31e jaargang nr. 2 2012/02 - KNNV Vereniging voor Veldbiologie

de RatelaaR
31 e jaargang nr. 2
2012/02

DE RATELAAR
31 e jaargang nr. 2
2012/02
De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De
Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van
de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling
Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus
en 15 november.
Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373,
2564 LA Den Haag, 070 368 14 00,
e-mail: raf.meyer@casema.nl
KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47,
2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90,
e-mail: redactie@den-haag.knnv.nl
IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5,
2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13
e-mail: ingridpiek@ziggo.nl
Kopij voor het volgende nummer van de
Ratelaar vóór 1 juli 2012 naar de redacteur
van uw vereniging in Word als bijlage van
een e-mail naar: red.ratelaar@tiscali.nl
Samenstelling: Evert Thomassen
Opmaak: Bob Molenaar en Sandra Kamphuis,
Haags Milieucentrum
Foto voorzijde:
guichelheil door Lex van der Steur
Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag
nnv ivnRedactie:
Niets uit deze uitgave mag op enigerlei
wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke
toestemming van de redactie.
IVN
IVN Instituut voor Na-
tuur, Educatie en Duur-
zaamheid is een landelijke
organisatie waar-
van de leden, via een
180-tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten
voor activiteiten die erop gericht zijn een
ieders inzicht met betrekking tot Natuur en
Milieu te verruimen.
Contributie voor donateurs en leden € 15,-
en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening
nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te
Leidschendam.
Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00.
Website: www.ivndenhaag.nl
KNNV
De Koninklijke Nederlandse
Natuurhistorische
Vereniging afdeling Den
Haag is een afdeling van
een landelijke vereniging
voor natuurstudie, -beleving
en -bescherming.
Zij organiseert werkgroepen, excursies,
lezingen en cursussen.
Contributie voor leden € 27,- huisgenootleden
€ 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr.
144637 t.n.v. KNNV afd. Den
Haag te Den Haag.
Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30
Website: www.knnv.nl/den-haag

algemeen deel RatelaaR 2012/2
Het is volop lente en de korte, maar soms hevige winter ligt al weer ver achter ons.
Schreef ik in de vorige Ratelaar nog, dat we geen winter zouden krijgen, gaat het toch
weer vriezen en hebben we nog even van de vorst kunnen “genieten”
Als lid van zowel IVN als KNNV heb ik het voorrecht om van beide verenigingen de Algemene
Ledenvergadering te bezoeken, een bijeenkomst die ik, als het even kan, niet wil
missen, omdat belangrijke zaken over de vereniging ter sprake komen. De sfeer is altijd
uiterst plezierig en dat tekent de leden van beide verenigingen. Plezierig, reëel, maar toch
behoorlijk kritisch.
In deze Ratelaar weer veel nieuwe informatie over beide verenigingen. Een uitgebreid
programma “Stappen in de Natuur” en zoals u gewend bent eveneens een goed gevuld
programma van het KNNV.
Voor een paar onderwerpen vraag ik speciale aandacht: het 50-jarig IVN-feest voor het
hele gezin in het Museon op 10 juni a.s. en de gezamenlijke bijzondere lezing over de
“Stinkende Scharrelpapegaai” op dinsdag 29 mei a.s. om 20 uur.
Voor wie het nog niet is opgevallen: het IVN heeft landelijk een nieuw logo ingevoerd en
uiteraard doet de afdeling Den Haag en omstreken mee. Wat lichter van kleur en iets
anders gestileerde letters. Misschien nog even wennen, maar dat duurt niet lang.
Tot slot een echte lente foto: aalscholvers bouwend aan een nest.
Ik wens u veel leesplezier en ga met dat lekkere lenteweer mee met onze excursies en
wandelingen!
Rob Meyer
1

2
ivn, instituut voor natuur,
educatie en duurzaamheid
50-jaRig ivn feest vooR het hele gezin
IVN Den Haag bestaat 50 jaar. Daarom organiseert de jubileumcommissie een familiedag in het
Museon op 10 juni 2012.
Iedereen is welkom en in het programma is er plaats voor verschillende leuke activiteiten.
Het programma begint om 11 uur en er is het volgende te doen:
- Kabouterspeurtocht voor de allerkleinsten. Gekleed als ‘echte kabouter’ in de
museumtuin opdrachten uitvoeren met als beloning een kabouterdiploma.
- Bomenexcursie door het Statenkwartier. Dit gedeelte van Den Haag is bekend door zijn
prachtige straat- en plantsoenbomen. Gidsen nemen u mee voor een excursie om 12.30
en 14.30 uur. Voor deze excursie van 1 uur kunt u zich aanmelden bij de IVN stand.
- Haagse Beek excursie. Dit typisch Haagse water loopt vlakbij het Museon en met de
gidsen kunt u meelopen om planten en watervogels te ontdekken. Vertrek 11.30 en 14.00
uur. Voor deze excursie van 1,5 uur, kunt u zich aanmelden bij de IVN stand
- Waterbeestjes ontdekken. In de vijvers vóór het Museon/Gemeentemuseum zijn allerlei
grappige waterbeestjes te vinden. De “watergidsen” maken u wegwijs in deze wondere
wereld. De start is om 11.30 uur en vervolgens ook om 13.00 en 14.30 uur.
- Slakkenbak. Medewerkers van de Natuurverkennersgroep van de gemeente Den Haag
(Dienst Milieucommunicatie) hebben een stand waar u het wel en wee van verschillende
slakken kunt ontdekken.
- Bijenstand. In het Jaar van de Bij is een imker aanwezig die aan jong en oud uitleg geeft
over het leven van onze bijen en vertelt over de gevaren waaraan dit bijzondere insect
blootstaat.
U ziet er is keuze genoeg. Zowel voor kleuters, kinderen en volwassenen.
Bovendien vindt u als IVN lid of donateur bij dit artikel een kortingsbon van € 2,50 voor het
Museon. Een uitstekende gelegenheid om dit museum te gaan bezoeken en de boeiende
tentoonstelling “Plantastic” te bekijken.
#
BON VOOR € 2,50 KORTING
OP DE ENTREEPRIJS VOOR HET MUSEON
UITSLUITEND GELDIG OP ZONDAG 10 JUNI 2012.
NAAM: …………………………............................
IVN LID / DONATEUR
IN TE LEVEREN BIJ DE KASSA VAN HET MUSEON

De informatiestand van het IVN is de hele
dag aanwezig om alle gewenste informatie
te verschaffen. Hier kunt u eveneens
boeken, zoekkaarten, jubileumpennen en
allerlei andere interessante natuurartikelen
kopen.
De hele dag draait in de hal van het Museon
op het scherm informatie over onze IVN
afdeling.
Graag tot ziens op zondag 10 juni.
De jubileumcommissie
de stinkende schaRRelpapegaai
Extra Natuurlezing door bioloog Lucas Wenniger
over zijn boek “De Stinkende Scharrelpapegaai”
op dinsdag 29 mei 2012 om 20.00 uur in de
Christus Triumfatorkerk aan de Juliana van Stolberglaan
154 in Den Haag. Bereikbaar met Randstad
Rail 3 en 4 (halte Beatrixkwartier), tram 2 en
6 en bus 23.
Lucas Wenniger vertelt over een paar van
de vreemdste levensvormen van de planeet
en onderzoekt hoe deze soorten door de
mazen van de evolutionaire selectie zijn
heengeglipt.
Je moet er even op wachten, maar
dan geeft de evolutie waar voor zijn
geld. In krap vier miljard jaar heeft
de natuur van alles geprobeerd,
waardoor de wereld nu bevolkt
wordt door oogloze vissen, oersterke
beerdiertjes, roze dolfijnen
en gepantserde schubdieren. Met
al die bizarre beesten lijkt de natuur
een kleurrijk laboratorium voor het
leven waarin alles mogelijk is. Maar
niets is minder waar. De soorten
die nu rondlopen zijn slechts de
geslaagde experimenten: natuurlijke
selectie rekent snoeihard af
met onaangepast gedrag.
De stinkende scharrelpapegaai verkent
een paar van de vreemdste levensvormen
van de planeet. Het is een tocht
langs oude en nieuwe biologische successtories
en vertelt zowel het verhaal
van soorten die handig gebruik maken
van nieuwe wereldorde als de geschiedenis
van beesten die met open ogen
de doodlopende steegjes van de evolutie
binnenlopen.
Het boek is prachtig geïllustreerd door
kunstenaar Roosmarijn Schoonewelle. Zij
maakte portretten van alle bizarre beesten,
die in kleur in de binnenflap
en in zwart/
wit in het binnenwerk
te vinden zijn. Haar
illustratie van het beerdiertje
is prachtig. Tot
nu toe moesten we het
doen met opnamen uit
de elektronenmicroscoop
en die zijn altijd
zwart/wit.
Voor IVN- en KNNV
leden is de lezing gratis.
Anderen betalen € 2,-.
3

het onveRmijdbaRe einde van de els
Met gemengde gevoelens deed ik op donderdag
16 februari j.l. de deur open voor twee hoveniers.
Afgesproken was dat zij de ongeveer 15 meter
hoge els in onze tuin zouden komen rooien, veel
te groot geworden voor een achtertuin in de stad.
Aangezien deze boom al volwassen in de
tuin stond, toen wij 15 jaar geleden ons
huis betrokken, had deze boom voor mijn
gevoel de oudste rechten. Bovendien was
hij gezond, maar had één probleem, dat
hem uiteindelijk de kop ging kosten.
Doordat er meters hoge coniferen tegen aan
hadden gestaan, was de boom aan één kant
belemmerd in de groei van zijn takken en
was mede hierdoor, na verloop van een
aantal jaren scheef gegroeid, hij hing uiteindelijk
meer boven de buurtuin dan dat
hij in onze tuin stond. Omdat alle coniferen
e.d. om hem heen de laatste jaren gerooid
waren, werd hij toen de windvanger. En dat
konden wij niet langer aanzien.
4
Bij iedere harde windvlaag of erger stonden
we te kijken of “onze” boom het wel
hield. Zou hij omvallen, dan was het leed
niet te overzien, alleen al aan materiële
schade aan omringende tuinen en schuren
e.d. Met zijn 15m kon hij zomaar
over 3 tuinen tegelijk vallen.
Vandaar onze keuze om hem te laten
rooien, maar toch. Dubbel blijft het.
Tak voor tak werd de boom uitgekleed,
totdat alleen de stam over was.
Daarna was het snel helemaal met hem
gebeurd. De top werd eruit gezaagd,
waarna stukje bij beetje, steeds een
stuk van de stam werd gezaagd tot het
maaiveld was bereikt. Wat restte was
een berg hout.
Op ons verzoek werden alleen de takken
afgevoerd en werd de stam in stukken
gezaagd. Deze stukken stam hebben
binnen enkele dagen hun weg gevonden
naar verschillende tuinen om gebruikt te
worden als blikvanger of plantensteun,
als contragewicht voor een mooi houten
hek, een plekje naast een vijver, ter
decoratie, of gewoon zo maar op een
plekje om rustig te vergaan.
Het elzenhout is wat oranje van kleur en
de jaarringen en knoesten komen er mooi
in tot hun recht. Bij sommige stukken stam
zie je ook de groeiringen van de takken. Je
kunt dus de leeftijd van de boom uitrekenen,
maar ook van de tak die op die plek aan de
boom heeft gezeten.
Zelf heb ik wat stukken stam in een rustig
hoekje gelegd, waar vaak vogels rondscharrelen
en een egeltje zijn plekje heeft.
Op deze manier gaat “onze” boom nog een
tweede leven tegemoet.
Ingrid Piek

meeR dan mooi
Ik sta met mijn camper op een oude vuilstortplek bij Zwolle. Ze hebben hier zo’n 25 jaar geleden
de afvalberg afgedekt en omkleed met een ondoordringbaar plastic en zo de natuur er zijn gang op
laten gaan. Het voelt dubbel om zo op een vuilnisbelt te staan maar het ziet er allemaal prachtig uit.
De Grote Klis bloeit uitbundig, de vogeltjes
zingen en een bij zoemt langs. Met haar drie
kleine oogjes kijkt zij mij aan alsof ze wil
zeggen dat zij het voor het zeggen heeft in
dit jaar van de bij.
Nou van mij mag ze. Ze heeft het zwaar.
Veel bijenvolken sterven momenteel uit door
ons gebruik van chemische middelen. Dit
tast hun oriëntatie aan en daardoor kunnen
ze de weg naar huis terug niet meer vinden.
En dan te bedenken dat bijenhoning
zo goed voor ons is. Het is niet alleen lekker
maar ook nog eens geneeskrachtig.
Voor Hypocrates was honing hét middel voor
de huid. Bij alle vormen van verwondingen,
zweren of etterende ontstekingen schreef
hij het voor. En ook Dioscorides heeft het
over ‘de donkerte der ogen’ die door honing
genezen zou kunnen worden. Waarschijnlijk
had hij het over een vorm van staar.
Zelfs Hildegard von Bingen schreef over de
honing in haar hartwijn “ Wie pijn heeft in de
hartstreek, milt of zijde, koke peterselie in
wijn, voege matig azijn en voldoende honing
toe, zeve dit mengsel en drinke het dikwijls
en hij zal beter worden”. In onze tijd werken
sommige brandwondencentra weer met
honing, de kwaliteit van de genezing wordt
erdoor bevorderd en littekenvorming wordt
tegen gegaan.
Op deze vuilnisbelt staat ook een Meidoorn.
De bloesem daarvan is heel erg goed voor
hartzwakte.
Honing van meidoornbloesem is nu moeilijk
te vinden, maar je zou wel wat meidoornbloesems
in vloeibare honing kunnen laten
trekken. Op die manier krijg je een goed en
veilig harttonicum.
Gelukkig heb ik die niet nodig maar die enge
bij die mij prikt als het even tegen zit heb ik
wel nodig. Haar steek geeft me een akelige
bult en dan moet ik op zoek naar een
blaadje van de hyssop of de weegbree in
de hoop dat als ik dat er op doe het een
beetje meevalt.
Maar als de bij ophoudt te bestaan is het
volgens Einstein binnen vier jaar afgelopen
met de mens.
Want wie doet dan nog de bestuiving... zonder
bestuiving geen voortplanting.. en zonder
voortplanting geen plantjes, geen vruchten,
geen zaden, geen vogels, enz. enz.
Ik zie mezelf nog niet met een pincetje langs
de bloesem gaan.
Misschien moeten we met z’n allen toch
dat harttonicum gaan gebruiken. Wie weet
worden onze harten dan gesterkt voor het
behoud van de bij.
Want ja...’t is toch allemaal meer dan mooi!
Marjo Vogel
foto: Sandra Kamphuis
5

natuuRspeuRtocht
Het is een goed gebruik dat wij als IVN meehelpen Met Meer en Bos naast de deur spreekt
aan de Natuurspeurtocht van de Scoutinggroep het voor zich dat wij als IVN-ers een
Ds. Ferguson aan de Muurbloemweg in Den Haag. plekje kiezen in het bos naast het Segmeertje.
Wij hadden daar een informatiestand
met zoekkaarten, artikelen in het
kader van het “Jaar van de Bij” en nieuws
over het “Stappenprogramma” en de Jeugdnatuurclub,
die binnenkort start in Reigersbergen
en Ockenburgh.
Bij het water was er gelegenheid om met
verrekijkers te speuren naar allerlei soorten
watervogels. Reuze spannend, vooral
voor de jeugdige scouts, maar ook voor de
ouders en de toevallige passanten, want
Meer en Bos is een favoriete plek om te
wandelen en je hond uit te laten.
Irene, Linda en Lisette: bedankt voor jullie
hulp en misschien tot volgend jaar.
begin een b&b vooR bijen
Het Haags Milieucentrum (HMC) roept tuinbezitters
op om een Bed & Breakfast voor bijen te
beginnen. Een combinatie van bijvriendelijke
planten en geschikte huisvesting is nodig om de
bijensterfte het hoofd te bieden.
Wie mee wil doen, wordt verzocht contact
op te nemen met het HMC (info@haagsmilieucentrum.nl,
tel. 302 99 52). Daar kan
gratis een zakje biologische bloemzaadjes
worden opgehaald of besteld. Ook ligt
daar de Zoekkaart Wilde Bijen te wachten,
waarop wordt uitgelegd hoe een bijenhotel
gemaakt wordt. En verder heeft het HMC
een instructie voor het maken van een zonnige
ondergrondse bijenhuisvesting van
minimaal een vierkante meter groot.
Dit alles in het kader van het Jaar van de
Bij. De bijensterfte is niet alleen een ramp
voor bijen, maar is ook voor de mens slecht
nieuws. Veel van de voedingsgewassen die
6
Rob Meyer
we eten, zijn voor hun voortplanting van
bijen afhankelijk.
Zie ook www.haagsmilieucentrum.nl
Geert van Poelgeest
foto bijenhotel: Sandra Kamphuis

plantastic
Vanaf 24 september 2011 is in het Museon in Den Haag de
nieuwe expositie ‘plantastic, ontdek de magische wereld van
planten’ te zien. Het is een thematentoonstelling waar je op
een interactieve manier de bijzondere wereld van de planten
en de cruciale rol die zij spelen op aarde, leert kennen.
Stap in een wereld met uitvergrote bladeren, enorme bloemen
en wortelstelsels. Ontdek hoe zaden worden verspreid,
zoek uit welke vruchten bij welke planten horen en
denk na over belangrijke actuele thema’s als biodiversiteit
en klimaatverandering. Plantastic, ontdek de magische
wereld van planten’. ‘Plantastic’ de magische wereld van
planten, toont het dynamische leven van planten en hun
interactie met de omgeving zoals insecten en andere dieren.
De tentoonstelling laat zien hoe afhankelijk we als
mens zijn van planten en plantaardige producten.
Te zien tot en met 25 augustus 2012.
een WondeRpen van het ivn
Alle leden en donateurs hebben ter
gelegenheid van ons 50-jarig jubileum
in het begin van het jaar een
jubileumboekje en een IVN pen
ontvangen.
Nu blijkt dat sommigen het geheim
van deze pen niet hebben kunnen
ontdekken. De pen heeft namelijk
aan de zijkant een metalen stripje,
dat als je hier aan trekt aan voor-
en achterkant een zeer leerzaam
plaatje met de meest voorkomende
vogels in Nederland laat zien.
De foto toont het geheim aan.
De jubileumcommissie
NEEM EEN ABoNNEMENT op MILIEuMAIL VooR
WEKELIJKS (HAAgS) NATuuR- EN MILIEuNIEuWS IN
uW MAILBox. MELD u AAN VIA:
info@haagsmilieucentrum.nl.
7

lop stuit op keRkuil
Het Landschap onderhoud project (Lop), een arbeidsproject van ggZ Leiden, is werkzaam op
diverse landgoederen en in natuurgebieden in Noord- en Zuid-Holland.
Een tijdje terug pauzeerden de deelnemers in een oude schuur, waar tientallen braakballen,
witte uitwerpselen en enkele uilenveren lagen; hier zat een kerkuil! De eigenaar is op de hoogte
gesteld met het advies rekening te houden tijdens eventuele renovatie en met het advies om
een kerkuilenkast te plaatsen.
De kerkuil is een sierlijke vogel met lange
vleugels en poten. Vooral haar hartvormige
gezichtssluier is erg kenmerkend voor de
soort. Door haar lichte verenkleed valt ze
makkelijk op (als ‘spookgedaante’) als ze
in de schemering of ’s nachts op jacht gaat
naar muizen. Haar prooi lokaliseert ze op
gehoor. Kerkuilen broeden in kerktorens,
schuren en andere gebouwtjes. Het is een
kwetsbare soort; door verdwijnen van kleinschalige
landbouw, de grotere verkeersdruk
en vooral door het verdwijnen van geschikte
broedplaatsen waren er rond 1980 nog
maar zo’n 100 paartjes kerkuilen in Nederland.
Gelukkig gaat het alweer een stuk
beter met de kerkuil. Vele werkgroepen en
vrijwilligers hebben maatregelen getroffen,
zoals het plaatsen van geschikte nestkasten.
Er broeden dan ook weer 2000-3000
paartjes in Nederland.
8
Braakballen pluizen
Op slaapplaatsen en broedplaatsen van
uilen zijn braakballen te vinden. Hierin zitten
onverteerbare resten van hun prooidieren,
zoals haren, schedels, veertjes en insectenschilden.
Uilen produceren gemiddeld 1 tot
2 braakballen per dag.
Tijdens een regenachtige dag heeft het LOP
enkele braakballen uitgeplozen. Bij gebrek
aan een pincet om de schedeltjes er voorzichtig
uit te pulken, hebben we de braakballen
voorzichtig gebroken en in een bakje
met lauw water gelegd. Door flink te roeren,
het water een aantal keer af te gieten en te
verversen, hielden we enkele schedeltjes,
onderkaken en botjes over. De werkgroep
werd verdeeld in een notulist, een deelnemer
die met behulp van het boek ‘Braakballen
Pluizen’ de determinatietabel doornam
en enkele deelnemers die met een loep
en liniaal de kenmerken van de schedeltjes
en kaken bekeken. Aan de hand van

de grootte van de schedel, het
aantal, de vorm en de stand
van de kiezen en tanden en
andere kenmerken wisten we
wat het diner van de kerkuil de
afgelopen dagen was geweest.
De uil had zich vooral aan
rosse woelmuizen en huismuizen
tegoed gedaan, maar
ook werden er schedeltjes en
kaken van enkele veldmuizen
en huisspitsmuizen gevonden.
Volksgeloof, gebruiken en magie
Er werd algemeen gedacht
dat wanneer een uil zich ’s
avonds liet horen, het de volgende
ochtend goed weer zou
zijn. Maar men dacht ook dat
wanneer een uil dit deed bij
het huis van een ziek persoon,
deze binnen drie dagen zou
komen te overlijden.
In Engeland werd lange tijd
geloofd dat verbrande en verpulverde
eieren het gezichtsvermogen
verbeterde.
Vroeger ving men zangvogeltjes
door een uil aan een touw
op een tak te plaatsen en de
overige takken in te smeren met vogellijm.
Vogels kwamen dichterbij en probeerden de
uil te verjagen en te irriteren en bleven zo
vastkleven aan de lijm.
Uilen werden vroeger ook in verband
gebracht met heksen. Heksen zaten op
de rug van een uil om zich te verplaatsen.
Soms werden uilen ook in brouwsels
gebruikt. Doordat uilen geruisloos en spookachtig
kunnen vliegen, hun ogen ineens
kunnen laten knipperen en hun nek geheel
rond kunnen draaien, waren mensen over
de hele wereld bang voor uilen.
Ook was men bang voor een uil omdat,
wanneer zij ’s avonds laat werd gezien of
tegen de ruiten op botste, iemand zou sterven
of verongelukken. Hier zit een kern van
waarheid in. Wanneer iedereen ’s nachts
rustig lag te slapen, brandde er nog licht
bij zieke personen, die maar niet in slaap
konden komen. De verlichte ramen trokken
volop nachtvlinders en andere insecten aan,
waar een uil zich graag tegoed aan deed. Zo
zag men dan een uil voor de ramen wieken
en soms zelfs tegen de ramen opbotsen.
De medische wetenschap was vroeger nog
niet zo ver gevorderd, waardoor ernstig
zieke personen snel kwamen te overlijden.
Zover dacht men natuurlijk niet; de uil was
het kwaad.
Peter Meeuwenoord
9

stappen in de natuuR
2012 tijdstip gebied
Za 2 juni 10.15 OOSTDUINEN: bruikbare planten in de Harstenhoek. Start halte bus
23 Maurits de Brauwweg.
13.00 WESTDUINPARK: start De Savornin Lohmanlaan - hoek Laan van
Poot: de indeling van de verschillende duinzones over vaak onverharde
wegen.
Zo 3 juni 10.00 TE WERVE: zomerse wandeling met aandacht voor vogels. Start:
ingang landgoed Van Vredenburchweg 101-105 Rijswijk. Bereikbaar
met bus 23 en tram 17.
11.00 KIJKDUIN IVN JUBILEUMWANDELING: Zand & strand. Start: de
muziektent, Deltaplein, Kijkduin (laarzen aan). Bus 23,24 en 26.
14.00 CLINGENDAEL: het jaar van de bij. Lijnwandeling van bijenstal Clingendael
naar bijenstal Reigersbergen. Start: bruggetje Van Alkemadelaan
t.o. van Montfoortlaan.
Za 9 juni 10.00 MEIJENDEL: Uitbundige natuur! Start speelweide tegenover Boerderij
Meijendel. Wandeling over onverharde duinpaden
Zo 10 juni 11.00 - IVN publieksdag MUSEON voor het hele gezin. Diverse wandelin-
16.00 gen, activiteiten voor kinderen. Zie elders in de Ratelaar.
Za 16 juni 10.00 SORGHVLIET: het park beleven met aandacht voor de geschiedenis.
Start: Scheveningseweg 24 bij de hoek Adriaan Goekooplaan.
Bereikbaar met tram 1.
Zo 17 juni 10.00 DE HORSTEN: bloemenwandeling over het Landgoed, verzamelen
ingang Papeweg Wassenaar, toegang € 1,-.
14.00 DE ZANDMOTOR: een nieuwe kust bij Ter Heijde. En ook nog korren
met een garnalennet in de nieuwe lagune. Start fietsenstalling aan het
oude fietspad aan de duinvoet, ter hoogte van de watertoren. Strandafslag
watertoren Monster.
Vr 22 juni 21.00- KIJFHOEK-BIERLAP: nachtdieren in het duin. Start bij de parkeer-
23.00 plaats Kievitsduin, begin Meijendelseweg.
Wo 27 juni 14.00 PARK ROZENRUST: beestjes kijken! Start bij het witte huisje aan de
Veursestraatweg 102 A Voorschoten. Bereikbaar met bus 45, halte
Rozenrust.
Za 30 juni 14.00 SCHEVENINGEN-HAVEN: basaltdijk. Deze zeedijk is rond deze tijd
een voor Nederland unieke rotstuin. We kijken natuurlijk ook even naar
de voortgang van de nieuwe boulevard. En bij goed weer gaan we ook
korren met een garnalennet. Vertrek eindpunt lijn 11 aan de boulevard.
Zo 1 juli 11.00 SORGHVLIET IVN JUBILEUMWANDELING: De geheime tuin. Start:
Scheveningseweg 24, vlakbij de hoek Adriaan Goekooplaan. Tram 1.
Za 7 juli 10.15 OOSTDUINEN: bruikbare planten in de Harstenhoek. Startpunt: bushalte
lijn 23 Maurits de Brauwweg.
Zo 8 juli 14.00 MARLOT/REIGERSBERGEN: start op de hoek Bezuidenhoutseweg/
Hofzichtlaan. Bereikbaar met bus 24.
14.00 VLIETLAND: zomer!. Start bij de parkeerplaats op de Kniplaan (bij de
brug over de A4). Bereikbaar met bus 39 en 45, 10 minuten lopen.
10

Wo 11 juli 14.00 DUIVENVOORDE: Bloeiende bloemen en libellen. Start opzichterswoning
Veurseweg, Voorschoten Toegang 1 Euro. Bereikbaar bus 45
en 39, halte Kniplaan.
Za 14 juli
VOLKSTUINVERENIGING Erasmusweg met veel aandacht voor
Flora en Fauna. Aanmelden Ingrid Piek 06-13.888.740.
19.00 MEIJENDEL: Zomer in het duin. Start speelweide tegenover Boerderij
Meijendel. Wandeling over onverharde duinpaden.
Zo 15 juli 10.00 DE HORSTEN: hoogzomerwandeling over het Landgoed, met veel
aandacht voor insecten. Verzamelen ingang Papeweg Wassenaar,
toegang € 1,-.
Za 21 juli 10.00 SORGHVLIET: eetbare en bruikbare natuur in een eeuwenoud park.
Start: Scheveningseweg 24 bij de hoek Adriaan Goekooplaan. Bereikbaar
met tram 1.
Di 24 juli 20.15 OOSTDUINEN: lijnwandeling. Start bij Pan van Persijn t.o. Pannenkoekenhuis
bij voormalig vliegveld Valkenburg tussen Wassenaar en
Katwijk. Terug met bus 90
Zo 29 juli 12.00 UITHOF: start tegenover ingang schaatscentrum de Uithof, Jaap
Edenweg 10.
Di 31 juli 10.00 SORGHVLIET: een zomerse wandeling. Start: Scheveningseweg 24
bij de hoek Adriaan Goekooplaan. Bereikbaar met tram 1.
Za 4 aug 13.00 WESTDUINPARK: start De Savornin Lohmanlaan - hoek Laan van
Poot: de indeling van de verschillende duinzones over vaak onverharde
wegen.
Zo 5 aug 11.00 OOSTDUINEN IVN JUBILEUMWANDELNG: bruikbare planten in de
Harstenhoek. Start bij koffiehuis Paviljoen Duinzicht, hoek Van Alkemadelaan-Pompstationweg,
bus 23 halte Maurits de Brauwweg.
Za 11 aug 10.00 MEIJENDEL: Bessen & zaden in aantocht. Start speelweide tegenover
Boerderij Meijendel. Wandeling over onverharde duinpaden
Zo 12 aug 14.00 BERKHEIDE: nieuwe stuifduinen. Even lekker struinen door duinen,
weer in hun ontwikkelingsfase gebracht door menselijk ingrijpen. De
protesten uit de begintijd verstommen bij het zien van het unieke resultaat.
In deze tijd staat er heel veel in bloei. We zien nu de duinen op
zijn best. Vertrek parkeerplaats bij Fletcher hotel/restaurant Duinoord,
Wassenaarseweg 26, Wassenaar.
Wo 15 aug 19.00 LEIDSCHENDAM: Ommetje De Rietvink voormalig tuindersgebeid
waar de oude sloten zijn ingepast in deze wijk uit de jaren ’80.
Start: Park Rozenrust, Veursestraatweg 102 A. Ook geschikt voor
scootmobielers. Bereikbaar met bus 45, halte Rozenrust.
Za 18 aug 10.00 SORGHVLIET: eetbare en bruikbare natuur in een eeuwenoud
Haags park. Start: Scheveningseweg 24 bij de hoek Adriaan Goekooplaan.
tram 1.
Zo 19 aug 12.00 KIJKDUIN: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de Muziektent,
Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bereikbaar met bus 23, 24 en
26.
Za 25 aug 11.00 KIJFHOEK-BIERLAP: woestijnduinen. Start bij de parkeerplaats Kievitsduin,
begin Meijendelseweg. Duur 3 uur.
Zo 26 aug 14.00 MARLOT/REIGERSBERGEN: start op de hoek Bezuidenhoutseweg/
Hofzichtlaan. Bereikbaar met bus 24.
11

12
afdeling den haag
koninklijke nederlandse
natuurhistorische vereniging
pRogRamma juni - augustus 2012
Info Hans Toetenel 06-51077222, n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl
N.B. - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km.
- Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.
zateRdag 9 juni
DAgExCuRSIE MEIJENDEL
Thema Duinbeheer in Meijendel, wandelen en struinen door het normaal niet
toegankelijke deel van de Libellenvallei, Helmduinen en Kikkervallei. Met
focus op het effect van duinbeheer in de genoemde gebieden. Duur hele dag.
Verzamelen 10.00u, boerderij Meijendel.
Meenemen Lunch, verrekijker, regenkleding, etc.
Horeca Pannenkoeken / koffieschenkerij Meijendel.
Organisatie Jan Cevat / Hans Toetenel. Aanmelden verplicht i.v.m. max. aantal deelne-
mers 15, bij Hans Toetenel 06-51077222, n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl
zateRdag 23 juni
DAgExCuRSIE VooRNE, o.A. HoEKJE VAN JANS
Thema Planten, bijv. teer guichelheil. Duur hele dag.
Verzamelen 09.00u, NS-station Voorburg bij de kiosk.
Vervoer Per auto, tevoren aanmelden bij Ineke Gilbert 070-2118254.
Horeca Tussendoor.
Organisatie Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert.
zateRdag 7 juli
DAgExCuRSIE gENIEDIJK, HAARLEMMERMEER
Thema Algemeen. Duur hele dag, 10 km., afhaken is mogelijk.
Verzamelen 08.55u, station Den Haag CS bij Bruna.
Meenemen Lunch, OV-chipkaart.
Horeca Ongeveer aan het eind van de wandeling.
Organisatie Els Kempen 070-4274818 en Jola Gerbrands 070-3201485.
dinsdag 17 juli
AVoNDExCuRSIE WILHELMINApARK RIJSWIJK EN NATuuRTuIN
Thema Planten. Vorig jaar heeft in het park een waterbergingsoperatie
plaatsgevonden. Daartoe zijn de waterkanten glooiend aangelegd. We zijn
benieuwd hoe de begroeiing zich daar ontwikkelt. Duur tot ca. 21.15u.
Verzamelen 19.15u, carpoolplaats van het Wilhelminapark, Pr. Beatrixlaan in Rijswijk.
Organisatie Bert en Els van Maanen 070-3867630.

zateRdag 21 juli
oCHTENDExCuRSIE AMSTERDAMSE WATERLEIDINgSDuINEN
Thema Vlinders en duinvegetatie. Duur 2 tot 3 uren.
Verzamelen 10.00u, ingang Amsterdamse waterleidingsduinen bij de Zilk in Noordwijker-
hout: Joppeweg 1, zie: https://www.waternet.nl/media/102387/kaart-awd.gif .
Meenemen Verrekijker, regenkleding etc.
Horeca Restaurant De Doofpot, Zilkerduinweg, op 1,5 kilometer afstand van de ingang.
Organisatie Joop Mourik en Hans Toetenel. Aanmelden verplicht bij Hans 06-51077222,
n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl
zateRdag 4 augustus
DAgExCuRSIE DooRN-CoTHEN
Thema Planten/vogels/landschap. Duur hele dag, route ca. 11 km.
Meenemen: kijker/boeken/OV-chipkaart/lunch.
Verzamelen 08.20u, station Den Haag CS bij Bruna.
Horeca Begin, einde.
Organisatie Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.
dinsdag 14 augustus
oCHTENDExCuRSIE DE uITHoF
Thema Divers
Verzamelen 10.00u, eindpunt Randstadrail 4 (Wennetjessloot/de Uithof)
Meenemen Boeken, kijker, OV-chipkaart, lunch.
Organisatie Okje van Drimmelen 070-3238629 en Mies Eveleens 015-2571535.
zateRdag 18 augustus
oCHTENDExCuRSIE WILHELMINApARK RIJSWIJK
Thema Bijen- en wespen. Duur plm. twee uren.
Verzamelen 10.00u, parkeerplaats bij ingang van het Hazepad (vanaf de Prinses
Beatrixlaan).
Meenemen Camera met 10x zoom en evt. vlindernetje.
Organisatie Frank van der Meer, aanmelden verplicht bij Hans Toetenel 06-51077222 of
n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl
lezingen
Op 29 mei is er een extra lezing in de Chr. Triumfatorkerk, met de intrigerende titel “De
stinkende scharrelpapegaai” door Lucas Wenniger. Zie pagina 3 voor meer informatie.
13

van het bestuuR
Sinds de Algemene LedenVergadering hebben we weer een natuurhistorisch secretaris:
Hans Toetenel. Hij liep al mee in het bestuur waardoor we hem vol vertrouwen als kandidaat
konden voorstellen. Inmiddels is zijn korstmossencursus achter de rug. 18 deelnemers met
enthousiaste reacties. De bijbehorende excursies vulden het geheel mooi aan.
De duinen hebben zijn speciale belangstelling. Daar zullen we ons voordeel mee doen.
Kees Pinster was aan de beurt van aftreden. Ook hij wilde aanblijven, waar we heel gelukkig
mee zijn. Zijn PR-activieiten zijn belangrijk voor ons.
Ook blijft de boekenverkoop gewaarborgd. Als u KNNV-boeken wilt bestellen steunt u onze
afdeling als u dat via Kees doet. Op de website staan regelmatig de nieuwe uitgaven.
In het kader van de samenwerking met het IVN is er op 29 mei een extra lezing in de Chr.
Triumfatorkerk: ‘De stinkende scharrelpapegaai’ door Lucas Wenniger. Zie elders in dit blad
voor meer info.
Het bijenjaar is voor ons ingeluid met de lezing van Frank van der Meer.
We werken met het HMC samen wat het Bijenjaar betreft. Goed dat daar niet alleen aan
het milieu maar ook aan de natuur aandacht wordt gegeven. Tenslotte is dat milieu in ieder
geval mede verantwoordelijk voor de achteruitgang van de bijenstand.
Er wordt hard gewerkt aan het verslag van de totaal-inventarisatie van de Hertenkamp. In
het najaar organiseren we een bijeenkomst om dit te presenteren.
Kortom: veel activiteiten, Doe mee!
Kijk op onze website voor alle mogelijkheden. Uw voorzitter
slechtvalken in den haag
De slechtvalk heeft altijd blootgestaan aan nestplunderaars,
jagers en duivenmelkers. Vanaf 1950
ging het echt fout. pesticiden waren in opmars en
de Europese slechtvalkenpopulatie stortte bijna
volledig in. Maar na het afschaffen van pesticiden
(o.a. DDT) is de slechtvalk één van de roofvogelsoorten
in Europa met de meest positieve populatieontwikkeling.
De slechtvalk is in Nederland een schaarse
broedvogel. In 2006 werd het aantal broedparen
op 32 geschat. In de afgelopen jaren
werd de slechtvalk steeds vaker in en rond
Den Haag waargenomen. Zo is er een paar
bij het gebouw van Binnenlandse Zaken en
op de toren van het Vredespaleis gesignaleerd.
Ook in Scheveningen worden
14
slechtvalken gezien. In 2010 werd een
broedpoging ondernomen in de klokkentoren
van het Rijswijkse stadhuis. Die poging
mislukte omdat de nestplaats niet goed was.
Er is toen een bak geplaatst achter de wijzerplaat
aan de Burgemeester Elsenlaan en
al snel werd dit het plekje van de slecht-

valken. Er kwamen vier eieren, waarvan er
één niet is uitgekomen. Eén jong overleed
later, zodat er twee jongen overbleven, een
vrouwtje en een mannetje. Ze werden op
19 mei 2011 geringd, met de nummers VI
(vrouwtje) en XC (mannetje). 3 juni 2011 zijn
ze uitgevlogen.
In januari 2012 bezocht ik de Zandmotor in
de buurt van Ter Heijde. De Zandmotor is
een innovatieve manier van kustbescherming
en kustonderhoud. Voor de kust tussen
Ter Heijde en Kijkduin is een schiereiland
van 128 hectare opgespoten met zand
dat uit zee is aangevoerd. Door wind, golven
en stroming verspreidt het zand zich in de
komende twintig jaar langs de kust tussen
Hoek van Holland en Scheveningen. De
Zandmotor steekt één kilometer ver in zee
en is aan de kust twee kilometer breed. Daar
zag ik op gegeven moment een slechtvalk.
De vogel was niet zo schuw en ik kon er
redelijk dichtbij komen (foto hierboven). Op
de foto’s kon ik de ring aflezen. Het was VI
en nadat ik de ring gemeld had hoorde ik
al snel dat het de jonge vrouwelijke slechtvalk
van Rijswijk betrof. Tijdens de strenge
vorstperiode in februari was ik weer op de
Zandmotor en zag de slechtvalk boven
zee een graspieper vangen. De slechtvalk
landde op ongeveer 10-15 m van mij op het
strand met de ongelukkige graspieper in
de klauwen. Plotseling wist de graspieper
zich los te wurmen en te ontsnappen. De
graspieper zocht vervolgens zijn toevlucht
bij mij. Ze fladderde om mij heen terwijl de
slechtvalk rondjes om mij vloog. Uiteindelijk
gaf de slechtvalk het op en even later vloog
ook de graspieper weg. Een heel bijzondere
natuurervaring dat een schuwe zangvogel
bescherming zoekt bij de mens!
Het wel en wee van de slechtvalken
in Rijswijk wordt bijgehouden op een
hele leuke informatieve website met
veel fraaie foto’s door Thea van Gogh.
Zie hiervoor www.slechtvalkenrijswijk.nl.
Tekst en foto’s: Ruud Wielinga
15

koRstmosseneXcuRsie in solleveld
ockenburgh en Solleveld zijn gewilde terreinen voor wandelaars
en natuurliefhebbers. Dat bleek toen we op 3 maart 2012 geconfronteerd
werden met maar liefst 19 belangstellenden. Maar al
gauw bleek dat die niet allemaal voor de korstmossen kwamen.
Een andere natuurclub organiseerde een publiekswandeling
door Solleveld. Kan gebeuren! Nadat de twee groepen uit elkaar
waren gehaald, gingen we met twaalf KNNV’ers op pad naar de
flora en lichenen van Solleveld.
Bij het verzamelpunt werd eerst een tijdje
stilgestaan bij verschillende laanbomen,
waaronder lindes en berken. De korstmosflora
op deze twee boomsoorten is verschillend
als gevolg van verschil in zuurgraad
van de schors. Op lindes staan veel algemene
soorten van neutrale schors, o.a. Flavoparmelia
caperata, Physcia tenella,
Ramalina farinacea en nog wat algemene
schorsmossen. Op berk een
aantal soorten uit het geslacht Cladonia
met heel fraaie groeiplekken van
Cladonia chlorophaea, coniacraea en
fimbriata.
De ingang van Solleveld loopt dwars
door een stukje duinheidevegetatie
met een goed ontwikkelde Cladoniaflora.
Hier ontdekten we al snel de grote
variatie in soorten uit dit geslacht die
het gebied Solleveld zo uniek maakt.
Er werd flink verzameld, o.a. Cladonia
16
arbuscula, ciliata, furcata,
gracilis, portentosa, subulata
en uncialis, en dit
alles op een paar vierkante
metertjes tussen de
heidestruiken.
Eenmaal in Solleveld
zelf werd stilgestaan bij
de korstmossen tussen
de heide en op eiken.
Hier werden nog enkele
soorten uit het geslacht
Cladonia verzameld,
waaronder Cladonia coccifera,
grayi en ramulosa.
Op de eiken staan veel
soorten met als grote bijzonderheid
het gewoon
baardmos (Usnea subfloridana),
een korstmos
dat uiterst gevoelig is
voor luchtvervuiling met
ammoniak. De vondst
laat zien dat hier de lucht nog schoon is.
Nadat er een flink stuk gewandeld was en
nog een aantal soorten van kalkarme substraten
waren waargenomen werd de strook
achter de zeereep bereikt, waar weer wat
meer kalkminnende soorten groeien, zoals
Cladonia humilis en rangiformis. Weer een

stuk verder werd stilgestaan bij de soorten
die groeien op eiken achter de zeereep. Hier
werden een aantal soorten uit het geslacht
Lecanora waargenomen en ook een fraai
exemplaar van Physcia stellaris.
Ten slotte werd ergens op een pad een
leermos waargenomen, Peltigera rufescens
(foto rechtsonder pagina 16), hetgeen de
eerste waarneming van deze soort in Solleveld
was. Totaal werd er zo’n zeven uur
doorgebracht in Solleveld, waarvan we 5½
uur gewandeld hebben en slechts zes kilo-
een afWeging
Dit geldt echter ook voor planten. Een mogelijk
voorbeeld las ik in het blad “Amoeba” *.
De europese avondkoekoeksbloem (Silene
pratensis) (foto) is ooit op een of andere
wijze terecht gekomen op het Amerikaanse
continent.
Daar groeit het als onkruid en werd een
plaag. Veronderstelde oorzaak: de natuurlijke
vijanden ontbreken daar, zodat de plant
kon ‘kiezen’’ voor versnelde en langere groei
plus meer nakomelingen.
Mogelijk bewijs voor deze hypothese is dat
zaad van deze ‘emigranten’, teruggebracht
naar Europa, daar planten opleverde die
trager groeiden en minder afweer bezaten,
dus eerder sneuvelden, dan autochtone
individuen.
Jan Engelenburg
* Arjan Biere in combinatie Amoeba/Trias
December 2009, pg.7-8.
meter afgelegd werd. Korstmossen kijken
gaat erg langzaam. Maar toen de groep om
vijf uur ‘s middags weer terug was bij het
vertrekpunt, was iedereen zeer tevreden.
Het was, met 41 waargenomen soorten,
een zeer geslaagde excursie, voor herhaling
vatbaar!
Hans Toetenel
foto’s: groepsfoto Kees Pinster,
P.rufescens Hans Toetenel
In de biologie wordt gesproken over de ‘disposable soma’- theorie. Dit houdt in dat elk organisme
zijn energie (vitaliteit) enerzijds besteedt aan zijn handhaving (dat wil zeggen afweer
tegen infecties, reparatie van opgelopen schade en voortplanting), anderzijds aan een langere
levensduur. Dit zou de verlengde levensduurverwachting van de huidige westerse mens verklaren.
Immers: infectieziekten worden uitgebannen of afgeweerd (antibiotica) en het kindertal
wordt beperkt (recent), zodat meer energie overblijft voor onderhoud en langer leven.
17

een opmeRkelijke vondst
13 maart 2012, ergens in Leidschendam. Snel even een galletje pakken dat ik een week ervoor
had gespot, maar foto mislukt en galletje kapot. Kom bij die boom, een fastigiate zomereik
(“fastigiaat” is een zuilvormige groeivorm, die meestal - ook hier - jaarlijks gesnoeid wordt om
de zuilvorm te behouden), maar het galletje is niet meer te vinden.
En dan: “...’t zal toch niet waar wezen!....”,
valt mijn oog op een voor Den Haag zeldzame
en indrukwekkende verschijning:
ramshoorngallen. Van vorig jaar, dus bruin
en houtig, maar nog in volle glorie en onbeschadigd
(foto boven).
In het onderste bolle deel zitten een paar
galkamers, de “hoorns” zijn er alleen voor
het mooi. Totale lengte plm. 5 cm.
Ze worden veroorzaakt door de ongeslachtelijke
(agame) generatie van de galwesp
Andricus aries. Een samenvatting over de
levenscyclus van galwespen leest u in het
kader.
18
Andricus aries is in Nederland niet inheems,
wel in Centraal Europa (Hongarije veel). Ze
zijn waarschijnlijk met plantgoed meegekomen
naar onze streken, een eerste galwaarneming
in Nederland dateert uit 2003 (J.W.
Wertwijn, Diemen).
Tijdens de bomencursus 2009/10 verraste
een van de cursisten mij met een eerste
exemplaar, bij mijn weten een novum voor
de Haagse regio. Dit is dus een tweede
waarneming (wederom “bij mijn weten”).
Toch vermoed ik dat de gal meer voorkomt
in onze regio. Hans Roskam (Gallenboek
DvL,4e druk) spreekt van “algemeen in
Nederland, ten zuiden van Overijssel” en uit

Amsterdam en Zeeland zijn ook al meerdere
meldingen, dus wij zitten aardig ingeklemd.
De gallen worden “gezet” in een net uitgekomen
eindknop en zijn volgroeid in juli –
oktober, aanvankelijk onopvallend groen
gekleurd, maar met kaarsrechte en spitse
hoorns (foto rechts) die zich pas gaan krommen
bij het verdrogen van de gal.
De wespjes (sexuele generatie) vliegen uit
in september - november. Van die sexuele
generatie is nog niets bekend. Waar en hoe
overwinteren ze? Op welke waardboom
wordt hun voorjaarsgal gezet en hoe ziet
die eruit? Vraagtekens alom, al wordt sterk
vermoed dat de moseik (Quercus cerris)
hierbij een rol speelt.
In Natura 2004/3 verscheen over ramshoorngallen
een interessant artikel van J.
Bijkerk en J.W. Wertwijn met daarbij foto’s
van opgekweekte en geprepareerde galwespen
Andricus aries.
Al met al valt er aan de ramshoorngal
nog heel wat te ontdekken, dat wordt dus
opletten! Heeft u wat gevonden dan houd
ik me aanbevolen voor een melding. Het
levenscyclus van galWespen
Galwespen komen alleen voor op eiken, vooral
op zomer/wintereik (Quercus robur/pertaea) en
minder op moseik (Q. cerris). Ze kennen een
bijzondere levenscyclus: een strikte afwisseling
van geslachtelijke (sexuele, meestal voorjaars-)
generatie en ongeslachtelijke (agame,
meestal zomer-) generatie. Iedere generatie
heeft zijn eigen galvorm. De meeste soorten
hebben hun beide gallen op zomereik, maar
sommige soorten wisselen af met moseik.
Een voorbeeld: de agame generatie van de
knoppergalwesp (Andricus quercuscalicis) zet
haar gallen op jonge eikels van zomereik, de
sexuele generatie doet dat op meeldraden van
moseik.
zou leuk zijn als we na verloop
van tijd kunnen spreken van een
levensvatbare Haagse populatie
van Andricus aries en haar fraaie
ramshoorngallen.
tekst en foto: Lex van de Steur
19

RouWmantels in finland
Enkele jaren geleden, begin augustus, rondreis door Finland, prachtig prachtig! En 30 graden aan
de poolcirkel, ongekend zelfs voor de Finnen.
Heel weinig vogels, des te meer rendieren
en korstmossen. We rusten wat aan de kant
van de weg, en dan, plotseling, op de nog
warme motorkap, zitten er twee schitteren de
rouw mantels, zo mooi, zo rustig.
Krijg visioenen van unieke dia’s, haal heel
kalm de camera uit de kofferbak en sluip
zéér langzaam naar ze toe. Ja hoor, dagmet-het-handje
en pesterig wegflad deren.
Het volgend halfuur spelen zij kat-en-muis
met ons. Zodra de camera in de auto ligt zitten
ze weer op die lekker warme motor kap.
Pak ik het toe stel en doe ik één stap in hun
richting, foetsie zijn ze.
Blijf ik zeker wel 10 minuten doodstil met de
camera in de aanslag, zij lachen zich van
grote afstand rot.
Uiteindelijk, als het engelengeduld van mijn
vrouw is opgesou peerd, willen we weer ver-
20
der rijden. Bij het starten ... zitten er twee
schit terende rouwmantels op de motor kap,
zo mooi, zo rustig.
Heb goed de pest in!
een Wandeling dooR vooRbuRg
Lex van der Steur
Voorburgers die te hoop lopen tegen een autoweg die vooral Haags bestemmingsverkeer over
hun grondgebied vervoert: de Rotterdamse Baan is niet de eerste keer dat de betrekkingen
tussen de buren bekoelen.
In 2003 werd na decennia van discussies
de Sijtwendetunnel in gebruik genomen, de
ondergrondse verlenging van de Landscheidingsweg
(nu NORAH genaamd).
Ondanks de ondertunneling betekende de
aanleg een forse aantasting van het aanzien
van Voorburg. Inwoner en KNNV-lid Tom
Loorij heeft een wandeling samengesteld
die u over de NORAH voert, maar gelukkig
ook diverse positieve ontwikkelingen in zijn
gemeente laat zien. Zo zijn er de afgelopen
jaren verscheidene ecologische oevers
aangelegd.
De wandeling is als PDF te downloaden.
Surf naar de pagina Publicaties van
www.haagsmilieucentrum.nl.

aanvullende infoRmatie
van de veRenigingen
ivn
knnv
Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44
670 470, e-mail: voorzitter@ivndenhaag.nl
Secretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg,
070 387 30 35; e-mail: secretaris@ivndenhaag.nl
Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam,
070 327 93 21, e-mail: penningmeester@ivndenhaag.nl
Bestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat
66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: ledenadministratie@ivndenhaag.nl
Bestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit,
Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: herfra@
casema.nl
Bestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594
AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: bestuurslid@ivndenhaag.nl
Cursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070
394 60 65 e-mail: cursussen@ivndenhaag.nl
Website: www.ivndenhaag.nl
knnv
Voorzitter: Els van Maanen–van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC
Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: voorzitter@den-haag.knnv.nl
Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92,
2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: pr@den-haag.knnv.nl
Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211
82 54, e-mail: secretaris@den-haag.knnv.nl
Natuurhistorisch secretaris: Hans Toetenel, Karel Doormanweg 3, 2684
XG Ter Heijde, 06 51077222, e-mail n.h.secretaris@den-haag.knnv.nl
Penningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den
Haag, 070 3689191, penningmeester@den-haag.knnv.nl
Bestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899,
listolp@xs4all.nl
Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein
40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: den-haag@knnv.nl
Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): den-haag@knnv.nl
Website: www.knnv.nl/den-haag

e ratelaar het leDenblaD van ivn en knnv
eDenblaD
aar het leDenblaD
van ivn en
van
knnv
ivn en
De
knnv
ratelaar
De ratel
he
vn
laD van ivn en knnvDe ratelaar het leDenb
nnv
en knnv De ratelaar het leDenblaD van
De
knnvDe
ratelaar
ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
ivn
ivn
en
ivn
en knnv
en knnv
De ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
blaD
ivn
van
en
ivn
knnv
en
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDen
leDenblaD van ivn en knnv De ratelaar
het
het
laar
leDenblaD
het leDenblaD
van ivn
van
en
ivn
knnv
en knnv
De rate
ratelaar het leDenblaD van ivn en knnv
De
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
ivn
ivn
en
ivn
en knnv
en knnv
De ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
blaD
ivn
van
en
ivn
knnv
en
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDen
leDenblaD van ivn en knnv De ratelaar
het
het
laar
leDenblaD
het leDenblaD
van ivn
van
en
ivn
knnv
en knnv
De rate
ratelaar het leDenblaD van ivn en knnv
De
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
ivn
ivn
en
ivn
en knnv
en knnv
De ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
blaD
ivn
van
en
ivn
knnv
en
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDen
leDenblaD van ivn en knnv De ratelaar
het
het
laar
leDenblaD
het leDenblaD
van ivn
van
en
ivn
knnv
en knnv
De rate
ratelaar het leDenblaD van ivn en knnv
De
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
ivn
ivn
en
ivn
en knnv
en knnv
De ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
blaD
ivn
van
en
ivn
knnv
en
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDen
leDenblaD van ivn en knnv De ratelaar
het
het
laar
leDenblaD
het leDenblaD
van ivn
van
en
ivn
knnv
en knnv
De rate
De
knnv
ratelaar
De ratelaar
het leDenblaD
het leDenblaD
van
van
ivn
ivn
en
knnv ivn
Verzendadres:
van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg