar U gaat mijn verlangen naar Psalm 25; uit 50 Psalmen;
muziek Bernard Huijbers. (Gezangen voor Liturgie blz. 44).
- Neerdalen als dauw Tekst Huub Oosterhuis, muziek Tom
Löwenthal (Liturgische Gezangen II, nr. 57).
Boekbespreking
GEZONGEN TAFELGEBEDEN
Anton Vernooij (red.), Liturgie en muzische taal. Het gezongen
eucharistisch gebed (Gooi & Sticht, Kampen 2000)
Deze bundel is een uitgave van het Liturgisch Instituut Tilburg
en bevat de lezingen die gehouden zijn op het in oktober 1999
gehouden symposium over ‘Liturgie en muzische taal’, meer
specifiek over het gezongen eucharistisch gebed. Niet over het
eucharistisch gebed an sich, zoals Paul Post nog eens duidelijk in
zijn inleiding stelde, maar over de muziek, of nog plechtiger: ‘het
muzische discours als de bepalende en dragende dimensie van
het liturgisch handelen’. Want de aandacht van de
liturgiewetenschap heeft zich al enige tijd verplaatst van de
inhoud - tekst, thematiek, actualisering, - naar de vormgeving, de
artes, de antropologische en rituele bedding van de liturgie. In
mijn bespreking van het boek Rituelen in overvloed van Gerard
Lukken (Maandbrief, maart 2000) heb ik daarover al een en
ander gezegd. De verschuiving van de aandacht van inhoud naar
vorm heeft mijns inziens alles te maken met het feit dat de
officiële rooms-katholieke liturgie sinds het verschijnen van de
nieuwe liturgische boeken weer geheel ‘voorgeschreven’ is.
Iedereen die als liturg of liturgiewetenschapper min of meer
verbonden is met het kerkelijk apparaat, kan het zich niet
permitteren om buiten de verschillende liturgische boekjes te
gaan, en kan zeker niet om het Nederlandse Altaarmissaal heen
en absoluut niet om de officieel goedgekeurde eucharistische
gebeden. Hoe neuralgisch dit punt ligt, bleek wel weer uit de

verontruste signalen die de organisatoren van het symposium uit
het veld kregen: het gaat toch niet over al of niet goedgekeurde
tafelgebeden; het is nu net wat rustiger geworden aan het
pastoraalliturgische front.
Wees gerust, aldus Paul Post, het gaat over iets ongevaarlijks,
over muziek, over liturgy beyond texts, want teksten zijn maar
bronnen van conflict en polarisatie. De aandachtverschuiving
naar de kunst en de schoonheid, naar de esthetiek, oneerbiedig
gezegd: naar de toeters en bellen van de liturgie is volgens Post
onontkoombaar.
Natuurlijk is liturgie meer dan louter tekst; het is de kunst van
het communiceren van een ‘Groot Verhaal’, een sinds bijbelse
tijden groeiend taallichaam dat altijd al op liturgische wijze is
overgeleverd en levend gehouden. Dat is althans de bedoeling
van de liturgie. Feitelijk is dat verhaal langdurig aan de liturgische
ketting gelegd. Het taallichaam van de rooms-katholieke liturgie
is vierhonderd jaar lang - van het concilie van Trente tot
Vaticanum II - in een soort winterslaap gehouden, zonder de
voeding vanuit de bijbelse geloofstraditie én vanuit de
menselijke ervaring, beide broodnodig voor de overleving van
de liturgische overlevering.
In zijn bijdrage over ‘Het muzisch gehalte van de liturgie’ rept
Louis van Tongeren van ‘de diepe crisis van de kerkelijke kunst’
die eigenlijk met de Renaissance is begonnen: ‘De creatieve
verbeelding heeft plaatsgemaakt voor rationaliteit en voor
cognitief inzicht en begrip.’ Maar is dat niet ten diepste het
gevolg van die liturgische taalstilstand? Heeft de kerkelijke kunst
niet altijd gebloeid bij de gratie van haar rol binnen de
geloofscommunicatie (de gebrandschilderde ramen als primaire
vorm van catechese)?
In de ‘nieuwe’ liturgische teksten van na Vaticanum II is het
taallichaam niet ten leven gewekt, het officiële idioom -
ofschoon vernederlandst - is nog even slaapverwekkend als het
onverstane Latijn. Wie daaraan een ‘muzisch gehalte’ wil geven,
tracht te dansen met een leden pop.
Het enige gezongen tafelgebed dat op het symposium werd
besproken en gezongen, was een goedgekeurde tekst (Canon
XII) die geen enkele componist tot grote muzikale hoogten kan
voeren. De zetting van Jos Beijer, ook in de bundel afgedrukt, is
in elk geval even nietszeggend als de tekst. (En de niet officiële
acclamatie die hij had toegevoegd om door allen gezongen te
worden, is vanwege de lange arm van de kerkelijke autoriteiten
in een voetnoot vermeld!)
Natuurlijk kon het symposium zich op geen enkele wijze
‘bekennen’ tot de inmiddels tientallen gezongen tafelgebeden
van Huub Oosterhuis, waar overigens wel in bijna alle lezingen
naar verwezen werd. Het was dan ook moedig van organisator
Anton Vernooij om Oosterhuis uit te nodigen een van de
hoofdlezingen te houden. Die hield zich bij zijn stiel en sprak
uitvoerig en grondig over de taal van de liturgie (grotendeels
afgedrukt in de Maandbrief van september 2000, als Taal over
God). Maar zijn lezing stond wel erg haaks op de blikrichting van
veel aanwezige liturgen.
Over het eigenlijke onderwerp, het gezongen tafelgebed, hield
Gerard Rouwhorst een historisch verhaal. Samenvattend: in de
eerste drie eeuwen waren de eucharistische gebeden nog volop
voorwerp van improvisatie, waarbij de eveneens variabele joodse
dankzegging over de maaltijd als voorbeeld diende. Er zijn geen
aanwijzingen dat het tafelgebed toen gezongen werd. Het
zogeheten ‘instellingsverhaal’ behoorde toen nog niet tot de
vaste onderdelen, dat werd het pas in de vierde eeuw. Vanaf die
tijd werd het eucharistisch gebed wel gezongen is, of in elk geval
op verhoogde toon en met muzische stembuigingen gezegd.
11
(Zou het feit dat het aantal christenen in de vierde eeuw door de
keizerlijke erkenning explosief groeit, niet hebben bijgedragen
aan de noodzaak om in de navenant vollere kerken de stem te
verheffen en te gaan zingen, alleen al om verstaanbaar te blijven?)
Het zingen heeft ongeveer tot het jaar 800 geduurd. Rouwhorst
memoreert niet dat de liturgie zich in die jaren, met de clerus,
terug te trekken in het koor van de grote kathedralen en hun
dorpse mini-evenbeelden, en los te maken van het volk dat in
het kerkschip ronddarde. Men kon verder volstaan met
fluisteren. Waarmee ook de mystificatie van de eucharistie
inzette (en de reductie van het brood tot hostie).
Misschien moet er toch maar eens een symposium komen over
het tafelgebed an sich. Kerkelijke ambtenaren zullen zich daar
niet zo gauw aan wagen. Maar er zullen des te meer mensen van
de basis, en herders ‘uit het veld’ op af komen, want de vraag
‘waar het nou eigenlijk allemaal om en over gaat’ leeft naar ik
vermoed sterk onder hen. De gemeente heeft recht op
eucharistie, heeft Schillebeeckx ooit gezegd. Laten we eens
kijken waar ze nu eigenlijk recht op hebben. Het zal een niet
ongevaarlijk symposium worden. Kees Kok
TAFELGEBED ‘Tot zegen’
Huub Oosterhuis
Onderstaand tafelgebed is geschreven voor de avond voor Kerstmis 2000,
en voor deze gelegenheid getoonzet door Tom Löwenthal.
Deze bijeenkomst zij ons tot zegen.
Dit komen tezamen van mensengezichten en zielen
van hier en overal, aarde en hemel,
deze seconde der uren der eeuwen
zij ons tot zegen.
Moge de donkere nacht onze dagen behoeden
deze nacht van geboorte ons zuiveren, sterken
dat onze boeien geslaakt onze honger gestild
dat niet de dood op ons valt.
Moge het licht van de morgen over ons opgaan
nieuw alle dagen.
Moge de kracht in ons varen
van Jezus uw dienstknecht uw kind.
Dat ons voor ogen staat hij
door u geroepen bestemd en bezield
om in ons midden, eens voorgoed,
te zijn uw woord uw voorbeeldmens
aldoende liefde, recht –
brood uit de hemel, water uit de rots
wijnstok wereldwijd vertakt –
dat waar wij gaan
zijn geest ons overschaduwt
liefde sterker dan de dood.
Die mens gedenken wij
als een van ons, als een met U.
Moge het delen van dit brood en deze beker
ons sterken in de hoop
dat hij
leven zal in ons
uit kracht van U.
Dat een nieuwe wereld komen zal
waar brood en liefde is genoeg voor allen.
Kom bevrijden wees genadig
ere zij u in den hoge, diep in ons midden -
vrede op aarde, kome wat komt.

OM DE TAFEL
Om de tafel. (tekst: Huub Oosterhuis, muziek: Antoine Oomen) is
een geheel gezongen liturgie voor baritonsolo, vierstemmig
gemengd koor, gemeente, fluit en piano. Deze liturgie werd voor
het eerst gepresenteerd bij de viering van het 40-jarig bestaan
van de Amsterdamse Studentenekklesia, op 10 september 2000.
De volledige tekst van deze liturgie is opgenomen in de bundel
Levende die mij ziet (Kok, Kampen 2000).
De partituur zal over enkele maanden beschikbaar zijn.
Antoine Oomen biedt aan om met zijn koor voor nieuwe nederlandse
religieuze muziek deze liturgie op aanvraag te komen zingen.
‘Om de tafel is’ breed van inhoud en kan bijvoorbeeld zeer goed
dienen als invulling van een woord- en communieviering, of een
speciale Avondmaalsviering.
Nadere informatie, ook over de onkosten, kunt u verkrijgen bij
Antoine Oomen,
tel. 020-6256384;of schriftelijk:
Nicolaas Witsenkade 26 II,
1017 ZT Amsterdam.
LIEDDAGEN BELGIE
Zaterdag 17 februari 2001
Tijd: 10:00-16:00
Plaats: Heilige Godelievekerk, Gitsestraat, Roeselare
Inschrijven bij: Geert en Kris Vervaecke
Gitsestraat 412, 8800 Roeselare
00-32-51/22.81.72
Zaterdag 3 maart 2001
Tijd: 10:00-16:30
Plaats: De Brug, Kapucijnenvest 16, 2500 Lier
Inschrijven bij: Leerhuis en Liturgie Lier
Kapucijnenvest 16, 2500 Lier
Tel/fax: 00-32-3/448.40.19
Het thema van de lieddagen is (hoofdzakelijk) de vastentijd en
Pasen.
Kinderopvang is mogelijk. Vermeld a.u.b. bij inschrijving de
leeftijd van de kinderen.
AAN DE SCHOONHEID
Tekst: Huub Oosterhuis
Muziek: Antoine Oomen
Geschreven in opdracht van de KRO ter gelegenheid van het
75-jarige bestaan van deze omroep.
12
Een lied over de schoonheid van het visioen van een nieuwe
wereld waar brood en liefde is, genoeg voor allen, een visioen
dat meer omvat dan je eigen geluk alleen – en dat evident is,
onmiddellijk herkenbaar en tot iedereen gericht, zoals de
woorden ‘hebt elkander lief’.
Geen oogverblindende, maar weerloze schoonheid – zoals
mensen schoon zijn in hun onvoorwaardelijke verbondenheid
met elkaar, zo oud en verweerd als ze zijn.
Dit visioen is in de achter ons liggende eeuw door het vuur
gegaan, het is uit de hel teruggekomen met een verbrand gezicht,
naar een woord van de dichter Lucebert.
Maar het is zo jong als de dag van morgen en alle dagen nieuw.
Het sterft in mensen, en herleeft in mensen – je moet het altijd
weer ontvangen, als genadebrood.
Oh schoonheid uw verweerd gezicht
Weerspiegelt nog het eerste licht
Het alle dagen fonkelnieuwe
licht van licht
(De bladmuziek is op te vragen bij de KRO. telefoon 035-
6713424)