deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF jaargang 12 no 1, februari 2007
Jong geleerd 4, 4 januari 2007
Overweging 1
WAAROM ALTIJD DIE BIJBEL?
Geeske Hovingh
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
1.
Wat is trots? Ik was acht jaar en de meester vroeg of ik trots was op mijn rapport.
Trots leek me niet iets dat per se slecht is en daarom zei ik ja. Dat was geen slimme
zet. De ogen van de meester werden groot en het klaslokaal leek ineens heel klein
toen hij bulderde: ‘Trots is een zonde! Ge zult slechts dankbaar zijn voor de gaven
die ge van de Here hebt ontvangen!’
Dankbaar dus. Alle zegen komt van boven en dus ook een goed rapport. Dank u
lieve God.
2.
Twee jaar later kwam ik díe God weer tegen. In een kerk vol verdrietige mensen.
Mijn klasgenootje was verongelukt en we stonden als verlamd om zijn kleine kist. De
dominee zei met een ernstig gezicht: ‘de Here heeft gegeven en de Here heeft
genomen, de naam des Heren zij geloofd.’
De naam des Heren zij geloofd? Moesten we nu net zo dankbaar zijn als om goede
rapporten? Alle zegen komt van boven en alle zegen gaat naar boven. Dank u lieve
God?
3.
Is dat de God van de bijbel? Dat leek me onvoorstelbaar. En toch kun je die
uitspraak van de dominee terugvinden, ergens in het boek Job (1:21). Deze tekst
verstond ik niet, het maakte van de lieve Schepper een tirannieke regisseur die van
achter zijn knoppentafel links een paar talenten uitdeelt en rechts wat kinderen uit
ons gezichtsveld plukt. Ik begreep het net zo min als de vele trage liederen die we
iedere week in de kerk zongen: over gunst en goedertierenheid, lof en prijs en
halleluja voor de Heiland. Stiekem verhaspelden we het tot lof en prei en in het
Weiland. We telden de lampen en gaven pepermuntjes door, wachtend op het
verlossende ‘Amen’. We hoorden wel, maar begrepen niet, het was niet onze taal.
4.
Op de joodse nieuwjaarsdag, Rosj ha’Sjana komt heel het volk Israël, net
teruggekeerd uit de Babylonische ballingschap, op het plein voor de Waterpoort bij
elkaar, omdat ze voorgelezen willen worden uit de Thora (Nehemia 8). Ezra staat
hoger dan heel het volk, niet omdat hij boven hen verheven is, maar omdat hij op
een podium is geklommen zodat iedereen het verhaal goed kan horen. Hij begint te
lezen. Uren en uren gaat hij door in de brandende zon en de mensen luisteren
ademloos. Het verhaal brengt hen in vervoering als het hun wordt uitgelegd. Ze
kunnen hun tranen niet bedwingen om de herinneringen die het oproept, hun
geweten dat aangesproken wordt. Ze huilen, werpen zich neer in het stof. Maar Ezra
en zijn assistenten kalmeren hen, roepen op tot vrolijkheid, want: ‘blijdschap in
JHWH is uw schuilplaats!’ De mensen mogen gaan eten en drinken om vervolgens te
delen met anderen. Ze hebben de woorden begrepen, gaan ermee aan de slag.
Niemand vraagt: ‘Maar… wat staat er nou precies? Is dit wel de correcte vertaling?’
Nee, het is goed zo, het is tijd om de puinhopen die hun voorouders hebben
achtergelaten, op te ruimen en met frisse moed het nieuwe jaar te beginnen.
5.
Voor veel mensen van vandaag is de bijbel op een hele andere manier om te huilen.
Zij wijzen op omstreden passages als de beroemde woorden in Exodus: ‘Oog om
1
INHOUD
Jong geleerd 4 en 5
‘Jong geleerd’ is een serie van zeven diensten in de
Amsterdamse Studentenekklesia, telkens op eerste
zondagen van de maand. In deze diensten wordt
gepoogd een aantal elementaire geloofsvragen ook
voor jongere, minder in kerk en ekklesia ingevoerde
zielen, op toegankelijke wijze aan de orde te stellen.
JONG GELEERD 4, ASE 4 jan 2007
- Overweging 1
Waarom altijd die bijbel?
Geeske Hovingh
- Liedtekst: ‘Ver es hot’
Abraham Reisen
- Overweging 2
De bijbel, mensendagboek
Kees Kok
- Liedtekst: ‘Geen zilveren sleeën’
Huub Oosterhuis
JONG GELEERD 5, ASE 4 febr 2007
BESTAAT GOD NOG?
- Liedtekst: ‘Die zegt god te zijn’
Huub Oosterhuis
- Ten geleide
Geeske Hovingh
- Liedtekst: ‘U moet ik spreken’
Huub Oosterhuis
- ‘De dolle mens’
Friedrich Nietzsche
- Overweging
God geve dat hij bestaat
Kees Kok
- Liedtekst: Úit de diepte’
Huub Oosterhuis
PAULUS AAN DE ROMEINEN 4
Alex van Heusden
Discussie 3
over spiritualiteit
Hans Potters
COLOFON
MAANDBRIEF VOOR
LEERHUIS EN LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis & Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres: Postbus 17268,
1001 JG Amsterdam; tel. (020) 6256940
leerhuis@leerhuisenliturgie.nl
www.leerhuisenliturgie.nl
Abonnementsprijs: € 22,50 per jaar;
Europa € 30,00; buiten Europa € 35,00.
Opzeggingen vóór 1 november van het
lopende jaar.
Giro 395505 tnv Stg.Leerhuis en Liturgie
Voor België: Postgiro 000-1699184-35

oog, tand om tand, (…) wond om wond, striem om striem’
(Exodus 21:24v). Of even verderop in Deuteronomium:
‘Mannen die gemeenschap hebben met mannen: het is de
Heer een gruwel, zij zullen zeker ter dood gebracht worden.’
‘Vrouwen zullen geen mannenkleren aantrekken, dat is Hem
eveneens een gruwel, bovendien moeten ze hun man
onderdanig zijn als aan de Here, want de man is het hoofd
van zijn vrouw.’ Wraak en weerwraak tieren welig, het bloed
druipt soms zowat van de bladzijdes.
6.
Zo zou je een hele serie van bijbelse omstreden passages
kunnen opsommen, maar dat is al zo vaak gedaan en je voelt
je bijna gedwongen ze een voor een uit te leggen; bijvoorbeeld
dat het ‘oog om oog, tand om tand’ bedoeld was als protest
tegen de veel onrechtvaardigere eerwraak. Acceptatie van
homoseksualiteit, travestie en vrouwenemancipatie zouden in
bijbelse tijden een volstrekt anachronisme zijn geweest, zoiets
als de wetenschap dat de aarde rond is. Wie zoiets verwacht,
overvraagt de bijbel en neemt de teksten veel te letterlijk.
Daar gaat het ook vaak mis: mensen negeren de tijdsgeest en
slaan anderen met deze teksten om de oren. De slachtoffers
gaan het boek erdoor haten en sluiten de deur naar welk
christelijk boekwerk of lied dan ook, definitief.
7.
Je kunt teksten, dus ook bijbelteksten, op twee taalniveaus lezen.
Het eerste niveau is dat van de klare waarheden, de heldere logica
en de objectieve wetenschap. Is de bijbel in deze taal een
wetenschappelijk boek? Nee, maar zo wordt hij vaak wel gelezen
en gepresenteerd: als een boek vol klip en klare feiten. Het is
zoals het is. God haalt jonge kinderen op als het hun tijd is, de
mens is een zondaar, geneigd tot alle kwaad. Dit is de taal die
mensen hanteren als ze het verhaal naar hun hand willen zetten,
de taal van het fundamentalisme, de taal waarin geen ruimte is
voor vragen.
Er is ook een tweede, veel moeilijker taal, een taal die verder
reikt dan woorden en leestekens. Dat is de taal van de poëzie.
Wie de bijbel leest als een verhaal van verwondering en
ontroering, van beelden en gelijkenissen laat ruimte open
voor eigen invulling, voor vragen. Dit eeuwenoude boek is
geschreven door mensen en gaat over mensen, mensen van
vroeger, maar met emoties die de eeuwen doorstaan, die we
herkennen, tot op de dag van vandaag.
8.
Op deze nieuwjaarszondag pakken we dat oude boek er weer
bij, blazen het stof er af en lezen, net als iedere andere week.
Niet van kaft tot kaft, niet in de brandende zon, maar
fragmenten. We spitsen onze oren, fronsen onze
wenkbrauwen als we iets horen dat we niet herkennen in onze
samenleving anno 2007, lachen soms besmuikt als we ons
juist kunnen identificeren met het o zo menselijke gedrag van
de figuren die op het toneel verschijnen. Huilen doen we
minder, knielen en ons in het stof werpen al helemaal niet.
We proberen van hier uit het advies dat de mensen op het
plein voor de Waterpoort mee krijgen een beetje op te volgen.
De woorden begrijpen en ze delen met elkaar.
Wie de bijbel leest in een taal van wat hij hóópt dat zal
gebeuren, kan tussen die moeilijke regels doorlezen, de
woorden meenemen en opnieuw beginnen.
*
2
VER ES HOT - EEN DIE HEEFT
Tekst: Abraham Reisen (1876-1953); vert. KK
Muziek: Chave Alberstein
Een die heeft een tempel
een zijn studiekluisje
een bezoekt een kroegje
of een dameshuisje.
Iets moet je toch hebben
ergens in geloven:
een duivel daar beneden
of een god daar boven.
Maar heb je echt niemand
kun je enkel haten
zul je zijn als Kaïn
zwervend langs de straten.
En alwie voorbijgaat
zal jou dan ontwijken
en jouw hele wereld
zal één kerkhof lijken.
Van de CD ‘The Well’ van The Klezmatics/Chava Alberstein
New York 1998
*
Overweging 2
DE BIJBEL, MENSENDAGBOEK
Kees Kok
1.
U hoorde een joods, jiddisch liedje uit de vorige eeuw, de
eeuw van getto’s en dodenkampen. Het klinkt vrolijk
onschuldig, maar toch is het een ernstig liedje. Het daalt in
een paar verzen af van tempel naar kerkhof; van de hoogste
hoogte naar de diepste diepte. En tenslotte blijkt het een
‘Schriftliedje’ te zijn; want het gaat net als de hele bijbel over
alle mensen, ieder naar zijn aard: de een is vroom en gaat ter
tempel of ter kerke, en vermeit zich in de bovennatuurlijke
wereld van het heilige en goddelijke. Een ander sluit zich op
in zijn studiekluisje, beetje wereldvreemd, met een neiging tot
verzuring. Een derde zoekt het zoet in de kroeg en verruimt
zijn geest met spiritualiën. Een deur verder vermaakt een
vierde zich in het huis van plezier. In de ogen van de vromen
is de laatste diep weggezakt in de modder van moeder aarde,
maar het liedje maalt er niet om: ‘iets moet je toch hebben’-
om voor te leven -, ‘ergens moet je in geloven’, al is het een
duiveltje. Hoog-spiritueel of laag-bij-de-gronds, je moet
ergens voor gáán. Maar er is wel een belangrijke voorwaarde:
je moet wel minstens één iemand hebben van wie je houdt.
Want als je iedereen haat, dan word je als Kaïn, de
broedermoordenaar die gedoemd is te zwerven. Dan lijkt
jouw wereld, net als de zijne, één groot kerkhof. Zo komt het
lied uit bij het bijbelse oerverhaal over de broedermoord die
van alle tijden is, en waardoor de wereld voor velen een
kerkhof is, een wereld zonder Abel, zonder broers en zussen.
Tegen zo’n wereld helpt geen kerk, geen studie, geen drank,
geen seks, geen religie, enkel de liefde is daartegen
opgewassen, of tenminste het ontbreken van haat. ‘Wie zijn
broeder haat is een moordenaar,’ zegt Jezus in het evangelie.
Er valt heel wat uit te leggen aan de Schrift, aan de joodse
bijbel en aan het christelijke aanhangsel, heel die bibliotheek
van Genesis tot Apokalyps, meer dan je in een leven kunt

verwerken. Maar soms kom je een liedje als dit tegen dat er de
kern van weergeeft.
2.
Zoals ook blijkt uit de lezing van vandaag (Nehemia 8), kan
de kennismaking met de Schrift, in dit geval de Thora van
Mozes sterke emoties oproepen. Waarom moeten die mensen
daar op dat plein voor de Waterpoort huilen? Omdat zij
zichzelf, hun situatie, hun verleden, herkennen in de lezing en
de uitleg van hun oude Schriften. Het gaat daarin immers om
hun eigen geschiedenis, de eeuwenlange ervaring van
bevrijding en onderdrukking, van koninkrijk en ballingschap.
Voor ons die niet tot het volk van dat boek behoren, ligt dat
anders. De bijbel gaat naar de letter niet over onze eigen,
vaderlandse geschiedenis, maar over die van het oude Israël.
Waarom lezen wij dat boek dan nog, telkens opnieuw? Omdat
het kennelijk zo verteld is dat het ook bij ons herkenning
oproept. Dwars door de joodse couleur locale, de Oud-
Israëlitische geuren en kleuren heen is de Schrift voor de
goede verstaander te lezen als een mensendagboek, als
mensheidsboek bij uitstek, als het boek der boeken.
Het bijbelverhaal daagt ons telkens weer uit om er onze eigen
dagen aan toe te voegen; het wil ingevuld en aangevuld
worden; het is in beginsel een ‘onvoltooid verhaal’. Zo is de
bijbel ook ontstaan, langzaam gegroeid, van generatie op
generatie, van mond op mond, totdat hij werd opgetekend en
geredigeerd. Maar ook daarmee was het verhaal niet uit.
Sindsdien heeft het zich voortgezet in talloze nieuwe
verhalen, commentaren, grote en kleine liederen, verzameld
en bewaard in joodse en christelijke tradities. Als de bijbel niet
telkens opnieuw wordt gelezen, uitgelegd en bezongen vanuit
de eigentijdse ervaring, vanuit ieders eigen alledaagse
werkelijkheid, dan wordt het een doods boek. En dat is het
voor velen dan ook geworden: een boek als een aanspreker,
een doodbidder, gekleed in een stijve zwarte kaft. Dan wordt
hij gelezen als Gods loodrecht uit de hemel neergezonden,
onaantastbare woord, een woord als een onveranderlijke wet
van Meden en Perzen: regels zijn regels. Openbaring als een
oordeel, en is het slikken of stikken.
Dan krijgt, bijvoorbeeld, de wereldberoemde evolutionair
bioloog Richard Dawkins gelijk als hij in zijn veelbesproken
boek God als misvatting stelt dat het Oude Testament een
‘bezopen, barbaarse tekst is uit het Bronzen Tijdperk, waaruit
zich drie anti-menselijke godsdiensten hebben ontwikkeld:
jodendom, christendom en islam’. Dan is het misverstand
onuitroeibaar en blijven gelovigen én ongelovigen denken dat
de bijbel zich bijvoorbeeld druk maakt over het dilemma
intelligent design of evolutie, in plaats van over de leefbaarheid
van deze wereld, over slachtoffers en misdeelden. Het is dat
talloze uitgevers aan dit misverstand een goede boterham
verdienen. Maar je kunt beter nog eens een goed bijbels lied
zingen dan je te verstrikken in de eindeloze discussies rond
die misvatting.
3.
Het ‘Winterlied’, bijvoorbeeld.
‘Winter. Staan aan het strand in lekke schoenen.’ Je bent
gestrand, er is geen horizon, geen perspectief. Je weet niet hoe
verder en er is geen weg terug. De bijbel is grotendeels
geschreven vanuit vastgelopen situaties: Egyptische slavernij,
Babylonische ballingschap, Job op de mestvaalt, alles kwijt en
geen spoortje licht en lucht meer. ‘Egypte’ en ‘Babylon’
moeten natuurlijk vertaald worden naar onze eigen situatie:
naar alle soorten van verslaving en ontheemding, een
vastgelopen relatie, een mislukte studie, een verloren jeugd,
depressie, je asielaanvraag voor de tiende keer afgewezen.
3
Daarover gaat het dan, voor die situaties heeft de bijbel
woorden, verhalen, aanwijzingen. En er wordt ook altijd naar
een uitweg gezocht; niet van boven af, door een ingrijpende
God, maar van binnen uit, op eigen menskracht. Mensen
worden telkens opgeroepen om zichzelf en anderen te
bevrijden uit slavernij, ballingschap, illegaliteit,
uitzichtloosheid. Hoe? Door te gáán. Door er voor te gaan,
zeggen we tegenwoordig. ‘Gaan’ is een bijbels oerwoord.
Gaan? Wie durft? Waarheen, hoe? Er wordt een weg
gewezen, een veilige weg: ‘Thora’ heet die weg in het
Hebreeuws, een weg die je gaandeweg kunt leren. Dan blijk je
op zekere dag ineens een wachtwoord te hebben, een sleutel
om de gesloten toekomst open te breken. En iemand anders
heeft iets eetbaars voor onderweg, een droom, een profetisch
visioen: ‘Ik zie een nieuwe hemel en een nieuwe aarde zonder
dood en zonder tranen.’ Een ander herinnert zich bijbelse
liederen uit de tempel, de psalmen: ‘Hij is mijn herder,’ zingt
zij, of: ‘Uit de diepten roep ik jou.’
En langzaam maar zeker komt er een beweging op gang:
‘Tien, twintig gaan, of een of honderdduizend.’ Je hoeft dus
niet alleen. Je maakt deel uit van een oeroude stoet, een
optocht, een demonstratie tegen de dood, tegen de oorlog,
tegen een wereld als een kerkhof.
Het Winterlied is pas vijfendertig jaar oud. Het heeft een
speciale band met de geschiedenis van deze Ekklesia en haar
uittocht uit een beperkt soort kerkelijkheid, in 1970. Het
eindigt met het visioen van ‘het dampende, dauwende
ochtendlicht boven een ander Vietnam’. Daarmee is het
gedateerd, zoals de bijbel gedateerd is als het gaat over het
Egypte van Farao, het antieke Babylon, en het oude
Jeruzalem. Maar we laten die namen staan en maken
vervolgens steeds weer nieuwe Schriftliederen: over een
gloednieuw Irak, een ander Iran, een paradijselijk Gaza en een
bloeiend Somalië.
Wie gaat er mee?
Gezongen*
GEEN ZILVEREN SLEEËN
Geen zilveren sleeën
geen goud in de grond
enkel een hand op mijn hart
en een mond op mijn mond.
Winter. Staan aan het strand, in lekke schoenen,
in dunne trui; of als geteerde palen
gebrandmerkt met een cijfer. Onaandoenlijk
staan, wachten aan het strand, een winterdag.
Kijken. Niet zien. Er is geen horizon.
Er scheert een schim voorbij, vlakbij, een vogel,
een meeuw die vissen oppikt uit de branding
en langs de toppen van de golven glijdt.
We zijn met veel, de meesten moe, verward,
tot op de draad versleten - niet meer weten
hoe verder, geen portiek om in te schuilen.
Achter de rug het oude land, de steppe.
Geen zilveren sleeën
geen goud in de grond
enkel een hand op mijn hart
en een mond op mijn mond.
Rijken en armen even uitgeteld.

Schildpadden herten slangen hazewinden:
geen wedloop meer, de vloedlijn is de eindstreep,
niemand springt even over deze zee.
Gaan - wie durft gaan? Hoe gaan we? gaan we niet?
wie op één been? wie durft ondersteboven?
wie duikt en zwemt onder de branding door?
wie als een fles wordt op de vloed geworpen?
Gaan - waarheen gaan? naakt of met kleren aan?
Misschien als meeuwen, wit met zwarte koppen,
voortglijden langs de toppen van de golven,
en schreeuwen schor boven de branding uit.
Geen zilveren sleeën
geen goud in de grond
enkel een hand op mijn hart
en een mond op mijn mond.
Weet iemand het wachtwoord? wie heeft een sleutel?
Wie heeft iets eetbaars? wie een droom, een heimwee?
Kent iemand nog dat lied `Hij is mijn herder'?
Iemand begint te gaan, begint te zingen.
Geen zilveren sleeën
geen goud in de grond
enkel een hand op mijn hart
en een mond op mijn mond.
Iemand begint te gaan, een wolf, een herder,
het kreupelhout de eik de kruizemunt -
een roos verandert in een dorenstruik,
een jongen draagt zijn vader op de schouders.
Geen zilveren sleeën
geen goud in de grond
enkel een hand op mijn hart
en een mond op mijn mond.
Tien, twintig gaan, of een, of honderdduizend
alsof nieuw land, alsof een overkant bestaat,
alsof de dood gedood, de zee gevlogen,
alsof het zout niet bijt. Nu zingen allen:
Ik hoef geen weg, geen sleutel
geen pracht van een huis
geen zilveren sleeën
geen goud in de grond -
enkel een hand op mijn hart
en een ander gezicht
en een mond op mijn mond
en een harp en een fluit
als een vrouw en een man
en het dampende dauwende
ochtendlicht boven
een ander Vietnam.
Geen zilveren sleeën
geen goud in de grond
enkel een hand op mijn hart
en een mond op mijn mond.
Huub Oosterhuis, Verzameld Liedboek 748
4
Jong geleerd 5, 4 februari 2007
BESTAAT GOD NOG?
Openingslied:
Die zegt god te zijn
Die zegt god te zijn
laat hij te voorschijn komen,
wat hebben wij aan een naam alleen
laat hij opstaan dat wij hem zien.
Stem uit het vuur wolk in de verte
zijn niet genoeg
voor deze aarde van scherven en rook
waar ons geen leven gegund wordt.
Woorden en wonderen zijn er genoeg
en goden van goud en beloften
maar niet een god als een hand die bevrijdt
iemand die doet wat hij zegt.
Jij die zegt onze god te zijn
verborgen verblindend onmogelijk jij
wat houdt je af van de mensen -
kun jij de slagen verduren
die mensen verduren
kun jij de beker drinken
die wij moeten drinken
ga je met ons in de dood?
Huub Oosterhuis, Verzameld Liedboek 202
*
Ten geleide
Geeske Hovingh
Welkom allemaal bij de vijfde aflevering van ‘Jong Geleerd’.
In deze reeks diensten staan elementaire geloofsvragen
centraal, zo hebben we ons de vorige keer beziggehouden met
de vraag of we een bijbel nodig hebben. Vandaag doen we er
nog een schepje bovenop, we bezinnen ons op de vraag of
God bestaat.
Daar valt geen enkel feitelijk bewijs voor te leveren, hoe hard
daar ook binnen de theologie en andere disciplines
eeuwenlang naar is gezocht. In die zoektocht werd de mens
aangespoord door de bijbel, waarin de vele wonderen Gods
bestaan onomstotelijk lijken te bewijzen. Stokken die in
slangen veranderen, lammen die gaan lopen en zeeën die met
de minste moeite in tweeën worden gesplitst. Dat moeten we
niet letterlijk nemen, zo zeiden we de vorige keer al, maar
afgezien van al die letterlijke wonderen, lijkt God in de tijd
van de bijbel zeer aanwezig.
Waar moeten we vandaag de wonderen zoeken? Toen ik het
iemand vroeg, zei hij: ‘ach, kijk naar een bloem, of een kind.
De fascinerende schepping vormt toch een duidelijk
godsbewijs?’ Maar dag in dag uit horen we dat het met die
natuur niet goed gaat en er is nergens een goddelijk hand die
het gletsjerijs doet aanvriezen en malse regenbuien laat vallen
boven de Sahara. Soms lijkt het wel of die God vertrokken is
toen hij klaar was met zijn schepping, zich op een nieuw
project heeft gestort, ergens anders in het heelal. Of
misschien pas teleurgesteld is afgedropen toen wij van die
schepping een puinhoop gingen maken.

Er staat geschreven: ‘God, onze vader,’ maar wat voor een
vader is dat? Een zeeman op reis, die nooit naar huis komt
met mooie cadeaus uit verre exotische streken, een herder die
zijn schapen doelloos rond laat dwalen!
‘God onze vader’… aan die woorden alleen heeft de visueel
ingestelde mens anno 2007 niet genoeg. We willen hem
kunnen zíen! Stelt u zich voor dat we een groot scherm
ophangen, hier op het podium, zodat God virtueel mee kan
doen aan deze viering. De Rode Hoed zou vast tot de nok toe
gevuld zijn. Maar we hoeven het niet te proberen, God zwijgt
in alle talen, toont geen glimp van zichzelf.
Wat we wél kunnen zien, zijn zelfbedachte, tastbare goden,
overal om ons heen. Sterke leiders en idolen, auto’s, het
perfecte lichaam. De mens danst om zijn gouden kalveren en
gedraagt zich als een godenzoon. Van God los. Hij leidt een
leeg leven, een godvergeten leven. Vullen al die goden de
leegte, de woestenij van stilte op?
En zoniet, doet die God van de bijbel dat dan wel?
Gezongen
U moet ik spreken, U wil ik alleen
Een woestenij van stilte is om mij heen
Alsof ik niemand ben
Ik zoek de sporen van uw voorbijgang
Vind mijzelf alleen
Huub Oosterhuis, Verzameld Liedboek 195
*
Gelezen:
DE DOLLE MENS
Hebt gij niet gehoord van die dolle mens, die op klaarlichte
morgen een lantaarn aanstak, op de markt ging lopen en
onophoudelijk riep: 'Ik zoek God! Ik zoek God!' Omdat er
daar juist veel van die lieden bijeenstonden die niet aan
God geloofden, verwekte dat groot gelach. Is hij soms
verloren gegaan? vroeg de een. Is hij verdwaald als een
kind? vroeg de ander. Of heeft hij zich verstopt? Is hij naar
het buitenland vertrokken? - zo riepen en lachten zij door
elkaar. De dolle mens sprong midden tussen hen in en
doorboorde hen met zijn blikken. 'Waar God heen is?' riep
hij uit. 'Dat zal ik jullie zeggen! Wij hebben hem gedood -
jullie en ik! Hoe hebben wij de zee kunnen leegdrinken?
Wie gaf ons de spons om de hele horizon uit te vegen? Wat
hebben wij gedaan, toen wij deze aarde van haar zon
loskoppelden? Dolen wij niet als door een oneindig niets?
Ademt ons niet de ledige ruimte in het gezicht? Is het niet
kouder geworden? Is niet voortdurend de nacht en steeds
meer nacht in aantocht? Wij hebben God gedood ... het
heiligste en machtigste wat de wereld tot dusver bezeten
heeft, is onder onze messen verbloed ... Is niet de grootte
van deze daad te groot voor ons? Moeten wij niet zelf
goden worden, om haar ook maar waardig te schijnen?
Nooit was er een grotere daad - en wie er ook na ons
geboren wordt, omwille van deze daad behoort hij tot een
hogere geschiedenis dan alle geschiedenis tot dusver
geweest is.
Uit: Friedrich Nietzsche: De vrolijke wetenschap, no 125
5
Overweging
GOD GEVE DAT HIJ BESTAAT
Kees Kok
1
Er wordt geroepen. Een dolle, dolgedraaide, hysterische mens
roept: ‘Ik zoek God.’ Hij is hem kwijtgeraakt. De spotters op
de markt, die niet aan God geloven, suggereren dat hij zich
misschien verstopt heeft, of met vakantie is gegaan. Nee, zegt
de dolle, het is veel erger: hij is dood; wij, wij mensen, hebben
hem vermoord. We hebben het onmogelijke gedaan: we
hebben de zee leeggedronken, de horizon uitgeveegd, de
aarde losgekoppeld van haar zon. We zijn alle houvast
kwijtgeraakt.
Friedrich Nietzsche schreef deze parabel
honderdvijfentwintig jaar geleden, aan het eind van de
negentiende eeuw, toen God voor veel intellectuelen al dood
was, afgedaan. Maar Nietzsche besefte dat de massa nog
steeds aan God geloofde. En ‘God’ was in die jaren vooral
een God van het Vaderland, van de Duitsers, de Fransen en
de Engelsen - ook Nederland had zijn eigen God, innig
verbonden met het vaderland en met Oranje. Na zijn eerste
uitbarsting beseft de dolle mens dan ook dat hij te vroeg komt
met zijn bericht: ‘Het is mijn tijd nog niet. Dit ongelooflijke
gebeuren is nog onderweg.’ De mensen zijn er nog niet aan
toe.
En nu, honderdvijfentwintig jaar later? Is het ongelooflijke
gebeurd? Hebben wij God eindelijk definitief verbannen,
vernietigd, uitgewist, gedood? Het lijkt voor velen op te gaan.
De mensen, van hoog tot laag, hebben massaal afscheid
genomen van de kerken, en die worden nog steeds elk jaar
leger. Volgens een recent rapport van de Wetenschappelijke
Raad voor de Regering, acht 50 procent van de Nederlanders
zich nog steeds religieus, maar de helft daarvan is nog maar
kerkelijk. De andere helft heten in het rapport de
‘ongebonden spirituelen’. Voor de overgrote meerderheid
lijken de kerken vooral begraafplaatsen van God, die mijdt je
het liefst. Er stijgt een geur van ontbinding uit op.
2
Maar hoe hebben de mensen God dan vermoord? Allereerst
natuurlijk in de onvoorstelbare slachtpartijen van de twintigste
eeuw: twee wereldoorlogen culminerend in Auschwitz. Een
lang en gruwelijk verhaal dat nog lang niet is uitverteld.
Maar de mensen hebben God ook uit de wereld
teruggedrongen naarmate hun kennis toenam: met de
wapenen van hun verstand, met de rede, de wetenschap, de
evolutietheorie, het atoom en het DNA. Een soort vertraagde
euthanasie. Lange tijd mocht hij nog de gaten in onze kennis
opvullen, als goddelijke stoplap. Zo is hij voor veel mensen
nog steeds een religieuze of spirituele stoplap. Zij kijken naar
het heelal of naar de ingeniositeit van het menselijk lichaam,
naar de eindeloos gevarieerde schoonheid van de natuur, of
ze worstelen met het feit dat ze zullen sterven, en verzuchten
weemoedig: ‘Er moet toch wel iets zijn.’ Maar ja, wat is ‘iets’,
wat moet je er mee, het kan alles of niets zijn. En zo leeft
God nog voort, een beetje gepensioneerd en afgedankt in een
klein religieus verdomhoekje.
3
Er zijn ook velen die strijdbaar uitroepen: ‘God bestaat niet.’
Dat is iets anders dan ‘God is dood’, hij is er geweest. Nee,
zeggen zij: God is er nooit geweest. Dat zijn de atheïsten. Er
zijn twee soorten van. Je hebt de theoretische atheïsten. Die
hebben bedacht dat God volgens hun theorie niet kán

estaan. Richard Dawkins, bijvoorbeeld, evolutionair bioloog,
verkondigt in zijn laatste boek God als misverstand dat het
‘vrijwel zeker’ is dat hij niet bestaat, en hij roept de atheïsten
aller landen op om ten strijde te trekken tegen de Godswaan
van de gelovigen. Vooral de God van de bijbel moet het
daarbij ontgelden. Toch is het een meestal vrij onschuldig
soort atheïsme omdat de God die bestreden wordt in feite
ook niet bestaat, zeker niet in de bijbel. Hij is een soort
krakkemikkige gedachteconstructie, gesmeed uit
fundamentalisme en de meest letterlijke bijbellezing. Een god
van bordkarton.
4
Het theoretische atheïsme is van betrekkelijk recente datum.
Het bereikt met Nietzsche een soort hoogtepunt. Daarnaast is
er het praktische atheïsme, of misschien beter: het praktiserende
atheïsme. Dat is van alle tijden en komt dus ook in de bijbel
voor – met name in de psalmen. Daar worden de
praktiserende atheïsten rasja genoemd, meestal vertaald met
‘goddelozen’. Maar dat is een misleidende vertaling, want het
zijn vaak zeer vrome lieden. Kenmerk van deze rasja is dat zij
de meest verschrikkelijke, meest onmenselijke en
ontmenselijkende dingen doen. In recente psalmvertalingen
die hier gezongen worden, heten zij ‘Ploert & Schender’. Zij
jagen de armen op en vertrappen hen. De wereldgeschiedenis
is er vol van.
5
Zo las ik onlangs bijvoorbeeld het boek Rubicon van Tom
Holland, dat de toestand beschrijft in de republiek Rome
gedurende de laatste twee eeuwen voor het begin van onze
jaartelling. De wereldmacht Rome wordt daarin beschreven
als één grote firma ‘Ploert, Schender, Zonen & Dochters’.
Moord- en slachtpartijen, veroveringsoorlogen, gigantische
verrijking van een kleine bovenlaag ten koste van een enorme
massa slaven en armen. Wist u - ik wist het niet, dat er in dat
Rome van onze klassieke beschaving gammele flatgebouwen
stonden van vijf en zes hoog, uiteraard zonder verwarming,
stromend water en riolering. Daar zaten de armen tegen
woekerprijzen opgepropt in piepkleine kamertjes met dunne
wandjes, tot het gebouw onvermijdelijk instortte. Vuilnis,
uitwerpselen en stromen urine vulden de straten tussen de
flats. Na hun dood werden de armen zelf ook afval; hun
karkassen werden samen met al het andere vuilnis gedumpt in
enorme gaten buiten de stadspoort. Dat leerden we niet op
school over dat grote, machtige Romeinse rijk met zijn hoge
cultuur.
Rome is intussen allang geglobaliseerd. De enorme gaten
waarin mensen als afval worden gedumpt, vinden we nu
buiten de muren van het Rijke Westen, buiten het fort
Europa, in de wereld die nog altijd geldt als derde, derderangs
wereld: één groot leeggeroofd landschap, afgronden van
gestolen tin, koper, goud, olie, diamanten. En daar roepen uit
al hun diepten de armen, de hongerlijders, de vluchtelingen,
de lijm snuivende kinderen in hun kartonnen en golfplaten
sloppenwijken.
6
‘Als God niet bestaat, is alles geoorloofd,’ schreef
Dostojevski, ook zo’n honderdvijfentwintig jaar geleden, in
zijn beroemde roman De gebroeders Karamazov. Dat is een
zuivere echo van de psalmen. In de bijbel is God degene die
onderscheid maakt tussen goed en kwaad. Bijbels gesproken
betekent: ‘God bestaat’ dat er onderscheid is tussen goed en
kwaad. Wie dat ontkent, doet wat hem goeddunkt; hij deelt de
wereld op in het rijk van het kwaad en het rijk van het goede
6
en rekent zichzelf vanzelfsprekend tot het laatste. Dat gebeurt
in deze wereld op grote schaal. Het ingewikkelde en
verwarrende is dat dat vaak gebeurt door zeer vrome
godgelovigen.
Volgens veel joden is de thora, waarin het onderscheid tussen
goed en kwaad tot in het kleinste detail is vastgelegd,
belangrijker dan ‘God’. De vraag naar wat geoorloofd is en
wat niet, is belangrijker dan een antwoord op de theoretische
vraag naar het bestaan van God. De bijbelse God is geen feit
dat men kan erkennen of ontkennen. Hij is geen gegeven; hij
geeft zichzelf aan ons. Hij biedt zichzelf en zijn thora, zijn
mensenrecht, aan ons aan.
7
Als die God bestaat, waar is hij dan? Hij is daar waar
geroepen wordt, zegt de bijbel, geroepen uit de diepte. Door
mensen die roepen vanuit hun godverlaten armoede, honger,
slavernij. Zij worden gehoord, vertelt de bijbel. Hun roepen
roept ‘god’ op: ‘zoals plotseling over de muur van de nacht
het morgenlicht springt, zo de stem van mijn roepen.’ God
identificeert zich met de roependen, sterker nog: hij roept
mee, hij roept naar ons, naar degenen die niet of nog niet aan
de diepte ten prooi zijn gevallen. Wij worden geroepen om
gehoor te geven aan dat roepen uit de diepte, in Gods Naam.
God is de stem van dat roepen, de stem van ons geweten. Los
daarvan is hij niet verkrijgbaar, los daarvan wil zij er niet zijn.
Als wij ons doof houden voor het roepen van mensen uit de
diepte, is God dood. Waar wij God doen, waar wij goed zijn,
waar vriendschap is en liefde: solidariteit, trouw,
mensenrechten, erbarmen, verzoening - waar wij al die
goddelijke eigenschappen waarmaken - daar is God. Dan
bestaat hij nog of opnieuw. God geve dat hij bestaat in ons
midden.
*
Gezongen:
UIT DE DIEPTE
Uit de diepte, jou vergeten,
roep ik jou.
Uit de diepte
uit de geeuwende afgrond
uit de walmende vetpot de geurige bedstee
uit de rozengetooide
leliën overwoekerde valkuil
uit het bedwelmende dal der verbloeming
waar aan hun zilveren wielen
geketende kinderen -
met dichtgenaaide lippen
murmelen
en soms nog even roepen en razen
dan weer geprevel:
wat heeft ons verlaten of wie
ik zou het niet weten.
Uit de diepte, jou vergeten,
roep ik jou.
Uit de diepte lichtschuw
dichtgeschreven -
moe en moet hoesten
weet niet hoe lang dit nog,
hoort niet de fluittoon
de schreeuw van de meeuwen
een woord en nog een
een trompetstoot;
vaag ongelukkig kreunt om zijn vader
een moeder een hond een geliefde
een god
zou willen roepen
maar roept niet.
Uit de diepte, jou vergeten,
roep ik jou.

Uit hun koperen tinnen
watergoud vloeiende
stofgoud opstuivende afgrond
uit hun gestolen afgrond
uit hun geplempte hoofd
uit hun gedoofde vulkanen
uit hun leeggeroofd landschap
uit hun gebeeldstormde hemel
uit hun opgestookt huis
achter hun slavenglimlach
dodelijk zwijgend
achter hun bedelaarsogen
zwart onbereikbaar
maar nog het licht niet vergeten
de ster van de morgen
uit hun schaamte gekte misgeboorte
met hun scherven gezichten
splinters van monden
bijna-woorden van mensen
roepen zij –
en gij zult nooit meer vragen:
wie heeft mij geroepen.
Uit de diepte, godverlaten,
roep ik jou.
Uit woorden woorden kronkelend
als een worm uit de grond
en geen mens meer
zo de stem van mijn roepen.
Zoals een van dorst bijna stervende
kruipt door het vuur
zoals in de hitte de eerste druppels
vallen van de slagregen
zo de stem van mijn roepen
zoals van achter de bergen
aangloeit de zon
zoals plotseling over de muur van de nacht
het morgenlicht springt
zo de stem van mijn roepen.
Uit de diepte, jou vergeten,
roep ik jou.
Huub Oosterhuis, Verzameld Liedboek 887
PAULUS AAN DE ROMEINEN 4
Alex van Heusden
Dit is de vierde aflevering van een serie artikelen over de brief van Paulus
aan de Romeinen.
Griekstalige brieven uit de eerste eeuw van de gangbare
jaartelling beginnen gewoonlijk met de formule ‘schrijver aan
geadresseerde, groet’. Brieven van Joden uit die tijd openen in
het algemeen met de formule ‘schrijver aan geadresseerde,
moge jouw vrede (sjalom) worden vermenigvuldigd’.
Paulus doet het zoals het hoort. Hij begint zijn bief aan de
Romeinen met de vermelding van afzender en geadresseerde.
Hij had kunnen volstaan met ‘Paulus’ (afzender, vers 1) en
‘aan allen die in Rome zijn’ (geadresseerde, vers 7), gevolgd
door de groet: ‘genade voor jullie en vrede vanwege God,
onze vader, en de heer Jezus Messias’ (vers 7). Maar hij
schrijft veel meer, een lange aanhef, zeker vergeleken met zijn
andere brieven, en bij nadere beschouwing blijkt het begin
van Romeinen de hele brief in een notendop te zijn. Alles
staat er, nagenoeg alle sleutelwoorden worden aangestemd, als
in de ouverture van een opera: ‘het goede nieuws’ (evangelie),
7
‘de opstanding uit de doden’, ‘vertrouwen’, ‘geliefden van
God’ (de Joden), ‘geroepen heiligen’ (de gojiem). De
verhouding tussen Israël en de volkeren, dat is het grote
thema, en de nieuwe relatie tussen Joden en gojiem die Paulus
voor ogen staat, moet gestoeld zijn op vertrouwen (Grieks:
pistis; Hebreeuws: emoena, doorgaans weergegeven met
‘geloof’). We lezen:
1:1 Paulus,
slaaf van Messias Jezus,
geroepen ‘gezondene’,
afgezonderd voor het goede nieuws van God
2 dat hij tevoren heeft aangekondigd
door zijn profeten
in heilige schriften
3 over zijn zoon,
die is geworden uit het zaad van David
naar het vlees,
4 die is aangesteld tot zoon van God in kracht
naar de geest van heiligheid
door de opstanding uit de doden,
Jezus Messias, onze heer,
5 door wie wij ontvangen hebben
genade en zending
om gehoor te vinden, vertrouwen
onder alle volkeren
voor zijn naam;
6 tot wie ook jullie behoren,
geroepenen van Jezus Messias;
7 aan allen die in Rome zijn,
geliefden van God,
geroepen heiligen:
genade voor jullie en vrede
vanwege God, onze vader,
en de heer Jezus Messias.
‘Allen die in Rome zijn, geliefden van God.’ Paulus wil dat
zijn woorden door alle Joden in Rome worden gehoord en
besproken, niet uitsluitend door de Joden in de ekklesia die
zich bekennen tot Jezus Messias. Maar in vers 5v is ook nog
sprake van anderen: ‘Door wie wij ontvangen hebben genade
en zending om gehoor te vinden, vertrouwen onder alle
volkeren…, tot wie ook jullie behoren, geroepenen van Jezus
Messias.’ Zo schrijft Paulus ook aan de gojiem in Rome die
erbij zijn gaan horen, bij het ‘volk van het verbond’, bij Israël,
door Jezus Messias.
De brief is dus geadresseerd aan de Joodse gemeenschap in
Rome, aan Joden die leerlingen zijn van Jezus Messias, en aan
Joden die dat niet zijn. En in één adem trekt Paulus de gojiem
erbij die zich hebben aangesloten bij de messiaanse beweging
die teruggaat op Jezus.
Paulus stelt zich in de aanhef voor als ‘slaaf van Messias Jezus’
en ‘geroepen “gezondene”’ (Grieks: apostolos). Als gezondene
stelt hij zich ten dienste van de messias die de naam Jezus
draagt. In het Jodendom van die dagen was er sprake van
‘gezondenen’ (Hebreeuws: sjelichiem) als het Sanhedrin, het
hoogste Joodse gezagsorgaan in Jeruzalem, elk jaar leraren
naar Joodse gemeenschappen in de diaspora stuurde om de
tempelbelasting te innen, de jaarkalender met de feesten te
verstrekken (data werden vastgelegd in Jeruzalem) en
belangrijke beslissingen van de grote leraren ten aanzien van
thora en halacha over te brengen.
Paulus is een ‘gezondene’, maar een met een eigen opdracht:
hij is ‘afgezonderd voor het goede nieuws van God’. Goed
nieuws, in het Grieks euaggelion, evangelie; in het Hebreeuws
mevasseer tov, als in Jesaja 52:7:

Hoe lieflijk op de bergen
de voeten van de vreugdebode
die vrede doet horen, goed nieuws brengt
bevrijding doet horen
zegt tot Zion:
‘Koning is jouw God.’
Het goede nieuws behelst vrede en bevrijding, in de context
van Jesaja: bevrijding uit de ballingschap aan de stromen van
Babel, vrede voor Israël door terugkeer naar het land van
herkomst en herstel van Gods koningschap over Zion. Aan
alle vreemde heerschappij is een einde gekomen. Het Joodse
volk kan weer leven in autonomie onder het regime van de
thora. Het Romeins imperium met aan het hoofd de keizer
die in Rome zetelt, is de vreemde heerschappij waaraan een
einde moet komen. Paulus ziet uit, als in een visioen, naar het
aanbreken van de komende wereld (Hebreeuws: olam haba),
niet alleen voor de Joden, ook voor de gojiem. Voor hem is
Messias Jezus het bindmiddel tussen Joden en gojiem, en
daarom is Messias Jezus het onderwerp van het goede nieuws:
‘het goede nieuws van God (…) over zijn zoon.’
De snaren worden strak gespannen, want er staat veel op het
spel, niet minder dan de toekomst van alle volkeren, Israël
incluis, die zuchten onder het slavenjuk van Rome. Drie keer
in de aanhef van de Romeinenbrief komt het werkwoord
‘roepen’ voor:
vers 1 geroepen ‘gezondene’ (Paulus);
vers 6 geroepenen van Jezus Messias (de gojiem);
vers 7 geroepen heiligen (de Joden).
Paulus is geroepen ‘gezondene’ om aan de gojiem, die erbij
geroepen zijn, en aan de Joden in Rome het goede nieuws te
brengen. Hij weet zich ‘afgezonderd’ om een brug te slaan
tussen beide groepen. Het goede nieuws komt van God (vers
1) en is geworteld in de heilige schriften van de profeten (vers
2). Onderwerp is Messias Jezus. Over Jezus zegt Paulus wie
hij is ‘naar het vlees’ (vers 3) en ‘naar de geest’ (vers 4). Met
de uitdrukking ‘naar het vlees’ doelt Paulus op de ‘historische
Jezus’, die wordt voorgesteld als afstammeling van David.
Jezus’ andere zoonschap, ‘naar de geest’, is adoptief van aard:
Jezus is aangesteld tot zoon van God, naar het model van
Psalm 2:7:
Mijn zoon ben jij,
vandaag heb ik jou verwekt.
Dit andere zoonschap, ‘naar de geest’, heeft Jezus ontvangen
‘door de opstanding uit de doden’ (vers 4). Daarmee zegt
Paulus: de dood als gevolg van meedogenloos geweld, het
voornaamste instrument van machtsuitoefening in de handen
van het Romeins imperium, heeft niet het laatste woord. Er is
perspectief op een andere, nieuwe wereldorde, waarin die
dood niet meer heerst. Het ‘bewijs’? Jezus Messias die uit de
doden is opgewekt. Men leze in dit verband 1 Korintiërs
1:23v:
Wij roepen een gekruisigde messias uit,
voor Joden een schandaal, voor gojiem een dwaasheid,
maar voor de geroepenen,
voor Joden én Grieken,
de messias als kracht van God
en als wijsheid van God.
Een gekruisigde messias kan geen messias zijn. Voor de Joden
die een messiaanse verwachting koesterden, was de messias de
8
bevrijder, een koninklijke gestalte die de overwinning zou
behalen op vreemde overheersers en Israël zijn autonomie
zou teruggeven. Een gekruisigde tot messias uitroepen is dan
een schandaal, want een volstrekte anomalie. Paulus denkt
daar anders over. Lokale messiaanse bewegingen mogen in
Galilea, Judea of Jeruzalem iets teweeg brengen, op
wereldniveau betekenen zij niets. Een tot een klein gebied
beperkte opstand zal het imperium niet aan het wankelen
brengen. Er is een andere strategie nodig om Rome op de
knieën te dwingen. Voor Paulus ligt de kiem van bevrijding in
het slechten van de scheidsmuur tussen Joden en niet-Joden.
Die revolutie is mogelijk. Daarom zegt hij dat de messias is
opgewekt uit de doden. Nieuw leven op een nieuwe aarde is
niet ondenkbaar. Dat evangelie moet in heel het imperium
worden uitgeroepen, in de oren van alle volkeren. Tot in
Rome, het hart van het wereldrijk.
Ingezonden
Discussie over Spiritualiteit
Hoe kun je echte waardevolle spiritualiteit onderscheiden
van datgene wat daarvoor doorgaat maar wat eigenlijk die
naam niet mag dragen? Dat was de achterliggende vraag
van de discussie tussen Alex van Heusden en Klazien
Kruisheer in het novembernummer van de Maandbrief voor
Leerhuis & Liturgie.
Om te beginnen we kunnen niemand in het hart kijken.
Datgene wat voor ons op het eerste gehoor ‘pulp’ lijkt, kan
toch een particulum verum hebben. Het kan bij nader inzien
soms leerzaam zijn. Geen ‘oordeel’ dan ook over de
spiritualiteit van anderen. Hoogstens kan ik een paar
‘hulplijntjes’ geven die ik zelf toepas om hier voor mijzelf te
onderscheiden.
Vooreerst denk ik dat iedere spiritualiteit die onze eindigheid
en lijfelijkheid tracht te ontvluchten of te miskennen, in
wezen onmenselijk is. Wij mensen zijn wezenlijk ook
lichamelijk, zoogdieren, en onze geest staat op de heipalen
van die stoffelijkheid, is daar materieel van afhankelijk.
Lichaam en geest zijn niet los van elkaar te zien. Onze
lichamelijkheid verschaft ons de mogelijkheid tot een
geestelijk leven. Dat moet worden erkend én dankbaar
gewaardeerd. Bovendien is het door middel van ons
lichaam dat we in de gemeenschap van mensen staan, van
een simpel gesprek tot de intimiteit tussen man en vrouw.
De miskenning van onze lichamelijkheid maakt ons
eenzaam en het is niet goed dat de mens alleen is.
Het tweede houdt hiermee nauw verband. Als we ons via
een valse spiritualiteit niet kunnen en mogen distantiëren
van onze eigen lichamelijkheid, dan kunnen en mogen wij
ons via welke spiritualiteit dan ook evenmin distantiëren van
degenen die in de grote verdrukking door de machten in
deze wereld tot hun lijfelijkheid worden gereduceerd: de
proles. Degenen voor wie elke spiritualiteit onbereikbaar is,
moeten steeds in onze gedachten zijn. Dat is meer een
zaak van de instelling waarmee we die spiritualiteit beleven
dan van de vorm ervan.
Daarom denk ik dat het terecht is te protesteren tegen die
‘ikkerige’ spiritualiteit, die in de huidige kerken helaas zo
gangbaar is. Dit is overigens heel iets anders dan inkeer en
pogingen tot zelfkennis. Spiritualiteit moet ook een
component hebben die gericht is op anderen en die daarbij
niemand uitsluit, en dus ook vragen durft te stellen aan
politiek en economie. Voor de rest: laat alle bloemen
bloeien, eenieder naar hoe hij of zij is ingesteld.
Hans Potters