deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF jaargang 11 no 8/9, november 2006
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
DE BOEKEN SAMUËL
In het seizoen 2006-2007 staan in de prediking van de Amsterdamse
Studentenekklesia de boeken 1 en 2 Samuël centraal. In dit dubbelnummer van de
Maandbrief onder andere de eerste vier toespraken van deze serie.
1.
EEN BEGIN VAN BEVRIJDING
1 Samuël 1-3
WOORD TEN GELEIDE
Alex van Heusden
We maken een begin met de lezing en uitleg van de boeken 1 en 2 Samuël. Veertien
zondagen lang gaan we verhalen horen die gerekend worden tot de
verbazingwekkendste die uit de antieke wereld tot ons gekomen zijn. We lezen die
verhalen als een parabel van politieke machtsstrijd en corruptie; en dat is altijd actueel.
De boeken Samuël volgen in de bijbel op het boek Richteren. Het boek Richteren
eindigt zo (21:25):
In die dagen was er geen koning in Israël.
Iedereen deed wat recht was in zijn ogen.
En dat was niet de bedoeling. Israël had juist de opdracht gekregen ‘te doen wat
recht is in de ogen van JHWH’ (Exodus 15:26). Het slot van Richteren suggereert dat
het anders en beter zal gaan in Israël als er een koning is. Maar zo eenvoudig blijkt
dat niet te zijn, zoals we zullen horen.
‘Er was één man…’ - met deze woorden begint het boek 1 Samuël. Van ‘iedereen’
aan het slot van Richteren - ‘Iedereen deed wat recht is zijn ogen’ - naar één man.
Met één moet je beginnen als je nieuw begin wilt maken. Hij doet wat hij moet doen,
die ene man: hij gaat naar Silo waar de Kist van het Verbond wordt gemaakt, met de
Tien Woorden van bevrijding. Hij heeft twee vrouwen: Hanna en Peninna.
En het geschiedde:
Peninna had kinderen,
Hanna had geen kinderen.
In het centrum van de verhalen over onvruchtbare, kinderloze vrouwen staat de
vraag naar de toekomst van Israël: die kan niet worden gemaakt, langs de weg van
potentie en vruchtbaarheid, die moet worden geschonken.
‘Hanna stond op … Eli, de priester, zat op de stoel bij de deurpost van de hal van
JHWH’ (1 Samuël 1:9). Beweging en stilstand. De priester is conservatief, een
routinier, tot stilstand gekomen. Maar Hanna beweegt zich hoopvol naar de
toekomst. Zij bidt tot JHWH om een zoon en belooft het kind aan hem toe te
wijden. Zij wordt zwanger en baart een zoon, Samuël.
Na de geboorte van Samuel gaat Elkana met heel zijn huis weer opwaarts naar Silo
om daar offers te brengen. Maar Hanna gaat niet mee. Eerst moet de jongen van de
moederborst genomen zijn, dan zal zij opwaarts gaan met hem. Wil zij er misschien
onder uit, afstand nemen van haar gelofte de jongen ‘te geven aan JHWH, al zijn
levensdagen’? Maar Elkana vertrouwt Hanna. ‘Doe wat goed is in jouw ogen,’ zegt
1
INHOUD
DE BOEKEN SAMUEL
1.
EEN BEGIN VAN BEVRIJDING 1 Samuël 1-3
ASE 8.10.06
Woord ten geleide Alex van Heusden
Toespraak Alex van Ligten
2.
ONGELOOF EN POLITIEK 1 Samuël 4
ASE 15.10.06
Woord ten geleide Huub Oosterhuis
Toespraak Ranfar Kouwijzer
3.
HET ONGEWENSTE KONINGSCHAP
1 Samuël 8-10 ASE 22.10.06
Kees Kok
4.
UITVERKOZEN EN VERWORPEN
1 Samuël 11; 15:1-11
ASE 29.10.06
Bettine Siertsema
JONG GELEERD
Serie voor jonge zielen
1.
WAT IS EEN EKKLESIA?
ASE 1.10.06
1.Een dak, woorden en een tafel
Kees Kok
2.Een kleine nieuwe wereld
Geeske Hovingh
2.
GELD HEBBEN
ASE 5.11.06
1. De rijke jongeling
Geeske Hovingh
2. Franciscus, bijvoorbeeld
Kees Kok
INGEZONDEN BRIEF
PAULUS AAN DE ROMEINEN 3
Vervolg inleiding
Alex van Heusden
COLOFON
MAANDBRIEF VOOR
LEERHUIS EN LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis & Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres: Postbus 17268,
1001 JG Amsterdam; tel. (020) 6256940
leerhuis@leerhuisenliturgie.nl
www.leerhuisenliturgie.nl
Abonnementsprijs: € 22,50 per jaar;
Europa € 30,00; buiten Europa € 35,00.
Opzeggingen vóór 1 november van het
lopende jaar.
Giro 395505 tnv Stg.Leerhuis en Liturgie
Voor België: Postgiro 000-1699184-35

hij. ‘Maar moge JHWH jou houden aan het woord dat uit jouw
mond gekomen is.’ Dit tafereel is een parabel van vertrouwen.
Hanna doet haar gelofte gestand. Zodra de jongen van de
moederborst genomen is, neemt zij hem mee opwaarts naar
Silo, naar het huis van JHWH, en vertrouwt hem toe aan Eli,
de priester. Een hachelijke zaak: de toekomst toevertrouwen
aan de stilstand.
Dan heft Hanna een lied aan, met regels als deze (1 Samuël
2:1-11):
De arme doet hij opstaan uit het stof,
de behoeftige tilt hij op van de mestvaalt
om hen te plaatsen naast de hooggezetenen
en zij beërven de stoel der ere.
In dit lied wordt bezongen wat de koning in Israël zal moeten
doen, het politieke programma dat hij ten uitvoer moet
brengen: de arme optillen uit het stof, hun honger stillen.
TOESPRAAK
Alex van Ligten
1.
Ooit moet er, eens in Babel, een groepje mensen zijn geweest
dat zei: ‘Onze toestand lijkt uitzichtloos. We zijn tot niks
teruggebracht. Kan het ooit nog wat worden?’ Het waren
ballingen uit Juda, ver weg gevoerd naar een vreemd land.
Toen vroegen ze aan een van hen, een leraar, een rabbi: ‘Kun
jij niet wat opschrijven voor ons en onze kinderen waardoor
we weer wat hoop krijgen?’ ‘Hoe zijn we hier beland? En hoe
komen we er weer uit?’ ‘Kan het nog wat worden met ons?’
En de rabbi vertelde een verhaal van vroeger, van toen ze in
het land van belofte kwamen, hoe ze vol goede voornemens
waren begonnen, gepakt en bezakt met geboden die zeiden
hoe het kon en hoe het moest. Gepokt en gemazeld door de
verboden die zeiden hoe het in elk geval níet moest. Hij
vertelde hoe het af en toe was afgegleden in totale chaos,
wanorde. Hij vertelde hoe het ging toen ze in het land
woonden, hoe ze verlangden naar iemand die met natuurlijk
gezag de boel op een goede manier kon laten draaien, en hoe
dat altijd op gespannen voet stond met de vrijheid die hun
God hen beloofd had, toen ze nog slaven waren in het land
van de duisternis.
Geen volk vertelt zijn geschiedenis zo, zonder het nog wat te
laten lijken. Zonder helden of grote mannen die aan de wieg
van de natie stonden. Dit volk van ballingen doet dat wel.
Geen historicus begint zo zijn geschiedenisboek: ‘En het
geschiedde...’; en dan zo’n privé-verhaal over een man met
vrouwen en wel of geen kinderen. Deze rabbi doet dat wel.
De figuren in het verhaal representeren het volk en zijn
geschiedenis. Ze gaan in hun woorden en handelen heel ver
terug op nog oudere verhalen die in omloop waren: Abraham
en Sara, Izaäk en Rebekka, allemaal voorzien van mooie
beloften van hun God, maar ook bij hen dreigde alles op niets
uit te lopen.
In dit verhaal van hoe het was toen ze nog in het land
woonden, wil de rabbi in Babylon laten horen dat het nog wat
worden kan. Het is al vaker op niets uitgelopen, tot niets
teruggebracht, zegt hij. En juist daar begon het opnieuw. dat
kan weer gebeuren.
Hoe dan? Wat is dat voor kracht die mensen aandrijft? Wat
bezielt ze? Waar halen ze hun bezieling vandaan? Als het
2
vuur, het licht, bijna is gedoofd, waar komt dan de grondstof,
de zuurstof vandaan om de vlam weer op te laten laaien?
Dit is wat we God noemen, zegt het verhaal: de kracht die
mensen aanzet, de stem van je geweten, de niet te stillen
honger naar gerechtigheid, het geloof tegen alles in dat het
nog wat kan worden met ons, met het leven van ieder van
ons, met deze wereld. De grondstof, de zuurstof van onze
hoop, dat noemen we God.
Dat is zo sterk, dat dit niet eens meer is wát we God noemen,
maar wíe we God noemen. Een aanwezigheid, iemand met
ons, liefde die we ervaren, kracht die ons aanzet. Licht dat ons
aansteekt.
Die kon in het verre verleden een nieuw begin maken, en dat
kan hij weer.
We schrijven dat niet neer in een rapport genummerd van 1.1
tot 30.7. We vertellen een verhaal (en 1.1 en 30.7 zijn geen
saaie opsommingen, maar die noemen we verzen, als in een
lied). Het is een verhaal van vroeger en we vertellen het met
het oog op later. Als het toen kon, kan het straks ook. Als hij
die we God noemen, zijn volk kon bevrijden uit dood en
slavernij, kon wegvoeren uit de vertwijfeling, dan kan hij dat
wéér doen.
2.
En daarom begint het boek zoals we het gelezen hebben: met
‘en het geschiedde’ en dan Channa en haar beloofde zoon, die
ze doet opgroeien bij de oude priester Eli met zijn twee zonen
die niet willen deugen.
Ook Samuël is hier ‘gestalte’, hij verpersoonlijkt zo klein als
hij is, het nieuwe begin dat God gaat maken.
Nadat uitvoerig is beschreven hoe Eli’s beide zonen van de
dienst in de tempel een zootje maken, hoe ze door hun
corrupte en hoerige gedrag maken dat ‘de mensen (het
geschenk van) God gingen verachten’ (1 Samuël 2:17), wordt
het begin van de nieuwe bevrijding zo verteld:
‘De jongen Samuël diende JHWH voor het aangezicht van Eli.Het
woord van Adonai was schaars geworden in die dagen, geen visioen, geen
vergezicht brak door’ (3:1).
Ook de toestand in de wereld, de stand van zaken in het land,
wordt verteld in woorden die zowel op de hele situatie als op
die van de oude Eli slaan:
‘En het geschiedde op die dag: Eli lag neer op zijn plaats,
zijn ogen begonnen donker te worden; niet was hij bij machte om te zien.
De lamp van God was nog niet gedoofd’ (3:2v).
Dat kan betekenen dat wat nu volgt, aan het begin van de
nacht speelt, als de lamp nog brandt, een tijdsaanduiding.
Maar ’t kan ook slaan op Eli: een verduisterd bestaan, maar
nog niet helemaal. En het kan slaan op de situatie in het
groot. Een tijdje terug liep ik met een vriend door de gang
van het klooster waar hij leeft, en we namen de situatie in
kerk en wereld door. Deprimerende kost. Altijd wel weer een
paus die iets doms zegt, een enquête die eventueel nog
resterend enthousiasme de bodem in slaat, ontwikkelingen die
het er voor de argeloze gelovige niet makkelijker op maken.
Op een moment zwenkte hij naar links, de kerk in, in stilte
liepen we naar voren, en na de buiging voor het altaar wees hij
naar een hoekje achterin en zei: ‘Maar de lamp Gods is nog
niet uitgegaan.’
3.
Dat is het begin van het begin. De teloorgang van de dienst in
de tempel, een oude, halfblinde priester, met zonen die van
iets ernstigs en belangrijks een lachertje maken. ‘De mensen
gingen het offer van JHWH verachten.’ Van alle woorden waar
het Hebreeuws over beschikt voor ‘offer’, is hier het woord

gekozen dat ‘geschenk’ (Hebreeuws: mincha) betekent: het
begrip dat het meest de nadruk erop legt dat die hele
offercultus in Israël, in tegenstelling tot wat de volkeren
rondom deden, een geest van wederzijdsheid ademde tussen
de God aan wie geofferd werd en de mensen die dat offer
brachten. Je probeerde met je gave God niet om te kopen,
gunstig te stemmen of zijn woede te kanaliseren - dat was het
heidendom. Het offer in Israël was een geschenk uit
dankbaarheid voor alles wat de mensen van God hadden
gekregen. Wil je dat goed uitbeelden, recht doen, dan moet
het vrij secuur. Dan kun je niet maar raak doen. Zodra die
zonen van Eli en hun kroeggenoten zelf van dat geschenk aan
God gingen zitten eten, ontstond er grote verwarring. Waren
die priesters God zelf? Die suggestie wordt gewekt, en als je
dan hun gedrag ziet, komt het gauw bij verachting voor God
zelf uit. Het wordt ‘een land in onweer verward’, de nacht
wordt geprezen, het licht vergeten.
Zie dit niet te eng godsdienstig. In de godsdiensten geldt het
onverminderd: als van de eredienst, van het kerk zijn, van het
christen-, moslim- of jood zijn een aanfluiting wordt gemaakt,
dan is dat in zekere zin nog schandaliger dan wanneer iemand
van z’n sociaal-democratische, liberale of marxistische
beginselen een potje maakt.
Maar het harde oordeel dat in de Samuëlteksten over de
zonen van Eli wordt afgeroepen, geldt voor allen die
verantwoordelijkheid dragen: ze zijn ook ter verantwoording
geroepen. Het probleem is dat díe roeping niet gehoord
wordt. Veel mensen met grote verantwoordelijkheid
beschouwen hun mandaat als een vrijbrief om ongestoord en
liefst ook onbekritiseerd hun gang te kunnen gaan, om
vervolgens verongelijkt te doen als zij of hun collega’s betrapt
worden op onverantwoordelijke risico’s, bij in brand
vliegende gevangenissen bijvoorbeeld.
4.
Aan het begin van het begin staat ook Eli, of liever: lígt Eli.
Want de teksten beschrijven hem met ingehouden verachting
én gevoel voor humor als een figuur die alleen liggend (3:1) of
zittend (1:9, 4:13.18) wordt aangetroffen. Zoals Channah de
onvruchtbaarheid van het volk symboliseert, zo ligt hij hier
model te wezen voor de lusteloze, ongeïnspireerde mens als
toeschouwer. Niets meer te verwachten, je tijd uitzitten,
‘hoelang moet je nog?’, nog drie weken dan is het alweer
herfstvakantie, en na het onontkoombare werk doodop voor
de buis liggen zappen.
Dat liggen en zitten spreekt al boekdelen, zoals zijn pastorale
benadering van Channah in het eerste hoofdstuk dat ook al
deed: wat denkt een priester als hij iemand in de tempel haar
lippen ziet bewegen? Een nuchtere priester denkt dan dat ze
bidt. Eli denkt dat ze dronken is, en verraadt daarmee
zichzelf. ‘Kennelijk heeft hij meer ervaring met de wijn dan
met de Geest,’ zegt Thomas Naastepad. De gedachte dat
iemand die bidt en huilt, dronken is, kan alleen in je opkomen
als je er zelf ook wel eentje lust.
Zo hoor je ook aan de vragen die televisiejournalisten aan
politici stellen, dat ze even wantrouwend en ijdeltuiterig zijn
als hun intimi aan de andere kant van de stamtafel.
5.
Kan het opnieuw beginnen, heel in het klein en in het
verborgene? Ja, zegt de verteller van de boeken Samuël, zo zal
het gaan. Hij schrijft, lijkt het, geheel in de sfeer van een
gedicht van Leo Vroman:
Het spook van Chaos zal ontmaskerd worden:
gedeelde zelfzucht blijkt ondeelbare orde,
3
een schip met kippenhanden aan het stuur.
Dit heb ik met mijn eigen hand geschreven
en zelfs die weet niet meer wat ik bedoel
behalve dat ik leef of dat wij leven
in deze taal dit vlees en dit gevoel
Waarom die deur dat schip die kippenhanden?
Waarom dat rijm en waarom huil ik niet?
Ik ben toch slap van de oorlogen en van de
haat van haat en daardoor van verdriet?
‘Slap van de oorlogen en van de haat van haat en daardoor
van verdriet’ - daar ligt het begin van de bevrijding die inzet.
En Samuël lag neder in de tempel van JHWH,
daar waar de Kist van God was.
JHWH riep tot Samuël en hij zei: Hier ben ik.
Hij holde naar Eli en zei:
Hier ben ik, want u hebt mij geroepen.
Hij zei: Ik heb niet geroepen, keer terug, leg je neer.
Hij ging en legde zich neer.
En JHWH hield aan en riep nogmaals: Samuël!
Samuël stond op, ging naar Eli en zei:
Hier ben ik, want u hebt mij geroepen.
Hij zei: Ik heb je niet geroepen, mijn zoon,
keer terug, leg je neer.
Samuël kende JHWH nog niet.
Ook was er nog geen woord van JHWH
aan hem geopenbaard.
En JHWH hield aan en riep, nu voor de derde keer: Samuël!
Hij stond op, ging naar Eli en zei:
Hier ben ik, want u hebt mij geroepen.
En Eli verstond dat JHWH de jongen geroepen had.
Eli zei tot Samuël: Ga, leg je neer,
en het zal geschieden als hij jou roept, dan zul jij zeggen:
‘Spreek, JHWH, want uw knecht hoort.’
Samuël ging en legde zich neer op zijn plaats.
JHWH kwam en trad toe en riep als keer op keer:
Samuël, Samuël!
Samuël zei: Spreek, want uw knecht hoort.
JHWH zei tot Samuël: Hier ben ík; ik doe een woord in Israël,
dat van al wie het hoort de beide oren zullen tuiten!
(1 Samuël 3:3-11)
Inhoud van dat woord: het gericht over Eli en zijn huis,
bestraft worden de misdrijven, recht wordt gedaan. Samuël
zal zijn woordvoerder zijn, richting geven, profeet zijn,
spoorzoeker, wegwijzer, gids, voorganger. ‘Geef een weg,’
bidden de mensen. De profeet, die de gezalfde van God zal
aanwijzen, zal de weg geven. Geroepen als kind, niet omdat
kinderen per definitie onschuldige lieverdjes zijn - dat zijn ze
al heel snel niet meer! -, maar wel omdat kinderen kunnen
openstaan voor het nieuwe, en een onbevangenheid kennen,
die grote mensen vaak al hebben verloren.
6.
‘De roeping van Samuël’, zo heet het verhaal en de
standaardcommentaren hebben het allemaal over dit
roepingsverhaal in vergelijking met dat van Abram en van
Mozes. Ze beschrijven de diverse wijzen van verschijnen van
God, noemen dat theofanie en houden het zo gezellig bij hun
abstracte manier van theologiseren. ‘Roeping’ ademt daardoor
al eeuwen de sfeer van iets buitengewoons, bestemd voor
geestelijken, vooral de échte, de ongeletterde, die vanachter de

ploeg worden weggeroepen; en voor zusters in het ziekenhuis,
vooral die met lange werktijden en slechte vergoedingen.
Roeping in de bijbel is weidser. In de eerste verzen van
Genesis wordt het licht al geroepen, om daglicht te zijn voor
de mensen. Geroepen word je om datgene te doen waarvoor
je geschikt en dus bestemd bent. Geroepen word je als je de
stem hoort van wie jou nodig heeft, die stem is gelijk aan
Gods roepstem, zoals Samuël die hoort. Hij moet er, nota
bene van de priester-in-ligstand, de code eerst even bijkrijgen,
maar dan weet hij: het ‘woord dat aanhoudt’ is gelijk aan ‘God
die mij vasthoudt’.
Het verhaal is geen bron van vondsten voor godgeleerden die
op de theofanie willen promoveren, het is een gelijkenis voor
de geroepenen, die bijeen zijn om zich erover te verheugen
dat die roepstem heeft geklonken, dat hij nog steeds klinkt,
dat hij zál klinken; de geroepenen die zich noemen naar een
oud woord voor gemeente, kerkgemeenschap. Het komt van
het Griekse werkwoord dat betekent: naar buiten roepen,
oproepen, aansporen - ekklesia.
Waartoe laten we ons oproepen, aansporen? Om het
vergezicht te laten doorbreken dat mensen kunnen leven mét
elkaar en niet tegen elkaar, dat er een halt toegeroepen wordt
aan het feit dat de mensen sterven en niet gelukkig zijn. We
laten ons oproepen om in een land in onweer verward een
teken van hoop te zijn, om het gelijk toe te kennen aan ‘een
kind dat lacht in zijn droom’, om te kunnen zeggen ‘hier ben
ik’, als we geroepen worden door wie dan ook. Om te werken
aan en te bidden voor een wereld van barmhartigheid en
gastvrijheid, om die barmhartigheid en gastvrijheid zelf al te
zijn voor wie onbarmhartig en ongastvrij de deur gewezen
krijgen.
Om zo - is het mogelijk? - van dit land in onweer verward een
plaats te maken waar vrede en gerechtigheid het winnen van
angst en zelfzucht. Waar een andere wind waait, waar de
stemming omslaat, waar andere tijden komen. Waar integratie
geen eis van het gevestigde burgerdom meer is, maar iets wat
zonder gepruts van bovenaf op rolletjes loopt. Waar mensen
thuis zijn, zonder bedreiging van lieden die op een ander
soort stemmen azen dan de stem die ons roept. Het spook
van Chaos zal ontmaskerd worden.
Zo moge het zijn.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 8 oktober 2006
2.
ONGELOOF EN POLITIEK
Gelezen: 1 Samuël 4
WOORD TEN GELEIDE
Huub Oosterhuis
Wij lezen de bijbelse boeken Samuël. Geduchte verhalen, over
nieuw begin: bevrijding uit het slavenhuis Egypte, veertig jaar
woestijn, intocht in goed wijd land - we gaan het máken, een
menswaardige samenleving, recht en mededogen voor armen,
weduwen en wezen, vreemdelingen. Er komt niets van
terecht. Ieder doet wat recht is in zijn ogen.
De verhalen zijn spannend, oer, heftig; maar ze lezen niet
lekker weg; er valt heel wat uit te leggen.
4
Enkele woorden ten geleide over het historische decor waarin
deze verhalen spelen.
Rond het jaar 1250 voor Christus moet de inbezitname van
het land Kanaän door de Hebreeuwse stammen onder leiding
van Jozua hebben plaatsgevonden. In diezelfde tijd dateert
men de grote volksverhuizingen in het oostelijk deel van het
Middellandse-Zeegebied, tot in Griekenland en Klein-Azië,
waaruit een nieuwe macht te voorschijn kwam, die door de
Egyptenaren ‘de zeevolkeren’ werd genoemd. Onder hen zijn
de Filistijnen, naar wie het land Kanaän later Palestina werd
genoemd. Zij bezetten onder andere de zuidelijke kuststrook
van Kanaän, bij Gaza.
Een halve eeuw later, rond1100, zijn de Filistijnen de
machtigste vijand van de Hebreeuwse stammen. Zij
beheersen dan vanuit de kustvlakte alle toegangswegen tot het
bergland, tot in Juda.
Uit het gebied van hun herkomst, de cultuurkring van het
eiland Kreta, hadden de Filistijnen de kunst van het
ijzersmeden meegebracht, en dat gaf hen een vrijwel
onaantastbare economische en militaire machtspositie. ‘Er
was in heel Israël geen smid te vinden, want de Filistijnen
hadden verordend dat de Hebreeën geen zwaarden of lansen
mochten smeden’ (1 Samuël 13:19).
Dat was de politieke situatie in Kanaän rond 1050,
tweehonderd jaar na Jozua: de Hebreeuwse stammen volledig
ontredderd, onderling verdeeld, moreel verloederd en
godsdienstig krachteloos: het centrale heiligdom in Silo wordt
beheerd door de oude, bijna blinde priester-rechter Eli en zijn
corrupte zonen die het volk uitzuigen: een erfelijk priesterleiderschap
zonder gezag.
Daar begint het eerste boek Samuël. Een man, Elkana, die
jaarlijks opgaat naar het heiligdom in Silo, om daar te offeren.
Hij heeft twee vrouwen, Hanna en Pennina. Pennina heeft
kinderen, Hanna niet. Pennina treitert Hanna. Hanna huilt.
Zij bidt JHWH om een zoon en belooft het kind aan hem toe
te wijden. En ja, zij baart een zoon, Samuël. Als hij de borst
ontwend is en op zijn eigen kleine benen kan staan, brengt zij
hem naar het heiligdom waar hij dienst gaat doen, klein
kostertje, in een priesterhemd gekleed. Er staat: ‘Zijn moeder
maakte ieder jaar een nieuw jasje voor hem dat ze meebracht
als ze het jaarlijkse offer kwam brengen’ (1 Samuël 2:19).
Op een nacht ligt hij te slapen in het heiligdom, vlakbij de
Kist van het Verbond, waarop de Tien Woorden gebeiteld
zijn, de sleutelwoorden van de Thora. JHWH roept Samuël, tot
drie keer toe. De derde keer antwoordt Samuël: ‘Spreek JHWH,
uw knecht zal horen’ (1 Samuël 3:10). Dan zegt JHWH: ‘Ik doe
in Israël een woord, en wie het hoort, zijn beide oren zullen
tuiten.’ Dan gaat de tekst verder (1 Samuël 3:19-4:1a):
En Samuël werd groot en JHWH was met hem.
En al zijn woorden liet hij in vervulling gaan.
En heel Israël, van Dan tot Bersjeba, heeft erkend
dat het Samuël was toevertrouwd
profeet te zijn voor JHWH.
En JHWH ging voort met zich te laten zien in Silo -
ja JHWH heeft zich in Silo geopend voor Samuël in zijn woord.
En het woord van Samuël geschiedde tot heel Israël.
Bedenk: het land is in een diepe crisis, ieder deed maar raak.

TOESPRAAK
Ranfar Kouwijzer
Al honderd keer heb ik mij voorgenomen het dagblad Trouw
nooit meer te lezen. Maar een mens is vergeetachtig en dus las
ik het deze week toch. Een artikel over het partijcongres van
de Socialistische Partij. Een theoloog heeft dat congres
toegesproken en daarbij iets gezegd over kinderen die honger
lijden. Over het verlangen naar een betere wereld dat altijd in
het christendom bewaard is gebleven. Over het idee dat zo’n
messiaans democratisch appèl op dit moment het best in
handen is bij linkse politici. Ja, het moet niet gekker worden
dachten ze bij Trouw: een theoloog die iets over de
maatschappij zegt. Geloof en politiek horen niet samen te
gaan!
Hét thema van de Samuëlboeken is de verhouding tussen de
koning, de priester en de profeet.
Die drie hebben elkaar nodig - maar het is ook belangrijk dat
de functies niet door elkaar lopen. Zoals wij de Trias Politica
kennen: de macht die de wetten maakt, de macht die
rechtspreekt en de macht die de wetten uitvoert, moeten
gescheiden zijn. Dan heb je een driehoek waarin je iets van
een evenwicht creëert. Met de bijbelse machten van de
koning, de priester en de profeet is dat ook zo. De koning
heeft de militaire macht, de priester de religieuze macht en de
profeet is het kritisch tegenover van die beide blokken. De
profeet levert gevraagd en ongevraagd kritiek en houdt het
land en de tempel zo op koers. Eigenlijk gaat het in die drie
bijbelse ambten over de verhouding tussen geloof en politiek.
Voor een student in deze ekklesia - een leerling in het geloof -
is het duidelijk dat geloof en politiek met elkaar te maken
hebben. Al die gerechtigheid en solidariteit die je hier hoort,
gaan je niet in je koude kleren zitten. We delen brood en wijn
totdat er brood genoeg is voor iedereen. Hier meedoen aan de
eucharistie is tegelijkertijd het ontvangen van een verkapt
stemadvies - wat u natuurlijk helemaal niet meer nodig heeft.
Maar dat er ook een spanning is tussen geloof en politiek, dat
weet u net zo goed… Religieuze inspiratie, dat is prima. U
hoort iets, u zingt iets, en dat inspireert u om een
maatschappelijk geëngageerd mens te worden en te blijven.
Allemaal prima. Lastiger wordt het als u gaat proberen
anderen te overtuigen van uw godsdienstige gelijk.
Onverdraaglijk is het wanneer het meest inhumane beleid ook
nog eens aan de man gebracht wordt als zogenaamd
christelijk appèl. Het God bless America gekalkt op de
clusterbommen. De woorden ‘normen en waarden’ überhaupt
durven uitspreken en tegelijkertijd verantwoordelijk zijn voor
het huidige vreemdelingenbeleid. Ik ben het onmiddellijk eens
met alle Theodoor Holmannen die de koppeling van religie en
politiek volstrekt verwerpelijk vinden. Dat religie
tegenwoordig weer zo ‘in’ is, is vooral ook gevaarlijk. Over
het algemeen geloven mensen veel te veel. God wil...! God
vindt…! God zal…! In dit huis valt te leren ‘wie God?’ Een
noodzakelijk voorbehoud wat mij betreft. ‘God-zij-met-ons’
op de euro. Wie God? De God van dát kleine gedeelte van de
mensheid dat per dag meer heeft dan die ene Euro? Politieke
macht gesanctioneerd door religieuze macht (en andersom)
dat levert een cocktail op die slachtoffers maakt. Kinderen
zonder eten, vluchtelingen op een vlot, én volgevreten
mensen die hun geloof kwijt zijn…
Wie bevrijdt ons uit de hand van de Filistijnen? is dé vraag in
Samuëls tijd. Het is het onderliggende probleem van de hele
5
koningskwestie. Er is een vijand en wie gaat daar wat aan
doen? Wie bevrijdt ons van de onderdrukkers? Filistijn is
hetzelfde woord als Palestijn. De Filistijnen wonen zelfs in
Gaza! Het is bijna onmogelijk om de bijbel te lezen zonder af
te dwalen naar het hedendaagse conflict in Israël. Over geloof
en politiek gesproken. Vanuit Samuël kun je ook daar best
wat over zeggen - maar dat wil ik nu niet doen. Ik noem de
overeenkomst wel, want hij zit toch wel in uw hoofd, maar
voor de duur van deze overweging zijn - als u het goed vindt -
Palestijnen Palestijnen en Filistijnen Filistijnen…
Zo maar op een dag trekken de Israëlieten ten strijde tegen de
Filistijnen. Het is geen bevrijdingsoorlog, maar een
aanvalsoorlog en de doelstelling is: slaven maken onder de
Filistijnen. Het volk wil een oorlog. En als het militair tegenzit
wordt er een oplossing aangedragen: we halen God erbij. De
Kist van het Verbond moet uit de tempel gehaald worden.
God als een geheim wapen! Wat doen de priesterleiders? Zij
luisteren naar de stem van het volk. Als uit opinieonderzoek
blijkt dat het volk oorlog wil, dan krijgt het oorlog. Dan zullen
we God zelf inzetten voor die oorlog. Dan maken we er een
heilige oorlog van.
De vermenging van priesterschap en koningschap in optima
forma. Een koning kan eventueel de taak hebben militair op
te treden. Om er zo voor te zorgen dat iedereen veilig is en
niemand door een naburig volk tot slaaf gemaakt wordt. Een
koning schept ruimte voor mensen die er anders aan
onderdoor gaan. Zoals hij er trouwens ook voor zorgt dat er
voedsel wordt uitgedeeld als er honger is, en dat er
rechtgesproken wordt als iemand gemangeld wordt. Niet
geblinddoekt en onpartijdig, maar zó dat iedereen gelijke
kansen heeft. Barmhartigheid altijd voor recht. Een koning
kan - als hij naar de profeet gehoord heeft - oorlog voeren.
Maar een priester niet. Een bijbelse priester is een middellaar
tussen God en volk. Mensen komen naar de tempel om offers
te brengen. Ze kopen God niet om, maar ze drukken uit dat
God groter is dan economie en welvaart. Een tiende van
ieders inkomsten gaat in rook op. Zo wordt er precies voor
gezorgd dat de economische groei nul is. De tempel is een
antikapitalistisch instituut. De economische vooruitgang
wordt geofferd aan God en zo blijven de onderlinge
verhoudingen menselijk. Om die bemiddeling geloofwaardig
te kunnen verrichten moet de priester zuiver zijn. Op de
verbinding priesterschap en oorlog rust geen zegen. Het
priesterhuis van Eli deugt niet. Het respecteert de scheiding
tussen de bijbelse ambten op geen enkele manier. En het is
niet zuiver. Pinchas en Chofni, de zonen en opvolgers van
Eli, doen het met de vrouwen die naar de tempel komen:
seksueel misbruik. Ze eigenen zich open en bloot offergaven
toe voor persoonlijk gebruik: achterover drukken van
diaconale gelden!
Eli - de hoogbejaarde en uitgerangeerde godsman - is blind.
Hij ziet het niet of hij wil het niet zien. Houdt hen de hand
boven het hoofd en stopt de zaak in de doofpot. Corruptie
van het beste is het slechtste. Deze priesters minachten het
heiligdom en daarmee JHWH zelf. Hun geloof is een ongeloof.
De oorlog gaat verloren. De Kist van het Verbond wordt buit
gemaakt en gaat in ballingschap. Pinchas en Chofni
sneuvelen. De oude Eli zit aan de kant van de weg en maakt
zich zorgen om de Kist. Een jonge Benjaminiet - is het
misschien Saul? - snelt naar Silo. Hij loopt de marathon van
zijn leven. Eli zit op de uitkijk - maar ja: hij is blind en dan zie
je niet veel. Die bode rent hem gewoon voorbij en laat hem
zitten waar hij zit. Pas als de hele stad al weet dat de oorlog
verloren is en in rep en roer verkeert, schrikt Eli op. Dan

komt de boodschapper de stad weer uit en hoort Eli als
allerlaatste het nieuws. Als ie verneemt wat er met de kist
gebeurd is, valt hij van zijn stoel - van zijn pluche. En hij is zo
dik en volgevreten dat ie daarbij zijn nek breekt. De arme
schoondochter van Eli heeft de rol van commentator. Op
haar barensbed, tevens haar sterfbed roept ze: de eer is weg.
Het theologisch refrein: wanhoop niet, er is een zoon
geboren!, zo ongeveer een sjibbolet van joods geloof, is aan
haar niet besteed. Niet op dit moment. Er is geen hoop - de
eer is in ballingschap. En zo gaat haar zoon ook heten: Ikabod.
Die Kist van het Verbond, hij representeert God zelf. Een
God die blijkbaar in het geweld van de machten verloren kan
gaan.
De ramp die Israël treft, is het gevolg van het ontbreken van
de scheiding der machten. Samuël groeit op en zijn woord
geschiedt tot heel Israël. Maar in deze oorlog geen woord van
hem. Niemand raadpleegt hem, niemand luistert naar hem. ‘In
liefde en oorlog is alles geoorloofd’, quod non. Het
gecorrumpeerde geloof gaat een coalitie aan met de militaire
macht. Een gevaarlijk huwelijk van geloof en politiek. Maar
misschien is het eerlijker om te zeggen dat dit een huwelijk is
van óngeloof en politiek. Het is juist het gebrek aan geloof,
het gebrek aan profetische bezinning en daarmee het gebrek
aan kritische samenspraak tussen de bijbelse ambten dat zorgt
voor deze ramp.
Het moeilijke van de bijbelse trias koning, priester en profeet
is dat hij instabiel is. Op het hoogtepunt van het koninkrijk is
er misschien even iets van een ideale samenspraak. Maar de
regel is dat het níet goed gaat. Waar vinden we nu een koning
die zich inzet voor de armen? Waar een priester die zich niet
met de macht inlaat? Waar een profeet die met gezag spreekt?
Waar zijn die drie ambten ook nog in evenwicht? Ja, bij één
mens, ooit. Een man die door de woestijn trok en die
volkomen geloofwaardig drie ambten in één persoon wist te
verenigen. De koning van de armen, de betrouwbare
middellaar en de profeet bij uitstek. Die ene hebben ze
prompt vermoord. Misschien wel omdát hij zo in evenwicht
was.
In zijn spoor dragen wij ook ambten. Niet zozeer officieel:
‘priester in de rooms-katholieke kerk’ of ‘koningin der
Nederlanden’ of ‘profeet met een baard’, maar wel in de
praktijk. We zijn koning - in ons bedrijf of in ons gezin. We
zijn priester, omdat we troosten en bemiddelen.
We zijn profeet - als we kritisch en betrokken zeggen hoe het
zou moeten. Het emanciperende van Jezus is dat hij die
ambten in feite vrijgegeven heeft voor iedereen.
Koning, priester, profeet: je hebt er geen aparte kaste voor
nodig. Je bent het niet pas als je daar officieel voor bent
ingezegend. Het ‘priesterschap aller gelovigen’ van Maarten
Luther bedoelde: iedereen zou kunnen bemiddelen tussen
God en mens.
Op het moment dat de rollen niet vastliggen, dat je er niet
voor bent ingezegend, dan is het natuurlijk nog moeilijker om
de verantwoordelijkheden niet door elkaar te laten lopen.
Wanneer en waar ben jij koning en wanneer moet jij dus
luisteren naar een profeet? En wanneer ben jij zelf die
profeet? Je bent niet altijd en eeuwig dezelfde. En de ander is
dat ook niet. Iemand vastzetten in één ambt,
institutionalisering, gaat in tegen het beeldverbod. Hoe houdt
je de machtsdriehoek open en toch kritisch? Het is niet zo gek
om die vraag ook eens toe te laten voor de gemeenschap die
we hier met elkaar vormen. Wie doet hier wat? Wie is hier de
priester, wie de profeet en wie de koning? Hopelijk zijn niet al
6
die rollen aan één persoon toebedeeld. Dat zou ondraaglijk
zijn en ook niet gezond. We wensen elkaar messiaanse
bezieling toe, geen messiaans complex. Gelukkig wordt hier
gewerkt met een liturgisch team. En niet te vergeten de musici
en de koorleden, die op deze ochtend iets onmiskenbaar
priesterlijks hebben: ze troosten en bemiddelen. Maar ook de
vraag: wie zorgt hier voor de tegenspraak, blijft relevant.
Nog één keer terug naar dat krantenstukje in Trouw. De
theoloog die het partijcongres van de SP toesprak werd in dat
artikel consequent priester/dichter genoemd.
Ik vond het irritant. Niet alleen omdat het mij teveel klinkt
naar ‘Sinterklaasdichter’, maar omdat het een inperkend etiket
is. Priester is een rol - een ambt - dat je in een bepaalde
situatie vervult.
Maar in een andere context kun je ook een andere rol hebben.
Die van profeet bijvoorbeeld.
Geloof en politiek gaan niet samen, is een mantra die de plank
misslaat. Ongeloof en politiek gaan niet samen. Politiek
leiderschap kan niet zonder profetische begeleiding. Dus als
Jan Marijnissen ooit minister-president wordt, moet hij
onmiddellijk een Partijprofeet in dienst nemen, die hem
kritisch tegenspreekt. Wat mij betreft een theoloog.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 15 oktober 2006
3.
HET ONGEWENSTE KONINGSCHAP
1 Samuël 8-10
Kees Kok
1.
De joden hebben het tijdperk van de ‘nationale geschiedenis’ en
‘vaderlandsliefde’ al lang achter de rug. Drieduizend jaar geleden zijn ze
al een ‘natie’ geweest en hebben ze ‘heilige oorlogen’ gevoerd. Ze hebben
land bezet en grenzen bezeten, veroverden steden en kroonden koningen
(...). Willen zij dat nu allemaal nog een keer meemaken?
Dat schreef Joseph Roth, de grote Oostenrijks-joodse
schrijver van onder andere De Radetzkymars, in 1927, naar
aanleiding van schietpartijen tussen Arabieren en joodse
kolonisten in Palestina. Toen al.
Drieduizend jaar geleden. In die tijd plaatsen de historici het
koningschap van Saul. Maar de boeken Samuël die wij hier dit
seizoen lezen, zijn profetische boeken; en vanuit profetisch
perspectief is dit verhaal van alle tijden. Wat de kinderen van
Israël toen wilden en waar ze in het begin van de vorige eeuw
om riepen, was iets wat volstrekt normaal is en was voor alle
volkeren.
Want wat is een ‘koning’, vanuit profetisch perspectief, gezien
vanuit de oppositie? Een koning is het begin en het beginsel
van een natie. Melech is het Hebreeuwse woord voor koning,
en dat is verwant met Moloch, de Assyrische god die
mensenoffers eiste. De koning stelt grenzen vast en bouwt
muren tegen de buren; hij ronselt een leger met leuzen en
vaandels ter verdediging van het achterland, bloed en bodem;
hij int belastingen en bouwt er paleizen van; en tempels, want
‘god save the king, the queen, the president’. Een sterke man
of vrouw moet het zijn, geen softie. Hij moet de eigen cultuur
hooghouden - al of niet met behulp van een zo lang mogelijke
nationale canon van gesloten vensters. Hij moet de eigen
economie beschermen tegen vreemde invloeden en

overnames. En het eindigt allemaal met slavernij en terreur.
En oorlog. Dat is de normale gang van zaken, zo gaat het bij
alle volkeren.
Moet je horen wat ze zeggen, zegt God tegen zijn
woordvoerder de profeet Samuël, ze willen mij niet meer als
koning, mij die hen toch uit Egypte heeft bevrijd. Altijd weer
zijn ze op zoek naar nieuwe gouden kalveren. Nou, vertel ze
maar wat het betekent een echte koning te hebben. En dat
doet Samuël op niet mis te verstane wijze: ‘... uw zonen zal hij
nemen en plaatsen op zijn wagens en op zijn paarden en ze
rennen voor zijn wagens uit.’ Daarmee zegt hij impliciet dat
zij ook zullen sterven voor het vaderland, in oorlog na oorlog.
Maar het volk ziet dat anders: ‘Onze koning zal onze oorlog
voeren.’ Wij hebben het recht ons territorium te verdedigen
en zo nodig uit te breiden. Mensen hebben elkaar vanaf in
den beginne afgemaakt om kleine stukjes grond, strijdend
onder vaandels van verschillend gekleurde lappen. Dat is
normaal.
2.
Het volk wil een koning. Goed, dan krijgen ze er een. We
lezen verder waar de lezing van vandaag (1 Samuël 8) ophield
(1 Samuël 9:1v):
En er was een man van de stam Benjamin
die heette Kisj, zoon van Abiël, zoon van Zeror
zoon van Bechorath, zoon van Afia,
een Benjaminiet, een aanzienlijk man.
En hij had een zoon die Saul heette,
een mooie en goeiige jongen,
geen man in Israël was aardiger dan hij
en hij stak met kop en schouders uit boven heel het volk.
Met deze regels begint de geschiedenis van Saul, de eerste
koning van Israël. Saul is niet het onderwerp, maar het lijdend
voorwerp van dat verhaal. Er wordt verteld dat Saul door
God is uitgekozen om koning te worden. Maar als we de tekst
nauwkeurig lezen, zien we dat God het woord koning - melech
- vermijdt. Hij gebruikt een zachter (softer) woord: nagied, dat
is zoiets als ‘hoge ome’, voorzitter, voorganger. Een koning
die een echte dienaar is van zijn volk, een knecht-koning.
Deze verhalen zijn pas eeuwen later opgeschreven, in de tijd
van de ballingschap, toen Israël als natie, als koninkrijk
mislukt was. Het is wijsheid achteraf als les voor de toekomst.
Ze zijn opgeschreven vanuit de profetische overtuiging dat
koningschap en nationalisme Israël hebben afgehouden van
zijn roeping; dat Israël is geroepen om niet normaal, maar
juist om anders te zijn dan de andere volkeren. Leven naar de
thora is niet verenigbaar met nationalisme in welke vorm dan
ook.
Zo wordt verteld hoe God in hoogst eigen persoon tracht de
meest ongevaarlijke kandidaat te vinden voor dat
levensgevaarlijke beroep. JHWH en Samuël spannen samen om
Saul naar voren te schuiven als kandidaat voor het
ongewenste koningschap.
Saul zelf, zoon van een herenboer, lid van de stam der
Benjaminieten, wil helemaal geen koning worden. Maar hij
heeft zijn postuur tegen. Hij steekt vanaf zijn schouders
boven het volk, boven het maaiveld uit. Niet door zijn
bijzondere kwaliteiten, maar alleen door zijn fysiek is hij al
een hoge ome. We lezen (1 Samuël 9:15-16a):
JHWH had aan Samuëls oren toevertrouwd:
Morgen zal ik jou een man doen toekomen
7
uit het land Benjamin:
hem zul je zalven tot voorganger
over mijn volk Israël.
ib. vers 15-16a
Samuël, de profeet, moet Saul opleiden en zalven tot nagied,
tot knecht-koning. Een soort stoomcursus. Twee
hoofdstukken (9 en 10) lang. Het zijn rijke, gecompliceerde
verhalen met allerlei lagen erin. Een echte kluif voor in het
leerhuis. Ik probeer ze kort samen te vatten.
3.
Het begint ermee dat Saul er door zijn vader Kisj op
uitgestuurd wordt om op zoek te gaan naar een stel verloren
ezelinnen. Een herder op zoek naar wat verloren is.
Koningen zitten hoog te paard. Knecht-koningen zitten als
herders op nederige ezels, zoals we kunnen lezen bij de
profeet Zacharja (9:9): ‘Zie, jullie koning komt eraan, de
rechtvaardige die overwinnen zal; hij is nederig en rijdt op een
ezel. Dan zal ik de wagens uit Efraïm en de paarden van
Jeruzalem vernietigen.’
Saul gaat, vergezeld door een knecht, op zoek naar de
ezelinnen. Zij doorkruisen heel het land, maar vinden de
ezelinnen niet. Het is de knecht die Saul overhaalt om Samuël,
de profeet, te raadplegen en zo het contact met hem tot stand
brengt. Samuël deelt hem vervolgens mee wat God-zelf aan
zijn oren had toevertrouwd: dat hij is uitverkoren om dienaar
van zijn volk te worden. Saul vindt het geen goed plan: Ik, een
boer van Benjamin, dat nakomertje, dat stammetje van niks?
Ik zoek ezels, geen leidsels.
Maar Samuël troont hem mee naar zijn grote huis, zet hem
aan het hoofd van een tafel met dertig gasten -
vertegenwoordigers van heel het volk - en laat hem het beste
stuk vlees serveren. De profeet als tafeldienaar van de
aanstaande voorganger. Na de maaltijd troont hij Saul mee
naar het dak van zijn huis, en praat de hele nacht met hem.
Wat daar gezegd is, vertelt het verhaal niet, maar dat kan
natuurlijk niets anders zijn geweest dan een stevige les over
het juiste koningschap, een leerhuis op het dak,
toponderricht.
De volgende dag wordt hij dan ook door Samuël gezalfd, in
stilte, zonder publiek, zonder media, zelfs zijn eigen knechtje
wordt weggestuurd. En ook de profeet gebruikt bij die
plechtigheid niet het woord melech - koning -, maar nagied,
voorganger, knecht-koning.
4.
Dan krijgt Saul een drietal tekenen, aanwijzingen met
betrekking tot de aard van dat voorgangerschap. Eerst krijgt
hij, bij het graf van Rachel, de stammoeder van Benjamin, te
horen dat de ezelinnen terecht zijn. Zijn kudde is weer
compleet en het nederige koninklijk vervoer is geregeld.
Tweede teken: hij komt drie mannen tegen, op weg naar Bet-
El, dat is ‘huis van God’, tempel. Ze dragen offergaven:
bokjes, brood en wijn. Saul krijgt een deel van deze
offergaven - twee broden - en wordt daarmee ingeschakeld in
de priesterschap, in de dienst van JHWH. Met andere woorden:
wie dienaar van zijn volk wil zijn, moet eerst dienaar van
JHWH worden.
Derde teken: Saul ontmoet een bende profeten met
muziekinstrumenten; ze dansen en zingen. Een soort
demonstratie. Ook Saul krijgt de geest en gaat meedansen. Zo
wordt hij lid van het profetengilde. Thomas Naastepad, die
zo’n dertig jaar geleden intensief over deze teksten heeft
gepreekt, tekende daarbij aan: ‘Profeten zijn vreemde luitjes,
hun optreden ziet er altijd destructief uit. Ze maken muziek in

werktijd, ze lopen niet mee, ze dansen uit de pas.’ Zo zet
Naastepad die profeten neer als notoire tegenstemmers. En
Saul, de aanstaande nagied doet daaraan mee: een
profeterende, protesterende troonpretendent in politieke
oppositie. Kom daar eens om. De mensen om hem heen zien
het met lede ogen aan en spotten: ‘Is Saul nu ook al profeet
geworden?’ Dat is in Israël een gevleugeld woord geworden.
Naastepad voegt daar fijntjes aan toe: ‘Het vaardig worden
van de Geest die tegen is, wekt altijd het hoofdschudden van
de goegemeente.’
5.
Nu pas, na deze profetische kadertraining, kan Saul aan het
volk worden voorgesteld. Alle stammen van Israël verzamelen
zich rond Samuël. In een soort aftelprocedure wordt eerst de
stam Benjamin aangewezen, dan de clan van Matri, en daaruit
weer Saul, de zoon van Kisj. Maar Saul is op dat moment
suprême nergens te bekennen. Hij heeft zich gedrukt. Hij heeft
er helemaal ‘geen zin an’. Hij is bij de pakken neer gaan zitten,
ergens tussen de hervonden ezelinnen. En weer is het God in
eigen persoon die hem wel weet te vinden. En daar staat hij
dan, midden tussen het volk, kop en schouders erbovenuit.
‘Leve de koning,’ roepen ze. En Samuël dicteert hem nog
eens uitvoerig de rechten en plichten van een koning en
schreef ze op, een kopie natuurlijk van de oude Thora. Zoals
geschreven staat in het boek Deuteronomium (17:18-20):
‘Een afschrift van de Thora zal aan de zijde van de koning
zijn, en hij zal daar elke dag in lezen, zodat zijn hart zich niet
verheft boven zijn broeders.’
Arme Saul. Zijn ongelukkige koningsloopbaan is begonnen.
Hij moet voor koning spelen. En dat is tot op de dag van
vandaag een onmogelijke roeping gebleken. Even onmogelijk
wellicht als de roeping om een messiaanse mens, een
volgeling van die andere knecht-koning te zijn, die ooit op een
ezel Jeruzalem binnenreed, en die volgens Lukas tegen zijn
leerlingen, toen zij begonnen te twisten over wie van hen de
grootste was, gezegd heeft: ‘De volkeren hebben hun
heersers. Zo mag het niet zijn in uw midden. De grootste
worde de kleinste, wie voorgaat als een die aan tafel bedient’
(Lukas 22:26).
Zo moest ook Saul, die met kop en schouders boven het volk
uitstak, de kleinste worden, de Benjamin die hij van geboorte
was, de dienstbare voorganger. Het is hem niet gelukt. Hij is
gek van geworden van het koningschap. Hij is er kapot aan
gegaan.
In de Talmoed, die grote bundeling van joodse verhalen,
levensleer en schriftcommentaar uit de eerste eeuwen van
onze jaartelling, staat geschreven: ‘Waarom heeft de
regeerperiode van Saul maar zo kort geduurd?’ En het
antwoord luidt: ‘Omdat hij een man zonder smetten was,
integer, zonder vuile handen, onkreukbaar.’ Zo iemand houdt
het niet lang vol in de politiek. We zullen volgende week
horen hoe het met hem is afgelopen.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 22 oktober 2006
8
4.
UITVERKOZEN EN VERWORPEN
Bettine Siertsema
Gelezen: 1 Samuël 11; 1 Samuël 15:1-11
Wanneer ik de geschiedenis van Saul achter elkaar lees, krijg ik
last van opstandige gevoelens. Dat is niet om de krijgszuchtige
toon, al die verhalen vertellen hoe Israël het ene na het andere
vijandige volk weet te verslaan, met goedkeuring, soms zelfs als
regelrechte opdracht van God, maar om de eigenlijke pointe.
Want wat wil dit verhaal nou zeggen? Het volk wil een koning.
De profeet waarschuwt dat God de enige echte koning is, en dat
menselijke koningen ‘niks as ellende’ betekenen. Toch kiest God
zich een koning uit, de verlegen Saul, ‘een mooie en goeiige
jongen, geen man in Israël was aardiger dan hij’ (1 Samuël 9:2).
Saul, die helemaal niet zo nodig hoeft, maar tenslotte toch zijn
opdracht aanvaardt. De Talmoed, zo hoorden we vorige week,
kenschetst hem als ‘een man zonder smetten, integer, zonder
vuile handen, onkreukbaar’. Hij doet goed werk, smeedt de losse
stammen van Israël samen tot een solidair geheel, en bevrijdt de
kleine zwakke stam Benjamin van aartsvijand Ammon. Hij
vergaloppeert zich ook wel eens, maar is niet te beroerd om zijn
ongelijk te bekennen. (In het bij de lezing van vandaag
overgeslagen stuk wordt verteld dat hij, als het een keertje
tegenzit met de strijd tegen de Filistijnen, een overhaaste en
roekeloze belofte doet à la Jefta, waardoor zijn zoon Jonatan zou
moeten sterven, Jonatan, die juist door zijn stoutmoedigheid een
grote slag gewonnen heeft. Het volk protesteert heftig tegen Sauls
voornemen zijn belofte gestand te doen, en hij luistert daarnaar
en laat Jonathan leven.) Kortom, hij doet het helemaal niet zo
gek, deze koning tegen wil en dank, zeker als je hem vergelijkt
met allerlei koningen die na hem komen (inclusief David zou ik
zeggen).
En toch wordt hij verworpen. Je ziet hem ook gaan glibberen op
het gladde ijs van de macht. Als hij op het punt staat de strijd met
de Filistijnen aan te gaan, moet hij wachten op Samuël, die als
priester eerst een offer moet brengen om de zegen over de strijd af
te smeken - tja, we moeten wel even een cultuursprong maken: voor
onwennige oren lijkt dit verdacht veel op de paus die vroeger de
wapens zegende voordat de soldaten de oorlog ingestuurd werden.
Maar de verhoudingen liggen hier een beetje anders: de Filistijnen
waren een stuk machtiger en sterker, ze hadden onder andere
kunnen verordonneren dat er in Israël geen smid mocht zijn, met
andere woorden, de stammen van Israël beschikten nauwelijks over
ijzeren wapens, de Filistijnen wel. In die krachtsverhouding heb je
de zegen van de hemel wel nodig bij de strijd! Maar over
stammenstrijd in de bijbel, vijandsbeelden, gerechtvaardigde
oorlogen, al die gewelddadigheid die goedgepraat of zelf geëist lijkt
te worden, goddelijk gesanctioneerd, moeten we het een andere keer
maar uitgebreid hebben. Nu gaat het over koning Saul. Als Saul
zeven dagen lang tevergeefs wacht op Samuël, en ziet dat mannen
uit zijn leger het wachten moe zijn en beginnen te deserteren, hakt
hij de knoop door en brengt zelf het offer. De koning eigent zich
het ambt van priester toe. En of de duvel ermee speelt, hij is nog
maar net klaar of daar komt Samuël die hem bitter zijn dwaasheid
verwijt, en voor het eerst aankondigt dat zijn koningschap niet zal
standhouden. Dan die roekeloze belofte die Jonatan de kop had
kunnen kosten, het loopt maar net goed af, dankzij het feit dat Saul
zich door het volk laat gezeggen. En dan nu die misstap met Agag
en Amalek.
Dat hij Agag in leven laat tegen het uitdrukkelijke bevel in, wordt
hem zwaar aangerekend. Het is kennelijk heel erg, en niet zomaar

wat inhaligheid, laat staan teerhartigheid - hoe misplaatst ook - wat
hij daarmee misdoet. Nu legt de tekst zelf al uit waarom er zo
hardhandig en hardvochtig met Amalek en zijn koning moet
worden omgesprongen. Maar het is nogal een summiere uitleg:
moet een heel volk uitgeroeid worden omdat het vele jaren geleden
het volk Israël de weg versperde naar het beloofde land? Als we alle
conflicten in de wereld op deze manier oplosten, zou er niet veel
wereld overblijven! Wie de geschiedenis in het boek Exodus erop
naslaat wordt niet veel wijzer. ‘Toen kwam Amalek en streed tegen
Israël in Refidim,’ staat daar (Exodus 17:8). Maar als in het boek
Deuteronomium Mozes in een grote rede het volk alle geboden en
voorschriften ten leven voorhoudt, dan wordt duidelijkheid
geschapen: ‘Gedenk wat jou is aangedaan door Amalek, - onderweg,
bij jullie uittocht uit Egypte: toen hij jou ontmoette onderweg en
jou de staart afsneed, alle verzwakten in je achterhoede, terwijl je
moe en afgemat was: hij heeft God niet gevreesd!’ (Deuteronomium
25:17-19). Daarom moet de gedachtenis van Amalek uitgewist
worden onder de hemel, zo stelt Deuteronomium. Amalek is dus
niet zomaar een buurvolk, waarmee vaak ruzie is over stukjes land,
waterbronnen, bodemschatten, het is zelfs niet alleen maar de
erfvijand van oudsher. Amalek is het kwaad zelf: lafhartig het
zwakste deel aanvallen van een groep uitgeputte vluchtelingen, de
achterhoede, de vrouwen en kinderen en bejaarden, iedereen die
niet zo goed meekan. Dat deel dat er tegen de wetten der natuur in,
tegen de evolutionaire regels van de survival of the fittest, recht op
heeft niet uit de gemeenschap gestoten te worden, maar juist extra
beschermd, met alle zorg omgeven. En ik hoef u niet te vertellen
dat dat nu niet minder actueel is dan in de tijd van Mozes en van
Saul. Dat de aanklacht tegen Amalek eindigt met ‘hij heeft God niet
gevreesd’, betekent niet dat ze een andere religie, een andere god
aanbaden, maar is de aanduiding van wat de bijbel onder
heidendom verstaat, de samenvatting van het voorafgaande:
heidendom, God niet vrezen, is het recht van de zwakste
vertrappen, is het appèl negeren dat op jou gedaan wordt door wie
hulp en bescherming nodig heeft. Het gaat niet zozeer om concrete
mensen, dat laat de verteller blijken door het in deze passage steeds
over ‘Amalek’ te hebben, en niet over de Amalekieten, zoals hij wel
spreekt over de Kenieten, concrete mensen die temidden van
Amalek wonen, maar die juist gespaard worden.
Amalek staat kortom voor het kwaad zelf. Dat is het dus wat Saul
moet uitroeien. En hij begon goed: Nachasj, de Amoniet, de eerste
die Saul als koning verslaat, is waarschijnlijk ook zo’n
symboolfiguur. Niet alleen door de barbaarse maatregel die hij aan
de stam Benjamin wil opleggen, maar ook door zijn naam, die
‘slang’ betekent, de slang die listig de harmonie in de hof van Eden
voorgoed verstoorde. Saul vermorzelt hem de kop, zoals het de taak
is die God de mens oplegt in Genesis (3:15). En nu, het is een paar
jaar later, en Saul heeft links en rechts vijanden van Israël verslagen,
nu staat hij opnieuw voor de taak het kwaad uit te roeien. Maar in
plaats dat hij dat onderkent, gaat hij juist precies zo te werk als
Amalek: wat beschadigd is en zwak, waar wat aan mankeert, dat
slaat hij met de ban, ‘alles wat veracht is en verworpen’, en juist het
mooie en sterke spaart hij. En dat hij dat doet onder het
voorwendsel om alleen het goede aan God te offeren, maakt het
nog erger. Door hem gevangen te nemen laat Saul koning Agag, laat
hij de essentie van Amalek leven temidden van Israël, geeft hem de
kans zijn vergiftigende werk te doen, te verleiden tot machtsdenken,
het recht van de sterkste. Amalek leeft temidden van Israël. Of het
een historisch plaatje is of niet, het is in elk geval een beeld dat voor
ons allemaal geldt: Amalek, de wil tot macht, leeft in elk van ons.
Omdat Saul zwicht voor die verleiding is hij ongeschikt om koning
te zijn van Israël. Het is immers juist de koning die het recht van de
zwakken moet beschermen: ‘hij geeft hoop aan rechtelozen, hun
bloed is kostbaar in zijn ogen.’ Zo zou het tenminste móeten zijn,
toen zo goed als nu. Maar het blijkt teveel van Saul gevraagd, en
daarom wordt hij als koning verworpen.
9
Maakt dit me nu minder opstandig als ik de geschiedenis van
Saul lees? Het wordt er zo bitter ingewreven: in Gilgal, waar
zijn koningschap bevestigd werd, krijgt Saul door Samuël
aangezegd dat het koningschap van hem afgenomen wordt.
‘Omdat jij het woord van JHWH hebt verworpen, heeft JHWH
verworpen dat jij koning bent over Israël.’ En Samuël zag Saul
niet meer tot de dag van zijn dood. Het blijft bitter, geroepen
tot een taak die je niet gevraagd, niet gewild hebt, falen en
verworpen worden. Maar dát staat er zo toch niet. Niet Saul
wordt verworpen, maar zijn koningschap. Want alleen zo,
alleen met een ándere koning kan Israël blijven voortbestaan,
niet als volk onder de volken, niet als land waar de macht
heerst, maar als een land gegrondvest op recht en rede, als een
wenkend perspectief dat oplicht in de duisternis. Mochten wij
in onze dagen daar al iets van waar zien worden. Mogen wij
daar iets van waar maken.
Amsterdamse Studentenekklesia, zondag 29 oktober 2006
Agenda toespraken
AMSTERDAMSE STUDENTENEKKLESIA
December
3 Jong geleerd 3 - Geeske Hovingh/Kees Kok
10 Advent 1 - Mensenrechten - Bart Stapert (Amnesty Int.)
17 Advent 2 - Verwachten wij een messias? - Kees Kok
24 Kerstavond - Huub Oosterhuis
31 Het jaar 2006 - Alex van Heusden
Januari 2007
7 Jong geleerd 4 - Geeske Hovingh/Kees Kok
14 Doopdienst - Huub Oosterhuis
21 Voorleesdag 1 Samuël
28 David aan de macht - 2 Samuël 3-7 - Alex van Ligten
Februari
4 Jong geleerd 5 - Geeske Hovingh/Kees Kok
11 David moordenaar - 2 Samuël 8-12 - Huub Oosterhuis
18 Voortwoekerend kwaad - 2 Samuël 13-14 - Alex van
Ligten
25 Paleisrevolutie - 2 Samuël 15-17 - Ranfar Kouwijzer
(OV)
Maart
4 Jong geleerd 6 - Geeske Hovingh/Kees Kok
11 David en Absolom - 2 Samuël 18-19 - Huub Oosterhuis
18 Rispa en de godsverwarring - 2 Samuël 21 - Alex van
Heusden/Huub Oosterhuis
25 Davids testament - 1 Koningen 1-2 - Alex van Ligten
April
1 Voorleesdag 2 Samuël
8 Pasen - Albert van den Heuvel
15 De weg naar Emmaus - Kees Kok
22 - Abeltje Hogenkamp
29 Bezield verband - Huub Oosterhuis
Mei
6 Jong geleerd 7 - Geeske Hovingh/Kees Kok
13 De wording van het christendom - Alex van Heusden
20 Mijn keuze voor het christendom - Ranfar Kouwijzer
27 Pinksteren - De geest van het christendom - Alex van
Heusden
Juni
3 God: Drie-Eenheid? - Huub Oosterhuis
10 Vrijzinnig christendom - Hester Smits
17 Laatste dienst van het seizoen, doopdienst - Huub
Oosterhuis

JONG GELEERD 1 en 2
‘Jong geleerd’ is een serie van zeven diensten in de
Amsterdamse Studentenekklesia, telkens op eerste zondagen
van de maand. In deze diensten wordt gepoogd een aantal
elementaire geloofsvragen ook voor jongere, minder in kerk en
ekklesia ingevoerde zielen, op toegankelijke wijze aan de
orde te stellen.
Jong geleerd 1, 1 oktober 2006
Wat is een Ekklesia?
1.
EEN DAK, WOORDEN EN EEN TAFEL
Kees Kok
Zomaar een dak
Huub Oosterhuis
Zomaar een dak boven wat hoofden,
deur die naar stilte openstaat.
Muren van huid, ramen als ogen,
speurend naar hoop en dageraad.
Huis dat een levend lichaam wordt
als wij er binnengaan
om recht voor God te staan.
Woorden van ver, vallende sterren,
vonken verleden hier gezaaid.
Namen voor Hem, dromen, signalen
diep uit de wereld aangewaaid.
Monden van aarde horen en zien,
onthouden, spreken voort
Gods vrij en lichtend woord.
Tafel van Een, brood om te weten
dat wij elkaar gegeven zijn.
Wonder van God, mensen in vrede,
oud en vergeten nieuw geheim.
Breken en delen, zijn wat niet kan,
doen wat ondenkbaar is,
dood en verrijzenis.
*
Al bijna tweeduizend jaar komen talloos veel mensen op
zondagen bijeen onder zomaar een dak in een of ander huis,
een kerk, een kathedraal, een preekschuur, bij Ons’ Lieve
Heer op Solder, of onder een Rode Hoed. Soms is het huis te
klein, meestal veel te groot, maar als het goed is past het
precies en voegt het zich als een tweede huid om de
verzamelde gemeenschap heen; het wordt een levend lichaam
met ramen als ogen, waarmee de gemeente ‘speurend naar
hoop en dageraad’, uitziet naar een betere toekomst, een
nieuwe wereld.
‘Ekklesia’ noemen de mensen in die huizen zich ook wel,
‘samenscholing’. Zij voelen zich geroepen; zij hebben iets te
horen en te verstaan gekregen; als kind, als jongere, als
middelbare of pas als oudere. Ze zijn aangesproken door
‘woorden van ver’ die als ‘vonken verleden’ zijn uitgezaaid in
10
hun omgeving, in hun hart. Vurige, aanstekelijke woorden. Ze
komen uit de bijbel, of komen er uit voort. De bijbel is het
Boek der boeken waarvan onze taal en cultuur doordrenkt is,
maar dat ook altijd vreemd blijft, ver-van-ons-bed, uitlegbehoeftig.
Maar wie zich werkelijk verdiept in zijn verhalen,
dromen en signalen, ontdekt altijd weer onverwachte
inzichten en vergezichten.
Al de woorden van dat uit tientallen heel verschillende
boekjes samengestelde boek, zijn ooit in één zinnetje
samengevat: ‘Heb lief je naaste, die is als jij’; en in één woord:
‘solidariteit!’. De bijbel wordt vanouds ‘Gods woord’
genoemd en ‘God’ wordt in de bijbel omschreven als de bron
van alle leven, van vriendschap en trouw, als bevrijder en
inspirator van alle solidariteit. Dat is zijn bijbelse naam, zijn
identiteit. En zijn woorden zijn dan niet dogmatisch of duister
bedoeld, maar ‘vrij en lichtend’. Dat vrije en bevrijdende,
vóórlichtende woord maakt in de ekklesia de dienst uit. Dat
wordt in de liturgie onthouden en voortgesproken,
geactualiseerd. Dat is traditie: niet de aanbidding van as, maar
het bewaren van vuur (Gustav Mahler).
Midden in het huis van de samenkomst staat een tafel. Hier,
in dit huis, is dat geen altaar, geen brok steen met daarop
hosties en miswijn in gouden schalen en kelken en gefluister
over het ‘mysterie van het geloof’. Rondom een gewone tafel
met mandjes vol matzes en bekers wijn vieren wij eucharistie.
Wij bidden en zingen over het breken en eerlijk delen van
alles wat deze wereld te bieden heeft, over ‘alles voor allen’.
Wij doen dat ter gedachtenis aan en in navolging van Jezus
van Nazaret, die ene, bijzondere mens die ons dat breken en
delen heeft voorgedaan met de inzet van zijn eigen leven -
‘Tafel van Een’: van die éne en van de ene, ondeelbare
mensheid.
Wij eten van het brood en nippen aan de wijn, niet om te
worden verzadigd, maar om het delen, de solidariteit, te
oefenen, in te studeren; en om onszelf er steeds weer van te
doordringen dat delen broodnodig is, al lijkt het in deze
wereld ondenkbaar, onhaalbaar. Even zijn wij niet van deze
wereld. We beseffen dat het gaat om een vreedzame opstand
tegen het systeem van deze wereld, dat hongerdood en
verderf zaait, om een zaak van leven een dood dus. Opstand,
opstanding, ‘verrijzenis’, niet alleen voor die tallozen in
Darfur zonder brood en een dak boven hun hoofden, maar
uiteindelijk ook voor onszelf.
2.
EEN KLEINE NIEUWE WERELD
Geeske Hovingh
Gelezen: Handelingen 4:32-5:5
‘Als je geluk hebt, kom je in Spanje aan. Daar is werk en kun
je naar school… Ik ben niet bang voor de verdrinkingsdood.
Als er een god is, dan is er leven… We moesten tweeduizend
kilometer varen. Als sardientjes in een blik zaten we in de
boot, vijf keer per dag biddend tot Allah. Ons water en eten
raakten op, een van mijn kameraden overleed… Uiteindelijk
werden we door Mauretaanse vissers op het strand gevonden.
Maar ik vertrek zo wéér… Ik ga nog liever dood dan terug te
keren naar huis. Ik heb al mijn bezittingen verkocht voor een
plekje op de boot,’ aldus Lassana Djerby uit Senegal.

De mensen uit de voorgelezen passage in Handelingen zijn
net als Lassana bezitloos, maar dan geheel vrijwillig. Ook
hebben ze besloten een waagstuk uit te halen, maar hier houdt
de vergelijking op, want uiteindelijk leidt dat er toe dat ze één
van hart en één van ziel worden.
Hoe is het mogelijk… Zoveel mensen met de neus in
dezelfde richting, alles verkopend wat ze hebben, bezittingen
met elkaar delend, niets achterhoudend. En dat alles ook nog
eens in grote vreugde.
Ik bladerde door de encyclopedie en las dat die gemeente uit
Handelingen bekend staat als een van de eerste communes.
De volgende definitie roept inderdaad veel herkenning op:
‘Een commune is een leef- of woongemeenschap waar alles
gemeenschappelijk wordt gedaan. Alle of bijna alle materiële
bezittingen zijn van de hele gemeenschap.’ Maar er wordt
onmiddellijk een kritische kanttekening bij geplaatst want: ‘In
de jaren zestig en zeventig ontstonden er veel communes. Zij
gingen in de praktijk meestal snel te gronde door onderlinge
ruzies over de te volgen koers, interne gezagsverhoudingen en
slechte voorbereiding.’ Fijntjes voegt Winkler-Prins er nog
aan toe: ‘Van de oorspronkelijke communes waren er maar
enkele die levensvatbaar bleken. Om écht te kunnen gedijen
hebben deze overlevers meestal enkele principes van de
burgermaatschappij, zoals privé-bezit, weer overgenomen.’
Het klonk ook allemaal te mooi om waar te zijn. Wanneer is
ooit in de geschiedenis een commune écht geslaagd? Als er
een de baas gaat spelen, krijgt het geheel al gauw sektarische
trekjes en vroeg of laat zijn er dissidenten; mensen die zich
niet volledig aan de regels willen houden.
Ananias is er zo een, want als deze kleine knoeier op het
toneel verschijnt, krijgt het sprookjesachtige verhaal een
aardse wending: hij wil best wat inleveren van zijn opbrengst,
maar níet alles, hij moet ook denken aan zijn toekomst,
investeren in zijn cv, een pensioen opbouwen! En dus slaat hij
de communeregels in de wind en begint een
schaduwboekhouding, samen met zijn partner in crime Saffira.
Ananias legt zijn deel voor de voeten van de gezondenen. Zij
waren trouwens niet de eersten de besten; ‘gezondenen’ staat
hier voor: ‘profeten; mensen met een boodschap die niet van
henzelf, maar van Godswege komt.’ In dit geval hadden ze
met hun nieuws over ‘alles voor allen’ grote blijdschap
gebracht. Ik stel me voor hoe Ananias zijn gezicht in de plooi
houdt en terugloopt naar zijn plek. Als de omstanders zien
hoe weinig hij heeft neergelegd, zwelt het geroezemoes
langzaam aan. Had die man niet veel meer grond? Zou hij er
dan zó’n slechte prijs voor gekregen hebben?! Petrus
confronteert Ananias met zijn handelen en is niet zuinig met
zijn kritiek: ‘Wat heeft de Satan met je hart gedaan?’ vraagt hij
en vervolgens: ‘Zou het niet blijvend van jou zijn, en zelfs na
de verkoop onder jouw beheer blijven?’ Met andere woorden:
‘Was het niet nog steeds van jou geweest als je het met ons
had gedeeld!?’ Hij had dus niets achter hoeven houden, maar
nu is het te laat. Petrus lijkt even een communeleider die zich
bedrogen voelt door een afvallige volgeling. Maar dan zegt hij:
‘Je hebt niet tegen mensen gelogen, maar tegen God!’ En
alsof hij daarmee een vloek uitspreekt, blaast Ananias de
laatste adem uit en zo valt er helemaal niets meer in de
toekomst te investeren.
Nogal een straf voor frauduleuze praktijken… Letterlijk staat
hier dat je het met de dood moet bekopen als je je bezittingen
niet deelt met een ander, nee erger nog: het is al mis als je een
11
deel achterhoudt. Dan schend je namelijk een afspraak die je
met God gemaakt hebt.
Gaat het hier om het onderscheid tussen de goede christen en
de slechte christen, tussen God en Satan?
Veel bijbeluitleggers zijn met deze woorden aan de haal
gegaan en zien het als de tekst bij uitstek om het volk streng
mee toe te kunnen spreken: Past u er op, dames en heren,
blijf aan de goede kant, want voor u het weet, valt u in Gods
ongenade!
Maar het gaat niet over wij en zij, de goeden en de slechten.
Wat in het tweede gedeelte van de tekst beschreven wordt, is
onze realiteit: allemaal hebben we iets van een Ananias in ons,
we bouwen ons curriculum en onze welvaart op, onze eigen
ontwikkeling is heel belangrijk geworden en dat is lang niet
altijd slecht. Maar soms dompelen we onder in gedraai en
gegraai. Op doldwaze dagen in doldwaze winkels verliezen we
de concentratie en raken verstrikt in de mallemolen van
MEER en NU en IK! We leven soms echt om meer te
krijgen, maar sterven we dan ook aan onze eigen overvloed?
Het experiment dat Lukas in Handelingen beschrijft, is een
visioen, een wereld zoals we zouden willen dat ’ie was. Met
mensen die delen, zonder aanzien des persoons. Deze
beschreven gemeenschap is net zomin een geestvernauwende
commune als Ananias de verpersoonlijking van het kwaad. En
niemand wordt door een bliksemflits getroffen als hij iets
achterhoudt voor zichzelf. Maar om goed te leven, in vrede
met elkaar, moeten we wel het goede deel van het verhaal ter
harte nemen. Het visioen in ons hoofd bewaren en opslaan in
ons hart.
Dat klinkt als poëzie, maar wat kun je nou met een visioen?
Het is een handig verzamelwoord voor alles waar we op
hopen, voor hoe die wereld er misschien uit kan zien, ooit.
Een wereld met genoeg ruimte voor iedereen, waar mensen
hun leven niet in de waagschaal hoeven stellen om te kunnen
delen in onze welvaart.
Is dat het visioen?
De welvaartskloof groeit, de temperatuur stijgt, we leven met
zo velen, er kan geen arme meer bij. Het maakt ons
moedeloos en wat moet je dan met een visioen in je hart? Wat
helpt het om te dromen? De arme wordt er niet minder arm
van. Lassana uit Senegal blijft het proberen. En al die
anderen, als sardientjes opeengepakt, alleen deze vissen
kunnen niet zwemmen. Ze spoelen aan op onze stranden,
bezitloos dromend van hun eigen visioen, een plek in een
wereld waar brood en werk en ruimte is, genoeg voor allen.
Het is teveel, te groot, je kunt als klein mens maar zo weinig
doen…
Dan is het goed te weten dat je daar niet alleen staat in je
wanhoop. Dat er mensen ver weg en dichtbij, in heden en
verleden zijn die bijeengeroepen worden. Mensen die elkaar
niet op de nek zitten, maar wel een schouder aanbieden als
het moet. Mensen die bereid zijn te delen, die worden
aangesproken door dat visioen. Die durven dromen en dwars
tegen alle ellende in. Die vertrouwen. Maar dat kunnen ze niet
alleen.
De ekklesia biedt een vrijplaats, een oefenruimte, van steeds
maar weer proberen, elkaar bij de les houden, de afspraak met

elkaar maken dat je een ander niet laat zitten. Steeds opnieuw
te rade gaan bij ons geweten.
De verleiding die Ananias niet wist te weerstaan, ligt ook bij
ons voortdurend op de loer. Niet alleen om welvaart op te
stapelen, maar ook om het hoofd te laten hangen, ‘het kan
toch niet!’ te zeggen tegen dat visioen van die eerste ekklesia.
Keer op keer zingen… de woorden van ‘misschien, en toch’,
ze inprenten, brood delen met elkaar, de namen horen van de
mensen in het grote boek, maar juist ook van die in het kleine
waar wij zelf in schrijven. Ze herhalen in ons hoofd, onze
doden, onze levenden, allen gedenken, samen zwijgen.
Zo ontstaat, zonder dat je het door hebt, al een kleine, nieuwe
wereld, waarin je naam, je kleur, je geld er niet meer toedoen.
Een wereld waarin mensen hun handen uit de mouwen
steken,
ze rondkrommen tot kommen
hun blote handen openleggen,
mensen niet laten verdommen.
Zo moge het zijn.
Jong geleerd 2, 5 november 2006
Geld hebben
Woord ten geleide
Welkom u allen, oud en jonger, bij deze tweede van zeven
Jong geleerd-diensten.
Vandaag willen wij het hebben over ‘geld hebben’, een altijd
zeer actueel thema. We lezen uit het evangelie van Matteüs
het verhaal over de rijke jongeling, die naar eigen zeggen alles
goed doet, maar niet gelukkig is. Jezus adviseert hem al zijn
bezit te verkopen en aan de armen uit te delen. Daar wordt hij
niet gelukkig van.
En over Franciscus, zoon van Pietro Bernardone, die heel
hoog zou hebben gestaan op de Quote-lijst van Assisi, jaargang
1206. Hij gaf wel gehoor aan Jezus’ advies en heeft daarmee
heel veel mensen gelukkig gemaakt. Tot op vandaag wordt
zijn naam met ere genoemd.
Ton Moesdijk, nummer 109 op de Quote-lijst van 2006,
eigenaar van een glanzende Mercedes met naar boven
opendraaiende deuren, en een vermogen van 220 miljoen
euro, zei deze week tegen de Volkskrant: ‘Geld is niet
interessant; geld is vrijheid en energie, maar het maakt niet
gelukkig.’ Sinds kort probeert hij ‘goed te doen’.
Niet om te hebben zijn wij geschapen, maar om er te zijn
voor en met anderen. Zo zijn wij evenbeeld en kind van de
God die niemand naar de ogen ziet, die door geen geld, geen
offers om te kopen is - zegt de oude joodse Schrift. En zo
zingen wij nu.
K.K.
Gezongen: Gij die niemand naar de ogen ziet, VL 210
12
1.
DE RIJKE JONGELING
Geeske Hovingh
Gelezen: Mattheüs 19:16-30
Gezongen: Hoor. Maar ik kan niet horen, VL 527
1.
Het slijk der aarde,
de zenuw van de oorlog,
maar ook de sleutel die op alle sloten past.
Geld.
Het leidt tot succes, succes tot geluk, dus geld maakt gelukkig.
Toch?
De waarheid is weerbarstiger: Wij (en dan spreek ik namen
mijn generatie) hebben meer kansen dan onze ouders, maar
moeten daardoor ook meer keuzes maken. We hebben
grotere toegang tot welvaart, en tegelijkertijd compliceert dat
ons leven uitermate.
Een huisarts zegt in het blad Psychologie Magazine: ‘Je bent jong,
veelbelovend, ambitieus, je wilt alles en het lijkt er op dat dat
ook daadwerkelijk mogelijk is. Allemaal zaken waarvan we
gewoonlijk denken dat ze gelukkig maken, maar ik krijg in
mijn praktijk steeds meer met mensen te maken die ondanks
hun succes vinden dat hun leven leeg is.’
De quarter-life-crisis wordt dat wel genoemd; een begrip dat
steeds meer in zwang lijkt te raken. We willen alles uit het
leven halen, bereiken veel en dan ineens… vallen we stil en
beseffen dat die vermeerdering van welvaart en
keuzemogelijkheden ons onrustig maakt, dat die meer vragen
oproept dan antwoorden, meer angst creëert dan zekerheid en
ons hart van leegte zwaar maakt.
2.
In die positie verkeert ook die rijke jongeman uit het
evangelie van Matteüs (19:16-30). Zijn geld biedt hem sleutels
die op vele sloten passen. Maar toch knaagt er iets…
Langzaam doemt er een vraag bij hem op, een existentiële
vraag: ‘Is dit het nu? Is dít nu alles wat het leven te bieden
heeft?’
Het wordt tijd voor een bezoek aan een mental coach. ‘Welk
goeds moet ik doen om in de komende wereld te mogen
leven?’ vraagt hij aan Jezus. Die ‘komende wereld’, dat is de
échte, zinvolle, door geen geld om te kopen, door geen dood
te overwinnen wereld. Dat is ook het gemis dat hij voelt in
zijn eigen, aan alle kanten verzekerde bestaan.
‘Wat is het goede?’ vraagt Jezus. Deze man doet goed. Zijn
vele bezit heeft hem niet gierig gemaakt in tegenstelling tot
alle Ebenezer Scrooges die we kennen. Hij onderhoudt de Tien
Geboden, maar dan krijgt hij iets voor zijn kiezen wat hij niet
had verwacht: Jezus stelt hem voor dat hij al zijn bezit
verkoopt en het daarmee verdiende geld aan de armen geeft.
3.
In gedachten gaat de arme, rijke jongeman langs alle fluwelen
mantels in zijn kast, de paarden in zijn stal, de ringen aan zijn
vingers… moet hij dat dan allemaal de rug toekeren? In net
zo’n juten hobbezak gaan lopen als die leerlingen? Hij zou het
wel willen, maar kan het niet. Het bezit waaraan hij zich heeft
gehecht, kan hij met geen mogelijkheid loslaten, het is hem
heiliger dan de woorden van Jezus en dus druipt hij bedroefd
af, om nooit meer terug te komen.

Hij had zich aan alle regels gehouden, nooit iets gestolen, zijn
ouders trouw en veelvuldig op bezoekjes getrakteerd, zich
nooit vergrepen aan zijn gewillige slavinnen, maar de
belangrijkste, allesomvattende vraag kon hij niet
beantwoorden. De angst voor de naaktheid domineert en
doet hem in zijn gouden schulp kruipen.
4.
Ik probeer me in hem te verplaatsen, in deze zoekende, die
door Matteüs jongeman wordt genoemd omdat hij nog veel
moet leren. Tot dit punt is het herkenbaar. Maar deze
jongeman hééft al veel geleerd, onderhoudt leefregels die
velen van ons met voeten treden. En dan krijgt hij ook nog
dat onmogelijke voorstel, die beproeving: wie zou vandaag in
staat zijn letterlijk afstand te doen van al zijn bezit? Ik zou het
niemand durven vragen. Het is moeilijker voor ons om in het
koninkrijk van God terecht te komen dan het voor een
kameel is om door het oog van de naald te kruipen. Dat klinkt
vrij onmogelijk.
Geld is de zenuw van ons leven. De manier waarop we ons
kleden, de telefoon in onze broekzak, de auto, de vakantie, in
alles moeten we onze unieke identiteit kunnen uitdrukken en
we investeren in cursussen om die nog beter te leren kennen.
De rijkdom verwart ons, we bezitten haar niet, zij bezit ons,
kenmerkt ons en hoe meer we ervan hebben, hoe moeilijker
het wordt te knielen, ons bloot te geven, te laten zien wie we
écht zijn.
Onlangs werd de noodklok weer eens geluid over het
mondiale hongerbeleid. Van de afspraken die gemaakt zijn
om de honger in de wereld te bestrijden, is maar weinig
terechtgekomen, het aantal mensen dat honger lijdt, is zelfs
toegenomen, blijkt uit cijfers van de Verenigde Naties. We
weten het: er is genoeg te eten voor iedereen. Maar het is
verkeerd verdeeld. En wij hechten teveel aan onze eigen
onevenredig grote voorraden, aan ons territorium. Het
bedroeft ons dat er honger is, maar we kunnen onze eigen
verzadiging niet loslaten en dat bedroeft ons misschien nog
wel meer.
5.
‘Wie kan er dan in godesnaam wél gered worden?’ vragen de
leerlingen zich in paniek af. ‘Bij de mensen kan dat niet, maar
bij God kan alles,’ aldus Jezus. Hij stelt zijn vrienden gerust,
het zal hen wel lukken, sterker nog: ze zullen op tronen
zetelen, misschien nog wel groter dan die van die rijke
jongeman. Juist omdat ze alles hebben achtergelaten, zullen ze
het in honderdvoud terugkrijgen.
Het hele verhaal draait zich om:
rijken worden armer,
armen krijgen meer,
laatsten worden eersten,
hogen vallen neer.
6.
Eindigt het verhaal hier? Nee, niet in alles hoeven we ons met
de rijke jongeman te identificeren. Als je strikt alle geboden en
leefregels naleeft die je opgedragen zijn, kun je je rechte rug
niet meer buigen om te zien wat er onder je gebeurt. Dat is
wat die jongeman overkomt, net zoals de man in dat
overbekende joodse verhaaltje. Hij ligt op de grond diep in
gebed terwijl zijn kind in de hoek erbarmelijk ligt te huilen.
Zijn vader komt de kamer binnen en ziet het huilende kind.
Als hij zijn biddende zoon er op wijst zegt die: ‘ik was in God
13
verzonken,’ waarop de vader antwoordt: ‘Wie in God
verzonken is, ziet zelfs de vlieg die over de muur kruipt.’
God zit niet in het strikt volgen van voorschriften, God zit
niet in spullen, hoe goddelijk mooi die ook mogen zijn. God
zit in mensen om ons heen; de huilende in de hoek, de laatste,
de weggestuurde, de geliefde, de vriend. Dáár moet je naast
gaan zitten. Goed naar luisteren en ontdekken hoeveel
schatten hun harten en hoofden bezitten.
7.
En er is meer speelruimte; letterlijk en figuurlijk. Volgens
sommige bijbeluitleggers was ‘het oog van de naald’ eigenlijk
een poort in Jeruzalem. Een poort die zó laag is dat het voor
kamelen onmogelijk is er rechtop onderdoor te lopen. De
enige manier waarop dat lukt, is door nederig te worden;
ervoor door de knieën te gaan en je er door anderen
doorheen te laten duwen. Dán kan het.
Je identiteit ontleen je aan de ander, aan elkaar en soms moet
je dingen loslaten, op je knieën gaan, maar dát levert grote
rijkdom op.
Zo moge het zijn.
*
2.
FRANCISCUS, BIJVOORBEELD
Kees Kok
Franciscus, de zoon van Pietro Bernardone, een rijke
lakenkoopman te Assisi, Italië, werd in 1181of 1182 geboren
als Giovanni Bernardone, terwijl zijn vader in zijn geliefde
Frankrijk inkopen deed. Bij zijn thuiskomst doopte hij
Giovanni om in Franciscus, Fransoosje. Franciscus groeide
op tot een vrolijke Frans. Als jongeman organiseerde hij, van
het geld van zijn vader, ruige dansfeesten in de straten van
Assisi en betaalde graag de rekeningen, en was mede daardoor
uiterst populair. Zijn vader had daar kennelijk geen moeite
mee. Zolang de feestgangers maar in zijn kleren dansten.
Maar op zekere dag veranderde er iets. Franciscus begon het
geld van zijn vader steeds vaker weg te geven aan de bedelaars
en lepralijders die hij tegenkwam
Wat had hem daartoe gebracht? Er was in die eerste jaren van
de twaalfde eeuw, zoals wel vaker voorkomt, sprake van een
groeiende kloof tussen rijk en arm, een maatschappelijke
tweedeling. De steden - stadstaten - waren in opkomst en in
die steden bloeide de handel. Kooplieden als Bernardone
werden schatrijk door de oude feodale adel en de kerkelijke
gezagdragers te voorzien van luxe kleding en exclusieve
etenswaren. Tegelijkertijd groeide de onderlinge concurrentie
tussen de steden, die regelmatig escaleerde in bloedige
oorlogjes, zoals die tussen Assisi en Perugia. In die oorlogen
mocht telkens een deel van de jeugd eervol sneuvelen. Ook
Franciscus nam er op verdienstelijke wijze aan deel.
En in rustiger dagen van wapenstilstand trok hij als
vertegenwoordiger van de firma Bernardone door het
Italiaanse land en werd daarbij steeds weer geconfronteerd
met het menselijke afval van deze vroegkapitalistische
maatschappij. Wie niet kon bogen op staat en stand of
beschikte over aanzienlijke hoeveelheden geld, telde als mens
niet mee. Tegelijkertijd zag hij de adel en de clerus rondrijden
op paarden met gouden bitten en zich in zijden gewaden
tegoed doen aan tafelweelde, dronkenschap en veelwijverij,

terwijl het kerkelijk leven en de kerkgebouwen in verval
raakten. Op een dag hoort Franciscus tijdens een mis de
evangelietekst voorlezen over de rijke jongeling: ‘Als je
volmaakt wilt zijn, ga heen, verkoop je bezit en geef het aan
de armen…’ En een andere keer hoort hij de woorden
waarmee Jezus zijn leerlingen de wereld in stuurt: ‘Neem niets
mee voor onderweg, geen stok, geen reiszak, geen geld...’
(Lukas 9:3).
Die woorden deden hun werk; ze raakten hem in zijn hart. Ze
worden voor hem de gloeiende kern van het evangelie. Hij
‘bekeert’ zich, hij zet die woorden in daden om en voortaan
ziet hij de wereld omgekeerd: de onderliggenden staan voor
hem bovenaan, en de hoogstaanden vallen van hun voetstuk.
Hij gaat niet in de aanval, richt geen politieke partij op,
predikt geen revolutie, maar verklaart eenvoudig zijn liefde
aan ‘Vrouwe Armoede’ en vraagt haar ten huwelijk.
Vierentwintig jaar oud is hij dan. Om aan de huwelijkse
voorwaarden te voldoen, neemt hij afstand van alles wat hij
bezit: zijn status, zijn geld, de opvolging in het bedrijf van zijn
vader. Op een dag besluit hij het geld van een lakenverkoop
in Perugia te investeren in de restauratie van een verwaarloosd
kerkje in San Damiano: heel de kerk was immers toe aan een
grondige hervorming, en je moest ergens beginnen. Maar dan
verliest zijn vader zijn geduld. Hij klaagt Franciscus aan
wegens verspilling van familiekapitaal en daagt hem voor het
bisschoppelijk gerecht.
We schrijven het jaar 1206, achthonderd jaar geleden. Op het
plein voor het bisschoppelijk paleis van Assisi ontdoet
Franciscus zich ten overstaan van de bisschop en zijn vader,
en voor de ogen van het samengestroomde volk van al zijn
kleren. Als ook zijn onderkleed op de grond valt gooit de
geschokte bisschop haastig zijn eigen mantel over zijn blote
lijf.
Van nu af aan speelt geld voor hem geen enkele rol meer;
geen bezit, geen huis, geen bed, geen paard. Heel de natuur is
zijn huis, de armen en de dieren zijn huisgenoten. Hij zoekt
en vindt God in die armen, bij de dieren, in de natuur. Hij
overnacht in grotten, vervallen kerkjes en schuren, en zwerft
door het mooie, maar vaak ook onherbergzame landschap
van Umbrië en praat honderduit over zijn ontdekking, over
de schoonheid van Vrouwe Armoede. En, zo gaat het verhaal,
als er niemand is die luisteren wil, spreekt hij tot de vissen en
de vogels. Franciscus breekt zo op radicale en groteske wijze
met de cultuur, met de bestaande orde van zijn dagen. Hij
krijgt volgelingen: vaak rijke en ontwikkelde mannen en
vrouwen van stand, zoals zijn geliefde Clara Favarone, een
jonkvrouw van achttien, oermoeder van de orde der
Clarissen.
Franciscus zocht niet de confrontatie met het kerkelijk gezag.
De kerk als wereldlijke macht die oorlogen voerde, koningen
kroonde en afzette, en ketters vervolgde, was in die tijden nog
volkomen vanzelfsprekend. Maar hij stelde er een ander soort
kerk tegenover: een ongeordende orde, waarin bezitloosheid
vooropstond, machtsposities taboe waren, de krijgseed en het
dragen van wapens verboden.
Veel tijdgenoten, niet alleen zijn volgelingen, hebben getuigd
van Franciscus’ fascinerende persoonlijkheid. Zo wordt
verteld dat in die tijd, toen alle ridders van Europa optrokken
naar het ‘Heilige Land’ om met hun kruistochten het graf van
Christus op de moslims te heroveren, ook Franciscus met een
aantal broeders de Middellandse Zee overstak naar Egypte
om in Damiate ontwapenende pogingen te doen de strijdende
partijen te verzoenen. Hij ging zonder toestemming van de
kruisridders en zonder escorte naar het vijandelijke kamp om
14
met de sultan Melek van gedachten te wisselen over het
mooie evangelie met zijn gloeiende kern en hem zo om te
praten. Melek was diep van hem onder de indruk. Want
terwijl de christenheid, paus Innocentius III voorop, de islam
identificeerde met het Beest uit de Apocalyps, noemde
Franciscus de moslims zijn broeders en verklaarde tegenover
de sultan dat Christus de moslims meer liefhad dan zijn graf.
Daar kunnen we achthonderd jaar na dato nog wat van leren!
Het heeft natuurlijk niet mogen baten, de strijd ging door,
maar zijn nagedachtenis heeft langer stand gehouden dan die
van Innocentius III. En niemand kan de invloed schatten die
het voorbeeld van Franciscus heeft gehad op de grote
hervormers van kerk en maatschappij die na hem zijn
gekomen.
Franciscus was een vrij man. Vrij van alles wat mensen onvrij
maakt: hypothecaire leningen, overvolle agenda’s, zorgen over
eten en kleding, stress en overgewicht. Hij zaaide bronnen
van solidariteit uit in een woeste samenleving. Hij ontplooide
zijn menszijn, zijn ‘zelf’, door zoveel mogelijk mensen om
hem heen gelukkig te maken. En hij was niet bang, niet
‘vervaard’ voor de grootste liefde: het opgeven van heel zijn
bezit.
Op zijn vele voettochten door Italië zong hij graag en veel; hij
ging ‘op de vleugels van een lied’, van zijn eigen liederen ook,
zoals zijn beroemde Zonnelied. Als een van de eerste westerse
mensen zag hij de natuur niet als een bedreiging, maar als één
grote tuin, waarin ‘zuster water’ altijd nuttig en nederig,
kostbaar en zuiver, ‘doorschijnend’ aanwezig was. Hij kende
geen angst voor wilde dieren, ziekte en pijn - en zelfs de dood
noemde hij ‘zusje’.
Achthonderd jaar na de scène op het Bisschopsplein in Assisi
spreekt Franciscus nog steeds tot de verbeelding. Tallozen
hebben hem in meer of mindere mate nagevolgd - in
kloosters, maar ook als een verborgen tegenbeweging in de
maatschappij: een eeuwenoud bondgenootschap van
vrijwillige met onvrijwillige armen. Zijn radicale keuze is nog
altijd een open uitnodiging; een uitdaging die nooit uit de tijd
raakt en die in de schoot van de ekklesia altijd in ere
gehouden moet worden, in de hoop dat er ooit weer jongens
en meisjes, mannen en vrouwen zullen zijn, die het erop
wagen, die doen wat bij mensen onmogelijk, maar wat in de
loop der geschiedenis niet godsonmogelijk gebleken is. Zo
moge het zijn.
Gezongen: Lied om vrijheid, VL 796
Ingezonden brief
Nieuwe wereld/nieuwe aarde
Reactie op Alex van Heusden, Bijbelse spiritualiteit
Uit een recent onderzoek onder bezoekers van de
Amsterdamse Studentenekklesia bleek dat mensen zich storen
aan de manier waarop ‘het mystieke element’ in de diensten
daar aan de orde komt - of eigenlijk weinig aan de orde komt,
en dan nogal eens smalend wordt afgedaan. Om in deze
lacune te voorzien hield Alex van Heusden op 24 september
jongstleden een toespraak over ‘De spiritualiteit van de bijbel’,
afgedrukt in de vorige Maandbrief. Hoe wonderlijk om juist in
deze toespraak weer een alinea aan te treffen die riekt naar
minachting. Van Heusden schrijft: ‘Er bestaat een spiritualiteit
die draait om het eigen “ik” Om geluk te vinden in de eigen,
beperkte context. Daar is de bijbel niet gelukkig mee.’

Om te beginnen is het niet sterk kritiek te uiten zonder man
en paard te noemen. Want over wie heeft Van Heusden het
hier? En waaruit blijkt volgens hem dat deze mensen zich
richten op het geluk van ieder-voor-zich?
Als Van Heusden doelt op de nieuwetijdsstroming waar
Eckhart Tolle momenteel de bekendste vertolker van is (‘Een
nieuwe aarde’), slaat hij de plank mis. Het is zeker waar dat
Tolle c.s. in de eerste plaats zelfreflectie aanmoedigen; studie
en training van de (eigen) geest. Het perspectief is daarbij
echter juist, net als in het boeddhisme - waar de stroming
mijns inziens zwaar op leunt -, dat je daardoor krachtiger en
effectiever je rol in de samenleving als geheel kunt vervullen.
Uitgangspunt is dat ‘het alles-gevoel’ waar Huub Oosterhuis
op 30 juli ook over preekte, het je verbonden-weten, de kern
van ieder mens uitmaakt en door training beter tot
uitdrukking kan worden gebracht. De gedachtegang is dat
men alles wat deze verlichte staat in de weg staat, zoveel
mogelijk in zichzelf probeert op te lossen, om daardoor
werkelijk iets te kunnen betekenen voor de wereld. Zodat die
nieuwe wereld, waar in de Amsterdamse Studentenekklesia
iedere week brood en wijn voor gedeeld worden, inderdaad in
zicht kan komen.
Als Van Heusden ‘verzoening nastreven’ als hoogste vorm
van spiritualiteit beschouwt, zoals hij preekt, kan hij beter niet
beginnen met een tegenstelling te suggereren die niet bestaat.
Klazien Kruisheer, Amsterdam
*
Reactie op Klazien Kruisheer
In de diensten van de Amsterdamse Studentenekklesia is ‘het
mystieke element’ vooral te vinden in de liederen. Jou gezocht
bij dag. / Dacht in licht woon jij. / Breek de duisternis. Maar ook in
die liederen is het bijbelse visioen van gerechtigheid, de hoop
op het aanbreken van een nieuwe wereld volop aanwezig, het
vormt er zelfs de kern van. Ach jullie verlichten, ontrukten, / als je
niet liefhebt je naaste, / je verre naaste geen recht doet…
Er is bij mij geen sprake van minachting. Ook had ik niet
primair de nieuwetijdsstroming op het oog en het
gedachtegoed van Eckhart Tolle ken ik niet. Ik doelde vooral
op vormen van geprivatiseerde religie zoals die in de
christelijke kerken welig tieren, zonder een spoor van
aandacht voor de politiek-maatschappelijke strekking van het
bijbelverhaal.
Alex van Heusden
PAULUS AAN DE ROMEINEN 3
(Vervolg inleiding)
Alex van Heusden
Dit is de derde aflevering van een serie artikelen over de brief van Paulus
aan de Romeinen.
De brief van Paulus aan de Romeinen is geen vroegchristelijk,
maar een joods-messiaans schrijven. Joods-messiaans wil
zeggen dat we de Romeinenbrief moeten lezen als een politiek
document. Paulus, die joodse messiasijveraar, schrijft over de
verhouding tussen joden en gojiem onder het Romeinse
wereldbestel.
Drie factoren bemoeilijken zijn opgave. Allereerst, Paulus
schrijft niet zomaar een gemeente aan, maar die in Rome - de
15
hoofdstad van het imperium waar de keizer resideert en de
senaat bijeenkomt. Vervolgens, de ekklesia van Rome is niet
door Paulus opgezet en ook nog niet door hem bezocht.
Alleen via derden weet hij van de conflicten die daar spelen.
In zijn brief aan de Galaten - Galatië is een landstreek in het
midden van Klein-Azië, het huidige Turkije, maar ook de
naam van een Romeinse provincir die een groter gebied
omvat - snijdt Paulus dezelfde themata aan als in de
Romeinenbrief - ‘thora’, ‘rechtvaardiging’, ‘rechtvaardiging’, in
de context van de relatie tussen joden en gojiem -, maar trekt
hij buitengewoon fel van leer om zijn gezag te doen gelden.
De gemeenten in Galatië zijn immers ‘zijn’ gemeenten, door
hem begonnen en hij weet wie daar zijn tegenstanders zijn. In
de Romeinenbrief loopt hij op kousenvoeten om vooral
niemand voor het hoofd te stoten en zo veel mogelijk
aangeschrevenen te winnen voor zijn ‘goede nieuws’.
Tenslotte, Paulus richt zich in zijn brief niet alleen tot de
ekklesia van Rome - joden en niet-joden samen, maar allen
leerlingen van Jezus Messias; hij wil ook de overige joden
bereiken: ‘Paulus, slaaf van Jezus Messias … aan allen die in
Rome zijn’ (Romeinen 1:1.7).
We lezen een brief uit een ver verleden. Een brief lezen vraagt
om een andere instelling dan, bijvoorbeeld, een verhaal lezen.
Brieven als die van Paulus en zijn leerlingen - de school van
Paulus - zijn een vertoog, en dat is iets heel anders dan een
vertelling. Deze brieven vertolken een of meer standpunten
over een of ander onderwerp en zijn volgens een bepaalde
redeneertrant opgezet. In de brief aan de Romeinen is het
grote thema de verhouding tussen joden en gojiem, maar - en
dat kan niet vaak genoeg worden onderstreept - niet alleen de
relatie tussen joden en ‘die van de volkeren’ in de ekklesia is
hier in het geding, ook de betrekking met de andere joden
behoort tot dit centrale thema. Dat maakt de Romeinenbrief
uniek, vergeleken met de andere brieven van Paulus.
Door de brief aan de Romeinen te lezen worden wij getuigen
van conflicten die zich voordoen in en rond de ekklesia in de
hoofdstad van het imperium. Welke die conflicten precies
zijn, moeten we afleiden uit wat Paulus daarover schrijft. Uit
Rome zelf hebben we geen rechtstreekse informatie daarover.
Sterker nog, van de vroege ekklesia aldaar weten we nagenoeg
niets. Ook niet wanneer die begonnen is en ook niet door wie.
Meer dan eens hebben bijbelgeleerden zich de vraag gesteld
of de Romeinenbrief toch niet meer is dan een brief alleen,
dat wil zeggen: een gelegenheidsgeschrift, toegesneden op een
lokale situatie, in een gegeven historische en ook
sociologische context. Er zijn exegeten die geneigd zijn deze
brief te lezen als een theologisch traktaat, waarbij de inhoud
vooropstaat en de geadresseerden op de tweede plaats komen.
Men kan zich afvragen of dit een vruchtbare benadering is,
een ‘hermeneutiek’ die echt iets oplevert. Het is toch déze
inhoud die Paulus aan déze geadresseerden wil overbrengen.
In zijn commentaar op de Romeinenbrief, Die grosse Hoffnung.
Paulus An die Römer (Alektor Verlag, Berlin 1998), schrijft de
Duitse exegeet Gerhard Jankowski: ‘In de Romeinenbrief
brengt Paulus zoiets als de summa van zijn messiaanse
denken en handelen, zijn praxis. Dit schrijven is een
verhandeling over het probleem: ‘am Jisra’el en de gojiem, het volk
Israël en de andere volkeren, en over zijn oplossing. Het is
geschreven zoals toen de leraren van Israël schreven.’
Messiaans denken én handelen, theorie én praktijk: die horen
onlosmakelijk bij elkaar. Romeinen 1-11 vormen de neerslag
van Paulus’ messiaanse denken. Vanaf Romeinen 12
bespreekt Paulus het messiaanse handelen.

Proeve van een indeling van de Romeinenbrief:
I. 1:1-15 Aanhef en dankwoord
1:1-7 Aanhef en groet
1:8-15 Dankwoord
II. 1:16 - 11:36 Eén evangelie voor Jood en Griek
1:16-17 These: één evangelie van vertrouwen voor
Jood en Griek
1:18 - 3:20 De toorn van God
1:18-32 Treft de Griek
2:1 - 3:8 Treft ook de Jood
3:9-20 Jood en Griek beiden
onrechtvaardig voor God
3:21 - 4:25 Het messiaanse visioen:
gerechtigheid en vertrouwen
3:21-31 Jom Kippoer
4:1-25 Midrasj: de belofte aan Abraham
5:1 - 8:39 Het nieuwe bestel in de messias
5:1-11 Vrede bij God
voor Jood en Griek
5:12 - 6:23 Het nieuwe bestel
is vrij van de zonde
5:12-21 Typologie: eerste en tweede
Adam
6:1-11 Van dood naar leven
6:12-23 Van dienst naar dienst
7:1-6 Het nieuwe bestel en de thora
7:7-25 Tweeërlei thora
8:1-11 De geïnspireerde thora
van het leven
8:12-17 Erfgenamen
8:18-30 Nieuwe tijd, nieuwe wereld,
nieuwe mens
8:31-39 Waarop men bouwen kan
(doxologie)
9:1 - 11:36 De gojiem en Israël
9:1-5 Zij zijn Israëlieten
9:6-33 Wie is Israël?
9:6-13 Hoe Israël wordt
9:14-18 Uitverkiezing
9:19-29 Geroepen
9:30-33 Steen des aanstoots
10:1-21 De zaak waarom het draait:
gerechtigheid uit vertrouwen
10:1-3 Zaak van het hart
10:4-8 Het woord dat nabij is:
vertrouwen
10:9-13 Belijden
10:14-17 Horen
10:18-21 Vragen
11:1-36 Pleidooi voor Israël
11:1-6 Volk van God: de rest
11:7-10 Volk van God: de overigen
11:11-15 Volk van God: leven uit de
doden
11:16-24 Heilige wortel
11:25-36 Open geheim
16
III. 12:1 - 15:13 Aansporingen tot gemeenschappelijke
praktijk
12:1-2 Het nieuwe denken
12:3-16 Eén lichaam in messias
12:17 - 13:14 Omgang met het kwaad
12:17-20 Vrede maken
12:21 - 13:7 Omgang met heersende
macht
13:8-10 Solidariteit
13:11-14 Bevrijding is nabij
14:1 - 15:13 Messiaanse gemeenschap
14:1-12 Onderlinge verschillen
14:13-23 Onderlinge opbouw
15:1-6 Eensgezind
15:7-13 Wederzijdse aanvaarding
IV 15:14 - 16:27 Slot van de brief
Wordt vervolgd
15:14-21 Meer dan brutaal geschreven
15:22-29 Toekomstplannen
15:30-33 Wensen
16:1-2 Aanbeveling: Phoibè
16:3-16 Groeten
16:17-20 Waarschuwing
16:21-23 Groeten van medewerkers
16:25-27 Doxologie
Mens op aarde
LIEDDAG DOMINICUS
Amsterdam, 17 maart 2007
Op zaterdag 17 maart 2007 wordt in de Dominicuskerk te
Amsterdam (ingang achterzijde, Korte Korsjespoortsteeg)
weer een lieddag gehouden met als hoofdthema: Mens op aarde
Tijdens deze lieddag zal onder andere een aantal nieuwe
liederen van Antoine Oomen worden ingestudeerd.
Aan het eind van de dag (16.00-17.00 uur) zal het koor voor
nieuwe Nederlandse religieuze muziek, onder leiding van Antoine
Oomen deze liederen ( en een paar oudere) samen met de
aanwezigen (volkspartij) in een liturgisch concert doorzingen.
De lieddag staat onder leiding van Tom Löwenthal;
begeleiding: Henri Heuvelmans.
Ten geleides en toelichtingen: Kees Kok
Tijden: aanvang 10.30 uur; kerk open 10.00 uur; pauze 12.30-
13.30 en 15.30-16.00 uur; afsluiting 16.00-17.00 uur.
Deelname: € 15,- per persoon, inclusief koorpartijen.
Betaling - liefst gepast - aan de ingang van de kerk.
Opgave: vóór 10 maart 2007 noodzakelijk, liefst per e-mail.
(Bij verhindering graag annuleren!)
e-mail: leerhuis@leerhuisenliturgie.nl telefoon: 020 6256940