Inhoudstafel Knetterende Letteren november 2012: - Luisterpunt

Dat vergif dat een generatie Engelse estheten om zeep zou helpen, kwam uit het
brein van een Parijzenaar met Nederlandse roots, een ongelukkige klerk die zich
dood verveelde op het ministerie van Binnenlandse Zaken. Joris-Karl Huysmans had
geprobeerd aan zijn ambtenarenbestaan te ontsnappen; hij had avondjes in Zola’s
huis in Médan bijgewoond, en was onder invloed van de Maître naturalistische
verhalen gaan schrijven. Sombere verhalen -dat spreekt- over jonge prostituees en
slecht gevoede klerken, over ‘gewone’ mensen die voorbestemd zijn uitzichtloos door
het leven te ploeteren.
Nu lag die ellende Huysmans wel, want misantroop zou hij altijd zijn -en afkerig van
zijn tijd en van het leven tout court- maar hij was ook een estheet en een
intellectueel. Misschien kon hij op een verfijnde, subtiele, ja zelfs vernieuwende
manier malcontent zijn. Misschien kon hij het oude romankader gebruiken voor
‘serieuzer’ werk, of zoals hij zei: “De traditionele intrige, ja, zelfs de passie en de
vrouw weglaten, de schijnwerper richten op één persoon.”
Zo ontstond in 1884 de bijbel van de decadentie, het even verderfelijke als erudiete
“Tegen de keer”. De roman -eigenlijk een verzameling essays- is opgehangen aan
één personage, wiens geestesleven minutieus wordt doorgelicht. De man in kwestie
is de jonge hertog Jean Floressas des Esseintes. Als laatste telg van een incestueus
geslacht vertoont hij alle kenmerken van degeneratie: hij is bleekzuchtig, verzamelt
onnutte kennis en balanceert constant op de rand van een zenuwinzinking. Met zijn
oudooms en oudtantes, “mummies, begraven in hun gebeeldhouwde rococografkelders”,
heeft hij niets van doen. Zijn leeftijdsgenoten zijn óf geïndoctrineerde
katholieke sullen, óf leeghoofden verzot op operettes en paardenrennen. Zijn
vrienden (letterkundigen en vrijdenkers) zijn “banaal als een loden deur”, geen haar
beter dan die bekrompen kruidenierskoppen van de bourgeoisie (“alleen ontvankelijk
voor dat platte vermaak van middelmatige geesten, de politiek”).
Neen, met de mensheid wordt het niets. Des Esseintes heeft geen hoop om één te
worden met geesten die even scherpzinnig zijn als de zijne, temeer omdat niemand
deelt in zijn passie voor kunstmatigheid en verval. Hij droomt van een gerieflijke
kluizenaarswoning, van een roerloze ark waarin hij veilig zou zijn voor zijn bitterste
kwelling: de banaliteit. In een huisje op het land probeert hij de werkelijkheid te
vervangen door zijn eigen droomversie. Kleuren worden uitgezocht om te schitteren
in kunstlicht. Ramen worden geblindeerd, want de natuur, zo meent Des Esseintes,
“heeft haar tijd gehad. Door de weerzinwekkende uniformiteit van de lucht en het
landschap heeft de verfijnde waarnemer er voorgoed genoeg van gekregen”.
Liever staart de hertog naar zijn verzameling gekwelde kunst - de enige die hem
interesseert. Schilderijen van Odilon Redon en Gustave Moreau delen de vertrekken
met in varkensleer gebonden uitgaven van des hertogs lievelingsschrijvers, Mallarmé
en Baudelaire. “Zieke boeken, ondermijnd en verhit door de koorts”, waarin de
levensmoeheid en het spleen van een eeuw voelbaar zijn. Des Esseintes
componeert een parfum dat de structuur van een Baudelaire-gedicht evenaart, en
met een geavanceerd mondorgel weeft hij likeuren tot een symfonie van smaken die
Wagner naar de kroon steekt. Van al die genietingen raken zijn zenuwen zo uitgeput
dat hij uiteindelijk alleen nog via lavementen kan eten. Zijn dokter beveelt hem cito
presto de terugkeer naar Parijs aan, naar een leven onder de mensen.