deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

MAANDBRIEF Jaargang 5 no 1, februari 2000
LIED 2000
Huub Oosterhuis
VOOR LEERHUIS & LITURGIE
Om te zien een nieuwe aarde
om te gaan een wereld wijd
om een zacht en onbezwaarde
mens te zijn in nieuwe tijd.
Om een stem uit vuur te horen
om een naam van eeuwigheid -
om steeds nieuw die naam te horen.
Om in nacht- en ontij-uren,
en er daagt geen morgenrood,
staande voor de heetste vuren
niet te vluchten in de dood.
Dat wij onze zielen keren
naar het land van wijn en brood -
dat wij daartoe ons bekeren.
Dat wij onze weg van dagen
zonder spijt ten einde gaan,
dat wij willig zijn te dragen
en te doen wat moet gedaan -
onze doden niet verzwijgen,
allen recht doen naam voor naam.
En dan nu in vrede zwijgen.
1
INHOUD
HET LIED VAN DE AARDE
Toespraak n.a.v. de uitvoering van
het Lied van de aarde op 20 februari
2000 in de Dominicuskerk in
Amsterdam
Huub Oosterhuis
HET VERHAAL VAN EEN LEVENDE
Over Jezus. Toespraak, gehouden in
de serie Leerhuisdiensten in
Wognum, op 30 januari 2000.
Kees Kok
DE GROTE WOORDEN VOORBIJ
Bert ter Schegget
Over de ontwikkeling van zijn
theologisch denken
TWEE BOEKBESPREKINGEN
1. Dr H. van der Linde, Het Koninkrijk
van God
2. Jan van Kilsdonk, Met het licht van
jouw ogen...zegen mij.
Kees Kok
PSALM 1, 2 EN 3
herdicht door
Hein Walter
MEDEDELINGEN
Uitvoeringen van de Lukaspassie
Vesper met Huub Oosterhuis in
De Weere
Colofon
MAANDBRIEF VOOR LEERHUIS EN
LITURGIE
ISSN 1385 0326
Uitgave van de Stichting Leerhuis &
Liturgie
(sinds 1980)
Eindredactie: Kees Kok
Redactie en administratieadres:
Postbus 17268, 1001 JG Amsterdam
tel: (020) 6256940
e-mail: LNL@rodehoed.nl
gironr abonnementen: 540443
Abonnementsprijs: fl 40,- per jaar;
België: BF1100; overige landen in Europa
fl 55,-
buiten Europa fl 40,- plus verzendkosten
Giften en bijdragen aan het
compositiefonds en andere activiteiten van
SLL zijn fiscaal aftrekbaar en zeer welkom
op giro 395505

HET LIED VAN DE AARDE
Huub Oosterhuis
1
Er was eens een Perzische koning die de zee liet geselen
omdat die op een dag toen hij zijn vloot liet uitvaren, te keer
ging. Er was eens een tijd, dat honden, als zij gebeten
hadden, voor de rechter werden gebracht, veroordeeld en
opgehangen. Kijk, dat doen we nu niet meer, omdat we nu
weten dat de zee en de hond er niets aan kunnen doen.
Welnu: we moeten leren inzien, dat ook de mens, net als de
zee en de hond, er niets aan kan doen. Zomin als de zee en
de hond is de mens vrij om zelf te kiezen wat hij doet.
Wie onbevangen naar de mensen kijkt, ziet, dat zij niet bij
machte zijn hun daden te kiezen. De één doet dit, naar zijn
aard, de ander dat, ook naar zijn aard.
En wat de één doet, noemt de ander slecht; en omgekeerd.
En wat je zelf doet, noem je goed, natuurlijk. Vrijheid? Er
bestaat geen vrijheid. En dus geen schuld. En dus geen
verantwoordelijkheid. Je kón gewoon niet anders doen dan
wat je deed. Je bent een rotzak, - dat blijkt wel uit wat je
gedaan hebt. Als je het niet was, had je toch zeker wel iets
anders gedaan.
Maar je kan er niets aan doen, je bent nu eenmaal zo. Net als
de hond. Net als de zee.
We kunnen wel een ‘morele code’ opstellen waaraan we
onszelf en anderen dan natuurlijk moeten houden, een
systeem van afspraken, op grond van een
meerderheidsoordeel. Maar we moeten inzien dat deze code
even betrekkelijk is als wij mensen onvrij zijn. Vrijheid is een
illusie.
2
Zo wordt gedacht en gevoeld – in die volgorde? Of eerst
gevoeld en dan gedacht? En iedere gedachte haalt zijn gelijk
bij de feiten: kijk dan wat er met je gebeurt: mensen – moet je
ze zien – trek je conclusies, wat nou vrijheid, ja vrijheid om
elkaar uit te moorden.
Zo wordt gedacht, in brede stromen. Er wordt ook tegenin
gedacht, tegen de stroom op. En toch – denken.
Een joodse man, al een beetje oud, in de zeventig, zei in een
interview: ‘Als ik zou moeten geloven dat de mens slecht is
vind ik het zo hopeloos worden, ik verkies te denken dat
mensen wel deugen, dat vind ik een creatiever uitgangspunt’.
Of hij wel eens in Jad Vashem was geweest, vroeg de
interviewer, ook een joodse man, een beetje jonger, maar oud
genoeg om dit te mogen vragen, - Jad Vashem is het
gedachtenishuis aan de Shoa, in Jerusalem, waar alle feiten
zijn gedocumenteerde - ; ja daar was hij geweest, vele malen,
hij vond Jad Vashem een monument van hoop en
overlevingskracht: je ziet al dat verleden onder ogen en je
zegt ‘en nu leven’. Dat moet je maar kunnen, zei de
interviewer. Dat moet je elkaar leren, zei de ondervraagde en
toen met een gebaar van ‘ach ik, hoor mij’: ‘ach het is
onredelijk optimisme – maar ik heb het wel’.
3
De bijbel heeft het ook. Dat tegen de stroom in denken, dat
‘en toch’ – denken. In de bijbel wordt - en dat is literair,
verhaaltechnisch, natuurlijk een meesterlijke vondst -, in de
bijbel is God, dé God, de God der goden, de bevrijder God,
de schepper van Hemel en Aarde – God … die is de
2
woordvoerder van dat ‘en-toch-denken’, van dat ‘onredelijke
optimisme’.
‘Nu laat ons mensen maken naar ons beeld, die op ons
gelijken’, zegt God, op de eerste bladzijde van de Bijbel.
‘En god schiep de mens naar zijn beeld, beeld van God
schiep hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep hij hen.’
Zo wordt de hoop op de toekomst van de mens gefundeerd
in de oorsprong van de mens.
Wat betekent het in het bijbelse ‘denken’ – want denken is
het, ook al gaat het er anders toe dan bij Plato, Descartes en
Heidegger – wat wil dat zeggen, dat God de mens naar zijn
beeld geschapen heeft – de mens, - mensheid -, ieder mens in
zichzelf en alle mensen tezamen; wat roept dat op, ‘naar zijn
beeld’? Dat hij ons ‘tot vrijheid’ geschapen heeft – in het
bijbelse denken wordt die slag van mensheid naar óns
onmiddellijk en altijd gemaakt, er staat mens, het gaat om jou,
jij bent die mens. Jij bent vrij gemaakt, tot vrijheid bestemd
en geroepen – ‘jij bent’ betekent altijd ‘jij bent wordende’, jij
zal zijn, jij bent doende.
Vrij ben je naar het beeld van God? Hoe is God vrij? God is
niet vrij in de betekenis van willekeurig, maar in de betekenis
van bevrijdend.
4
Elkaar bevrijden uit alle denkbare vormen van
onderdrukking, dat is naar Gods beeld. Onderdrukking en
verslaving voorkomen, is naar Gods beeld. Jezelf bevrijden
uit angst en zelfhaat, om misschien ooit een ander te kunnen
liefhebben, dat is naar Gods beeld – of noem het ‘in zijn
geest’.
Elkaar bevrijden van schuldenlasten, elkaar vergeven. En
zoeken naar een medicijn tegen kanker, tegen Aids. En de
wereld zo omvormen, dat ziekte en natuurrampen niet
worden afgewenteld op de armste mensen – kinderen – dat is
men worden naar Gods beeld. En dat noem je vrijheid. Ja dat
noem ik vrijheid, zegt de God van de bijbel die een andere is
dan die van Plato, Descartes en Heidegger en vele andere
filosofen.
Kán dat? Dat kan wórden, daartoe ben je geschapen, zegt de
God van de Bijbel. In het Lied van de aarde zingt God met de
stem van een sopraan:
Ik zíe wel wat gebeurt.
Ik hoor het bange schreeuwen
der ganse creatuur,
de noodkreet der verdrukten.
Maar ook wat nog niet is
zie ik, vóór mijn ogen:
hun komende bevrijding,
dat zij tot vrijheid groeien,
dat zij elkaar bevrijden
en doen leven.
Ik weet wat ik ooit zal zijn.
Mensheid naar mijn beeld
is nog maar pas begonnen.
Tegenstem:
Maar kijk toch wat wij doen:
onze vrijheid gebruiken
om elkaar te doen sterven.
Hoe lang nog kunt gij aanzien
dat wij zijn die wij zijn?

Stem van God:
Werd ooit een land in één dag geboren,
Een huis gebouwd in drie dagen?
Wie temt met één vuistslag de zee?
Wie oogst op de dag van het zaaien?
5
Maar de mensen doen het niet. Ze doen het tegendeel, dood
en verderf. Kijk maar! schreeuw je.
Maar er zijn mensen die het doen, nog niet alles is verloren.
Kijk maar! zegt de bijbel dan.
En terwijl, tot in de kleinste details, wreedheid en ontrouw,
dood en verderf gekend en beschreven worden, worden ze in
geen enkel bijbels geschrift ooit één moment tot noodzaak
verheven of als doem geaccepteerd. Wat mensen ook
uitspoken, ze blijven mensen. Ze kunnen zich zelfs ieder
moment bekeren. En het woord van deze God, hét woord
over vrijheid, hebt elkander lief, doe recht, doe wat goed is, is
in deze wereld. Het ‘woont’ in ons midden, het ‘gaat’ met ons
mee, het werkt op ons in. En waar het gedaan wordt, zal het
aangezicht van de aarde opklaren, nieuw worden.
En voor zover dat woord door mensen gedaan wordt, vlees
wordt in mensen, ‘is’ God in mensen:
Ik zal er zijn, in allen
die zich ontfermen over elkaar,
de aarde dienen en hoeden,
de chaos keren. Vrees niet.
Ik zal er zijn in mensen.
6
Tegen alle zelfhaat, moedeloosheid en cynisme in denkt de
bijbel de gedachte, dat er een God is die mensen hoogacht,
die hen gelooft, die ons krediet geeft. En die onze liefde
begeert. Hoe zou hij onze liefde begeren, als hij ons niet vrij
gemaakt had om hem die liefde te geven of te weigeren?
Niemand begeert toch liefde van een ander als die niet vrij is
om liefde te geven? Waarom heeft hij ons vrij geschapen?
Omdat hij vriendschap wou, gelijkwaardige liefde.
In vele hersens broeit nog steeds de gedachte aan een
almachtige god? Een god die het kwaad dat mensen elkaar
aandoen, zou kunnen verhinderen, maar dat niet doet – zo’n
god is niet te doen. Een god die mensen smeekt zich tot
elkaar te bekeren, zo’n God is te doen.
7
In Jezus, volwassen geworden in de traditie van het bijbelse
denken ‘in hem die leefde voor het aangezicht van die God,
is het gezien: dat het te doen is. Als ‘een uit onze kring’ staat
hij voor de velen die waar ook ter wereld in het verborgene,
doen ‘wat vandaag nog gedaan moet’:
De aarde stond op bederven.
Toen waren er mensen die dachten:
donder dan maar in de afgrond.
Maar andere mensen namen de aarde
en wasten haar in hun bloed.
En de aarde genas
en werd een nieuwe aarde.
Zo moge het zijn.
Amsterdamse Studentenekklesia 20 februari 2000
3
HET VERHAAL VAN EEN
LEVENDE
Kees Kok
Jezus, het verhaal van een Levende, zo luidt de treffende titel van
een groot boek van de theoloog Edward Schillebeeckx. Dat
Jezus heeft geleefd en is gestorven, weten we wel zeker. De
schaarse buiten-bijbelse historische bronnen zijn vooral door
hun onnozelheid zeer betrouwbaar. Maar het gaat in de
verhalen over hem niet zozeer om Jezus als historisch
individu, maar om de 'figuur van Jezus' die oprijst uit al die,
soms heel verschillende verhalen, die elkaar in de rede vallen,
trachten te overbieden en soms ook tegenspreken. De
evangeliën zijn als vier oude mannen in een dorpshuis die in
eigen kleurrijke variaties hetzelfde verhaal vertellen. Het is
allemaal even waar en het is zinloos en zonde om te proberen
uit al die verhalen de enige echte historische Jezus te
destilleren; dan glipt het als zand door de vingers.
Het jaar zeventig
Het Jezus-verhaal is ontstaan en gegroeid in de jaren dertig
tot negentig van de eerste eeuw van onze jaartelling. Dat is
een belangrijk en lang verwaarloosd gegeven. In die jaren
woedde in het land van Israël een hevige strijd tussen de
Romeinse bezetter en het joodse verzet: de vrijheidsstrijders.
Het verging Israël in die dagen niet veel beter dan het
Tsjetsjenië van vandaag. De Romeinen maakten korte metten
met de joodse rebellen en verwoesten Jeruzalem, zoals de
Russen deden met de Tsjetsjeense rebellen en met Grozny.
Dat daarbij veel meer onschuldige burgers - vrouwen,
kinderen, bejaarden - omkomen dan echte rebellen, is voor
alle grootmachten sinds mensenheugenis een aanvaardbaar
risico. In het jaar zeventig bood het joodse land een
troosteloze aanblik, met op elke heuvel de
terechtstellingskruisen met de gehangenen.
Jezus wordt in de evangeliën getekend als één van de eerste,
gekruisigde slachtoffers van de Romeinen. Aan welke kant
stond hij? Niet aan de kant van de Romeinse machthebbers
en de collaborerende Sadduceeën en hogepriesters. Maar ook
niet aan de kant van de rebellen. Hij koos consequent voor
de slachtoffers: de armen, de hongerenden, de waanzinnigen
van verdriet, ja zelfs de doden. Het verhaal over de
opwekking van Lazarus, in het evangelie van Johannes, is één
groot troostverhaal voor alle moeders en zusters van de
talloze doden die het gevolg waren van de opstand. Wat
hebben wij, heidenen uit het hoge Noorden, zo'n 2000 jaar
na dato, nog te maken met die joodse man die geen
opstandeling wilde zijn, maar wel als zodanig is
terechtgesteld? Voor zijn joodse volgelingen was hij de
belichaming van het langverwachte herstel van de nationale
onafhankelijkheid; de koning, gezalfde, messias van God, die
hen eindelijk zou verlossen van eeuwenlange vreemde
overheersing; die het koningschap uit de lang vervlogen
dagen van David en Salomo zou herstellen.
Hoe kan dat verwachtingspatroon voor ons nog van enige
betekenis zijn? Misschien hadden wij hier in de oorlogsjaren
soortgelijke verwachtingen: de terugkeer van Wilhelmina en
de bevrijding van Nederland. En in deze dagen van
ongekende welvaart en vrije markt rest ons alleen nog de met
behulp van de pulp opgeblazen verwachting van de
definitieve komst van Maxima.

Dwars
Welke rol speelt de 'figuur van Jezus' met zijn vreemde titels
in wat wij geloven; wat komt ons van hem geloofwaardig
voor, wat raakt ons, zodat wij herademen of ons zelfs
‘herboren’ voelen? Is er nog wel eens sprake van zo’n
Jezuservaring? Heeft Kuitert niet gelijk als hij zegt dat veel
'Jezusvroomheid' gebaseerd is op Jezusbeelden die moeten
worden beschouwd als religieuze en/of leerstellige kitsch? Ik
kan me in elk geval weinig voorstellen bij de innige relatie die
veel expliciete geloofsgetuigen uit evangelicale kringen met
hun Jezus hebben. En ik zal ook niet gauw overgaan tot het
aanbrengen van een verchroomd visje op het achterwerk van
een van de afgoden van deze welvaartsstaat, de auto.
Jezus komt in de evangeliën in elk geval niet over als een
pakkende figuur met een mond vol mooie spreuken; hij is
geen lieflijke goeroe, geen mooie baardman met verleidelijke
stem. Meer een rusteloze onruststoker die je je rust niet gunt:
'Kun je niet één uurtje met mij waken?'; 'Wie wil komen
achter mij aan, dat zij afzien van zichzelf en hun kruis
opnemen alle dagen en mij volgen'; dat kun je toch moeilijk
een blijde boodschap noemen. 'Wie hun ziel en zaligheid
willen behouden - die redden het niet.' Dat zijn impopulaire
mededelingen in deze tijd van hebben en houden, waarin van
zondag tot zondag geen einde komt aan het kopen. Wie
neemt er nog zijn kruis op - wie gaat hem nog zonder vaste
woon- of verblijfplaats achterna op de weg die voert langs
zieken, blinden, melaatsen, honger- en armoelijders? Wie
stemt in met zijn lied: zalig de hongerlijders, zalig die wenen,
zalig die dorsten naar gerechtigheid? Dat zijn heel andere
mensen dan die dagelijks op de politieke en economische
pagina's van onze kranten worden zalig geprezen.
Keer je leven om
In de evangeliën wordt, zoals in het gelezen fragment uit
Lukas, wordt de vraag naar wie Jezus is, zijn identiteit altijd
direct verbonden met zijn daden en met de consequenties
daarvan. De messias/ de mensenzoon moet veel lijden omdat
hij zijn ziel en zaligheid niet wil behouden ten koste van
zovele anderen; hij wil niet op andermans kosten heel de
wereld inpalmen, daar ga je uiteindelijk als mens aan ten
gronde. Betekent dat, dat elke volgeling van Jezus, dat zijn
gemeente, er voortdurend op uit moet zijn om zoveel
mogelijk te lijden zoals hij? Nee, het gaat erom of je bereid
bent het bestaande lijden van anderen onder ogen te zien,
niet te ontkennen en te verloochenen, en er vervolgens aan te
doen wat je kunt. Daar is voortdurend 'bekering' voor nodig.
'Keer je leven om', zegt hij, keer je af van de waan van
alledag, van de schone schijn, de voortreffelijk marcherende
economie. Keer je om naar degenen die daar het slachtoffer
van worden van onze welvaart, hier en elders in de wereld.
Zoon van God?
Over die slachtoffers gaat het Jezusverhaal. Omdat hij voor
hen opkwam en instond, is hij opgepakt en terechtgesteld.
Omdat hij voor het ‘zo goed als God’ was: erbarmend,
genadig, lankmoedig, rijk aan liefde, rijk aan trouw. En in die
zin mogen wij hem rustig een 'zoon van God' blijven
noemen. Als we daarmee maar niet suggereren dat hij zelf
God was; tweede persoon van de Heilige Drie-eenheid. De
oude kerk heeft Jezus veel te veel opgehemeld; zo hoog dat
zijn menszijn onbelangrijk werd; dat hij niet langer een
voorbeeld-mens was. Terwijl Paulus toch duidelijk in zijn
4
brief aan de Romeinen schreef: 'Allen die zich laten leiden
door de geest van god, zijn kinderen van God'. En Johannes,
in de proloog van zijn evangelie: 'Allen die zich
toevertrouwen aan zijn naam, heeft hij de macht, het
vermogen gegeven om kinderen van God te worden'.
Kinderen, dochters en zonen van God zijn allen die leven in
de geest en de naam van Israëls God, zoals Jezus ons heeft
voorgedaan.
Koninkrijk
In het jaar zeventig is de verwachting van het herstel van het
oude koninkrijk Israël definitief de grond ingeboord, althans,
tot de vorige eeuw, tot 1948. Intussen is de lading van deze
Jezustitels veranderd. Ze zijn als het ware gedemocratiseerd.
Het Koninkrijk van God is niet langer afhankelijk van één
messiaanse koning, maar van allen die leven in zijn geest en
in zijn naam; die allen heten samen het ene 'lichaam van de
messias', zijn gemeente. Zijn koninkrijk is niet gebonden aan
grenzen, het is tot aan de uiteinden der aarde. De
verwachting van Israël heeft via Jezus heeft de verwachting
van alle volkeren, van heel de mensheid beïnvloed en
gekleurd. Het gaat niet langer om één bepaald volk, één
bepaald land, één bepaalde stad, maar om allen, om de
Verenigde Naties, om mensenrechten, om wereldvrede. Dat
Koninkrijk is dichtbij, het is overal waar mensen in zijn naam
en geest bijeen zijn definitief begonnen.
Wognum, 30 januari 2000
DE GROTE WOORDEN VOORBIJ.
G.H. ter Schegget
Grote woorden, ik geloof niet dat ik die ooit heb gebezigd.
Daarvoor ben ik te zeer een modern mens met zoveel twijfels,
dat het niet in me op zou komen te hoog te spreken. En in mijn
proefschrift al heb ik gesteld dat het Rijk van vrede en recht niet
door ons mensen kan worden gesticht, maar dat God het geven
moet. Zoals we vroeger zeiden: Het staat niet in de hand van de
mens, maar in Gods hand. De onweerstaanbare drang om de
utopie verwezenlijkt te willen zien, is er echter ook in mij. Dat
lijkt in een onverzoenbare tegenstelling te staan tot het
genoemde eschatologische voorbehoud. Dat is echter niet het
geval, want de utopie is nu eenmaal niet gelijk aan het Rijk van
vrede en recht. Dat Rijk ligt altijd verder en hoger en is altijd
meer dan wat menselijke actie kan bewerkstelligen. Het
Koninkrijk van God is een kritische notie die over elk menselijk
ondernemen oordeelt. Dat neemt echter niet weg, dat ons is
opgedragen de toekomst van God welkom te heten door iets
van het komende reeds nu te verwerkelijken. We mogen er -
zoals men vroeger zei - 'tekenen van oprichten'. We mogen ons
evenwel niet verbeelden, dat die tekenen de zaak zelf zouden
zijn: ze wijzen op zijn hoogst in de richting. Het messiaanse Rijk
is altijd kwalitatief ver verheven boven wat wij tot stand brengen.
Het gaat - om nogmaals een oude uitdrukking te citeren -
boven bidden en denken.
Van Ernst Bloch heb ik geleerd - wat hij noemt: - 'de concrete
utopie' voor ogen te houden. Daaronder verstaat hij de mogelijkheid
die in de materiële ontwikkeling is gegeven, die bruist en
gist in het proces en haakt naar zijn verwerkelijking. Voor Bloch
is de materie een 'mater', een moeder, die zwanger gaat van
reële mogelijkheden, waarin de toekomst zich roert. Een tijd die

grote kansen biedt, dient echter ook een groot geslacht te
vinden, die deze kansen benut en realiseert, want anders gaan ze
ongebruikt voorbij. De zestiger jaren hadden wellicht iets van
zo'n grote tijd. Het einde van het imperialisme scheen zich aan
te kondigen. De Vietnam-oorlog wekte steeds meer de afschuw,
niet alleen van linkse mensen, maar van bijna iedereen. Ook het
kolonialisme had zijn krediet verspeeld. De naoorlogse generatie
van juist volwassen geworden jongeren werd zich bewust dat
de wereld al een keer aan gehoorzaamheid en volgzaamheid was
ten onder gegaan. Zij begon te contesteren tegen wat toen het
establishment heette. Zij kwamen op voor een radicale
democratisering van alle instituten en structuren. Het strand lag
vlak onder het asfalt: de verbeelding moest aan de macht
komen. Dat gaf kansen tot diepgaande verandering van de restauratie
die men na de bevrijding had voltrokken en tot een
grondige vernieuwing van de vastgelopen democratie. Er klonk
een luide roep om participatie en inspraak. De leus was: one
man one vote. En die gold niet alleen in de politieke
democratie, maar moest worden doorgevoerd in alle instituten
en instanties.
Ik was toen reeds een volwassen man, die deze dingen met
herkenning en instemming heeft begroet. Het elan dat de jonge
geesten bezielde sprak mij zeer aan. Ik had er behoefte aan dit
gebeuren theologisch enigszins te plaatsen om zo voorwaarden
te scheppen dat de kerk zich niet af zou keren, maar begrip zou
tonen, ja de jongeren zou steunen in hun gerechtvaardigd
verlangen. Ik was niet zo optimistisch als de toenmalige generatie,
doordrongen als ik was van de geweldige weerstanden die er
in politiek en maatschappij leefden, maar die evenzeer in de
geijkte voorstellingen der kerk en in haar vaak krampachtige
houding aanwezig waren. Dat een nieuwe wereld in één
geweldige krachtsinspanning zou worden tot stand gebracht,
dat geloofde ik niet. Ik wist dat we een lange weg te gaan hadden.
Daar kwam bij, dat mijn eigen thema verschilde van de
ietwat anarchoïde inslag die de meirevolte had. Mij zat vooral
het probleem van de ontwikkelingslanden hoog. De grijze
armoede, de verschrikkelijke verloedering, de honger en
kommer van de mensen in de derde wereld had mij reeds in
Carácas in het jaar 1958 naar de keel gegrepen. Ik moest het
eens zijn met hen die verwachtten dat deze ellendigen, zodra ze
enig perspectief zouden krijgen en de verwachtingen zouden
rijzen, het rijke westen zouden aanvallen om met geweld te
halen wat hun toekwam. Uit deze vrees is mijn dissertatie
geschreven. De vraag die ik daar theologisch wetenschappelijk
probeer te beantwoorden is: Waarom hebben we in de
westelijke traditie van ons vak de revolutionaire mogelijkheid
altijd óf afgewezen óf niet willen zien? Is het niet mogelijk dit
dreigende gevaar onder ogen te zien? Kan het niet worden
veranderd en omgewend tot een vruchtbaar, een zinvol
gebeuren? Hoe vindt zo'n potentiële agressie een leidend kader,
die er op intelligente wijze richting en doel aan geeft?
Wat mij wetenschappelijk voor ogen zweefde was een theologie
van de bevrijding. Daarvan kwam een jaar na mijn dissertatie
het eerste bewijs: het beroemd geworden boek van Gustavo
Gutiérrez, dat voorlopig ruimschoots in deze behoefte voorzag.
Voorts zag ik dat alleen de Sovjet-Unie zich in de praktijk
politiek op de hand van de armen dezer wereld stelde en hun
zaak tot de hare maakte. Maar, helaas, in het kader van de
koude oorlog, die alle tegenstellingen opblies tot
onoverkomelijkheden. De zwarte zuidafrikaanse vrijheidsstrijders
werden bijvoorbeeld voor communisten aangezien - en zo
5
dat niet, dan ervoor gescholden - omdat zij uit die hoek hulp en
steun kregen. Daardoor werd in het westen hun krediet en hun
kans van slagen tot nul gereduceerd. Ik wist echter ook hoe
corrupt het bestaande socialisme was, hoe intolerant, hoe
verdrukkend en moorddadig het was. Mijn sympathie lag bij de
dissidenten, die zich voor een socialisme met een menselijk
gezicht hebben ingezet: Niet alleen dus bij een man als Dubcek
maar ook een figuur als Allende. Waar ik op hoopte was dat de
dissidenten van beide kampen, van oost en west elkaar zouden
ontmoeten, elkaar zouden vinden en gemene zaak maken,
boven het conflict zouden uitkomen en gestalte zouden geven
aan een vrijere en rechtvaardiger wereld. Het vrijheidselan van
de westerse beweging en de trouw aan het socialistisch ideaal
van de oosterse zijde deden mij dromen van een hogere
synthese waarin beide visioenen zouden worden samengebracht.
Hier verloochende zich mijn afkomst uit de beweging
van 'de derde weg' niet.
Mijn grote teleurstelling is geweest, dat dit alles zo niet is
gegaan. Ik was in 1968 in Praag en ik raakte overtuigd van het
wereldwijde belang van wat zich daar baanbrak. Er vonden
diepgaande gesprekken plaats tussen de dissidenten van beide
kanten. Er bloeide een veelbelovende verstandhouding op. De
Sovjet-Unie heeft het praagse experiment echter militair
vernield en tot in de grond vertrapt. Dat gebeurde inderdaad
toen ik nog geen twintig bladzijden van mijn dissertatie op
papier had. Maar dat was geen reden mijn theologisch project
niet uit te voeren. Want wat nu nog niet kan is misschien
morgen of overmorgen mogelijk. De utopische verwachting
had een forse klap gehad, maar was nog niet totaal gefrustreerd.
Dat Allende, de eerste democratisch gekozen socialistische
president in Zuid Amerika, in 1973 werd vermoord tijdens de
militaire coup van Pinochet heeft mij pijnlijk geroerd en aangegrepen.
Maar ook dat deed mij de moed niet opgeven. De grote
slag heeft mij pas getroffen in 1990 toen ik naar Nicaragua was
gegaan en daar ontdekte dat het sandinisme niet alleen aan
vijandschap van buiten was ten onder gegaan, maar ook en
vooral door interne corruptie, door baantjesjagerij en geldzucht.
Hoewel de gezondheidszorg goed geregeld was en iedereen er
toegang toe had, was de toestand waarin het land verkeerde na
vele jaren sandinisme toch van dien aard dat het mij geheel uit
het veld geslagen heeft. Een paar jaar lang wist ik niet meer wat
ik zeggen of denken moest: Ik was totaal verslagen.
Natuurlijk heb ik een grote innerlijke distantie tot al mijn
vroegere werk. Elk volgende boek wordt immers geboren
omdat het vorige niet voldoet! Voorzover de concrete utopie in
mijn boeken een rol speelt, ga ik van teleurstelling tot
teleurstelling. En ik heb mij ook menigmaal vergist, bijv. in mijn
waardering voor de Culturele Revolutie in China, die achteraf
autoritairder, maar ook veel gewelddadiger bleek te zijn dan ik
bevroed had. Maar daarvan moet toch gezegd: De teleurstelling
falsifieert de uiteindelijke hoop die is gewekt niet. Integendeel,
zij wordt er des te brandender, des te hartstochtelijker door. Het
eerste Testament, tenach, is daarbij mijn grote inspiratie. Het
boek is één en al teleurstelling van de verwachting, ook en
vooral door het falen van het Godsvolk zelf, maar van bladzij
tot bladzij groeit de hoop, verbreedt en verdiept zich, wordt
wereldwijd en verinnerlijkt steeds meer. Zo is het met mij ook,
of liever: zo mag het met mij ook zijn. Het is weer Bloch, die in
een rede in Tübingen, als hij uitgeschud en gefrustreerd in het
westen is gekomen ('ausgebürgert'), zegt: Hoop kan uiteindelijk
niet teleurgesteld worden ('enttäuscht werden'). Hoop overleeft

zelfs de dood, want zij is exterritoriaal tegenover de dood. Zo is
het ook met mij. Alles sterft, lichaam en ziel, maar de heilige
Geest in mij (zo druk ik mij graag uit), die mij doet hopen en
liefhebben gaat niet, gaat nooit teloor, ook al ga ik er zelf aan.
De rabbijnen hebben Rabbi Akiba, die ten onrechte in Bar
Kochba de Messias had gezien, nooit afgeschreven, omdat zij
wisten dat God door zulke tragische vergissingen de hoop in
Israël levend hield. Het is ermee als met het wachten op je
geliefde: in elke naderende vrouw zie je haar trekken. Wie zich
nooit vergist weet niet wat hoop en verlangen is, want hoop
leeft bij de gratie van de voorbarigheid.
Overal waar de mens deze absolute utopie zelf ter hand neemt
en waar hij niet langer beseft uit verder en hoger reikende
perspectieven te leven, gaat het mis in de geschiedenis. Dat is
een ding dat zeker is. En niet alleen dat, maar terreur, misdaad,
moord en doodslag zullen het gevolg zijn. En dat is een grotere
verschrikking nog dan nazisme of fascisme ooit kan zijn, want
niet corruptio pessimi maar de corruptio optimi is dan aan de
orde. Het goede breekt af bij de handen en slaat om in zijn
tegendeel: het wordt tot een verslindend kwaad. Zo voltrekt
zich de grootste ramp die de mens kan treffen. Tegen de
corruptio pessimi, tegen het nazisme laat zich strijden, desnoods
met wapengeweld en je kunt het winnen, ook al dreig je met het
vijandig virus te worden besmet. Maar tegen dit kwaad is niets
opgewassen, het woedt voort, het doet alles in zijn tegendeel
verkeren: een totale perversie is het gevolg. Wie hierdoor niet
tot in het diepst van zijn ziel wordt geraakt en gekwetst, kent
geen sensibiliteit, is eigenlijk geen zachtmoedig mens. Daarom
past ons grote deemoed: wij kunnen vrede en recht niet maken,
God zal erin moeten voorzien. Zelfs als de martelaren van
gisteren regeren, slaat hun goede intentie vaak om in haat, in
gewelddadigheid en wraak. Wat Nelson Mandela en Desmond
Tutu in Zuid Afrika hebben gedaan op het vlak van waarheid
en verzoening, van vergeving en nieuw begin, is zozeer van een
uitzonderlijk gehalte, dat het tot een voorbeeld voor de wereld
is geworden. Maar ook zij staan heden ten dage voor nog
grotere problemen dan die zij in het verleden hebben opgelost,
zoals Mandela in Leiden tijdens zijn erepromotie zei.
Kom ik zo uit bij Harry Kuitert? Ik denk het niet. Kuitert
spreekt mij in het hart aan als hij zegt: 'De beul mag niet
winnen'. Dat is inderdaad wat je vurig hoopt! Maar dan stelt hij
mij vervolgens teleur want hij kent alleen maar een compensatie
voor de hier op aarde gehaalde winst van de beul, een
compensatie in een gedroomd hiernamaals. Dat vermag mij
echter geenszins te troosten want ik wil deze aarde en deze
wereld trouw blijven. Als de slachtoffers alleen maar gecompenseerd
worden, heeft de beul immers op aarde gewonnen. Dat
zijn slachtoffers in het hiernamaals getroost worden met
hemelse zaligheid, laat onverlet dat zij hier in deze wereld
verloren hebben, gemarteld en vermoord zijn. Dat mag nooit
worden vergeten. De kern van de boodschap der Schrift echter
luidt: Het Rijk komt op aarde, het is op aarde nabij! Niet wij
gaan erheen, maar het komt op ons toe. Het is ons dus
opgedragen om hier in aardse verhoudingen tegen de beul en
zijn trawanten het gevecht te voeren. We weten niet wat recht is
(dat laten we aan God over), maar we weten wel wat notoir
onrecht stukmaakt. We weten niet wat vrede is, maar wel wat
geweld en dwang teweegbrengt. We weten niet wat liefde is,
maar wel wat haat onder ons vernielt. Tegen die kwetsingen en
beledigingen moeten we strijden met alles wat in ons is. Ik blijf
dus eenvoudig 'een links georiënteerd barthiaan', al is het mij
6
onverschillig hoe ik genoemd word en waartoe men mij rekent.
Zeker, het Koninkrijk is een kritische instantie tegenover ons
bestaan, daarin heeft Kuitert zonder meer gelijk. Het relativeert
al onze menselijke prestaties, als daar zijn: het gestichte recht, de
gevestigde orde en de opgerichte macht. Het is allemaal nog ver
beneden de maat van het Rijk. Maar er moet wel worden
bedacht dat het Rijk kritisch is, niet op zichzelf (alsof het een in
zichzelf rustende religieuze idee was), maar omdat het Rijk op
ons afkomt, omdat het de aarde nabij is. Men kan het zo
zeggen: Het is een zaak van een verticale advent - het hemelse
Jeruzalem daalt neer -, maar het moet horizontaal, in de
geschiedende geschiedenis worden verwacht en welkom
geheten. Omdat het Rijk van boven komt, moeten wij er in de
loop van de historie naar uitzien en het trachten te verwelkomen
door ons metterdaad te verzetten tegen alles wat ermee
in strijd is. We verwachten een nieuwe hemel en een nieuwe aarde,
niet alleen een hemel dus maar ook een vernieuwde aarde, niet
alleen een nieuwe godsverhouding maar ook een nieuwe
verhouding van mensen. We verwachten derhalve niet dat er na
het mislukte experiment op aarde ons alsnog een hemel wordt
gegeven. God heeft deze wereld en deze mens lief en laat niet
vallen wat zijn hand begon. God verloochent nooit wat Hij
geschapen heeft. Daarom geeft Hij geen compensatie, die ten
diepste een verraad is aan de wereld, maar verandert en vernieuwt
de mensenwereld radicaal. Dat blijft mijn leven dragen
en daarin kan ik nimmer teleurgesteld worden. Dit geloof ligt
buiten het veld waarop verificatie en falsificatie mogelijk is, het
ligt dieper, omdat het de dragende grond van het menselijk
bestaan is. Elk mens van goeden wille weet dat hij dit geloof
alleen maar ten koste van de waarachtigheid van zijn menszijn
kan verloochenen. De grootste zonde is dan ook de onverschilligheid
- je laat het erbij zitten - en dat doe je als je deze aarde,
deze wereld en deze mens opgeeft en deze steeds weer faliekant
verlopende geschiedenis prijsgeeft. De grootste zonde is als je
de moed verliest.
Ik ben misschien in sommige opzichten gedésillusioneerd,
omdat de concrete utopie steeds weer niet tot werkelijkheid
werd, maar ik ben evenzeer, misschien wel meer nog van hoop
vervuld dan ik in het verleden was. Ik ben misschien oud en
moe, maar niet uitgeblust: Wat Bloch noemde 'de Geest der
Utopie' is nog altijd vaardig over mij. Hopen is een zwaar werk,
want je doet het tegen de klippen op, tegen alle weerstand in.
Hopen doe je in het gemis, hopen doe je op het nu nog
ongeziene. Hopen is uiterst riskant. De hoop wordt echter juist
door de teleurstellingen gewekt, vernieuwd en gedragen. De
hoop zal dan ook over mijn dood heen voortduren tot eindelijk
de Dag daar is.
TWEE BOEKBESPREKINGEN
Kees Kok
1. Problemen genoeg
Dr H. van der Linde, Het Koninkrijk van God is de stad op de
berg. Wat heeft Jezus zelf gewild, Meinema, Zoetermeer, 2000.
Henk van der Linde – ooit van de Reformatie overgegaan
naar het katholicisme -, oud-hoogleraar oecumenische
theologie aan de Katholieke Universiteit van Nijmegen, heeft
op vijfentachtigjarige leeftijd een jong boek het licht doen
zien. Het gaat over de vraag ‘Wat heeft Jezus zelf gewild’
(ondertitel).Het antwoord staat in de titel: ‘Het Koninkrijk

van God’. Om invulling te geven aan deze op zich niet zo
nieuwe constatering, gaat Van der Linde om te beginnen de
gangen na van de vele zoektochten naar de historische Jezus
en alle problemen die dat met zich meebrengt. ‘Problemen
genoeg’, verzucht hij ergens; te veel om in een zo kort bestek
over het voetlicht te krijgen. Het boek is een moedige poging.
De schrijver is zich ten volle bewust van de enorme ‘ kloof
tussen wat de bijbelschap weet en wat er aan bijbelinzicht
leeft onder de gelovigen’ (25). Desondanks probeert hij die
kloof zo veel mogelijk te dichten. Zijn volgestouwde betoog
is gelardeerd met een grote hoeveelheid namen, terloopse
opmerkingen en terzijdes waarin de lezer gemakkelijk kan
verdwalen en waarvoor geldt wat hij op bladzijde 110
verzucht: ‘Je zou eigenlijk een heel hoofdstuk moeten wijden
aan die tegenstrijdigheden, omdat de doorsnee gelovigen er
geen idee van hebben.’ Als hij aan alle problemen en
tegenstrijdigheden die hij aanraakt een hoofdstuk had gewijd,
was het boek tien keer zo dik geworden. Nu zal de ‘doorsnee
gelovige’ lezer zonder begeleiding al gauw kopje onder gaan
in de stroom theologische, exegetische en kerkhistorische
notities over Jezus, Paulus, Johannes, over de Bergrede en de
opstanding. Een typisch leerhuisboek dus, om in een kring te
lezen.
Henk van der Linde wil geen neutraal overzicht bieden, maar
kiest duidelijk partij en positie. Hij stelt veelvuldig het
politieke misbruik van het christendom aan de kaak. Het
christendom is voor hem ‘duidelijk messiaans, in continuïteit
met de thora van Israël.’ Hij moet weinig hebben van het
hedendaagse geflirt met de zogenaamde ‘apocriefe
evangeliën’: ‘De meeste ervan staan bol van mirakelzucht en
onaanvaardbare verhalen. Ze zijn geschreven vanuit de
behoefte om aanvulling te geven over al die tijden in het
leven van Jezus waarover ze niets weten. Zij weten dat
allemaal wel en weten over de zwangerschap van Maria en
over het verloop van de maagdelijke geboorte alles te
vertellen waar Story, Privé en Weekend niet vies van zouden
zijn’ (20).
In tegenstelling tot veel bijbelwetenschappers heeft Van der
Linde oog voor de politieke realiteit van Jezus’ dagen, die
gevuld waren met ‘krijgsrumoer’. Jezus kiest daarin tegen de
gevestigde orde van Romeinen en de ‘sacerdotale kliek’ in
Jeruzalem, én tegen de Zeloten. Hij kiest vóór het arme volk,
voor concrete gerechtigheid in de lijn van Israëls profeten,
een lijn die hij via allerlei ‘sekten’, bedeloorden, Hussieten,
Quakers en het christen-socialisme, doortrekt naar de
bevrijdingstheologie van vandaag.
Overigens wil hij deze profetische lijn niet uitspelen tegen de
mystieke, ook niet door meer te kiezen voor het evangelie
van Lukas dan voor dat van Johannes. Profetie en mystiek
zijn een ‘twee-eenheid’.
De kloof tussen bijbelwetenschap en de doorsnee gelovige
wordt wel erg groot als het over Paulus gaat. In zijn typering
van Paulus is Van der Linde een beetje dubbel – wat wel
weer een afspiegeling is van de gecompliceerde discussie over
deze omstreden grootheid. Hij leunt sterk op de visie van de
katholieke feministe Rosemary Redforf Ruether. Paulus zou
een ‘nieuw wetsvrij denken’ hebben geïntroduceerd en
daarmee het jodendom geen recht hebben gedaan; met alle
gevolgen voor de latere vijandschap tussen joden en
christenen. Deze visie wordt dezer dagen nog eens in
versterkte mate naar voren gebracht in de nieuwe roman De
7
tweede man van Doeschka Meijsing. Daar vallen grote vragen
bij te stellen. Bijvoorbeeld: maakt Paulus feitelijk geen
onderscheid tussen wet en thora? Welke rol speelt de
politieke situatie van vervolging en verdachtmaking in Paulus’
brieven (en leven!) in die woelige jaren voor de volledige
ineenstorting van de Romeins-Joodse staat? Geen vragen om
even te beantwoorden. Van der Linde had er misschien wel
twee hoofdstukken aan willen besteden.
Hij lijkt trouwens wel een beetje op Paulus; zijn boek kan
men lezen als een setje brieven: met passie geschreven
brieven van een bekeerling. Hij zal vast de laatste regel van
Oosterhuis’ Lied van Paulus beamen: ‘Wie bij mij zweert, heeft
mij verkeerd begrepen.’
2. Klassieke toespraken
Jan van Kilsdonk, Met het licht van jouw ogen … zegen mij.
Toespraken, Dabar-Luyten, Heeswijk 2000 ( ƒ 29,50).
Vijftien toespraken van pater Jan van Kilsdonk SJ,
overwegend uit de jaren zeventig en gehouden in
Amsterdamse Studentenekklesia. Het zijn stuk voor stuk
klassiekers, schoolvoorbeelden voor eenieder die zich al of
niet beroepsmatig op het pad der prediking waagt. Ze gaan
over elementaire menselijke zaken als ‘vlees en bloed’, oud
worden, schoonheid, groeten (‘in Amsterdam)’; en brieven
schrijven. Dat laatste is een van de belangrijkste ‘pastorale’
activiteiten van Van Kilsdonk, naast de ontmoeting met en
het afscheid nemen van stervenden en gestorvenen.
Tussen al deze ‘existentialia’ vinden we nog een portret van
Franciscus van Assisi en ‘een zoekgeraakte Jezus-titel’.
Centraal in al deze toespraken staat de mens, ‘heel de mens’
in al zijn geuren en kleuren. Want die is voor de auteur bij
uitstek de ‘vindplaats van God’, zoals de titel luidt van de
toespraak die midden in het boek staat, zonder precieze
datum (‘in de jaren zeventig’), als om de algemeengeldigheid
van deze constatering te benadrukken. Hij begint met een
citaat van Sophocles: ’Veel is geweldig en groots, maar niets
is geweldiger dan de mens.’
Alleen de laatste toespraak, gehouden in 1998, maar ‘door
tekort aan werkkracht en de gebreken van de ouderdom’ – de
pater is inmiddels drieëntachtig - deels samengesteld ‘uit
teksten van weleer’, gaat over en meer kerkelijk onderwerp:
het ambt. Het is één van de onderwerpen waar hij zich lang
en intensief heeft beziggehouden, voor zover zijn ‘jacht op
mensen’ in (zieken)huizen, kroegen en crematoria, op
congressen, tramhaltes en kerkhoven het toeliet. Want die
‘hartenjacht’ blijft het belangrijkste, tot zijn laatste zucht.
Achterin het keurig bezorgde boek de weergave een gesprek
van Jan van Kildonk met Catherina Visser. Daarvan staat de
Ontmoeting, als kernwoord voor al zijn activiteiten, centraal.
Waar hij ook komt – en waar komt hij niet, overal waar twee
of drie, of drieduizend in Gods of Liefdes naam aanwezig
zijn – houdt hij receptie, weet hij je naam en heeft hij een
bijpassend verhaal en een luisterend oor.
Catharina Visser vraagt hem hoe hij tegenover zijn eigen
dood staat. ‘Heel fatalistisch’, is het antwoord. Hij ziet wel.
Maar wat kan hem na zijn laatste ontmoeting en afscheid –
wat God nog even verhoede – anders te wachten staan dan
een eeuwigdurende ontmoeting met al die mensen met wie
hij nog nooit heeft gesproken of met wie hij nog niet
uitgesproken was?En er zal bier zijn en heel veel schoonheid,
allemaal ogentroost voor ‘ons aller’ pater Jan van Kilsdonk.

DRIE PSALMEN
Herdicht door
Hein Walter
psalm 1
Goed gaat het hem die goed doet, dus waarom zou je
macht misbruiken,
waarom zou je schelden op ontheemden, ze schoppen,
spugen,
hun bezittingen ontvreemden;
waarom zou je het goede buiten sluiten.
Goed gaat het hem die goed doet, zijn gezicht staat
open, het licht
kleurt zijn glimlachende ogen. Het kwaad blijft laag
maar als de goede spreekt,
gaan zijn woorden haast zichtbaar naar omhoog.
psalm 2
De wijzen geven de kleinen van geest slechts
kleine slokjes vrijheid
te drinken. De wijzen geven ons hun handen
opdat we niet vallen.
U houdt de handen van de wijzen vast.
De wijzen wijzen
ons de weg naar U. U wijst de wijzen.
psalm 3
Het slechte lokt met schijn en de slechten zijn met velen,
ze proberen mij te treffen,
maar door U zijn ze kansloos. De keren dat U waakte over mij,
terwijl ik droomde,
zijn nu al talloos. Hoe vaak liet U mij al rond Uw vuren komen,
om mij aan te warmen.
In Uw licht was het duister, dat mij omsluiten wilde,
machteloos.
Als ik U roep om mij te helpen, bent U er al.
8
MEDEDELINGEN
4 uitvoeringen van de
Lukaspassie
(tekst: Huub Oosterhuis, muziek:
Antoine Oomen)
door het Koor voor nieuwe
nederlandse religieuze muziek o.l.v
Antoine Oomen
solisten:
Mariëtte Oelderik, sopraan
Marjan van Eldik, alt
Albert van Ommen, tenor
Jasper Schweppe, bas
piano: Henri Heuvelmans
zondag 9 april
Abdij Koningshoeven,
Eindhovenseweg 3, Berkel-Enschot
Aanvang 16:00
vrijdag 14 april
Moeder Godskerk, Baron
Schimmelpenninck van der Oyelaan
18, Voorschoten
Aanvang 20:30
zaterdag 15 april
Grote Kerk, Beekstraat, Epe
Aanvang 20:30
vrijdag 21 april
De Rode Hoed, Keizersgracht 102,
Amsterdam
Aanvang 20:30
reserveringen voor vrijdag 21 april in
De Rode Hoed: tel nr 020-6385606
(balie Rode Hoed)
overige inlichtingen: Stichting koor
voor nieuwe nederlandse religieuze
muziek, tel nr 020-6256384
Huub Oosterhuis in
De Weere (N.H.)
Bijeenkomst en viering met Huub
Oosterhuis en zangers uit de
Amsterdamse Studentenekklesia
in de St Lambertuskerk in De Weere
(NH)
op zondag 26 maart
aanvang: 15:30
toegang vrij (collecte ter bestrijding
van de onkosten)