deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF jaargang 5 no 4, mei 2000
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
DE GELOVIGE THOMAS
Rinse Reeling Brouwer
Gelezen: Johannes 20:19-29
1.
De apostel Thomas kan zich tegenwoordig in een zekere sympathie verheugen.
Hier en daar overkomt hem dat vanwege het evangelie, op zijn naam gesteld, dat
in 1945 is gevonden en dat met bombarie voor ‘authentieker’, d.i. Jezus-nabijer,
wordt verklaard dan de in de bijbelse canon gebundelde exemplaren van het genre.
Maar het kan ook zijn vanwege de vanouds bekende, zojuist weer tot klinken
gebrachte, passage in het evangelie dat de naam van Johannes draagt, op grond
waarvan men pleegt te spreken van de ‘ongelovige’ Thomas. Want ongeloof, dat gold
eeuwen lang als een ondeugd, maar inmiddels is in de cultuur omgekiept tot zoiets
als een deugd. Dat twijfel aan het geloof behoort tot het geloof, dat mag niet alleen
gezegd worden, het moet vandaag ook wel gezegd worden, wil je in je geloof serieus
genomen worden. In de meeste kringen is het niet gepast, over geloof te spreken,
maar als het gebeurt, dan staan de zielewroeters klaar om juist die twijfelkant in jou
naar boven te halen. En vanuit de instituten die geacht worden zich met het geloof
bezig te houden wordt dat dan weer opgepakt als een nieuw middel tot werving.
Zo bestaat er, uit Scandinavië overgewaaid, een ‘Thomas- mis’, bedoeld om
twijfelende, zoekende zielen toch in enige vorm van liturgie te betrekken. En dat
alles vanwege onze tekst, waarin, volgens de gangbare verklaring, Thomas niet wil
en niet kan geloven in de opstanding van Jezus voordat hij hem zelf heeft gezien en
hem dan ook te zien krijgt, zij het met een tweetal kritische opmerkingen van Jezus
daarbij, namelijk eerst: ‘nu moet je niet langer ongelovig, maar gelovig zijn’ (vs. 27)
en vervolgens: ‘jij, Thomas, hebt dan wel eerst gezien en toen pas geloofd, maar
veel zaliger zijn zij, die zonder te zien toch geloven’ (vs. 29).
Nu mijn probleem. Dat zit ‘m niet in de thematiek van de geloofstwijfel. Daar kan
wel onaangenaam mee gekoketteerd worden, zoals alle mooie dingen te grabbel
kunnen worden gegooid, maar als je deze echt overkomt - en wie overkomt het
niet meer of minder vaak? - is het een hoogst ernstige aangelegenheid, waarin je
voor een grondeloze diepte, een onnoembaar gemis komt te staan. Ook dat juist
dit altijd weer verbazende bericht van die ene mens, die uit het gebied van de
doden vandaan zou zijn omhoog geklauterd om een nieuw begin te maken met
zijn vrienden, twijfel oproept kan het punt niet zijn. Het zou vreemd zijn als het
niet zo was. Een ander evangelie, dat van Matteüs, vermeldt het ook met zoveel
woorden: ‘toen zij hem zagen aanbaden zij, maar sommigen twijfelden’ (Mat.
28:17). Nee, mijn probleem zit ‘m in de uitleg van het verhaal van Thomas. Ik ben me
steeds meer gaan afvragen, of dát eigenlijk wel over twijfel gaat, of het niet een
heel andere zaak aan de orde stelt.
Mijn twijfel aan die twijfel kwam eigenlijk door het antwoord van Jezus. ‘Omdat je
mij gezien hebt, heb je geloofd? Zalig wie niet ziet en toch gelooft!’ Dat klinkt zo
bits. Als het hier over twijfel gaat, dan wordt die twijfel hier wel hardhandig
neergeslagen. Goed, Thomas, ik heb dan een concessie aan je gedaan en me laten
zien, maar het was beter geweest als je dit niet nodig had gehad. Diegenen die in
onze tekst een twijfelende apostel willen herkennen, moeten dus wel accepteren,
dat die twijfel door de Heer zelf als een tweederangs aangelegenheid wordt
neergezet. Maar staat het er? U moet weten: de oude Griekse handschriften zijn
ons overgeleverd zonder leestekens. Dus als wij in een schrifttekst bijvoorbeeld
een vraagteken tegenkomen moeten we wel beseffen, dat het ook maar een geleerde
bezorger van die tekst is geweest die dat vraagteken daar ooit heeft neergezet -
ongetwijfeld zeer geleerd, maar toch: slechts een bezorger, slechts een lezer, bij al
zijn voorsprong in talen- en handschriftenkennis toch niet minder goed of slecht
lezer dan wij allemaal. En nu vroeg ik mij dus af: staat hier wel een vraagteken?
1
INHOUD
DE GELOVIGE THOMAS
Bij Johannes 20:15-29
Amsterdamse studentenekklesia,
21 mei 2000
Rinse Reeling Brouwer
KINDEREN VAN DE
OPSTANDING
Bij Lukas 20:27-40
Amsterdamse Studentenekklesia,
9 april 2000
Huub Oosterhuis
DE GEEST DIE LEVEND MAAKT
Bij het lied ‘Hierheen Adem’
Wognum 7 mei 2000
Kees Kok
PSALM 55
herdicht door
Hein Walter
LIEDUITLEG
‘God die ons heeft voorzien’ van
Huub Oosterhuis
Kees Kok
PSALM 69
herdicht door
Hein Walter
Colofon
MAANDBRIEF VOOR LEERHUIS EN
LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis &
Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres:
Postbus 17268, 1001 JG Amsterdam
tel: (020) 6256940
e-mail: LNL@rodehoed.nl
gironr abonnementen: 540443
Abonnementsprijs: fl 40,- per jaar;
België: BF1100; overige landen in
Europa fl 55,-
Giften en bijdragen aan het
compositiefonds en andere activiteiten
van SLL zijn fiscaal aftrekbaar en zeer
welkom op giro 395505

‘Omdat je gezien hebt, heb je geloofd’. Op zichzelf kan die
zin ook heel goed zonder vraagteken gelezen worden, als
een vaststelling eerder dan als een vraag. Het heeft als
voordeel, dat Thomas in dat geval minder als een klein kind
door Jezus in de hoek wordt gezet. Maar het roept om een
nieuwe, nadere verklaring: als het niet de twijfel is, wat is
dan het punt dat door Thomas aan de orde wordt gesteld?
Wat is zijn zaak? En hoe moeten we de wijze duiden
waarop Jezus op die zaak ingaat?
Toen het dan avond was
op de eerste van de week
en daar waar de leerlingen zich bevonden
de deuren gesloten waren
uit vrees voor de joden
kwam Jezus
en stond in het midden
en zegt hun:
‘vrede aan jullie!’
En toen hij dit had gezegd
toonde hij hun zowel de handen als de zij.
De leerlingen dan waren blij toen zij de Heer zagen.
Hij zei tot hen opnieuw:
‘vrede aan jullie!
zoals mij de Vader heeft gezonden, zo zend ik jullie’.
En toen hij dit had gezegd
blies hij en zegt hun:
‘ontvangt de heilige Geest!
Wie jullie maar de zonden vergeeft die zijn ze vergeven,
en wie jullie ze aanrekenen die zijn ze aangerekend’.
Thomas echter, één van de twaalf, genaamd Didymus,
was niet met hen toen Jezus kwam.
Zeiden hem de andere leerlingen:
‘We hebben de Heer gezien’.
Zei hij hun:
‘Als ik niet in zijn handen het gat van de spijkers zie,
en mijn vinger niet steek in het gat van de spijkers,
en mijn hand niet steek in zijn zij,
dan kan ik in het geheel niet geloven.’
En na acht dagen waren zijn leerlingen opnieuw binnen
en Thomas was met hen.
Daar komt Jezus, bij gesloten deuren,
ging in het midden staan en zei:
‘Vrede aan jullie!’
Daarop zegt hij tot Thomas:
‘Breng je vinger hier en zie mijn handen
en breng je hand en steek die in mijn zij
en word niet ongelovig maar gelovig’.
Reageerde Thomas en zei hem:
‘Mijn Heer en mijn God!’
Zegt hem Jezus:
‘Omdat je mij gezien hebt heb je geloofd.
Zalig zij die, niet ziende, ook geloven!’
(vertaling: Rinse Reeling Brouwer)
2.
Kijken we eerst naar het verband, waarin het gesprek tussen
Jezus en Thomas staat opgetekend, zoals we dat daarstraks
gelezen hebben. Er staan in onze tekst twee
tijdsaanduidingen vermeld: eerst is het ‘de avond van de
eerste van de week’ (vs. 19), even verderop ‘na acht dagen’
in diezelfde week (vs. 26), dat is de week van het ‘feest van
de ongezuurde broden’ (Ex. 12:14,15). Het gaat dus om het
paasfeest, het feest van de bevrijding uit angst en dood.
Toch blijkt met die bevrijding alleen nog maar een begin
gemaakt. De leerlingen hebben weliswaar uit de mond van
Maria Magdalena al het gerucht vernomen van de
verschijning van de dood gewaande Jezus (vs. 18), maar
niettemin zijn ze bijeen ‘terwijl de deuren gesloten waren
uit vrees voor de joden’. Een opmerkelijke stand van
reflectie in dit evangelie: de eerste de beste dag dat er
sprake is van een Jezus-gemeente is daar meteen ook het
fenomeen van de ‘vrees voor de joden’! Deze vrees is niet
2
onbegrijpelijk, gezien de rol van ‘de Judeeërs’ in het
voorafgaande verhaal van de openbare terechtstelling van
hun meester, maar toch wordt ze door die meester zelf niet
goedgekeurd. Immers, Jezus breekt door de deuren,
waarachter zij zich verschanst hadden, heen en poogt hen
tot een beweging naar buiten toe te bewegen. Het wordt
verhaald als een doorgaande beweging: Jezus doorbreekt de
angst - want op angst wordt geen gemeente gebouwd -, hij
gaat staan in hun midden - geheel in overeenstemming met
de grote vraag in Israëls paasverhaal: ‘zal de Heer in ons
midden zijn?’ (Ex. 17:7) - hij brengt hen de vredegroet - dat
dagelijkse, gewoon-joodse sjalom -, hij toont hen de
doorboorde handen waarmee hij zijn werk heeft gedaan, de
doorboorde zijde waaraan zijn wond is toegebracht (vs. 20)
en dan, ingeleid door een tweede vredegroet, zendt hij hen
uit de ruimte waarin ze zich hadden verstopt en blaast ze,
ter bekrachtiging, ‘heilige Geest’ toe (vs. 21, 22). Zo is het
Jezus zelf, die hier een beslissende overgang voltrekt. Hij
had gezegd, in zijn laatste gesprekken met de zijnen, dat hij
zou heengaan en dat het ook beter voor hen zou zijn,
wanneer hij ging (Joh. 16:7). Een te massieve aanwezigheid
van Jezus zou het leven van de ekklesia verstikken. Wat
moesten wij nog, als hij het hele toneel beheerste? Hij wist
van gaan... om ruimte te maken. Zijn missie vindt een
vervolg in de missie van zijn leerlingen, en die moeten hun
taak dan ook in volle eigen vrijheid kunnen vervullen.
Daarom gaat Jezus heen en is de Geest komende, die in ons
woont. Maar de overgang, de wisseling van regime, voltrekt
hij nog zelf! ‘Hij blies en zegt hun: ontvangt de heilige
Geest’. Iemand heeft eens gezegd: bij Johannes vallen
Pasen en Pinksteren op een dag. En zo is het ook. Dit
evangelie legt de gebeurtenissen niet uiteen in een
tijdsverloop, maar ziet ze in eenzelfde perspectief. Zo
ongeveer als wanneer je in een dal staat in de alpen, en je de
verschillende toppen van het bergmassief daarboven niet
zo goed onderscheiden kunt als een bergbeklimmer
daarboven dat kan, zo vallen hier vanuit onze blikrichting in
enen die grote toppen van Pasen en Pinksteren. Ja zelfs ook
nog die van de Goede Vrijdag, want bij Jezus’ sterven stond
vermeld: ‘hij boog het hoofd en gaf de Geest’ - dat is, in de
Griekse taal even dubbelzinnig als de onze, zowel: ‘hij gaf
de pijp aan Maarten’ als ‘hij schonk ons zijn geest’. Hij
ademt de Geest uit en hij ademt zijn leerlingen de Geest in,
zoals in dat oerverhaal van de tuin in den beginne aan
Adam, de mens, levensadem in de neus werd geblazen
(Gen. 2:7), zodat, bij alle angst, leven mogelijk wordt.
Jezus voegt nog toe, ter concretisering: ‘wie jullie maar de
zonden vergeeft die zijn ze vergeven, en wie jullie ze
aanrekenen die zijn ze aangerekend’ (vs. 23). Dat kunnen
wij nauwelijks nog als leven-wekkende woorden horen,
eerder alleen nog maar als levens-bedreigende woorden, als
we denken aan de wijze waarop de kerkelijke macht zich
deze in de loop der eeuwen heeft toegeëigend in een
biecht- en boetepraktijk, waar de priesterstand zowel
besliste over de benoeming van hetgeen zonde moest heten
alsook over de hoogte van de toerekening of de mate van
kwijtschelding ervan. Die praktijk heeft zielen gemangeld
en levensmoed geknakt, zodat we zijn gewaarschuwd. En
toch heeft het een revolutionair gehalte, wat Jezus hier zegt.
Immers, het is een religieus axioma: wie kan zonden
vergeven dan God alleen (Mar. 2:7)? Jezus meent: dit
kunnen, deze bevoegdheid, is in mensenhanden gelegd.
Waar beslissingen vallen in het leven van een ekklesia, daar
gebeurt iets wat gelding heeft voor de eeuwigheid. Waar
onrecht bij de naam wordt genoemd, waar schuldigen
worden aangewezen en gevolgen van wandaden worden
toegerekend aan de ene kant, waar mensen die klem waren

gezet en als slachtoffer zelf tot schuldige waren verklaard
weer ruimte krijgen, weer mogen opademen aan de andere
kant, daar gebeurt iets, daar waait iets van de goddelijke
geest, daar wordt levensadem ingeademd en uitgeademd. U
hier weet het: nooit te gering spreken van uzelf, nooit
laatdunkend doen over uw eigen bestaan als ekklesia, want
uw zelf-miskenning kan een loochening zijn van de adem
Gods die u in leven houdt.
3.
En nu weer terug naar Thomas. U zou kunnen denken dat
we hem door al die details van de tekst heen uit het oog
waren verloren, maar dat is een misverstand. Want zijn
vraag ontspringt nu net aan dit alles wat we hebben
gehoord, zijn zaak stelt de waarachtigheid aan de orde van dat
alles. ‘Thomas, een van de twaalf, genaamd Didymos [dat
is: tweeling, hij die nog op een tweede, een andere kant wijst],
was niet met hen toen Jezus kwam’ (vs. 24). Hij was er dus
niet, toen Jezus door de deuren van de angst heenbrak, niet
toen Jezus weer beweging bracht in een bewegingloze
verschansing, geest in een geestloos als angstige vogeltjes
bij elkaar zitten, niet toen Jezus de revolutie verkondigde
van een ekklesia die de volmacht heeft om gebondenen te
bevrijden en schurken na te wijzen. De eerste vraag moet
hier natuurlijk luiden: waar kan Thomas geweest zijn, als hij
niet hier was, bij die anderen achter hun gesloten deuren?
De laatste maal, dat dit evangelie melding van hem maakte,
was in het verhaal van Lazarus. Toen Jezus had vernomen
dat deze gestorven was - zoals de bedelaars, outcasts, de
verhongerden in deze wereld altijd plegen te sterven voor
hun tijd - en aankondigde, naar de gestorvene toe te zullen
gaan, was het Thomas die tot zijn medeleerlingen sprak:
‘laten wij dan ook gaan om met hem te sterven’ (Joh.
11:16). Een merkwaardige uitspraak. ‘Met hem sterven’:
met wie is hier bedoeld? Soms met Lazarus, de voddenman,
dat stinkende lijk, omdat het leven in feite hopeloos en
zinloos is zolang er nog een bedelaar voor de poort ligt aan
wie wij geen gerechtigheid doen? Of soms: sterven samen
met Jezus, die zich in zijn weg met Lazarus heeft
vereenzelvigd, die in zijn dood de dood van al die armen in
deze van armoede vergiftigde wereld heeft vereenzelvigd?
Of is het, omdat in het evangelie soms nauwelijks valt uit te
maken wat eigenlijk nog het verschil is tussen de een en de
ander, tussen Lazarus, de arme, en ‘de mensenzoon die
dienen kwam, ‘t lot der slaven op zich nam’: sterven met de
een en in de een ook met de ander? Vragen wij: waar was
Thomas, toen de andere leerlingen daar ineengedoken
bijeen zaten, dan lijkt mij het meest waarschijnlijk
antwoord: hij was bezig om ‘met hem te sterven’. Hij is de
diepte ingegaan en zat nog daar, in die diepte. En nu komt
hij daar binnen in de sfeer van de paastonen: de Heer was
in ons midden! - we hebben hem gezien! - hij schonk ons
de Geest! - hij zond ons en gaf ons volmacht! Toe maar,
toe maar. De ecclesia triumphans, de zegevierende Kerk,
Christus Koning! Niet alleen: revolutie!, maar ook: wij
gelovigen als dragers van die revolutie!
Wat is er nu met Thomas aan de hand? Twijfelt hij, of het
wel echt gebeurt kan zijn, van die man die uit een graf
opstaat? Ach, zulke twijfels bestaan, maar ze verbleken
denk ik toch bij zijn probleem, dat een veel dringender
probleem is. Het probleem namelijk: hoe kun je
triomfkreten uitslaan, zo lang in deze wereld Lazarus lijdt?
Hoe kun je de grote woorden spreken van Pasen en
Pinksteren, van Tegenwoordigheid Gods en Gave van de
Geest, als je toch dat dagverse beeld nog op je netvlies hebt
van die mensenzoon, afgeslacht als een lam? Was die
schandpaal, waaraan Jezus hing, dan louter een episode, die
3
we zo snel mogelijk weer achter ons moeten laten, moeten
zien te vergeten? Kun je wel spreken van een volmacht aan
de ekklesia met voorbijzien aan het slachtoffer van deze
wereldtijd dat ons zojuist nog geopenbaard is? ofwel: zal
een ekklesia die de slachtoffers vergeet niet binnen de
kortste keren nieuwe slachtoffers maken? Ik zei al: de
boetepraktijk van de kerk der eeuwen geeft Thomas op dit
punt meer dan gelijk. En dus is zijn vraag een juiste vraag.
‘Als ik niet in zijn handen het gat van de spijkers zie, en
mijn vinger niet steek in het gat van de spijkers, en mijn
hand niet steek in zijn zij, dan kan ik in het geheel niet
geloven’ (vs. 25). Geloof heeft voor mij, Thomas,
uitsluitend zin, als het geloof is aan deze gehangene, in wie
een wereld is geoordeeld die slachtoffers maakt. Geloof in
een overwinnende Heer der wereld bij wie de wonden
allang zijn geheeld, de pijn allang is vergeten, de moeite
slechts een doorgangsstadium was op de weg naar de
heerlijkheid, zulk een geloof hoeft van mij niet. Dan maar
liever helemaal geen geloof! Liever geen geloof dan een
vals, een triomfantelijk, een klerikaal geloof. Als er iemand
is opgewekt op paasmorgen, dan diegene die zich met
Lazarus vereenzelvigde. Van ieder ander beangstigt mij zo’n
verhaal van overwinning eerder dan dat het me kan
verheugen. Dat is Thomas (denk ik): een authentieke, een
onvergetelijke gestalte met een terechte, meer dan terechte
vraag.
4.
En dan, op de achtste dag, komt Jezus nogmaals, nu ook
tot Thomas. Ja, voornamelijk tot Thomas, want het feit dat
hij opnieuw door dichte deuren moet komen geeft aan, dat
de andere leerlingen ondanks alle grote woorden van
Zending, Geestesadem en Vergeving nog steeds weinig
hebben geleerd. ‘Zegt hij [Jezus] tot Thomas: breng je
vinger hier en zie mijn handen, en breng je hand en steek
die in mijn zij’ (vs. 26, 27). Zie je: Ik ben het, ik, de
gerechtelijk vermoorde, het geslachte paaslam. Ik, en geen
ander. Kom maar, raak me aan en voel je deel van mijn
geschonden lichaam, dat is met het lichaam van al die
andere gekrenkten: verkrachte vrouwen, misbruikte
kinderen, gemartelde opposanten. Steek je hand maar in
mijn zijde, voel de wond, want die is niet weg.
Met die zijde van Jezus is nog iets aparts aan de hand, dat ik
u niet wil onthouden. U weet misschien, hoe Johannes
vermeldt dat, toen Jezus gestorven was en een soldaat een
lans door die zijde stak, daar bloed en water uitkwam (Joh,
19:34). Daar kun, daar moet je, zoals ook altijd gebeurd is,
allerlei zinnebeeldige verklaringen aan verbinden. Je kunt
bijvoorbeeld denken aan het bloed van het paaslam dat in de
nacht van de uittocht aan de deuren van de
slavenvertrekken moest worden gesmeerd, zodat de grote
verderver daaraan voorbij zou gaan (Ex. 12:7), en aan het
water van de schelfzee waardoor Israël trok, weg uit de
benauwdheid (Ex. 14). Maar, net als daarstraks bij de Geest
- die zowel de wateren van de zee opstuwde zodat het volk
door het droge kon gaan, als werd ingeblazen als
levensadem in den beginne - zo kunnen we ook hier tegelijk
denken aan het verhaal van de uittocht en aan dat van de
tuin. Het woord voor zijde, dat Johannes hier gebruikt, is
namelijk hetzelfde als het woord dat de Griekse
bijbelvertalers gebruikten voor de zogenaamde ribbe van
Adam - zoals de vroege schriftuitleggers ook altijd heel
goed geweten hebben. We herinneren ons: toen Adam, de
mens, zonder een hulp was tegenover hem, ‘deed JHWH
God de mens verzinken in een diepe slaap... nam een van
zijn ribben weg... bouwde die ribbe die hij uit de mens
genomen had tot een vrouw en deed haar komen tot de
mens; toen sprak de mens: Deze, eindelijk, been van mijn

gebeente...’ (Gen. 2:20-23. Zoals nu de Geest, door God bij
Adam ingeblazen, terugkeert in de Geest, door Jezus bij
zijn leerlingen ingeblazen, zo ook komt de rib, waaruit voor
Adam een hulp tegenover hem is gebouwd, terug bij haar,
die geboren is uit bloed en water toen Jezus in doodsslaap
verkeerde. Adam als man is niet zonder de vrouw, Christus
is niet zonder de ekklesia [zo staat het hier, en om seksisme
te vermijden moeten we daaraan meteen toevoegen, dat het
er ook wel eens omgekeerd staat, namelijk zo, dat de man
er niet is zonder de vrouw, de messiaanse zoon niet zonder
zijn moeder; bv. Openbaring 12]. Welnu, dit is het, wat
Thomas van Jezus te horen krijgt. Jawel, grote criticus, het
is waar: ik heb een ekklesia gebouwd, haar gezonden, haar
volmacht gegeven. Maar die gemeente is geboren uit mijn
wonden, uit bloed en water dat vloeide uit de doorstoken
ribbe van de tweede Adam. Wee die gemeente, die niet
meer beseft dat ze in het leven is geroepen hier, in de
omgeving van de schandpaal, in de uiterste nabijheid van
het slachtoffer van deze wereldtijd. Want zo’n gemeente,
die dat niet meer weet, zal zich binnen de kortste keren
verliezen aan triomfalisme en gewelddadigheid opnieuw.
En dan, dan kan Jezus ook zeggen -- niet: ‘mijn beste
Thomas, nu moet je niet langer zo ongelovig zijn’, maar:
‘Thomas, je ongeloof, je wantrouwen tegen een
triomfalistische ekklesia, kun je te boven komen als je
beseft, dat het deze, aan mijn wonde gebouwde, ekklesia is
die ik voor ogen heb gehad. In zo’n meester en in zo’n
ekklesia mag je geloven!’ (vs. 27c).
En Thomas, nadat hij dat met handen heeft getast en te
weten is gekomen dat werkelijk deze het is, die is uitgegaan
om te sterven aan het heersende geweld, kan nu
verwonderd uitroepen: ‘Mijn Heer en mijn God!’ (vs. 28).
Deze, die dienen kwam, die is Heer! Deze, die zich
vereenzelvigd heeft met het slachtoffer van deze wereldtijd,
die is God! En dan Jezus weer: ‘Omdat je mij gezien hebt,
heb je geloofd’. ZONDER VRAAGTEKEN! Het gaat om een
vaststelling. Thomas weet nu, dat het de vermoorde is die
regeert. Hij heeft dat gezien. En daarom hoeft zijn geloof
niet te bestaan in een vals triomfalisme. Wat Jezus nog
toevoegt hoeven we dan ook niet te lezen als een correctie
of een impliciete kritiek op Thomas, maar is voor onze oren
bestemd: ‘zalig zijn zij die, niet ziende, ook geloven’ (vs.
29). Wij kunnen niet meer met handen betasten, wat
Thomas betastte. Want Jezus is heengegaan en hij meende,
dat het beter was voor ons dat hij ging. Maar wij hoeven ook
niet meer te zien en te tasten. Want Thomas, de apostel,
heeft dat voor ons gedaan. Wij kunnen niet meer
controleren of het echt die vermoorde mensenzoon was,
die opstond. Maar we kunnen het geloven op gezag van
deze Thomas, die met minder dan met het overeind komen
van het door het geweld van deze wereld geschonden lichaam
geen genoegen nam!
Amsterdamse Studentenekklesia 21 mei 2000
4
KINDEREN VAN DE
OPSTANDING
Huub Oosterhuis
Gelezen: Lukas 20:27-40
1
Emma Goldman werd in 1869 in Rusland geboren, kind
van arme joden; in 1885 emigreerde zij naar Noord-
Amerika; in 1940 stierf zij daar, na een leven lang als
anarchiste gevochten te hebben voor bevrijding van
vrouwen, voor geboortebeperking, voor vrije liefde, tegen
de pretenties van het huwelijk als maatschappelijk instituut,
én ook (al heel vroeg, in 1906) tegen de pretenties van de
vrouwenbeweging die, meende zij, wel veel oude ketens
verbroken had, maar ook weer nieuwe had gesmeed. Zij
schreef:
‘De grote beweging voor werkelijke emancipatie heeft
slechts weinig aanhangsters gevonden die de vrijheid
onbevreesd in het gelaat durfden te zien. Met hun benepen,
puriteinse opvattingen hebben ze de man als storend en
dubieus element uit hun leven verbannen. Een man kan
absoluut niet geduld worden, behalve misschien als vader
van een kind’
Maar het felst waren haar aanvallen op het huwelijk:
‘De grootste vloek van het huwelijk is de pretentie dat het
de vrouw beschermt, terwijl het alleen maar haar
matschappelijk bewustzijn vernietigt en haar
verbeeldingskracht verlamt. De liefde behoeft geen
bescherming; zij beschermt zichzelf.’ schreef zij in 1911, in
een opstel over huwelijk en liefde:
‘De liefde is de enige scheppende, bezielende, stimulerende
basis voor een nieuwe mensheid, een nieuwe wereld.’
En zij besluit dit gedenkwaardige stuk met deze visionaire
regels, waarvan het pathos en de beeldspraak kenmerkend
zijn voor veel geschriften uit het begin van de twintigste
eeuw, je herkent de toon van Henriëtte Roland Holst en
Herman Gorter als ze over de aanbrekende revolutie
schrijven en over het komend socialisme:
‘Eens, op een dag, zullen mannen en vrouwen omhoog
klimmen, zij zullen een bergtop bereiken, zij zullen elkaar
ontmoeten als grote en sterke en vrije mensen, bereid om te
nemen en te geven en zich te koesteren in de gouden
stralen van de liefde. En zelfs het meest zinrijke,
fantasievolle en poëtische genie kan nog niet bij benadering
de mogelijkheden van zo’n kracht in het leven van man en
vrouw voorzien. Als de wereld ooit het leven zal schenken
aan waarachtige kameraadschap en saamhorigheid, dan zal
niet het huwelijk maar de liefde daarvan de verwekker zijn’.
2
Zij die met het huwelijk van hun ouders en met hun eigen
huwelijk betere ervaringen hebben dan Emma Goldman
met het hare, zullen haar deze conclusie toch niet
betwisten: wat ‘waarachtige kameraadschap en
saamhorigheid’ tussen mannen en vrouwen teweeg kan
brengen, is nog nauwelijks te voorzien. Hoe vrouwen en
mannen kunnen zijn, ooit – hoe mensen zullen zijn
wanneer zij eindelijk mens geworden zijn, weten wij nog
niet uit ervaring, nog steeds niet.
De menselijke geschiedenis, zei Karl Marx meer dan een
eeuw geleden, is nog niet begonnen; die kan pas beginnen
als wij een eind hebben gemaakt aan al die tegenstellingen
van heren en knechten, zwart en blank, man en vrouw,
waarin wij nu nog gevangen zijn. Wat ooit zal zijn, dat
weten wij misschien uit vermoeden en bij intuïtie en in

hoop; als tenminste het vuurtje van vermoeden, intuïtie en
hoop in ons niet is uitgetrapt. Emma Goldman, nogmaals:
‘Omdat de mensheid nog in een stadium van verregaande
onvolgroeidheid verkeert, is de liefde voor de meeste
mensen een vreemde. Onbegrepen en geschuwd, schiet de
liefde zelden wortel; en waar ze dat wel doet, kwijnt ze al
snel weg en sterft af.’
3
In de bijbelse traditie zijn het vermoeden, de intuïtie en de
ervaring van de mogelijkheid tot kameraadschap en
saamhorigheid van vrouwen en mannen zorgvuldig
bewaard gebleven. In de parabel over de schepping van de
mensheid wordt het toekomstvisioen van mensen die elkaar
aanzien, op ooghoogte, naakt, zonder schaamte en
gelijkwaardig, verteld als was het in een ver verleden
geschied. Zo wordt in de bijbel vaker over de toekomst
gesproken, ‘als reeds geschied in het verleden’, om ons
daarmee in te prenten en op het hart te drukken dat het een
bereikbare toekomst is, en dat de dagen van ons leven in
het licht van die toekomst geleefd mógen worden – maar
dan ook zo geleefd móéten worden; zó dat wij die
toekomst verhaasten en dichterbij brengen.
‘Vrouwen en mannen zijn we, die nog niet weten wat
vrouwelijk en wat mannelijk is, en hoe we zowel het een als
het ander moeten zijn. We experimenteren met onszelf en
met elkaar; we gebruiken elkaar om onszelf te leren kennen;
en we hebben lief, zonder te kunnen zeggen wat dat is. En
soms zien we in flarden donker-en-licht, in mensen, in een
huwelijk, of in een andersoortige relatie, een nieuwe wereld
doorbreken. De wereld van dat gedicht uit het boek van de
Schepping: “Die twee waren naakt en niet beschaamd”.’
4
Over die nieuwe, komende wereld gaat het in het
voorgelezen fragment uit het evangelie van Lukas (20:27-
40).
De Sadduceeën vormden een kleine kaste van rijke
aristocraten. Zij collaboreerden met de Romeinse bezetters
en waren afkerig van iedere vernieuwing of profetische
beweging. Uit hun midden werd in de dagen van Jezus de
hogepriester gekozen, de hoogste religieuze functionaris
van het jodendom. Het waren deze Sadduceeën die Jezus
ter kruisiging aan de Romeinen hebben overgeleverd, deze
verraders van hun eigen volk – het was niet ‘het joodse
volk’ dat hem ter kruisiging overleverde. (Dat moeten we in
ons geheugen griffen en noot meer vergeten.)
Ze komen aan met een kletsverhaal; citeren Mozes, de
gevestigde autoriteit, de traditie, het boek Deuteronomium,
de tekst over het zogenaamde ‘zwagerhuwelijk’, maar
zonder de eigenlijke bedoeling van die tekst recht te doen.
Die bedoeling is: uiterste ontferming – dat een man voor
zijn dode broer een eerstgeborene mag verwekken, opdat
de naam van de kinderloos gestorvene ‘niet uitgewist zal
worden uit Israël’ (Deut. 25 vers 5-10). De Sadduceeën
maken er een spotprent van: de eerste nám de vrouw, de
tweede en derde námen de vrouw, enzovoort, en dan sterft
de vrouw – en van wie zal ze nu de vrouw zijn bij de
opstanding der doden, waar ze dus niet in geloven.
Jezus typeert hun manier van denken over God en mens en
man en vrouw, en hun hele corrupte uitbuitersbestaan, met
een woord dat in het evangelie en bij Paulus veel voorkomt:
‘deze wereldtijd’, deze wereld. Het betekent zoveel als: de
gevestigde orde, de gevestigde chaos: dit bestel met zijn
heersende bezits- en klassenverhoudingen: heren en
knechten. En de heersende verhouding tussen man en
vrouw is daar een onderdeel van. In die wereld, binnen dat
schema, trouwen ze en worden ze getrouwd: zo gaat dat, de
5
één bezit de ander, de man de vrouw, of de vrouw de man:
elkanders onderhorigen.
Maar er is een kómende wereld. En er zijn er die zich die
komende wereld hebben waardig getoond: door anders te
gaan leven, door zich ‘te bekeren’, en ‘bekering’ betekent
met name bij Lukas dat mensen breken met de heersende
bezitsverhoudingen. Die bekering heet ‘opstanding uit de
doden’, en is: ‘niet meer kunnen sterven’, buiten het
machtsbereik zijn van de dood, van een leven dat geen
leven is; ofwel ‘geworden zijn als engelen’. ‘Engelen’ zijn in
de bijbel gezondenen, helpers, dienstbaren, gezichten die je
aanzien, stemmen die je roepen. ‘Als engelen geworden
zijn’ betekent niet: geslachtloos zijn geworden, of zoiets.
Maar: levend in een volstrekt andere relatie tot elkaar, niet
meer gevangen in de wetmatigheden van bezitten en
bezeten worden, nemen en genomen worden. Vrij,
eindelijk, elkaar dienend tot geluk; de één een hulp, een
gezicht tegenover de ander. Wat Emma Goldman
bedoelde.
5
‘Kinderen van de opstanding, kinderen van God’, zegt
Lukas. Volwassen kinderen van God, zegt Paulus (die
waarschijnlijk Lukas’ leermeester was):
Nu zijn jullie allen
volwassen kinderen van God,
uit kracht van het geloof,
in Jezus Messias.
Allen, gedoopt in de Messias:
bekleed je met Hem.
Dus niet meer:
Jood-of-Griek,
knecht-of-heer,
man-of-vrouw.
Allen ben je één mens
in Jezus Messias.
(Gal. 3 vers 26-28)
Volwassen, niet meer ‘verregaand onvolgroeid’: niet meer
Jood-of-Griek, knecht-of-heer, man-of-vrouw (dat komt
allemaal op hetzelfde neer), maar één mens in Jezus
Messias, een adam, een ‘mensheid’. Die Messias noemt
Paulus dan ook de ‘eschatos Adam’, de eindelijke Adam,
‘eindelijk de mens’ (zo vertaalt Willem Barnard deze
woorden). De historische mens Jezus uit Nazareth – die hij
nooit heeft gezien met zijn ogen, die hij enkel maar kende
van horen zeggen, zoals wij-, die heeft in Paulus het visioen
wakkergeroepen van de mensheid zoals zij bedoeld werd:
Ten dage dat God schiep de mens,
maakt Hij deze
tot Zijn beeld en gelijkenis.
Mannelijk en vrouwelijk
schiep Hij hen.
Hij zegende hen
en riep hun naar:
Adam, mensheid.
(Gen. 5 vers 1-2)
Die nieuwe mensheid die Paulus zag opdagen in Jezus, dat
is de nieuwe wereld zonder vijandschap, waar wij
thuishoren; waarin de heersende verhoudingen
omgewenteld zijn. Omgewenteld door de wie of wat? Door
de liefde natuurlijk, door de liefde die Emma Goldman
bedoelde. En die Paulus bedoelde toen hij schreef:
‘Al spreek ik met tongen van engelen en mensen, liefde heb
ik niet, ik ben schallend koper, een rinkelende tamboerijn.
En die wij bedoelen, op onze beste momenten, in uren als
deze misschien.’
Amsterdamse Studentenekklesia, 9 april 2000

DE GEEST DIE LEVEND
MAAKT
Kees Kok
Hierheen, Adem, steek mij aan,
stuur mij uit jouw verste verte
golven licht.
Welkom armeluisvader
welkom opperschenker
welkom hartenjager.
Beste tranendroger
lieve zielsbewoner
mijn vriend mijn schaduw.
Even rusten
voor tobbers en zwoegers, voor
krampachtigen een verademing, ben je.
Onmogelijk mooi licht,
overstroom de afgrond
van mijn hart, jou zo vertrouwd.
God ben jij, zonder jou
is alles nacht en ontij,
wreedheid, schuld,
maar jij maakt schoon.
Verflenst mijn bloem - geef water
zalf mijn wonden.
Stijf sta ik, toegang verboden,
ijzig - ontdooi mij, koester mij.
Vreemd ga ik, zoek mij.
Ik zeg ja jij, doe nee.
Vergeld mijn twijfel met vriendschap
zeven maal duizend maal.
Niets ben ik zonder jou.
Dood wil ik naar jou toe.
Dan zal ik lachen.
Ten geleide
Het zal waarschijnlijk voor niemand hier een verrassing zijn
als ik constateer dat de ‘Heilige Geest’ (met hoofdletters),
derde persoon van de heilige Drie-eenheid, weinig
populariteit geniet bij de gemiddelde christen. Als ik me
niet vergis komt Jezus met stip op de eerste plaats. Als het
over God zelf, de vader, gaat, beschikken we over talrijke
documenten; Jezus is de hoofdpersoon van maar liefst vier
variaties op één evangelie. Maar over de geest valt weinig te
vertellen. Je hoort er in de kerken althans weinig over, voor
zover ik het kan overzien. Behalve natuurlijk met
Pinksteren.
Daarom gaan we het vandaag, twee weken na Pasen en vijf
weken vóór Pinksteren, maar eens over die geest hebben.
Want het kerkelijk jaar is wel een mooi pedagogisch
hulpmiddel om de geloofsleer wat te spreiden, maar gevolg
is wel dat het ene feest populairder is geworden dan het
andere, meestal om oneigenlijke redenen. En Pinksteren is
helemaal een onderschoven kindje. Terwijl toch elke
zondag ‘geestrijk’ zou moeten zijn, zoals het iedere eerste
dag van de week Pasen is en een dag van nieuwe geboorte.
Toespraak
Wie of wat is de ‘heilige geest’? In de eerste eeuwen heeft
de christelijke theologie van hem of haar, of ‘ervan’ de
derde persoon gemaakt van de goddelijke Drie-eenheid:
vader, zoon en geest. En er is toen ook heel wat te doen
geweest over de plaats van de geest binnen die éne/drie-
6
ene God: is de geest alleen afkomstig van de vader, of ook
van de zoon? - dat was een van de grote strijdvragen
waarmee theologen elkaar te vuur en te zwaard bestreden
en waar de keizers van het christelijk geworden Romeinse
Rijk zich druk tegenaan bemoeiden. Hij komt ook van de
zoon, zei de Latijnse kerk van Rome, filioque!
Alleen van de vader, zei de Griekse Kerk met zijn
patriarchen, en er werd eeuwenlang over getwist. Deze
kwestie is één van de redenen geworden van de scheiding
tussen Rome en de oosters-orthodoxe kerken, en daarmee
ook tussen Oost en West. De scheidingslijn loopt dwars
over de Balkan, nog altijd een breuklijn tussen culturen en
geloven, oorzaak van steeds weerkerende conflicten en
oorlogen. Die duisternis heeft natuurlijk in de verste verte
niets te maken met waar de geest voor staat. Daarvoor
kunnen wij ons beter wenden tot een oeroud nieuw lied.
*
De oorspronkelijke, Latijnse versie van het lied Hierheen
adem, dat wij zojuist hebben gezongen, is achthonderd jaar
oud, maar in deze bewerking weer als nieuw.
Veni sancte spiritus
et emitte coelitus
lucis tuae radium
‘Kom, heilige geest./Zend ons een straal/ van uw hemelse
licht’, is in dit lied geworden:
‘Hierheen adem-steek mij aan/stuur mij uit jouw verste
verte/ golven licht’.
De geest is er altijd geweest, vanaf de schepping op de
eerste bladzij van de bijbel: Genesis 1, vers 2: ‘De adem van
God scheerde over de wateren’. De adem van die geest
draagt elke regel van de bijbel, blaast elk profetisch woord
leven in; en zonder die geest is het evangelie een dode
letter.
We lazen uit de afscheidswoorden van Jezus. ‘Trooster’,
wordt hij daar genoemd, paraklètos in het Grieks: dat is
iemand wiens hulp is ingeroepen, die erbij is gehaald, een
‘helper’, een advocaat, pro deo voor de armen. Kom, zingt
het lied, nee, vriendelijker, uitnodigender: welkom
armeluisvader, opperschenker, hartenjager, tranendroger,
lieve zielsbewoner, vriend, schaduw. Het zou te ver voeren
om te laten zien hoe al die namen zich verhouden tot het
Latijnse origineel, maar laat ik er mee volstaan te zeggen dat
het om een originele vertaling gaat. Een voorbeeld:
‘Opperschenker’ is hier de vertaling van ‘dator munerum’,
wat gewoon ‘gever van gaven’ betekent. ‘Opperschenker’ is
gever –bij uitstek. Sinterklaas en de Kerstman, met hun
miljarden commerciële kadootjes verbleken erbij. Het doet
ons ook het denken aan de opperschenker als koninklijke
functie, schenker aan wijn, geestrijk vocht in overvloed. De
bijbelse traditie dicht de geest, bij monde van de profeet
Jesaja, slechts zeven gaven toe: wijsheid verstand, raad,
sterkte, kennis, eerbied en ontzag voor God, - maar dat is
natuurlijk een even symbolische als willekeurige
opsomming. Het zijn de geestesgaven van de profeten en
van charismatische mensen en heiligen, maar in principe, -
‘in den beginne’ - zijn ze bestemd voor ieder mens. Het
zijn de goddelijke eigenschappen; waardoor de mens kan
worden waartoe hij geschapen is: Gods beeld en gelijkenis.
Het gaat dus niet om exotische, religieuze begaafdheden,
voorbehouden aan uitverkorenen, aan sektarische groepen,
Pinkstergemeenten of charismatische bewegingen. Het gaat
meer om alledaagse zaken als openheid , geduld, aandacht,
liefde voor en kennis van de ander dan om een extatische,
individuele relatie met God of het goddelijke, of met Jezus
in je hart en zo.

Paulus had al moeite om de uitheemse geestesvervoering
in de gemeente van Korinthe binnen de perken te houden.
Daar spraken ze tijdens de bijeenkomsten te pas en te
onpas en vooral langdurig in tongen. Hij vind dat niet
principieel verkeerd, zegt hij voorzichtig in een van zijn
brieven, maar uiteindelijk gaat het er wel om dat de anderen
ook weten wat je zegt en bedoelt, want het gaat niet om je
eigen zieleheil of extase, maar om de gemeente; de
gemeenschap die er wat aan moet hebben. Beter vijf
verstaanbare en verstandige woorden dan duizend in
onverstaanbare tongentaal.
*
De geest is ‘God-in-mensen’. Daarom wordt hij ‘lieve
zielsbewoner’ genoemd. En het komen van Gods geest in
de mens wordt beschreven in termen als ‘verlichting’; de
geest is het licht van de harten, lumen cordium. Oosterhuis
heeft daar ‘hartenjager’ van gemaakt. Om aan te geven dat
het ook een spel is, een liefdesspel, een grote
verleidingsoperatie van godswege. Het gaat niet over een
abstracte, rationele geloofsrelatie, maar om een intieme
band tussen geliefden, zoals die ook in het bijbelse
Hooglied wordt beschreven. En die relatie komt op het
spel te staan, als de mens vreemd gaat, achter vreemde
goden aan. Dan is God jaloers en beledigd, zoals onder
andere te lezen valt bij de profeet Hosea: ‘Zij is mijn vrouw
niet meer, en ik haar man niet. Laat ze de ontucht van haar
gezicht halen en het overspel van haar boezem. “Ik wil
achter mijn minnaars aan”, heeft ze gezegd, wel, ik zal haar
de weg versperren’ (Hosea 2). Maar lang houdt hij zijn
woede niet vol; een paar verzen later heet het alweer: ‘Ik zal
haar lokken naar de woestijn en spreken tot haar hart, haar
tot bruid werven voor altijd, door recht en gerechtigheid,
lankmoedigheid en erbarmen.’ Zo hartstochtelijk spreekt
Adonai, God - zo begeesterd. En het lied zingt: ‘Vreemd ga
ik, zoek mij.’.
*
Waar vinden we in de gemiddelde kerk, in de doorsneeliturgie
nog iets van begeestering, en dan doel ik niet op een
of andere tongentaal? Soms bij het zingen gebeurt het even.
We worden aangeraakt door een woord, een beeld dat ons
troost en verheldert, waardoor we op adem komen: ‘even
rusten voor tobbers en zwoegers, voor krampachtigen een
verademing, ben je’.
Maar verder? Speelt Gods geest een rol in ons dagelijks
leven? Ik denk dat velen van ons deze vraag ontkennend
zullen beantwoorden. En daar zou ik dan weer vraagtekens
bij willen zetten. Want misschien denken we bij ‘god’ en
‘geest’ veel te veel aan iets wat zich hoog boven ons
hoofden, buiten ons om afspeelt. Misschien hebben we
hem met ons verstand, onze ‘ratio’ wel de toegang tot ons
leven, tot onze relaties, onze verlangens ontzegd en zijn we
verkrampt, verstijfd, vertwijfeld. ‘Stijf sta ik, toegang
verboden, ijzig, ontdooi mij, koester mij’.
Als onze relatie met de God van Israël en van Jezus nu
eens veel directer en nabijer, ja huiselijker was: ‘Maar jij
maakt schoon. Verflenst mijn bloem - geef water, zalf mijn
wonden.’
De geest als een ‘werkster’ die onze binnenkamer
schoonveegt en onze verlepte zielebloem water geeft; als
verpleegster van onze ziel en zaligheid, thuiszorg,
troosteres. Stel dat er zoiets, zo iemand was die je bezoekt
in je meest eenzame en op de meest onverwachte
momenten, als een lichtpuntje, een straal, golven
‘onmogelijk mooi licht’, dat je overvalt als een warme
golfstroom. Herkent u daar iets van, of is dat te mooi om
waar te zijn, ver van ons bed, ‘verste verte’?
Als we het nu niet meteen ‘heilige geest’ noemen, maar:
inspiratie, inzicht dat plotseling komt of langzaam rijpt, een
7
juiste beslissing na rijp beraad, mededogen, geduld - alles
wat u ooit is overkomen en waardoor het leven lichter
werd, helderder, eenvoudiger, gelukkiger? Dan gaat het
toch over al die dingen zonder welke het leven uitzichtloos
en zinloos is? ‘Zonder jou is alles nacht en ontij, wreedheid
schuld’.
Al die momenten van geluk en genade heeft de bijbel
toegeschreven aan de geest van God; dat is God zoals hij
werkt in mensen, in de profeten, in Jezus, in allen die zich
toevertrouwen aan het visioen dat vanuit Israël door Jezus
tot ons is gekomen, in mensen die zeggen: ‘overstroom de
afgrond van mijn hart, jou zo vertrouwd.’
Dat kun je natuurlijk alleen maar zeggen als je de zin van je
leven hebt ontdekt in dat visioen van vrede, recht en
gerechtigheid, en weet dat heel dichtbij huis begint: bij de
buren, bij de vreemdeling aan de overkant, de asielzoeker
verderop. En je kunt het alleen maar zingen als je je niet
van de wijs laat brengen door neoliberale, paarse, linkse of
rechtse doemdenkerij en multiculturele drama’s. Dan
vermoed je zelfs dat ook de dood de vervulling van dat
visioen niet kan verhinderen, en je zingt tenslotte: ‘Niets
ben ik zonder jou. Dood wil ik naar jou toe. Dan zal ik
lachen.’
*
Nog even terug naar die verre, vreemde strijdvraag of de
geest, behalve van de vader, nu ook van Jezus afkomstig is.
In het fragment uit Johannes dat we lazen, belooft Jezus
aan zijn leerlingen de geest. En de context van die belofte is
de liefde: van de vader tot de zoon, van de zoon tot de
leerlingen: ‘als jullie mij liefhebben, zul je mijn geboden
onderhouden.’. En het grootste van die geboden is ... de
liefde. Liefde is het bindmiddel tussen God en mens, tussen
mens en mens. Dat brengt de geest ons voortdurend weer
te binnen. En opdat het geen zweverige liefde wordt, zijn er
concrete geboden: de tien oude woorden van gerechtigheid,
waarvan wij, niet-joden, door Jezus kennis hebben gekregen
en die hij ons heeft voorgeleefd. Als hij van deze aarde
weggaat, voorbijgegaan als ieder mens, dan blijft zijn geest;
als hij sterft ‘geeft hij de geest’, zo staat er letterlijk, opdat
wij hem kunnen na-leven. We blijven niet als wezen achter.
Die geest - hij of zij - is ons nabij als een schaduw, als een
vriend of vriendin, als een spoor van licht, als de beste
tranendroger van de hele wereld. Zo moge het zijn.
Wognum, 7 mei 2000
PSALM 55
Begin me en blaas me wakker
streel me met hoop;
bewaak me en stil mijn honger, koester me en
was me met licht.
Berg me, zie me aan en sterk me,
sla me met leven;
brand me, laai me op en leid me,
geef me uw zegen
Hein Walter

Lieduitleg
GOD DIE ONS HEEFT
VOORZIEN
Kees Kok
God die ons heeft voorzien
en kent bij onze naam,
die ons ten leven riep
en houdt in het bestaan,
Hij heeft ons voorbestemd
te lijken op zijn zoon
doe mens is zoals wij
en in ons midden woont.
Hij heeft zijn eigen zoon
geen enkel leed bespaard.
Hij heeft ten einde toe
zijn geest geopenbaard.
Als God zo vóór ons is,
wie zal dan tegen zijn?
Al wat ons overkomt
zal hoop en zegen zijn.
Wie zal ons scheiden ooit
van God ons goed en bloed.
Geen toekomst en geen dood
bedreigt ons meer voorgoed.
Genadig en getrouw
wil Hij mijn vrede zijn.
Geen mens die hem weerhoudt
om onze God te zijn.
Het ‘Lied van de God die vóór ons is’, ofwel ‘God die ons
heeft voorzien’, is al bijna een klassieker binnen het nog
steeds groeiende Oosterhuis-repertoire. Het wordt
gezongen op de klassieke melodie van ‘Gelukkig is het land’
(16 e /17 e eeuw). En de tekst is klassiek bijbels, geschreven
naar aanleiding van hoofdstuk 8 van de brief van Paulus
aan de Romeinen (vers 28-39). Het is belangrijk om de
situatie onder ogen te zien, waarin die brief is geschreven.
Hij is gericht aan de volgelingen van Jezus in Rome, het
centrum van de politieke wereldmacht van die dagen. Daar
troonde de goddelijke keizer, wiens Geheime Dienst
ongetwijfeld de uitbreiding van de Jezus-beweging en hun
onderlinge correspondentie scherp in de gaten hield. Paulus
werd beschouwd als een gevaarlijke propagandist. Het zou
dan ook niet lang meer duren voor hij gevankelijk naar
Rome werd verscheept, om daar te worden berecht en
terechtgesteld.
In zijn brief schrijft Paulus: ‘Verdrukking of benauwdheid,
vervolging of honger, naaktheid, gevaar, het zwaard.. dat zal
ons allemaal niet deren, ‘bij dat alles zijn wij méér dan
overwinnaars door hem die ons heeft liefgehad’. Die ‘hem’
is Jezus Messias. In de meeste vertalingen staat ‘Christus’,
maar de lezer weet dat dat de Griekse vertaling is van
Messias en dat die titel te maken heeft met de verwachting
van Israël van een messiaanse koning-bevrijder. Het is,
zeker in Romeins-keizerlijke ogen, dus een politiek geladen,
subversief woord. Daarbij kwam nog dat in die tijd overal in
het Rijk het verzet tegen Rome toenam. In Palestina zou
dat leiden tot de Joodse Oorlog en de verwoesting van
Jerusalem in het jaar 70.
Voor Paulus zijn hoop, geloof en liefde onverwoestbaar.
Middenin de vervolging en ‘benauwdheid’ waagt hij te
schrijven: ‘Als God zo vóór ons is, wie zal dan tegen zijn?
Terwijl de hele wereld tegen ‘ons’ is! ‘Ons’, dat is dus de
onderdrukte, vervolgde gemeente die koos voor een manier
van leven die haaks stond op de gangbare; die zich niet
neerlegde bij de bestaande orde van heren en slaven, rijk en
arm, en die daardoor fysiek in de verdrukking kwam.
8
Kunnen wij dan zo’n lied wel meezingen, in een land waarin
een bisschop die tegen de armoede protesteert, netjes
wordt uitgenodigd in het torentje van de macht?
We kunnen het alleen meezingen uit solidariteit met de
huidige slachtoffers, met de vervolgde gemeenten elders in
deze wereld (Waar? Vul maar in!).
‘God die ons heeft voorzien’. Dat gaat niet over een
goddelijke Voorzienigheid met een Alziend Oog dat ons in
de gaten houdt als een soort hemelse Geheime Dienst,
maar over Eén die er al vóór ons was, die een weg met ons
en voor ons uit gaat, en van Wie de psalmist zegt: ‘Ik was
nog ongeboren, Gij had mij al gezien, en al mijn levensdagen
stonden in uw boek’ (Psalm 139). Het is de God van
Israël en van Jezus. Hij riep ons ten leven, uit de aarde, uit
de moederschoot en houdt ons op zijn aarde in het bestaan.
Hij is onze bestaansvoorwaarde. Geen abstracte macht,
maar een persoonlijke, die ons bij name kent, zoals ouders
hun kinderen, vrienden elkaar.
‘Hij heeft ons voorbestemd te lijken op zijn zoon’.
‘Voorbestemd’ is ook al zo’n woord waar veel zware
theologie aan is opgehangen: dat de mens door God zou
zijn voorbestemd (‘gepredestineerd’) ten goede of ten
kwade; en dat hij daar zelf weinig aan zou kunnen
veranderen... Maar het gaat er om dat wij vanaf de moederschoot,
van in-den-beginne zijn voorbestemd, bedoeld,
gevraagd om beeld en gelijkenis van God te zijn, zoals Jezus
het was. Of, met woorden van de evangelist Johannes:
‘Allen die zich toevertrouwen aan zijn Naam, heeft Hij de
macht, de mogelijkheid gegeven om kinderen van God
genoemd te worden’ (Johannes 1, vers 12). ‘Lijken op zijn
zoon, die mens is zoals wij’, dat wil zeggen: hem navolgen,
zijn ‘nakomers’ zijn, de Naam van de Vader dragen,
uitdragen in de wereld.
Volgens Exodus 34, vers 6, luidt die Naam: ‘Erbarmend,
genadig, lankmoedig, rijk aan liefde, rijk aan trouw’. Wij zijn
voorbestemd, geroepen om die Naam te stellen tegenover
de hardheid, genadeloosheid en onverbiddelijkheid, haat en
ontrouw in deze wereld. Jezus is daarbij ‘geen enkel leed
bespaard gebleven’, Paulus ook niet. Wie zich verzet tegen
wat in deze wereld naam heeft en zich breed maakt zal
zelden ontkomen aan ‘verdrukking en benauwdheid’. Maar,
zo zingt Paulus, en zingen wij voorzichtig mee: ‘Geen mens
die Hem weerhoudt om onze God te zijn.’
PSALM 69
Wat is ingestort, Hij zal het herbouwen
wat verdwaald is,
Hij zal het doen vinden,
wat grauw is
Hij zal het doen schitteren.
wat dorst heeft, Hij zal het doen drinken,
wat honger heeft,
Hij zal het voeden, wat bang is, Hij zal
het geruststellen,
wat dood is, Hij zal het doen leven
Hein Walter