deze hele Maandbrief - Huub Oosterhuis

HET LIED VAN DE AARDE
Huub Oosterhuis
1
Er was eens een Perzische koning die de zee liet geselen
omdat die op een dag toen hij zijn vloot liet uitvaren, te keer
ging. Er was eens een tijd, dat honden, als zij gebeten
hadden, voor de rechter werden gebracht, veroordeeld en
opgehangen. Kijk, dat doen we nu niet meer, omdat we nu
weten dat de zee en de hond er niets aan kunnen doen.
Welnu: we moeten leren inzien, dat ook de mens, net als de
zee en de hond, er niets aan kan doen. Zomin als de zee en
de hond is de mens vrij om zelf te kiezen wat hij doet.
Wie onbevangen naar de mensen kijkt, ziet, dat zij niet bij
machte zijn hun daden te kiezen. De één doet dit, naar zijn
aard, de ander dat, ook naar zijn aard.
En wat de één doet, noemt de ander slecht; en omgekeerd.
En wat je zelf doet, noem je goed, natuurlijk. Vrijheid? Er
bestaat geen vrijheid. En dus geen schuld. En dus geen
verantwoordelijkheid. Je kón gewoon niet anders doen dan
wat je deed. Je bent een rotzak, - dat blijkt wel uit wat je
gedaan hebt. Als je het niet was, had je toch zeker wel iets
anders gedaan.
Maar je kan er niets aan doen, je bent nu eenmaal zo. Net als
de hond. Net als de zee.
We kunnen wel een ‘morele code’ opstellen waaraan we
onszelf en anderen dan natuurlijk moeten houden, een
systeem van afspraken, op grond van een
meerderheidsoordeel. Maar we moeten inzien dat deze code
even betrekkelijk is als wij mensen onvrij zijn. Vrijheid is een
illusie.
2
Zo wordt gedacht en gevoeld – in die volgorde? Of eerst
gevoeld en dan gedacht? En iedere gedachte haalt zijn gelijk
bij de feiten: kijk dan wat er met je gebeurt: mensen – moet je
ze zien – trek je conclusies, wat nou vrijheid, ja vrijheid om
elkaar uit te moorden.
Zo wordt gedacht, in brede stromen. Er wordt ook tegenin
gedacht, tegen de stroom op. En toch – denken.
Een joodse man, al een beetje oud, in de zeventig, zei in een
interview: ‘Als ik zou moeten geloven dat de mens slecht is
vind ik het zo hopeloos worden, ik verkies te denken dat
mensen wel deugen, dat vind ik een creatiever uitgangspunt’.
Of hij wel eens in Jad Vashem was geweest, vroeg de
interviewer, ook een joodse man, een beetje jonger, maar oud
genoeg om dit te mogen vragen, - Jad Vashem is het
gedachtenishuis aan de Shoa, in Jerusalem, waar alle feiten
zijn gedocumenteerde - ; ja daar was hij geweest, vele malen,
hij vond Jad Vashem een monument van hoop en
overlevingskracht: je ziet al dat verleden onder ogen en je
zegt ‘en nu leven’. Dat moet je maar kunnen, zei de
interviewer. Dat moet je elkaar leren, zei de ondervraagde en
toen met een gebaar van ‘ach ik, hoor mij’: ‘ach het is
onredelijk optimisme – maar ik heb het wel’.
3
De bijbel heeft het ook. Dat tegen de stroom in denken, dat
‘en toch’ – denken. In de bijbel wordt - en dat is literair,
verhaaltechnisch, natuurlijk een meesterlijke vondst -, in de
bijbel is God, dé God, de God der goden, de bevrijder God,
de schepper van Hemel en Aarde – God … die is de
2
woordvoerder van dat ‘en-toch-denken’, van dat ‘onredelijke
optimisme’.
‘Nu laat ons mensen maken naar ons beeld, die op ons
gelijken’, zegt God, op de eerste bladzijde van de Bijbel.
‘En god schiep de mens naar zijn beeld, beeld van God
schiep hij hem, mannelijk en vrouwelijk schiep hij hen.’
Zo wordt de hoop op de toekomst van de mens gefundeerd
in de oorsprong van de mens.
Wat betekent het in het bijbelse ‘denken’ – want denken is
het, ook al gaat het er anders toe dan bij Plato, Descartes en
Heidegger – wat wil dat zeggen, dat God de mens naar zijn
beeld geschapen heeft – de mens, - mensheid -, ieder mens in
zichzelf en alle mensen tezamen; wat roept dat op, ‘naar zijn
beeld’? Dat hij ons ‘tot vrijheid’ geschapen heeft – in het
bijbelse denken wordt die slag van mensheid naar óns
onmiddellijk en altijd gemaakt, er staat mens, het gaat om jou,
jij bent die mens. Jij bent vrij gemaakt, tot vrijheid bestemd
en geroepen – ‘jij bent’ betekent altijd ‘jij bent wordende’, jij
zal zijn, jij bent doende.
Vrij ben je naar het beeld van God? Hoe is God vrij? God is
niet vrij in de betekenis van willekeurig, maar in de betekenis
van bevrijdend.
4
Elkaar bevrijden uit alle denkbare vormen van
onderdrukking, dat is naar Gods beeld. Onderdrukking en
verslaving voorkomen, is naar Gods beeld. Jezelf bevrijden
uit angst en zelfhaat, om misschien ooit een ander te kunnen
liefhebben, dat is naar Gods beeld – of noem het ‘in zijn
geest’.
Elkaar bevrijden van schuldenlasten, elkaar vergeven. En
zoeken naar een medicijn tegen kanker, tegen Aids. En de
wereld zo omvormen, dat ziekte en natuurrampen niet
worden afgewenteld op de armste mensen – kinderen – dat is
men worden naar Gods beeld. En dat noem je vrijheid. Ja dat
noem ik vrijheid, zegt de God van de bijbel die een andere is
dan die van Plato, Descartes en Heidegger en vele andere
filosofen.
Kán dat? Dat kan wórden, daartoe ben je geschapen, zegt de
God van de Bijbel. In het Lied van de aarde zingt God met de
stem van een sopraan:
Ik zíe wel wat gebeurt.
Ik hoor het bange schreeuwen
der ganse creatuur,
de noodkreet der verdrukten.
Maar ook wat nog niet is
zie ik, vóór mijn ogen:
hun komende bevrijding,
dat zij tot vrijheid groeien,
dat zij elkaar bevrijden
en doen leven.
Ik weet wat ik ooit zal zijn.
Mensheid naar mijn beeld
is nog maar pas begonnen.
Tegenstem:
Maar kijk toch wat wij doen:
onze vrijheid gebruiken
om elkaar te doen sterven.
Hoe lang nog kunt gij aanzien
dat wij zijn die wij zijn?