Maasduinen, Landgoed De Hamert

Excursie "De Hamert en omgeving", onderzoek in een Maas- en Rijnterrassenlandschap.
KNNV Werkgroep Geologie en Landschap, 20 oktober 2012 (JL/LV)
Achtergrondinformatie
Ontwikkeling van het landschap de 'Maasduinen’ bij Arcen
Het gebied kent een specifieke landschappelijke opbouw. Het wordt ook wel
'rivierenlandschap' genoemd. Daarin zijn een reeks min of meer parallel gelegen
landschapstypen te herkennen. Van west naar oost zijn dat: het maasdal, de hogere
zandgronden, de lagere zandgronden en het plateaugebied.
De vier landschapstypen hebben duidelijke grenzen, die ook in het veld goed te herkennen
zijn.
Het maasdal is de laatste insnijding van de huidige Maas. Dit wordt ook wel
beschouwd als het jong laagterras.
De hogere zandgronden zijn onderdeel van het oud laagterras. Dit ontstond ongeveer
13 duizend jaar geleden door insnijding van de Maas. Daarna werd het bedekt door
stuifzanden, vaak afgezet in de vorm van paraboolduinen.
De lagere zandgronden zijn 150 duizend jaar geleden ingesneden door de
toenmalige Maas en worden ook wel het jong middenterras van Tuindorp genoemd.
Het plateaugebied wordt gevormd door het oud middenterras van Twisteden (D). Het
is een restant van een hooggelegen riviervlakte en honderdduizenden jaren oud.
1

De Flora & Fauna van de 4 Landschapstypen
Het Maasdal
Het Maasdal bestaat naast de rivier zelf uit de uiterwaarden, met daarin oude meanders en
stroomgeulen, enkele rivierduinen en mondingen van beken. Hier zijn stroomdalgraslanden
en rivierbegeleidende zacht- en hardhoutooibos aan te treffen. Het is het gebied van de
trekkende en overwinterende water- en weidevogels. Indien steile randen aanwezig zijn, kan
de oeverzwaluw voorkomen. Net zoals de lagere zandgronden is het Maasdal een geschikt
foerageergebied van de das.
Hogere zandgronden
Het gebied van de hogere zandgronden bestaat uit stuifzanden met de typische
paraboolduinen en de bijbehorende uitstuivingsvlakten. Typerend zijn de vennen die
ontstaan zijn boven ondoorlatende lagen. Verder komen hier enkele beekdalen voor.
Wat betreft vegetaties komen hier vooral de armere bossen en heideterreinen voor.
Daarnaast de vochtige heide- en venvegetaties, met enkele hoogveenrestanten. Het is het
gebied dat bij uitstek geschikt is voor amfibieën en reptielen. Ook voor de heidevogels heeft
dit gebied grote waarden. In deze hogere zandgronden heeft de das zijn burchten.
Lagere zandgronden
Het gebied van de lagere zandgronden bestaat uit een vrij vlakke laagte, ingesloten door de
twee naastgelegen hogere gebieden, met veengebieden, restgeulen en enkele
dekzandruggen. Hier zijn -oorspronkelijk- broekbossen, vochtige heidevegetaties,
venvegetaties en ook laagveenvegetaties aan te treffen. Het is het potentiële leefgebied van
vooral weidevogels, amfibieën, terwijl de das er komt foerageren vanuit de naastgelegen
hogere terreinen. Ook pleisteren hier tijdens de vogeltrek diverse ganzensoorten in grote
aantallen. De kraanvogel vindt er tijdens de trek een plek om te rusten en te eten. Niet voor
niets staat de kraanvogel in het logo van het nationaal park de Maasduinen.
Het plateaugebied
Het plateaugebied bestaat uit de plateaus zelf met de hellingen en terraswanden, de droge
dalen en de dalen van de huidige beken. Er komen rijke bosvegetaties voor, maar tevens
droge heidevegetaties. In de beekdalen komen nattere vegetaties voor. Ze vormen de
leefgebieden van vele bosvogels, beekvogels, reptielen en marterachtigen. Dit gebied ligt
hoofdzakelijk in Duitsland.
2

Geologie van het gebied
Het Terrassenlandschap van de ‘De Maasduinen’ en omgeving
Het water van de Maas heeft in hoge mate het landschap in Limburg bepaald. In het
landschap zijn een reeks min of meer parallel gelegen ingesneden rivierterrassen (uitleg, zie
bijlage) duidelijk te herkennen. Centraal ligt de maasvallei. Oude afgesneden meanders,
riviervlechten, breuktreden, duinen, stuifzanden en vennen kleden als het ware de grote
hoofdstructuur van de Maasterrassen aan.
De Maasterrassen weerspiegelen de zeespiegelschommelingen, die het gevolg waren van
klimaatwisselingen in ijstijden en de tussenijstijden in het Pleistoceen, 2.500.000-10.000 jaar
geleden. In de warmere tussenijstijden smolten de ijsmassa's op het noordelijk halfrond en
steeg het zeeniveau. De Maas ging meanderen en sneed zich enigszins in. In een volgende
ijstijd werd de Maas weer een vlechtend riviersysteem met afzettingen van zand en grind, er
vond breedte erosie plaats. Wanneer door tektoniek stijging van het landschap had plaats
gevonden kon dit proces op een lager niveau plaats vinden, er ontstonden dan terrasranden.
Het nationaal park De Maasduinen is voornamelijk gelegen op het midden- en laagterras. De
‘eilanden’ van Twisteden en Wemb liggen op een midden- respectievelijk een hoogterras (op
Duits grondgebied).
Van ‘oud’ naar ‘jong’.
Rijnterras: ± 1.000.000 oud uit het Menapien-Cromerien Plateaugebied van Wemb
Hoogterras
Het hoogterras is het oudste en hoogste terras. Het Plateaugebied (eiland) van Wemb is
ongeveer 1 miljoen jaar geleden gevormd door de Rijn. De Maas was toen een zijrivier van
de Rijn. Door opheffing van horsten verplaatste de Rijn zich naar het oosten. Het water van
de Maas kreeg toen de kans om haar eigen bedding in te schuren. De Maasduinen wordt
aan de oostzijde begrensd door het hoogterras, dat hoofdzakelijk op Duits grondgebied ligt.
Rijnterras: ± 450.000 oud uit het Elsterien Plateaugebied van Twisteden
Middenterras–oud
Het oude middenterras wordt ook wel plateaugebied (eiland) van Twisteden genoemd. Het is
slechts hier en daar nog aanwezig. Het is een restant van een hooggelegen rijnvlakte van
honderdduizenden jaren oud. Op het oude midden terras komen rijke bosvegetaties voor,
maar tevens droge heidevegetaties. In de beekdalen komen nattere bos- en
beekbegeleidende vegetaties voor. Ze vormen het leefgebied van vele bosvogels,
beekvogels, reptielen en amfibieën.
Maasterras: ± 200.000 oud uit het Saalien Veengebieden, ‘het Heerenveen’
Middenterras–jong
Het jonge middenterras (het is ook het oudste Maasterras) bestaat uit lagere zandgronden bij
Tuindorp. Het terras is 150.000 jaar geleden ingesneden door de toenmalige maasloop. Het
gebied bestaat uit een vrij vlakke laagte, ingesloten door de twee naastgelegen hogere
terrassen. Hier hebben aan de voet van het hoogterras vaak uitgestrekte moerassen in de
restanten van oude maasgeulen gelegen. Daar waar klei en ijzerlagen in de ondergrond een
ondoorlatende laag vormden, ontstonden meren en moerassen. Deze groeiden geleidelijk
met allerlei moerasplanten dicht. Er kwam veenvorming op gang. De met veen
dichtgegroeide oude maasmeanders zijn in het verleden vaak uitgebaggerd door turfwinners.
In deze venige gebieden zijn oorspronkelijke broekbossen, vochtige heidevegetaties,
venvegetaties en laagveenvegetaties aan te treffen. Het is het leefgebied van weidevogels
en amfibieën. De das komt foerageren vanuit de naastgelegen hogere terreinen. Het is van
oudsher ook het gebied waar de kraanvogel tijdens de trek voorkomt. Tijdens de vogeltrek
pleisteren hier diverse ganzensoorten in grote aantallen.
Plaatsnamen die eindigen op -broek, -bruch, -meer, bijvoorbeeld Baaler Bruch, Welschrneer,
Schwarzesbruch, duiden de plaatsen aan van de voormalige moerasgebieden.
Restanten van oude meanders in venige gebieden zijn het Langeven en het Suikerven. De
licht gebogen langgerekte vorm van deze vennen verraadt hun oorsprong. Ook het
3

Heerenven is een restant van een oude meander, hoewel dit in de vorm niet meer zichtbaar
is.
Maasterras: 20.000 oud uit het Weichselien Rivierduinen en vennen, ‘de Hamert’
Laagterras-oud (Kreftenheye-5, volgens Berendsen)
De wind heeft - net als het water - een belangrijke rol gespeeld als boetseerder van het
landschap in het nationaal park. De rivierduinen zijn ontstaan aan het einde van het
Weichselien, in het Laat-Glaciaal, in het begin van de jonge Dryastijd. De rivierduinzanden
liggen op een kleilaag afgezet in het Laat-Glaciaal, in de Allerød tijd. Deze kleilaag vormt de
bovenste begrenzing van afzettingen van zand en grind afgezet tijdens het Midden- en Laat-
Glaciaal. Dit pakket vormt het Laagterras.
Door lokale verstuiving van het rivierduinzand, in het nog vrij koude en droge Boreaal
(Holoceen) zijn hoefijzervormige parabool duinen ontstaan. Een paraboolduin bestaat uit een
ovaalvormige laagte die aan de westzijde wordt begrensd door een hoefijzervormige duinrug
van ongeveer 15 tot 25 meter hoog. Het zand van de duinruggen is vroeger uit zogenaamde
uitstuivingslaagten opgestoven en door de vegetatie weer vastgehouden. Door de uitstuiving
kwam het maaiveld dichter bij het grondwater te liggen en ontstonden er vaak vennen en
moerassen. Door de ondoordringbare kleilaag staat dit water niet in contact met het
grondwater, maar is geheel afhankelijk van de neerslag. Door dit spel van water en wind is
het Pikmeeuwenwater gevormd, een oligotroof ven.
Maasterras: ± 10.000 oud uit het Weichselien-Holoceen Maasdal, ‘de Stalberg’
Laagterras-jong (Kreftenheye-6, volgens Berendsen)
Het jonge laagterras wordt gevormd door het maasdal en is de laatste uitsnijding van de
Maas bestaande uit de bedding van de rivier met de uiterwaarden. Langs de Maas en langs
de vele zijrivieren en beken treffen we afgesneden meanders aan. Deze meanders zijn uit
verschillende geologische perioden aanwezig. Langs de hele rivier wordt de overgang van
de huidige dalvlakte naar het laagterras gekenmerkt door veel bochten. Vele ervan zijn
afgesneden en verkeren in verschillende stadia van verlanding. Langs de Maas ligt een
smalle strook grasland.
Bij de Stalberg is de overgang naar de hoger gelegen terrasrand goed te zien, ongeveer 10
meter hoogteverschil
De Maas bij Arcen is nog ‘insnijdend’, zomer- en winterdijken ontbreken; het sedimenteren
(accumulatie) vindt plaats vanaf Boxmeer.
Enkele gebieden nader bekeken
Plateaugebied (Eiland) van Wemb (D)
Op dit plateau ligt nu Airport Weeze, op de plaats van het voormalige Britse militiare
vliegveld Laarbruch. Wemb is een ‘Ortsteil’ van de plaats Weeze (Kreis Kleve) in Duitsland.
In het plateaugebied zijn veel zand- en grindgroeven operationeel of in gebruik geweest
(Kieswerken / Kiesgruben: Welbers Wemb, Siemes Wemb, SDH Wemb)
“Groeve Siemes”
Groeve Siemes bij het Duitse vliegveld Weeze heeft een vergunningsuitbreiding verkregen.
Het hier gewonnen witte grind en zand wordt om zijn hoge kwaliteit verwerkt in sierbeton en
gevelelementen. Na de winningperiode van circa 7 jaar wordt ook dit nieuwe gebied
teruggegeven aan de natuur. Het materiaal uit deze groeve is zo bijzonder mooi van kleur en
samenstelling dat het tot ver in Europa wordt geëxporteerd. De Siemes groeves zijn
zogenaamde droge groeves, waarbij het product net boven het grondwater wordt gewonnen.
Een lange transportband vervoert het materiaal naar de verwerkingsinstallatie waar het wordt
gewassen en gescheiden in meerdere fracties.” (bron, internet 2011)
4

Plateaugebied (Eiland) van Twisteden (D)
Aan de rand van dit plateau ligt Twisteden een ‘Ortsteil’ van de plaats Kevelaer (Kreis Kleve)
in Duitsland
In het plateaugebied zijn veel zand- en grindgroeven operationeel of in gebruik geweest
(Kieswerken / Kiesgruben: TerraQ Arcen-Wellerlooi, Teunesen Arcen)
“Groeve Meershof”
De groeve Meershof (D) van TerraQ kenmerkt zich door de aanwezigheid van kwartszand en
kwartsgrind die licht van kleur is. Daarnaast heeft de groeve Meershof een van oorsprong
bijzonder zuivere kwaliteit, waardoor het ideaal inzetbaar is als basisgrondstof voor de
productie van zichtbeton (bron, internet 2012)
De Hamert
Tussen Wellerlooi en Arcen ligt het Landgoed de Hamert, 1038 ha groot. Dit gebied, gelegen
tussen de Maas en de Duitse grens, omvat een breed scala aan landschapstypen: de
Maasweiden, droge loof- en naaldbossen, heidevelden, hoogveen, akkers en het
snelstromende Geldernsch-Nierskanaal met zijn beekbegeleidende, vochtige bos.
Het landgoed maakt deel uit van Nationaal Park de Maasduinen.
Pikmeeuwenwater
In het Pikmeeuwenwater, een oligotroof ven, komt een restant van vroeger in Nederland
veel voorkomend hoogveen voor. Op een drijvende mat van veenmossoorten leven planten
als lavendelheide, kleine veenbes en verschillende zeggensoorten. De afwisseling water en
land levert altijd grote aantallen libellen en waterjuffers op. De voedselarme rivierduinen zijn
lange tijd als heide in gebruik geweest. In de vorige twee eeuwen zijn ze beplant met grove
dennen. Centraal op het gebied van de Hamert ligt een grote oppervlakte heide, die vrijwel
geheel is begroeid met Struikheide, Bochtige smele en op de vochtige delen Pijpenstrootje.
Voor de heidevogels heeft dit gebied grote waarde. In deze hogere zandgronden heeft de
das zijn burchten.
Geldernsch-Nierskanaal
Het Gelderns-Nierskanaal is in 1770 gegraven en diende als afwateringskanaal voor de
landbouw in Duitsland. Het kanaal loopt vanaf de Niers bij Geldern (Duitsland) richting de
Maas. Bij de Hamert sloot dit kanaal waarschijnlijk aan op een bestaande beek. Door de
grote waterafvoer in natte perioden is deze beek zich als een sterk meanderende
wildstromende bergstroom gaan gedragen. In ruim 200 jaar tijd is er een prachtig dal
gevormd. In dit dal is een broekbos met elzen en wilgen tot ontwikkeling gekomen.
Heerenveen
Ooit lag hier op de Hamert tegen de Duitse grens het uitgestrekte Heerenveen, een
moerasgebied in een voormalige Maasarm op het Middenterras van Maas en Rijn. Aan de
westkant daarvan lag een ven, het Westmeerven.Het was een laaggelegen moeras met een
gebrekkige afwatering doordat het omgeven was door paraboolduinen aan de westkant en
de Rijnterrassen aan de oostzijde. Het moeras werd gevoed door enerzijds regenwater met
daarnaast kwelwater uit het hoger gelegen Rijnterras. Het grondwater is ijzerrijk en zwak
zuur en nauwelijks gebufferd. Het Heerenveen werd begin vorige eeuw ontgonnen tot
landbouwgrond en er bleef een klein ven over: het Heerenven. Uit oude kaarten blijkt dat de
vrij dunne veenlaag (ca. twee meter) in het begin van de 20ste eeuw is afgegraven. Alleen
een smalle stook veen bij het landgoed de Hamert bleef gespaard evenals het gebied bij het
Westmeer. In de loop der jaren heeft de stichting ‘het Limburgs Landschap’ stukken
aangrenzende grond kunnen aankopen of in eigen beheer gekregen. Dat was het begin van
een groot natuurherstelproject van het Heerenv(e)en. Daar is nu weer een uitgestrekt
moerasgebied ontstaan. Dat is vanaf de Twistedenerweg en de Heerenvenweg prima te
zien. Het Heerenveen is een voorbeeld van het herstel van oude natuurwaarden door
herinrichting.
5

De Stalberg
In het zuiden van het nationaal park, ten westen van de N271, liggen de Maasweiden. Hier
tref je zeer soortenrijke vegetaties aan, waarin tevens verschillende minder algemene en
zeldzame soorten aanwezig zijn. Het betreft deels planten van stroomdalgraslanden die
voorkomen op droge standplaatsen, maar wel afhankelijk zijn van overstromingen.
Graslanden ofwel grazige vegetaties zijn ook in ontwikkeling op terreinen die niet langer
meer in landbouwkundig gebruik zijn.
Stroomdalflora in Nederland
Veel plantensoorten zijn min of meer aan het rivierengebied gebonden (fluviatiele soorten)
en worden ‘stroomdalplanten' genoemd. Het zijn meestal soorten die zich vanuit Midden-
Europa langs de rivieren tot in de laagvlakte hebben verspreid. Ze hebben een continentale
of submediterrane verspreiding en Nederland ligt aan de uiterste noordwest grens van hun
verspreidingsgebied.
Deze stroomdalsoorten groeien vooral in droge graslanden en zomen op kalkrijke, relatief
voedselarme bodem en hebben een zekere voorkeur voor warme hellingen met een
zuidoostelijke, zuidelijke of zuidwestelijke expositie. Daar komt het microklimaat het meest
overeen met het klimaat van Midden-Europa. De klassieke stroomdalplanten waren al voor
de 19de eeuw in ons land. Geregeld worden in de uiterwaarden nieuwe plantensoorten
waargenomen waarvan sommige zich blijvend vestigen en dus inburgeren. Naast
stroomdalsoorten zijn er ook veel pionier- en ruigtesoorten die alleen of hoofdzakelijk in het
rivierengebied district voorkomen.
Veel voorkomende soorten in het Stroomdalgrasland op de Stalberg
Grote tijm, Heksenmelk, Wilde marjolein, Geel walstro, Wilde agrimonie, Echte kruisdistel,
Ruige weegbree, Echt duizenguldenkruid, Kroonkruid: Rapunzelklokje, Stinkende ballote,
Zacht vetkruid, Herfsttijloos, Groot warkruid, IJzerhard, Nachtkoekoeksbloem, Gulden
sleutelbloem, Akkerandoorn, Akkerleeuwenbek en Glad biggenkruid.
Bronnen
The development of the landscape of the nature reserve De Hamert and its environs in the
northern part of the province of Limburg. D. Teunissen. 1983
De vorming van het land. Inleiding in de geologie en geomorfologie. H.J.A. Berendsen.2004.
Geomorfologische kaart van Nederland. Toelichting op kaartblad 52 Venlo. H.P. Wolfert en
G.W. de Lange. 1990.
Toelichting Bodemkaart van Nederland, 52 Venlo, Stiboka, Wageningen. 1975
Nationaal park de Maasduinen. Vrij spel van water en wind. Bea Straver. 2001
Stalberg, Gebiedsrapport 3 Zandmaas. B. Peters e.a. 2008
Landgoed de Hamert. Uit en thuisboek Limburgs Landschap
Maasduinen, http://www.nationaal-parkdemaasduinen.nl/
een verslag van een excursie in de Hamert door KNNV Nijmegen olv Jos Leeman
http://www.knnv.nl/nijmegen/Archief2009/2009-27juniHamert%20en%20Stalberg.pdf
Schriftelijke mededeling Edmond Staal, stafmedewerker Limburgs Landschap, 2012
Bijlagen
Uitsnede topografische kaart 1:25.000, 52E Venlo
Afb. 2 Landschappelijke indeling, uit Geo. morf. kaart 52 Venlo, toelichting kaartblad
Uitleg terrassenvorming volgens Berendsen, uit Vorming van het Land.
Uitsnede uit afb.11 ‘de terrassen bij Arcen’, uit legenda Bodemkaart 52 Venlo
Geologische tijdschaal, internet 2012
Excursieprogramma 20 oktober 2012
Excursiegebieden en route
Bewerkt door Jos Leeman, Wijchen 2012.
6

Afzettingen in het opheffingsgebied gedurende het Pleistoceen
“In Zuidoost-Nederland (langs de Maas) en op het Duits gebied (Rijns Massief) is de bodem
gestegen, hetgeen geleid heeft tot het ontstaan van een terrassenlandschap. In dit gebied
liggen de oudste terrassen hoog; de rivieren hebben zich in de loop der tijd steeds dieper
ingesneden en daarbij op een lager niveau (ten opzichte van NAP) terrassen gevormd (figuur
6.15). De glaciale perioden waren in het algemeen gekenmerkt door rivieren met een
onregelmatig debiet en een grote puinaanvoer. Dit leidde tot een vlechtend patroon, waarbij
zand en grind werden afgezet over de gehele breedte van de bedding. Gedurende
interglacialen hadden de rivieren over het algemeen een meanderend karakter: ze sneden
zich in in hun eerder gevormde afzettingen. Op deze manier kunnen (zelfs bij een min of
meer regelmatig verlopende tektonische opheffing) in elkaar geschakelde rivierterrassen
worden gevormd. Na elke periode van opvulling sneed de rivier zich dieper in, waaroor een
terras achterbleef. In het algemeen blijven afzettingen uit de koude perioden gedeeltelijk
bewaard in de vorm van terrassen. Vooral in de warme perioden treedt versnijding op door
meanderende rivieren. In figuur 6.15 is dit op een schematische wijze weergegeven.”
uit: De Vorming van het Land, H.J.A. Berendsen, blz. 134-135. 2004.
9

Uitsnede uit afb. 11, blz. 36, Bodemkaart van Nederland, 52 Venlo, Stiboka 1975.
“Verbreiding van de verschillende Rijn- en Maasterassen en de overige geologische
formaties aan of nabij het oppervlak (naar Brown en Quitzow, 1961, gewijzigd naar gegevens
van Maarleveld)”
1 Rijnterras uit het Menapien-Cromerien Eilanden van Wemb en Walbeck
2 Rijnterras uit het Elsterien Eiland van Twisteden
3 Maasterras uit het Saalien Het Heerenveen
4 Maasterras uit het Weichselien Rivierduinen
5 Huidige riviervlakte Jonge rivierklei
10

Internet 2012
11

Programma
Excursie "De Hamert en omgeving", onderzoek in een Maas- en
Rijnterassenlandschap.
KNNV Werkgroep Geologie en Landschap
Excursieleider Jos Leeman
Zaterdag 20 oktober 2012
Start: 10.30 uur parkeerplaats ‘Ingang Maasduinen’,
Bij het Pannenkoekenhuis ’Jachthut op den Hamer’
Aan de Twistedenerweg 2
Te 5856CK Wellerlooi.
Tevens is dit de pauze en afsluitplek. (circa 15.30 – 16.00). NB: ‘ochtends echter pas om
11.00 geopend, dus eventuele sanitaire zaken elders regelen. De bus Veolia lijn 83 stopt bij
Halte Hotel de Hamer en dat is op 100 m van de de startplaats. Zie verder voor exacte
bustijden OV info.
Ochtendprogramma:
Het landgoed de Hamert maakt deel uit van het Nationaal park Maasduinen (www.nationaalparkdemaasduinen.nl)
Het landschappelijk zeer fraai gelegen landgoed de Hamert ligt aan de oostzijde van de
Maas. Het centrale deel van het landgoed bestaat uit bos, heide en vennen, gelegen in een
rivierduinen-landschap. Aan de Maas grenst het landgoed met een strook uiterwaarden,
gekenmerkt door stroomdalgrasland. Aan de zuidzijde wordt het landgoed begrensd door het
Geldernsch-Niers kanaal, een meanderende beek omgeven door elzenbroekbos en
elzenbronbos. We maken een wandeling door deze drie landschapselementen, waarbij we
vooral aandacht schenken aan de geologische geschiedenis van het gebied, in het bijzonder
de oude Maas- en Rijnterassen.
Lunchpauze: 13.30-14.00 uur (afhankelijk van het weer), in de Jachthut.
Middagprogramma:
We verplaatsen ons met behulp van auto's naar het terras van Twisteden (D), en bekijken we
een zand- en grindgroeve in een Rijnterras uit het Elsteriën. Daarna gaan we naar het terras
van Wemb (D) en bekijken we een zand- grindgroeve in een Rijnterras uit het Menapiën-
Cromerien. Beide groeven zijn wel open, maar er is geen toestemming voor bezoek
geregeld. We lopen daar dus op eigen risico.
Einde, ongeveer 15.30 (16.00) met afsluiting in de Jachthut en vandaar huiswaarts.
Ps We komen door Duitsland dus identiteitsbewijzen nodig.
12

Excursiegebieden
1 de Hamert,
2 plateau van Twisteden, groeve ‘Meershof’
3 plateau van Wemb, groeve ‘Siemes’
4 plateau van Wemb, groeve ‘Welbers’
Route Auto Middagprogramma: Jachthut Parkeerplaats, Walbeckerweg, Heerenvenweg (weg naar
rechts Twistedenerweg en weer terug), Tuinstraat, Veenweg, bij kruispunt met Wezerweg naar rechts,
voor groeve 3 naar rechts, voor groeve 4 naar links, Veenweg, Baaler Strasse
Van Baaler Strasse, Veenweg, Wezerweg, Well, N271 Rijksweg naar Jachthut Parkeerplaats.
13