De onderwerping van Atjeh - Acehbooks.org

n
De onderwerping van Atjeh
DOOR
j. B. VAN HEUTSZ,
Majoor der Infanterie
gewezen Chef van den Staf in Atjeh en Onderhoorigheden.
De Atjeh-oorlog knaagt aan ons Koloniaal
bezit, hij moet eindigen. Laten wij
eindelijk aan de beschaafde wereld toonen,
dat wij daartoe in slaat zijn.
DE GEBROEDERS VAN CLEEF te 'S-GRAVENHAGE
G. KOLFF en Co. te BATUI v.

BIBLIOTHEEK KITLV
0008 5348

I
1 I

DE ONDERWERPING VAN ATJEH.

i
J

De onderwerping van Atjeh
DOOR
J. B. VAN HEUTSZ,
Majoor der Infanterie
gewezen Chef van den Staf in Atjeh en Onderhoorigheden.
De Atjeh-oorlog knaagt aan ons Koloniaal
bezit, hij moet eindigen. Laten wij
eindelijk aan de beschaafde wereld toonen,
f^ö^ fy>\i dat wi -> daartoe in staat zi J 1A -
VOOI £
SGRAVENHAGE BATAVIA
DE GEBROEDERS VAN CLEEF. — G. KOLFF en Co.
1893.

TÏP. ZUIDHOI.L. BOKK- EN HANDELSDRUKKERIJ.

DE ONDERWERPING VAX ATJEH.
Het zal nu weldra 20 jaren zijn, dat Nederland den oorlog met
Atjeh begon en nog altijd kan men aan het telkens veranderen van
stelsel duidelijk zien, dat de Regeering den juisten weg nog niet
weet aantegeven, die tot de volkomen onderwerping van dat rijk
leiden moet.
Dat is treurig!
Waaraan moet dit geweten worden?
De Atjehers te Kemala gaven kort voor het vertrek van Generaal
van Teijn het volgende antwoord op deze vraag:
De nood, door de sluiting veroorzaakt, was er hoog, maar, zeiden
hoofden en ouden van dagen: Laten wij volhouden en ons in geen
geval vóór de ophanden zijnde bestuursverandering onderwerpen ;
de ondervinding toch leerde ons, dat bij de Hollanders iedere bestuursverandering
wijziging brengt in de bestums-inzichten. (Zie Indisch
Militair Tijdschrift N°. 8 van 1892, bladzijde 669). De Regeering wist
dit, want de Generaal van Teijn meldde Haar dit en toch bracht
de bestuurs verandering wijziging in de hezkmns-inxichten. Nog
eenmaal en wel bij brief, gedagteekend : «Utrecht, 23 November 1891 »
achtte de Generaal zich verplicht den Minister van Koloniën te waarschuwen.
Hij schreef toen o. a. :
«Dat telkens veranderen van politiek; dat gebrek aan eene vaste

fi
«consequent doorgezette richting; die proefnemingen van nieuw optre-
«dende gouverneurs; dit alles stijft den Atjeher in hooge mate in
«zijn verzet, in zijne overtuiging dat de Hollanders niet weten wat
«ze willen, te zwak zijn om consequent een beginsel door te voeren,
«daarop door te gaan; niets kan onze positie, ons aanzien dan ook
«meer benadeelen dan die aanhoudende veranderingen.
« Vooral is dit het geval indien van richting wordt veranderd nadat
«de goede resultaten daarvan — in casu de sluiting — zich reeds
«hebben doen gevoelen.
«En bij mijn aftreden kon ik met gegronde voldoening op vooruit-
«gang wijzen, sedert mijne benoeming tot Gouverneur zoowel wat
« betreft zuiver politiek als militair gebied.
«Met ernst en overtuiging waarschuw ik dan ook tegen de door den
« tegenwoordigen Gouverneur voorgestane veranderingen van politiek
«en geef ik der Regeering dringend in overweging, om den Gouver-
«neur van Atjeh door eene bindende instructie te dwingen de door
«Haar vast te stellen politiek te volgen.
«De Gouverneur zal echter binnen die afgebakende richting de
«handen vrij moeten hebben en moeten kunnen beschikken over de
«ten dienste staande middelen, zooals hem dit het doelmatigst en het
«meest in het belang van den lande voorkomt».
En wat het beteekent, als iedere bestuursverandering wijziging
brengt in de bestuursinzichten !
Aanvangende met den Generaal van Sioieten hebben wij nu
den ll en Gouverneur van Atjeh: van Swieten, Pel, Wiggers van
Kerchem, Diemont, van der Heijden, Pruijs van der Hoeven »
Laging Tobias, Demmeni, van Teijn, Pompe van Meerdervoort,
Deijkerhoff.
In dien zelfden tijd hadden wij 5 Gouverneurs-Generaal : Loudon, van
Lansberge, 's Jacob, van Rees, Pijnacker Hordijk, en wat erger is :
13 Ministers van Koloniën: Fransen van de Putte, Baron van Goltstein,
van Bosse, van Rees, Baron van Goltstein, de Brauw, van Erp
Taalman Kip, van Bloemen Woanders, Weitxel, Sprenger van
Eijk, Keuchenius, Baron Mackay, Baron van Dedem (hieronder
2 ad interim).
Voeg hierbij nog de wisseling van personen in den Raad van Indië
en een zevental algemeene secretarissen, dan ziet men, dat het zeer

7
erg moet zijn, als werkelijk iedere bestuursverandering wijziging brengt
in de bestuursinzichten.
Wij zullen thans, aan de hand van Atjeh's geschiedenis sedert
1873, doch zonder ons, voor zoover dat mogelijk is, te mengen in
het vele treurige twist- of partijgeschrijf, eens nagaan hoe die steeds
wisselende inzichten, gepaard aan telkens terugkeerend ongelooflijk
optimisme, ons in den tegenwoordigen toestand gebracht hebben en
daarna trachten, met behulp van de goede denkbeelden reeds hier
en daar geuit en van de door ons opgedane kennis en ervaring van
Atjeh, den weg aan te geven, die thans gevolgd dient te worden,
om nog tot het einddoel — de onderwerping — te geraken.
De denkbeelden door den Generaal van Swieten neergelegd in
zijne «Instructie voor den militairen, tevens ei vielen bevelhebber te
Atjeh» en goedgekeurd bij Besluit van den Gouverneur-Generaal van
Nederl. Indië dd. 26 Mei 1874 N°. 1, benevens zijne nota voor den
Kolonel Pel, gedagteekend: «Penajoeng, 22 April 1874» geven
duidelijk de richting aan, die hij zoowel te Groot-Atjeh, als in de
Onderhoorigheden wenschte gevolgd te zien.
De Generaal, even uitnemend staatsman als krijgsoverste en
grondig bekend met onze draagkracht, hield daarbij met wijs beleid
het oog gevestigd op de toekomst en voorziende, dat onze financieele
en personeele krachten zouden overschreden worden, als wij een rijk
als het Atjehsche door wapengeweld willende veroveren, daarin niet
zeer spoedig slaagden, gaf hij de voorkeur aan het bezetten van
eene kleine maar sterke positie, die wij actief moesten verdedigen,
koos voor die positie het meest gewichtige gedeelte van de vallei
van Groot-Atjeh en gaf te kennen, dat de politiek moest en zou
voltooien, wat de wapenen zoo gelukkig begonnen hadden. Ware de
door den Generaal van Swieten aangewezen weg gevolgd geworden,
en politiek beleid dus dadelijk op den voorgrond getreden, dan zou,
bij de vermeerdering van onze kennis van land en volk en van de
inrichting van het Atjehsche staatsbestuur, zeer zeker na luttele
jaren, wellicht zelfs eerder, gebleken zijn, welke weg, om zonder
wapengeweld en zonder groote uitgaven onzerzijds meester te worden
en te blijven in Atjeh en Onderhoorigheden, op politiek gebied te
Groot-Atjeh moest ingeslagen worden en dat in verband hiermede
ten opzichte van de Onderhoorigheden niet volstaan kon worden met
hetgeen art. 5 zijner instructie aangaf.

Dat art. 5 luidde :
8
„Ten aanzien van de Onderhoorigheden van Atjeh onderhoudt de militaire
en civiele bevelhebber met hen, die onze souvereiniteithebben
„erkend, zooveel mogelijk de betrekkingen en tracht hen, die nog
„niet tot ons zijn toegetreden, door overreding of door blokkade te
„brengen tot het afleggen der verklaring, waarvan een model aan
„deze instructie is gehecht.
„Bij toetreding voorziet hij hen van eene acte van aanstelling,
„overeenkomstig het mede hierbij gevoegd model".
Toen echter reeds dadelijk na van Swieten's vertrek militaire wapenfeiten
tot uitbreiding van de ingenomen stelling, naar het heette noodzakelijk
tot beveiliging van deze, 's bestuurs aandacht bijna geheel
in beslag namen en daarna, in 1875, op voorstel van Generaal Pel,
door den nieuw opgetreden landvoogd, Gouv. Gen. van Lansberge,
de door van Swieten in overeenstemming met den Gouv. Gen.
Loudon en den Minister van Koloniën Fransen van de Putte aangewezen
weg geheel verlaten en besloten werd tot het op grootere schaal
aanvallend optreden met de wapenen in de vallei van Groot-Atjeh,
traden de militaire wapenfeiten geheel op den voorgrond en kwam het
civiel beleid eerst in de tweede plaats in aanmerking.
Erkend moet worden, dat de brief van Generaal Pel aan Z.E. den
Gouverneur-Generaal van Nederlandsch-Indië en gedagteekend »Atjeh,
30 April 1875» (opgenomen als bijlage IV in het 2e deel van Kielstra's
«Beschrijving van den Atjeh-oorlog») een uitmuntend gesteld stuk
is, en onze toenmalige kennis van Atjeh en Onderhoorigheden in aanmerking
genomen, aan de Regeering werkelijk moest toeschijnen den
weg aan te geven, die ons het snelst het einddoel van ons streven,
de onderwerping van Atjeh, zou doen bereiken.
Wij kunnen de lezing van dien brief aanbevelen.
Te meer is 's Regeerings toetreden tot 's Generaals voorstellen
begrijpelijk, omdat op dat tijdstip — Mei 1875 — feitelijk reeds geheel
was afgeweken van het programma van Swieten.
Deze liet 2500 man achter, om daarmede te bezetten en actief te
verdedigen de geconcentreerde stelling Kotja-Radja en enkele posten
ter verzekering van de veilige gemeenschap naar zee; en nu waren
in 't geheel al acht en dertig posten opgericht met eene bezetting

9
van 2750 man, alleen aan infanterie, terwijl de troepenmacht van
geheel Atjeh reeds 4000 man bedroeg en zonder dat deze uitbreiding
ons ten opzichte van de onderwerping — dus op staatkundig gebied —
één schrede had vooruitgebracht.
Toen dus reeds op weg om onze financieele en personeele krachten
te overschrijden, dewijl er op dat tijdstip feitelijk geen stelsel gevolgd
werd, (ofschoon men den tot dusverre gevolgden weg — maar
ten onrechte — de uitvoering noemde van het programma van Swieten)
en er derhalve van uitzicht op bereiking van ons doel moeilijk sprake
kon zijn, moest het voorstel van den Generaal Pel wel zeer welkom
wezen.
Het hield niet alleen een stelsel in, maar het scheen ook een goed
doordacht stelsel. Groot-Atjeh zou afgesloten zijn van de zee, het
moest daardoor zijne beteekenis naar buiten verliezen en zou zich,
na wellicht enkele vergeefsche pogingen om ons te verdrijven, van
lieverlede in het onvermijdelijke moeten schikken.
Het plan toch dat ook, wat Groot-Atjeh betreft, uitgevoerd is,
kwam neer op het bezetten van de kuststrook van de vallei van
Groot-Atjeh begrepen tusschen Kroeng Raja en Kroeng Raba en van
de VI Moekims.
«Door het bezetten van die kuststreek —zeide de Generaal o. a.—
«inzonderheid van de vijf toegangen naar zee — de kwala's Loé, Gig-
«hen, Atjeh, Tjangkoel en Pantjoer t Atjeh proper geheel van
«zee afgescheiden en dus uit een handelsoogpunt afhankelijk van ons.
«Ook met die wijze van handelen verliest het Atjehsche volk buiten
«af zijne beteekenis, het wordt gereduceerd tot eene verzameling van
«binnenlandsche negorijen, die, wanneer zij door ons verder nietwor-
«den bedreigd, na misschien eenige vergeefsche pogingen om ons te
«verdrijven, zich wel zullen moeten schikken in het onvermijdelijke,
«en afgaande op hetgeen wij van het volkskarakter weten, hoogstwaar-
«schijnlijk na een meer of minder tijdsverloop, weder gewapend tegen
«elkander zullen overstaan».
Na deze denkbeelden nog eenigszins nader uitgewerkt te hebben,
vervolgt de Generaal:
«Wordt dit programma volledig uitgevoerd, dan is, in verband niet

10
«.onze vestiging op enkele goed gelegen punten in de Onderhoorigheden,
« naar mijne meening het doel van onzen oorlog met Atjeh bereikt en
«dan blijft alleen de vraag nog over, hoedanig wij het best gebruik
«zullen kunnen maken van onze nieuw veroverde stelling, zoowel in
«ons politiek,- als in ons handelsbelang.»
Juist, die vraag bleef dan nog ter beantwoording over, en even
als bij het langer volgen van den door den Generaal van Swieten
aangewezen weg, durf ik zeggen, dat, bij vermeerdering van onze
kennis van land en volk, ook na de voltooiing van het plan van den Generaal
Pel zou gebleken zijn, dat ten opzichte van Atjeh's kuststaten
iets anders noodig was dan art. 5 aangaf van de reeds
genoemde instructie en hoe, in verband hiermede, op politiek gebied
verder te Groot-Atjeh moest opgetreden worden. Er leiden verschillende
wegen naar Rome en ook het stelsel van Generaal Pel, zou
de oplossing van het vraagstuk niet in den weg gestaan hebben.
Integendeel 1 Ware de Generaal Pel niet gedurende zijn roemrijken
veldtocht in 't begin van 1876 gestorven, maar had hij zijn plan met
de hem eigen energie en voortvarendheid kunnen voltooien, dan zouden
hij en de hem toegevoegde kundige assistent-resident daarna ongetwijfeld
spoedig ingezien hebben, wat zonder verder wapengeweld
gedaan moest worden om het einddoel van ons streven — de onderwerping
— te bereiken.
Het in het plan geuite denkbeeld om, in verband met de afsluiting
van Groot-Atjeh van de zee, ons ook te vestigen op enkele
goed gelegen punten in de Onderhoorigheden, was alvast een schrede
in de goede richting.
De Generaal Pel zou dan zeker hebben ingezien, dat vele zijner
posten in de vallei van Groot-Atjeh nutteloos waren en konden opgeheven
worden en, na de bezettingen hiervan, voor zooveel noodig,
te hebben benut voor onze vestiging op die enkele goed gelegen punten
in de Onderhoorigheden d. w. z. op Noord- en Westkust (Edi op de
Oostkust bestond al), tot de wetenschap gekomen zijn, hoe verder
in hoofdzaak de politiek het werk moest voltooien.
Door 's Generaals ontijdigen dood evenwel, kwam er groote vertraging
in de uitvoering van zijn plan, waaraan wat Groot-Atjeh
betreft, eerst de laatste hand werd gelegd in het begin van 1877 onder
Generaal Diemont, terwijl op de kusten geen posten werden opgericht
te Gighen en te Melaboeh, zooals in het plan lag, maar alleen in

11
Juni 1876 op de kust van Pedir en tegen 't einde van dat jaar te
Simpang Olim, de laatste na gedwongen onderwerping door de
militaire macht.
De Gouverneur-Generaal van Lansberge n.l. zag op dit tijdstip (1876)
voornamelijk heil in een gewapend optreden in de Onderhoorigheden, om
de staatjes die onze souvereiniteit nog niet erkend hadden, door de
wapens daartoe te dwingen. De Generaal-Majoor Wiggers van Kerchem,
opvolger van Generaal Pel, kon zich met deze inzichten niet vereenigen,
hij zag geen heil in een agressief optreden met de wapenen in de
Onderhoorigheden, waarvan de gevolgen z. i. niet te berekenen waren
en gaf er verre de voorkeur aan, om vooralsnog alle beschikbare
troepen in Groot-Atjeh te houden, noodig ter voltooiing van het
programma van den Generaal Pel. In den strijd op de Oostkust
destijds tusschen Simpang Olim en Kerti uitgebroken en waarbij het
ons, evenals Simpang Olim, vijandige Tandjong Semantoh aan de
zijde van Simpang Olim stond, was de Generaal dan ook tegen het
zenden van troepen tot steun van Kerti — zooals de Gouv. Gen.
wenschte — en bepaalde hij er zich toe om aan het vroeger verdreven
hoofd van Merbou, Tekoe Moeda Angkasa, die Kerti met 500 man
wilde helpen, 150 achterlaadgeweren met munitie en 3000 dollars
te zenden, teneinde Simpang Olim en Tandjong Semantoh afbreuk
te doen. De Gouverneur-Generaal echter, die, door het met de wapenen
dwingen van erkenning onzer souvereiniteit, hoopte de voor die
weerspannige staatjes nog steeds voortdurende dure blokkade te
kunnen opheffen, liet toen den Generaal Wiggers van Kerchem
vervangen door den Generaal Diemont, die, onmiddellijk na zijn optreden
in November 1876, door hetzenden van eene militaire expeditie,
Simpang Olim en Tandjong Semantoh, tot erkenning van onze souvereiniteit
dwong en tot regeling van de bestuursaangelegenheden daar
een controleur plaatste, gedekt en gesteund door een militaire bezetting.
Hadden wij, zooals wij zagen, in Mei 1875 op Groot-Atjeh 38
verschillende posten bezet, in 't einde van 1876, dus vóórdat nog het
programma van Generaal Pel geheel voltooid was, was het aantal
bezette punten in Atjeh en Onderhoorigheden geklommen tot 47, waarvan
twee—Pedir en Simpang Olim—in de Onderhoorigheden (Edi werd
in beide gevallen niet medegerekend). Sedert het vertrek van den
Generaal van Swieten was voorts de krijgsmacht te Atjeh al meer
dan verdriedubbeld.

12
Van Swieten toch liet — zooals wij zagen — 2500 man als bezetting
voor Atjeh achter en volgens Kielstra bedroeg de sterkte der krijgsmacht
in 1876 — behalve de officieren — gemiddeld 3000 Europeanen,
180 Afrikanen en 5000 Inlanders.
Aan marine beschikte men op dat tijdstip te Atjeh over 13 oorlogsbodems,
2 gouvemementsstoomers en 4 gewapende kruisbooten, de
kusten in de Onderhoorigheden waren echter slechts gesloten voor
zoover onze souvereiniteit nog niet erkend was; de staatjes die niet
gesloten waren, mochten alles invoeren met uitzondering van oorlogscontrabande
en voor een enkel staatje was ook de rijstinvoer beperkt.
De vraag in den brief van Generaal Pel gesteld, wat in ons politiek
en handelsbelang verder moest geschieden als Groot-Atjeh van de
zee zou zijn afgesloten en wij enkele goed gekozen punten in de
Onderhoorigheden zouden bezet hebben, was einde 1876 nog niet
beantwoord en ook nog niet in Februari 1877 toen, na de gelukkige
beëindiging van de excursie naar Koeala Loé en Kroeng Raja, de
laatste hand aan Pel's plan was gelegd.
Toch kwam het hierop aan, zij beteekende toch feitelijk niets anders
dan „Hoe moet men nu verder tot de volkomen onderwerping geraken"
en op dit tijdstip was er al veel meer haast bij de beantwoording
van deze vraag, want door het verlaten van den door Generaal van
Swieten voorgeschreven weg, waren zeker onze personeele krachten al
sterk overschreden en was men ook goed op weg om eveneens het
geheele financieAvezen in de war te sturen. De schatkist was niet
onuitputtelijk en Atjeh had al millioenen verslonden.
Er waren op dit tijdstip hier en daar blijken en ook enkele bewijzen
van toenadering gegeven, er liepen geruchten van nog meer;
men had zoowel te Atjeh bij het bestuur, als te Batavia bij de Regeering
vernomen, dat, nu Groot-Atjeh van de zee was afgesloten,
onze tegenstanders voor het verkrijgen van levensmiddelen, zout en
opium geheel van ons afhankelijk waren als slechts het thans met
ons bevriende Pedir, dat onze souvereiniteit erkend had, zijne medewerking
verleende.
Dat «als slechts Pedir zijne medewerking verleende», hadden wij
in onze ooren moeten knoopen en wij hadden op middelen moeten
zinnen om Pedir daartoe te dwingen.
Om nu, na voltooiing van het programma Pel, vasttestellen wat
verder gedaan moest worden, achtte de Gouverneur-Generaal van

13
Lansberge een bezoek aan Atjeh noodzakelijk, ten einde na persoonlijke
aanschouwing van den toestand en plaatselijke overtuiging van den
stand van zaken, de verdere gedragslijn te kunnen vaststellen in
rechtstreeksch overleg met de autoriteiten te Atjeh.
Vóór zijn vertrek van Java, had Z. E. te Batavia nog van een
zekere Hadji Abdoel Rachman uit de IV Moekims vernomen, dat zoowel
het Sagi hoofd der XXII Moekims — Panglima Polim — als het
hoofd der VII Moekims, — Tekoe Moeda Baid — zich wilden onderwerpen
, doch dat de aanraking van die hoofden met ons bestuur werd
tegengewerkt door de hoofden uit Marassa, die belang hadden bij bestendiging
van den tegenwoordigen toestand.
Na de komst van Z. E. te Atjeh — medio Maart 1877 — scheen
het meer en meer, dat deze mededeelingen waarheid bevatten, want
werkelijk openden toen Panglima Polim en Tekoe Moeda Baid onderhandelingen
tot onderwerping. De omstandigheid verder, dat de mededeelingen
te Batavia omtrent de stemming in de XXII Moekims
van den Hadji ontvangen, ook bericht werden uit Singapore en Djohore
en dat Toeankoe Pangeran Hoesin, een lid van de sultansfamilie,
zich te Pedir bij het bestuur had aangemeld met de mededeeling,
dat hij door de hoofden der Sagi's gemachtigd was om onderhandelingen
aan te knoopen over de beëindiging van den oorlog,
bevestigden den landvoogd in het denkbeeld, dat vooreerst te Oroot-
Atjcli niet verder met de wapenen moest worden opgetreden, maar eene
politiek van verzoening de nog weerspannige hoofden en grooten tot
toenadering moest brengen.
Dat was jammer !
De G. G. heeft gezegd, dat de meeste militaire autoriteiten met
hem in dit opzicht eenstemmig dachten en moet de oorzaak hiervan
zijn, dat de resultaten die men zag, door den Generaal Pel in zijn
reeds aangehaalden brief van 30 April 1875 voorspeld waren een
gevolg te zullen zijn van de uitvoering van het door hem toen voorgestelde
plan. En waar wapengeweld niet bepaald noodzakelijk scheen,
wilde de G. G. het natuurlijk gaarne vermijden, om niet langer bovenmatige
inspanning van het leger te eischen en de schatkist niet
verder uitteputten.
Gewapend optreden in enkele nog weerspannige Onderhoorigheden
om deze, even als Simpang Olim, tot rede te brengen en te dwingen tot
erkenning van onze souvereiniteit, bleef de landvoogd bepaald noodig

14
achten en alzoo werd dus nu het stelsel : Verzoenende politiek op
Groot-Atjeh en in de Onderhoorigheden, die ons gezag erkend hadden
en met ons bevriend tvaren; door gewapend optreden dwingen tot
onderwerping van de nog weerspannige Onderhoorigheden.
Deze richting scheen toenmaals goed, de ware weg was het
echter niet, dit leerde de toekomst en de door de Atjehsche hoofden
aangeknoopte onderhandelingen moesten slechts dienen om tijd te
winnen.
De thans voorgeschreven weg bracht ons dan ook, in weerwil
van de door den G. G. nog vóór zijn vertrek gedane toezegging van
den wederopbouw van de groote Mesdjid Raja bij Kota-Radja,
waarvan men groote verwachtingen had, om zoo te zeggen, geen
stap nader tot ons doel, niettegenstaande ons met succes optreden
op de kusten en de ijverigste pogingen der ambtenaren om de nog
vijandige hoofden tot toenadering en onderwerping te brengen.
Achtereenvolgens werd nu in 1877 Loöng op de Westkust getuchtigd,
tot tweemaal opgetreden te Melaboeh en daar een post
gevestigd, Langsar en Mojopahit onderworpen, nogmaals eene
expeditie naar Simpang Olim gezonden, en hevig gestreden en een post
gevestigd te Samalanga. In dit tijdvak bepaalde de vijand te Groot-
Atjeh zich tot maraudeeren en rooven op kleine schaal. Bepaald
gewapend verzet kwam feitelijk niet voor en toen nu de aanvankelijk
gedane stappen tot onderwerping van Panglima Polim en
Tekoe Moeda Baid gevolgd werden door twee besprekingen van
laatstgenoemde met de ambtenaren van het bestuur te Telok-Kroet
op de Westkust, waarbij hij de laatste maal verklaarde zich aan ons
te onderwerpen, terwijl intusschen behalve eenige minder voorname
hoofden, ook de bloedverwanten van den overleden hoeloebalang der IX
Moekims, Tekoe Nek Poerba, zich onderworpen hadden, achtte de Regeering
den toestand zóó gunstig, dat de Gouverneur-Generaal den
12 en October o. a. het volgende aan den Gouverneur van Atjeh (1)
schreef:
«Naar alle kenteekenen te oordeelen, is in de Atjehsche zaak thans
«een belangrijk keerpunt bereikt.
(1) Hier was intusschen de Generaal Di/mont, die 30 Juni 1877 wegens ziekte
geëvacueerd werd, eerst tijdelijk en later definitief in het hestuur vervangen door kolonel
K. v. d. Heijden.

15
«Moest tot dusver hoofdzakelijk de aandacht gericht zijn op het
«doen ophouden van den gewapenden tegenstand, thans is dat doel
«bereikt. Geheel het kustland van Atjeh en zijne Onderhoorigheden
« erkent ons gezag en de gewichtige tijding, die mij gisteren per tele-
« gram van U gewerd omtrent de onderwerping van Toekoe Baid, het
« machtige hoofd der VII Moekims van de Sagi XXII Moekims, maakt
«een einde aan alle twijfelingen nopens den gunstigen keer van
« zaken, die ook in de binnenlandsche Moekims van Groot-Atjeh valt
«waar te nemen».
Z. E. achtte nu den tijd gekomen om te bepalen, in welke richting
verder moest worden gearbeid.
Dat was weder de oude vraag, die echter toen evenmin als vroeger
op bevredigende wijze beantwoord werd.
Nog altijd scheen de Regeering niet in te zien, dat Atjeh zich
niet anders dan gedwongen zou onderwerpen en dat men, door de
Onderhoorigheden, die, hetzij vrijwillig, hetzij gedwongen, onze souvereiniteit
erkend hadden, open te stellen voor den handel met uitzondering
van oorlogscontrabande en met beperkten invoer van rijst in
enkele staatjes, zelf de gelegenheid bood om het verzet te blijven
voeden, terwijl de benoodigde oorlogsbehoeften voldoende werden
gesmokkeld.
Bij eene dergelijke wijze van openstelling van vele havens is controle
van de zijde der marine eene onmogelijkheid.
Men dacht toen nog altijd, dat het door het bezetten van Koeala
Loé aan den vijand te Groot-Atjeh zoo goed als onmogelijk was
geworden om toevoer van de benoodigde levensmiddelen en oorlogsbehoeften
te krijgen, en deze nu alleen van uit het Pedirsche over
hoogst moeilijke bergpaden, met bijna onoverkomelijke zwarigheden,
konden aangevoerd worden.
Ware men hiervan niet zoo overtuigd geweest, en de Atjehers
hielden ons natuurlijk in deze meening, dan zou men zeker op het
eenvoudige denkbeeld gekomen zijn om het stelsel van Pel — afsluiting
van Groot-Atjeh van de zee — uittestrekken over het geheele rijk, dus
ook alle Onderhoorigheden van de zee aftesluiten, niet door bezetting
van alle eenigszins gewichtige punten, maar door blokkade, later
gevolgd door bezetting van goed gelegen punten, en zonder eenigen
twijfel zouden wij daarmede destijds ons doel bereikt hebben.

16
Nu dit echter niet geschiedde, was het natuurlijk gevolg dat
van onderwerping niets kwam, want bij den vijand ontstond geen
gebrek, noch aan geld, noch aan krijgsbehoeften, noch aan levensmiddelen
en van den oorlog hadden vele rijke, zoo niet de rijkste
streken, nog niets geleden.
Een vrijheidlievend en krijgshaftig volk onderwerpt zich niet anders
dan gedwongen.
De onderwerping van Tekoe Moeda Baid kwam niet tot stand,
evenmin die van Panglima Polim en dat Toeankoe Pangeran Hoesin,
de sultanstelg, die in December 1877 te Kota Radja beëedigd werd,
op onze hand bleef, scheen een groote aanwinst, maar leverde in
werkelijkheid weinig nut op ; hij wist zeer goed waarom hij niet naar
Kemala terugkeerde.
Zoo gingen wij dan het jaar 1878 in, altijd nog met de ijdele hoop
op goeden uitslag, als maar met beleid de verzoeningspolitiek werd
doorgezet, vooral nu de Onderhoorigheden ons gezag nagenoeg algemeen
erkend en enkele zelfs reeds zonder bezwaar additioneele artikelen
geteekend hadden, waarbij voor ons bedongen was het aandeel in
den hatsil, dat van rechtswege vroeger den sultan toekwam. In den loop
van het jaar was dientengevolge de troepenmacht te Atjeh al eenigszins
verminderd, want terwijl deze op 1 Maart 1877 bedroeg: 348 officieren
9235 minderen en 189 paarden (1) (de bezettingen van Edi en Simpang
Olim hieronder niet begrepen), was de sterkte in het begin van 1878 met
inbegrip van de genoemde twee posten: 298 officieren, 7730 minderen
en 144 paarden (1). Ook was het aantal posten belangrijk ingekrompen
en bedroeg dit thans slechts op Groot-Atjeh en de Onderhoorigheden
te zamen 32, hetgeen nog wel te veel was, maar daarom toch
op groote verbetering wees.
In de eerste helft van 1878 kreeg het bestuur te Atjeh gelukkig
de overtuiging, dat het met de onderhandelingen van de voornaamste
hoofden te Groot-Atjeh geen ernst was geweest; geleidelijk toch nam het
verzet weder toe en juist het ergste tegenover Lambaroe in het gebied
van Tekoe Moeda Baid, terwijl spoedig algemeen Habib Abdoer Rachman,
zwager van Tekoe Moeda Baid, als de ziel van den tegenstand
aangemerkt kon worden. Tot ondernemingen op groote schaal kwam
het evenwel nog niet en was het dan ook nog mogelijk geweest in
(1) Zie Kielstra's beschrijving van den Atjeh-oorlog.

L7
Februari en Maart een tocht te ondernemen naar de Zuidelijke
nederzettingen en Melaboeh op de Westkust, in April en Mei naar
Gighen op de Noordkust en in Mei en Juni naar Edi en Gedong.
Nog waren echter de troepen van Gedong niet teruggekeerd, toen
de bekende inval in het door ons bezette gebied van Habib Abdoer
Rachman voorviel, welke inval de aanleiding was tot het op Groot-
Atjeh geheel veranderen van stelsel.
Reeds vóór dat die inval plaats had, was de G. G. door het zooeven
gemelde geleidelijk meer actief optreden van den vijand onder algemeene
leiding van den Habib, tot de overtuiging gekomen, dat te Groot-Atjeh
niet kon volstaan worden met den in Maart 1877 voorgeschreven
weg en had Z. E hij telegram van 13 Juni den Gouverneur opgedragen,
om, na regeling van de zaken in Gedong en Pasangan — in
dit staatje zou nà Gedong opgetreden worden — op afdoende wijze
aan het verzet in Groot-Atjeh een einde te maken, door, zonder het
maken van nieuwe veroveringen of afbreken van onderhandelingen
met de wettige hoofden, de bendon van Habib te verdrijven en dien
aanvoerder onschadelijk te maken.
De nagenoeg met deze bevelen samenvallende inval van Habib, die
eene belangrijke vermeerdering van onze strijdmacht ten gevolge had,
daar onmiddellijk nog 2| Bataljon Infanterie en eene bergbatterij naar
Atjeh gezonden werden, terwijl ook de cavalerie op een eskadron
werd gebracht, zoodat toen, wat b. v. de Infanterie aangaat, het halve
veldleger — 9 Bataljons — in Atjeh gelegerd was, gaf eene geheele
wending aan de zaak, want toen besloot de Generaal van der Heijden
voorloopig van de expeditie naar Pasangan af te zien en met geheel
zijne beschikbare macht voor goed te Groot-Atjeh aan het verzet
een einde te maken.
In Kielstra's beschrijving van den Atjeh oorlog lezen wij, HI° deel,
noot, bladz. 2-19, daaromtrent:
«Het waren vooral de vertoogen van den pas opgetreden chef van den
«staf, den majoor A. E. W. Geij ran Pitt i us, die den bevelhebber
«tot dit besluit brachten. Deze had reeds in 1877, tijdens de aan-
«wezigheid te Atjeh van den Gouverneur-Generaal van Lansberge, er
«op aangedrongen, de Zuidoosterlinie langs de Atjeh rivier te ver-
«leggen en daartoe de XXII Moekims in te rukken. Thans overtuigde
«de chef van den staf hem, dat men door expeditiën naar de kuststaten
2
*--

18
«het doel — het einde van den oorlog — niet kon hereiken, en dat
«alleen eene beslissing kon worden verkregen door in Groot-Atjeh
«zelf den vijand aan te tasten en te vervolgen, totdat zijne oorlogs-
« benden allerwegen verslagen en verdreven waren. Alleen op deze
«wijze zou afdoende gevolg kunnen worden gegeven aan den last der
«Regeering om Habib's henden te verdrijven niet alleen, maar ook
«onschadelijk te maken".
Wilde de Gouverneur-Generaal van Lansberge in Maart 1877 dit
advies niet volgen, wellicht dewijl toen, om de vermelde redenen, van een
verzoeningspolitiek, die veel goedkooper was, heil voor de toekomst
verwacht werd en Z.E. natuurlijk in de allereerste plaats verantwoordelijk
bleef voor het niet te zeer overschrijden van onze draagkracht,
zoowel ten opzichte van personeel — het leger — als van
de financiën, thans, met het halve veldleger ter beschikking, was de
aangeprezen weg zeker uitsluitend de ware.
Met welken schitterenden uitslag onze veldtochten in de Sagi's
XXII en XXVI bekroond werden, wij weten het allen.
Hoe reeds hinnen drie maanden na den aanvang van den eersten
veldtocht in de XXII Moekims, de onderwerping van Habib Abdoer
Rachman en van Tekoe Moeda Baid op den 13 en October 1878 volgde,
maar toch dit aanvankelijk gewichtige resultaat het bekwame bestuur
te Atjeh niet op een dwaalspoor bracht, voor welk onpartijdig Nederlander,
die het hart op de rechte plaats draagt en zich niet door
wangunst of partijschap verleiden laat om groote daden te verkleinen
of verdienstelijke mannen van hun voetstuk afterukken, is het noodig
dit alles nog te releveeren.
In September 1879, nog geen 14 maanden na het begin van zijne
zegerijke veldtochten, had Generaal v. d. Heijden aan alle verzet
een einde gemaakt, was hij de door den vijand gevreesde overwinnaar
van het aloude onafhankelijke Atjehscbe rijk, zetelde het Ned. bestuur
volgens de Atjehsche begrippen, door het recht van verovering, op
den troon van den Sultan.
Met werkelijk rechtmatige voldoening mocht de Generaal dan ook de
dagorder uitvaardigen, die ik hieronder opneem, vooral omdat daaruit
blijkt, dat hij de gevolgen van zijne groote overwinningen niet overschatte,
maar met wijs beleid en kloek verstand in die korte woorden
te kennen gaf, wat nog te doen overbleef:

19
Dagorder.
Officieren, Ambtenaren, Onderofficieren en Soldaten!
Met den veldtocht tegen de XXVI Moekims, schitterend besloten
door den tocht naar Selimoen, is geheel Groot-Atjeh ten onder gebracht.
De bevolking keert van lieverlede in hare kampongs terug;
enkele aanzienlijke hoofden zijn reeds in onderwerping gekomen ; er
bestaat gegronde hoop dat velen dat voorbeeld zullen volgen. Krijgsbewegingen
van grooten omvang zullen vermoedelijk niet meer noodig
zijn, maar nog geruimen tijd wordt de krachtige steun der troepenmacht
vereischt om een goed bestuur in te voeren en eene geregelde
orde van zaken te scheppen. (1)
Officieren, Onderofficieren en minderen !
De krijgsoperatiën in de XXII en XXVI Moekims, die in Juli van
het vorige jaar zijn aangevangen en zoo schitterende uitkomsten
hebben opgeleverd, hebben Uwen krijgsroem verhoogd en glansrijk
bevestigd dat Z. M. onze geëerbiedigde Koning recht heeft, trotsch
te zijn op het leger en de vloot, die in Zijnen naam, Neerland's
gezag in Oost-Indië helpen handhaven.
Kota-Radja, 5 September 1879.
LEVE DE KONING!
De generaal-majoor, adjudant des Konings in buitengewonen
dienst, Gouverneur tevens militair bevelhebber
van Atjeh en Onderhoorigheden.
K. VAN DER HEIJDEN.
In dezelfde maand — September 1879 — heeft de Commandant
van het Indische leger Atjeh bezocht en deze bevestigde in zijn aan
de Regeering ingediend verslag geheel, dat de Generaal in zijne zoo
even aangehaalde dagorder met recht zeggen mocht, dat geheel
Groot-Atjeh ten onder was gebracht.
Ik neem uit dat verslag slechts het volgende over:
«.Een feit toch is het, dat ik geheel Groot-Atjeh, voor zoover het
«door ons bezet is, heb doorkruist ; in de XXII Moekims tot onzen
«uitersten wachtpost Djerir, in de XXVI Moekims tot Kroeng Kali
«in het Noorden, tot Tjot Lepong in het Oosten, en in de XXV
(1) Deze cursiveering is van mij.

20
«Moekims tot Kroeng Raba en dat ik, hoezeer slechts vergezeld door
«een twaalftal cavaleristen, nergens een schot gehoord of een gewa-
«pend Atjeher gezien heb».
«Naar enz.
«Over het geheel komt het mij voor, dat de sedert Juni 1878 ge-
«volgde gedragslijn de daarvan verwachte resultaten heeft opgeleverd,
«en is het zeker, dat de gunstige en vergelijkenderwijze gesproken
«zelfs zeer gunstige en schitterende uitkomst, die nu verkregen is,
«in zeer aanzienlijke mate te danken is aan de energieke en beleid-
«volle wijze, waarop de bevelhebber de hem door de regeering gegeven
«instructiën heeft weten ten uitvoer te brengen.
«Werd hij in het volbrengen van deze taak op krachtdadige wijze
«bijgestaan door zijne chefs van staven en diensten, de onderscheiden
«korpscommandanten en de verdere officieren en minderen, die over
«het geheel uitmuntten door toewijding en trouwe plichtsbetrachting,
«zeker is het, dat de krachtige individualiteit van den bevelhebber
«den doorslag heeft gegeven.
«Aan het stoute, met beleid ontworpen operatieplan volgens het-
«welk Indrapoeri werd overmeesterd, de rechter rivieroever gezuiverd,
sGleiëng aangetast, de XXVI Moekims van verschillende zijden
«binnengedrongen en Selimoen door colonnes uit Lamtoba en Indrapoeri
«bezocht werd, hebben wij het groote succes te danken. Alleen op
«deze wijze kon in betrekkelijk korten tijd zooveel verkregen worden.
«De bevelhebber kende geene bezwaren en ging met vasten wil af
«op het voorgestelde doel. De natie is hem ongetwijfeld grooten dank
«verschuldigd.»
Ja, zoo was het: de krachtige individualiteit van den bevelhebber
heeft den doorslag gegeven, en ware hij niet in het begin van 1881
op onverantwoordelijke wijze ontslagen, dan behoorde de Atjeh-krijg
thans reeds lang tot het verledene. Dat durf ik met overtuiging
zeggen, want beter dan de Gouverneur- Generaal van Lansberge — de
Europeesche staatsman — zag Generaal van der Heijden in, wat nog
geschieden moest om de algeheele volkomen onderwerping te bereiken.
Hij toch kwam reeds in het eerste jaar van zijn bestuur tot de
vaste overtuiging, dat het de Onderhoorigheden waren, die het verzet
tegen ons gezag in Atjeh voedden, die voordeel trokken van den
oorlog en daarom, ofschoon zelf onze souvereiniteit erkend hebbende,
belang hadden bij de voortduring van het verzet.

21
Reeds in 1878, na hervatting van de krijgsoperatiën in de XXII
Moekims, liet hij daarom alle havens van Atjeh en Onderhoorigheden,
met uitzondering van Olchleli en Edi, voor den invoerhandel sluiten,
doch de Gouverneur-Generaal wilde dezen, eigenmachtig genomen
wijzen maatregel niet goedkeuren, gelastte daarom bij brief van 7
Februari 1879 dien maatregel onverwijld in te trekken en om zich,
naar hij dacht, zekerheid te verschaffen, dat de Generaal er niet
weder toe zou overgaan, schreef hij o. a. :
«Eene willekeurige daad van Generaal van Raders, Gouverneur van
«Suriname, tegenover een Oostenrijksch schip, gaf aanleiding tot
«eene aanklacht der Oostenrijksche Regeering, die de afzetting van
«Generaal Raders tengevolge had. Ik vrees zeer, dat de tegenwoordige
Regeering denzelfden weg zou opgaan».
Toen daarop de veldtocht in de XXVI Moekims was aangevangen en
de Generaal opnieuw de vaste overtuiging kreeg dat, wilde men thans den
oorlog beëindigd zien, dehavens opnieuw moesten gesloten worden, aarzelde
hij geen oogenblik om daartoe over te gaan, hij sloot ze ten tweedemale
en gaf bij telegram d.d. 5 Juli 1879 aan den Gouv. Generaal te kennen 1
«Dat de havens opnieuw door hem waren gesloten, ditmaal op
«zijne persoonlijke verantwoordelijkheid».
Dat was karakter ; terecht was gezegd : de krachtige individualiteit
van den bevelhebber gaf den doorslag.
Het was geen daad van militaire willekeur, het was een krachtige
door het gezond verstand geboden dwangmaatregel, het was een
maatregel in de richting, die ons in staat zou gesteld hebben de kroon
op het werk te zetten. Ware de Generaal v. d. Heijden in deze
richting niet nader gedwarsboomd geworden door de onverzettelijkheid
van den G. G., die schreef:
«Dat hij slechts in den maatregel berustte onder uitdrukkelijk
«voorbehoud, dat daaraan het karakter van een xeer tijdeüjken oorlogsmaatregel
niet mocht worden ontnomen,»
Maar had de Regeering in de gewenschte richting krachtig medegewerkt,
dan zou uit die sluiting veel eerder dan thans het geval is

22
geweest en met krachtige medewerking van het bestuur van Atjeh
onder Generaal van der Heijden, zonder schokken hoegenaamd, geleidelijk
ontstaan zijn eene rationeele scheepvaartregeling, want op dit
tijdstip was juist, als wd. assistent-resident, op de Noordkust gekomen
de man — de tegenwoordige resident Scherer — uit wiens helder brein het
eerst het denkbeeld van eene rationeele regeling voor handel en
scheepvaart in verband met onze vestigingen op de kusten, is gesproten.
Nu echter ging, door den drang van de Regeering, de sluiting van
den Generaal ontijdig over in eene soort van scheepvaarti egel ing, die,
zooals de resident Scherer in zijne lezing dd 20 Tanuari 1891, gehouden
in het Indisch genootschap, duidelijk maakt, belemmerend op
den handel werkte en volstrekt geen macht of invloed bezorgde in
de Onderhoorigheden. Dientengevolge was ons gezag hier uiterst
gering en ook de veiligheid liet veel te wenschen over. Er moest
daarom, zegt Scherer, een middel gevonden worden, dat de hoofden
van de verschillende staatjes dwong tot trouwe nakoming ?an de
bezworen beëedigde 18 artikelen en dit middel vond hij door het
gebeurde te Gighen en te Samalanga, waar onze zendelingen Said
Abdellah en Soetan Maharadja vermoord waren, en raar men telkens
uitvluchten zocht in het betalen van den opgelegden »bangoen»
(bloedprijs).
Hij verzocht en verkreeg toen van den Generaal van der Heijden
vergunning om vóór die havens een kruisboot te leggen en den
bangoen te innen door rechten te heffen op de in- en uit te voeren
goederen.
Dit hielp ; te Gighen betaalde men nog vóór dat de kruisboot
er lag en te Samalanga, nadat de kruisboot er slechts drie dagen
gelegen had.
Dat was voor Scherer eene vingerwijzing en bracht hem op het
denkbeeld, dat als slechts alle in- en uitvoer langs onxe vestigingen
plaats had onder onze controle, wij ook het middel in de hand
hadden om de hoofden van de verschillende staatjes in het rechte
spoor te houden.
Eere, wien eere toekomt. Dit was het gewichtige antwoord op
de vraag van Pel in zijn brief van 30 April 1875 wat, na voltooiing
van zijn plan, moest gedaan worden in ons politiek en handelsbelang.
Dit geeft ook de wijziging aan, welke art. 5 van de Instructie van
Generaal van S wieten moest ondergaan.

23
Geen in- noch uitvoer toelatende, dan op de plaatsen waar wij
gevestigd waren en daar alles geplaatst onder onze controle, zouden
wij het heft in handen krijgen, omdat wij dan, zooals thans
reeds in meerdere brochures is gezegd, op de geldkist zouden zitten.
Wij zouden daardoor in staat zijn zoowel tot beloonen als straffen,
wij konden daardoor dwingen tot gehoorzaamheid, tot volgen van
bevelen en zeker is het niet te veel gezegd dat, ware het den
Generaal van der Heijden gegeven geworden, dit op een juisten
grondslag berustende stelsel uit te voeren, hij, die reeds overwinnaar
was van Groot-Atjeh, — het brandpunt van het verzet —
hij, de alom gevreesde, maar tevens zeer geëerbiedigde veldheer en
krachtige bestuurder, de man met het vaste karakter en individualiteit
bij uitnemendheid, zou in korten tijd het geheele rijk den voet op
den nek gezet, het eerst tot volkomen rust en vrede, daarna tot welvaart
hebben gebracht. In het sedert l l /t eeuw door anarchie zoo
verdeelde en verbrokkelde rijk zou dan weldra éénheid zijn en de
Atjehers zouden allerwegen gezien en gevoeld hebben, dat de te
Kota-Radja gevestigde Ned. autoriteit de eenig machthebbende was
in het geheele rijk, wiens bevelen evenzeer moesten worden gehoorzaamd
als die van den in 't begin der 17 e eeuw over Atjeh regeerenden
alom bekenden sultan Iskander Moeda, den eenigen, wiens
naam nog met een aureool omgeven is en die in de herinnering van
alle Atjehers voortleeft als de stichter van Atjeh's grootheid.
Hem was het echter — tot eeuwige schade en schande voor
Nederland, dat hem van zijn voetstuk liet afrukken — niet gegeven
om — in verband met een goed ingerichte scheepvaartregeling, d.w. z.
gesteund (wat Scherer, m. i. ten onrechte, minder noodzakelijk acht) door
eene flinke marinemacht —, zijne denkbeelden ten uitvoer te leggen
over den toen noodigen vorm van bestuur, zoo helder en overtuigend
uitgebracht in zijne, daarover aan de Regeering ingediende zeer belangrijke
Nota, gedagteekend : Kota-Radja, 19 April 1880.
De Generaal moest heengaan en hoe zijn opvolger deed wat hij
later niet schreef en weinig deed van hetgeen hij later wel schreef en
daardoor het schoone door den Generaal van der Heijden opgetrokken
gebouw in korten tijd sloopte, behoef ik niet meer aantetoonen.
Met rassche schreden gingen wij te Groot-Atjeh achteruit en op de
kuststaten werd de scheepvaartregeling niet ingevoerd, die Scherer den
nieuwen Gouverneur kort na diens optreden, in Mei 1881, voorstelde,

21
ofschoon deze overtuigd was van het groote nut van dien maatregel,
daar hij zelf met den Generaal wan der Heijden, als Regeerings-commissaris,
aan de Regeering eene controle op handel en scheepvaart
had voorgesteld.
Ik verwijs hiervoor naar de brochure «Mijn ervaring van Atjeh»,
maar om een juist inzicht te behouden over het tijdvak April 1881 —
Maart 1883 is het noodzakelijk daarbij tevens te lezen: «Phrasen
en Feiten» van den Heer Laging Tobias, «Geen strijd maar getuigenis»
van den Heer Kielstra, opgenomen in de Juli-aflevering
van den Tijdspiegel 1886 en «Het Atjeh-vraagstuk» door W. Cool
in den Militairen Spectator van datzelfde jaar.
Hadden wij — zooals we zagen — tot aan het aftreden van Generaal
van der Heijden al verschillende stelsels gevolgd , nadeel had dit
alleen opgeleverd voor onze draagkracht, niet voor ons prestige
tegenover den Atjeher, want al had deze in dat tijdvak nu en dan
al ervaren, dat wij soms wispelturig, ook wel eens zwak waren, en
zelfs onze hoogste bestuurder in Indië zich door zijn (Atjehsch)
diplomatiek talent en meesterlijk veinzen tot optimisme liet verleiden i
steeds had dit kort geduurd en hem bij slot van rekening geen voordeel
opgeleverd of ons in zijne oogen klein en zwak doen schijnen.
Zeer hard en krachtig waren onze slagen geweest en hij had zijne
minderheid tegenover de Nederlandsche strijdkrachten tot zijn groot
nadeel duidelijk gevoeld.
Voor een groot deel is dit natuurlijk te danken geweest aan de
toenmalige Indische Regeering, die, al was het soms verkeerd, toch
voorschreef wat ze wilde en den bevelhebber tot krachtig handelen
in de gelegenheid stelde.
De Generaal van der Heijden had daardoor in werkelijkheid wat
niemand vóór hem en tot dusverre nog niemand nà hem heeft gehad,
te Groot-Atjeh den brand onder den voet.
Met zijn opvolger kreeg de Atjeher echter niet alleen weder eene geheele
verandering van inzichten te zien met optimisme op den voorgrond,
waarvan hij al spoedig listig partij trok, maar wat erger is, hij zag
\ het leger waarvoor hem tot dusverre ontzag was ingeboezemd, tot
lijdelijkheid, soms zelfs tot de vernederende rol van doelwit, van
schijf gedoemd, zonder dat het gerechtigd was of vergunning kon
krijgen tot het toedienen van de welverdiende straf.
En als gevolg hiervan — ontevredenheid in het Nederlandsche

25
kamp, desertie van militairen, verdeeldheid evenals bij hem, de eenheid,
de kracht gebroken en daarmede ook de macht gefnuikt om
een volk te onderwerpen als het Atjehsche. De vrees was er algemeen
in korten tijd uit en hiermede aan de hoop dat het einde van den
Atjeh-oorlog binnen niet te langen tijd in 't vooruitzicht was, weder
den bodem ingeslagen.
Men had waarlijk wel wat meer rekening mogen houden met het
oordeel van den Grooten Napoleon over het voeren van heerschappij
over onderworpen Mohamedaansche volken:
«Obéir pour eux, c'est craindre».
Nog eens: Een vrijheidlievend en krijgshaftig volk onderwerpt zich
niet anders dan gedwongen.
In Maart 1883 kwam de Gouverneur Laging Tobias aan het bestuur,
die den toestand te Groot-Atjeh zeer ongunstig vond; hij zegt
er zelfs van:
«dat zijn voorganger kans had gezien in twee jaren tijds van Groot-
« Atjeh, tvaar bij zijn optreden alles op eene vredelievende oplossing
«duidde (1), eene landstreek te maken waar niemand, die tot het
«Gouvernementspersoneel behoorde of zelfs maar blijk gaf van goede
«gezindheid jegens het Gouvernement, veilig was buiten onze ver-
« sterkingen ».
En in een ander opstel — «Het herstel van het sultanaat in Atjeh » —
opgenomen in de December-afievering van de Indische Gids van 1886,
geeft hij ons zelfs te lezen:
«Reeds zeer kort na mijn optreden als gouverneur van Atjeh, kreeg
« ik de overtuiging dat onze toestand in Atjeh bijna hopeloos (1) was ».
In den pennestrijd, aanvankelijk in Nederland gestreden over het
militair en politiek beleid van den grijzen veldheer en staatsman, den
Generaal van Swieten, meer echter met de bedoeling om hem van
zijn hoog voetstuk af te rukken, dan ter wille van de goede zaak,
hadden zich na het ontslag van den Generaal van der Heijden, en
(1) De cursiveering is van mij.

26
diens vervanging door een Civiel gouverneur, gevolgd door proclameering
van den vrede, personen gemengd, die uit zuivere vaderlandsliefde
handelden.
Hun doel was alleen, om de groote politieke fout, door den Gouverneur-Generaal
in overleg met den Minister van Koloniën begaan
en waartegen in de Staten-Generaal zelfs door den gewezen minister
Fransen v. d. Putte gewaarschuwd was, in een helder daglicht te
stellen en zoodoende de Regeering te bewegen om, terwijl het nog
tijd was, tot den goeden weg terug te keeren.
Hunne werkelijk edele pogingen hebben helaas niet gebaat.
Alleen trad nu de pennestrijd eene andere phase in en werd deze
zeer scherp, toen al spoedig algemeen gevoeld werd, dat wij te Atjeh
met rassche schreden achteruit gingen, en zoodoende niet slechts de
millioenen, daaraan besteed, weggeworpen mochten heeten, maar wij
ook al verder en verder verwijderd raakten van de bereiking van
ons doel : de volkomen onderwerping van het rijk aan het Nederlandsch
gezag. Onze financieele en personeele krachten verre overschreden
met geen ander resultaat dan schande in 't vooruitzicht.
Zeker was het dus een zware ondankbare taak, die in 1883 op
de schouders werd gelegd van den Heer Laging Tobias, vooral omdat
eene zeer krachtige persoonlijkheid — Toeankoe Haschim — aan het
hoofd der tegenpartij stond, die den tijd van onze lijdelijkheid,tweespalt
en ontevredenheid meesterlijk benut had om het tegendeel te
doen van hetgeen bij ons geschiedde en in schijn zijn pupil, den jeugdigen
Toeankoe Mohamad Daoed, op den voorgrond plaatsende, dien
hij met behulp van andere voorname hoofden al vroeger als de wettige
opvolger van den in 1874 overleden sultan Machmoed Sjah had
weten te doen erkennen, zelf van Kemala uit overal bevelen zond,
als komende van het eenig wettige gezag, van den sultan.
Het was dus niet te verwonderen, dat de Gouverneur Laging Tobias
toen hij, eenmaal op zijn moeilijken post geplaatst en naar middelen
zoekende om verbetering te brengen in den toestand, alleen in een
herstel van het sultanaat onder Toeankoe Mohamad Daoed heil zag.
Drie wegen stonden ons, naar zijne meening, open:
I. Eene concentratie in eene zeer versterkte stelling en het aannemen
eener afwachtende houding daarin.
II. Vernieuwde agressie om daardoor weder te geraken tot den toestand
, waarin wij in 1880 verkeerd hadden om daarna op nieuw ver-

27
ständig pacificeerend op te treden en aanraking te zoeken met den sultan.
III. Terstond te beproeven den sultan met of zonder zijn voogd
tot onze zijde over te halen en daardoor aan de onverzoenlijke hoofden
hun vereenigingspunt te ontnemen en tevens het middel, waarmede
zij nu den kleinen man tegen ons in het veld brengen.
Den eersten weg verwierp hij terstond, dien te volgen zou z. i.
de grootste fout zijn die wij begaan konden, nog veel grooter dan
de ontijdige invoering van het bestuur onder een Civiel gouverneur.
Den tweeden weg vond hij den besten, maar dezen hm hij niet
aanraden, daar de Kegeering hem, toen hij eene betrekkelijk geringe
versterking aangevraagd en met moeite gekregen had, tevens had te
kennen gegeven, dat de toestand van het leger zoowel als onze financiën,
geen verdere uitbreiding van onze strijdmacht te Atjeh gedoogden.
Hem bleef dus niets anders over dan den derden weg in te slaan
en hoewel aan Toeankoe Mohamad Daoed, tot wien reeds in't begin
van Juni door den Gouverneur, op een tijdstip, dat daartoe bijzonder
geschikt scheen, per brief de aanmaning gericht werd om van verderen
strijd aftezien en zich te onderwerpen,_ sprak ZHEdG.
daarin met geen enkel woord over mogelijk herstel van sultanaat
hoewel dit zijne bedoeling was en in dezen geest ook aan de Regeering
geschreven werd.
In Augustus van datzelfde jaar, juist toen de Gouv. Gen. 's Jacob
zich te Atjeh bevond, ontving deze daar een schrijven van den Minister
van Koloniën van Bloemen Waanders, waarin Z. E. hetzelfde
denkbeeld ter sprake bracht, n. 1. herstel van het sultanaat. Als
gevolg hiervan en van de houding der Indische regeering te dezen
opzichte liet de Gouverneur van Atjeh daarop in een in de eerste
helft van October 1883 aan den ouden Tekoe Nanta der VI Moekims
(ook Tekoe Lampadang genoemd) geschreven brief doorschemeren,
dat, ingeval van onderwerping van de hoofden der oorlogspartij, een
herstel van het sultanaat met Toeankoe Mohamad Daoed als sultan
wel mogelijk was, en dit was het eerste blijk, dat de Atjehers van
onze zijde kregen omtrent de mogelijkheid van herstel van hun
ouden regeeringsvorm, zij het dan ook onder Ned. souvereiniteit.
Voorloopig bleef het echter hierbij, want de Indische Regeering
gaf, na aftreding van den Minister van Bloemen Waanders, in December
1883 aan den Gouverneur van Atjeh te kennen, dat zij van
een herstel van het sultanaat niets weten wilde.

28
Intusschen was de Gouverneur Tobias ten opzichte van de kuststaten
zeer goed opgetreden. Reeds in Mei 1883 toch, zoo verhaalt
ons Scherer, vaardigde hij, onder nadere goedkeuring der Regeering, een
besluit uit, waarbij, volgens zijn (Scherer's) denkbeelden, eene contrôle
op handel en scheepvaart werd ingevoerd, die alles wat in- en uitgevoerd
werd door onze handen deed gaan en aan ons toezicht onderwierp.
Doch daar wij, hoewel deze regeling in den toestand op de kusten
veel verbetering bracht, te Groot-Atjeh niet vooruit gingen, niettegenstaande
men er in Juni 1883 in geslaagd was ons gebied weer
tijdelijk van vijanden te zuiveren en de voornaamste bendeaanvoerder
Njaq Hassan in 't laatst van Mei 1883 gesneuveld was, meende de
Gouverneur Laging Tobias zijn ontslag te moeten vragen, toen de
Regeering het eenige middel verwierp waarvan hij in de bestaande
omstandigheden een goede uitkomst verwachtte.
Dit was in Februari 1884.
Toen echter de Gouv. Gen. 's Jacob met het oog op zijn a. s.
aftreden, op dit verzoek niet wilde beschikken en de nieuw optredende
Gouv. Generaal van Rees, die in Maart daarop Atjeh bezocht,
betuigde, dat hij de inzichten van den Gouverneur Laging Tobias
omtrent den met Atjeh te volgen weg vrij juist vond en kort daarna
in een, — zooals de Heer Laging Tobias zegt — van groote welwillendheid
en vertrouwen getuigend schrijven zijne verwachting uitsprak,
dat de Gouverneur op zijn post zou willen blijven, besloot hij niet
verder op zijn ontslag aantedringen, niettegenstaande, in verband
met hangende plannen bij het opperbestuur, tevens te kennen werd
gegeven, dat van een zoo mogelijk dadelijk herstel van het sultanaat
geen sprake meer kon zijn.
Dat de hangende plannen de kort daarop ingevoerde Concentratie
zouden wezen, waartoe besloten was in de geheime zittingen van de
Staten-Generaal van 16 en 17 Juni 1884, verwachtte de Gouverneur
in geenen deele, want ofschoon reeds in de eerste helft van 1883
te Atjeh geruchten hadden geloopen van bij het opperbestuur bestaande
plannen tot inkrimping van ons gebied en de Gouv. Generaal 's Jacob
in Augustus 1883 dergelijke inkrimping officieel besprak en daaromtrent
van de verschillende autoriteiten te Atjeh adviezen inwon, had
Z. E, nà het hooren van de meeningen zoowel van den Gouverneur
als van de autoriteiten van land- en zeemacht te Kota Radja openlijk
verklaard, dat noch tot inkrimping van grondgebied, noch tot ver-

29
mindering van troepenmacht zou overgegaan worden, zoolang in de
toenmalige omstandigheden geen verandering kwam.
Toen in weerwil hiervan in Juni 1884 tot de concentratie was
besloten zonder dat aan de autoriteiten te Atjeh om eenig nader
advies was gevraagd, rekende de Gouverneur Laging Tobias het zich
tot plicht nogmaals ongevraagd tegen de uitvoering er van ernstig te
moeten waarschuwen, omdat hij overtuigd was, dat een dergelijk
vertoon van zwakheid, ten zeerste zou schaden aan het Nederlandsch
gezag en dit niet alleen te Atjeh, maar in geheel Nederlandsen Indië.
Met dit advies was het natuurlijk onmogelijk den Heer Laging
Tobias met de uitvoering te belasten van de concentratie, die bij
besluit van 19 Augustus 1884 bevolen werd.
Zijn verzoek om ontslag, in Februari 1884 ingediend, werd toen
ingewilligd en het bestuur weder in handen gegeven aan een militair,
den kolonel Demmeni. Als motief voor het bevelen van de concentratie
gold, dat het opperbestuur eene sterke stelling wilde innemen,
waarin wij in overeenstemming met onze personeele en financieele
krachten, liet einddoel van den oorlog, de onderwerping van het
Aljehsche volk, zouden kunnen afwachten.
Zoo was dan weder bewaarheid en ditmaal in nog ergere mate
dan ooit te voren, dat bestuars-verandering wijziging brengt in de
bestums-inzichten ; tegelijk met den G. G. v. Bees toch was er een
nieuwe Minister van Koloniën — Sprenger van Eijk — opgetreden. Was
het te verwonderen, dat in weerwil van de op 19 Augustus door den
Gouverneur-Generaal van Rees uitgevaardigde proclamatie, waarin hij
aan de Atjehers deed verkondigen

30
Het concentratiestelsel was intusschen geen stelsel van louter
zwakheid en onmacht, want behalve het eene gedeelte:
«bezetting van een klein gedeelte van de vallei van Groot-Atjeh —
«de z. g. geconcentreerde linie — en slechts een paar punten op de
« kust door intrekking van de overige, met den algemeenen regel
«van non-interventie in de binnenlandsche aangelegenheden van de
«kuststaten»,
dat in de oogen van de Atjehers slechts op zwakte en onmacht kon
duiden, bevatte het nog een tweede deel, dat van kracht getuigde, n. 1. :
rigoureuse sluiting van het geheele kustgebied », d. w. z. van
Tamiang op de Oostkust tot Troemon op de Westkust, en de Regeering
had voor uitvoering van dit tweede — voor het afdwingen van de
onderwerping — alleen gewichtige deel van het stelsel, de toenmaals
in Atjeh aanwezige marinemacht aanmerkelijk uitgebreid.
Velen zal het verwonderen , dat de Regeering, instede van aan eene
rigoureuse sluiting, de voorkeur niet gaf aan eene scheepvaartregeling,
mits door krachtige marinemiddelen gesteund, vooral daar eene
scheepvaartregeling, hoewel tot dusverre niet voldoende door marine
gesteund, feitelijk al sedert Mei 1883 voor geheel Atjeh bestond en
vrij goede resultaten had opgeleverd.
De Regeering vond echter de resultaten, die tot dusverre met de door
den Gouverneur Tobias ingevoerde scheepvaartregeling verkregen waren,
lang niet zoo gunstig als de Heer Soberer die wel heeft voorgesteld
in zijne reeds meer genoemde lezing; zij was zelfs teleurgesteld geweest
in de verwachtingen, die daarvan naar de gedane voorstellingen gekoesterd
waren, en vond dat zij aanleiding gaf tot allerlei verwikkelingen.
De Heer Seherer zegt in zijne lezing, dat hij het besluit van de
Regeering om de posten op de kust opteheffen en weder, met intrekking
van de bestaande scheepvaartregeling, overtegaan tot de politiek van
non-interventie gepaard met eene rigoureuse blokkade, als een ramp
beschouwde, doch toen hij bemerkte, dat de Generaal Demmeni, hoe
ook diens denkbeelden omtrent de Atjeh-zaak waren, eenvoudig het
hem voorgeschreven stelsel in practijk zou brengen, besloot om heen
te gaan ; hij vroeg toen intrekking zijner plaatsing te Atjeh en vertrok
in het begin van October, na eerst nog in een paar met redenen
omkleede nota's, den kolonel Demmeni ernstig tegen het opheffen
der scheepvaartregeling en van de posten op de kust gewaarschuwd
te hebben.

31
Met den Heer Scherer zullen velen het jammer gevonden hebben,
dat de blokkade met de politiek van non-interventie, de scheepvaartregeling
moest vervangen, maar e ven jammer vind* het, dat Scherer
niet bleef, want wat gebeurde?
De Generaal Demmeni werd door Scherer's betoogingen en zijne
nota's, waarmede de assistent-resident van Groot Atjeh van Langen
instemde, aan het wankelen gebracht in zijn plan om eenvoudig uittevoeren,
wat hem door de Regeering opgedragen was en voerde niet
de algemeene rigoureuse blokkade in, maar liet slechts sommige
gedeelten van de kust sluiten en blokkeeren en dit niet eens consequent,
terwijl hij voor andere gedeelten, reeds bij besluit van 13 October 1884
eene soort scheepvaartregeling invoerde, waarbij bepaald werd, dat alle
van buiten Atjeh komende schepen, alvorens zich naar een der niet
gesloten punten van de kust te mogen begeven, eerst een der plaatsen
moesten aandoen, waar ons bestuur gevestigd was en deze waren,
toen de posten Telok Semawé en Samalanga waren ingetrokken, alleen
Edi, Segli en Oleh-leh voor de geheele Noord- en Oostkust.
Men kreeg dus in plaats van het voorgeschreven stelsel, dat toch
minstens de deugd van kracht en eenheid had , een tweeslachtig ding
en wel:
Ie. eene soort van scheepvaartregeling, die niet deugde omdat zij,
hoewel in mindere mate, dezelfde gebreken had van de allereerste
onder Generaal van der Heijden, belemmeringen van verschillenden
aard aan den handel in den weg legde en bovendien geen doel trof, want
na een van de plaatsen onzer vestiging aangedaan te hebben, mochten
de schepen overal heen waar de kust niet gesloten was, en
2". naast die verkeerde scheepvaartregeling eene partieele blokkade,
die natuurlijk, in verband met de eerste, evenmin nut kon stichten.
Het eenige wat men met een en ander bereiken kon, was dat aan
den invoer van oorlogscontrabande belemmering werd in den weg
gelegd.
Alvorens nu de vraag te beantwoorden, of in 1884 werkelijk de
voorkeur diende gegeven te worden aan eene scheepvaartregeling
boven blokkade, zij hier opgemerkt, dat de laatste maatregel in den
regel niet uitvoerbaar is met ambtenaren, maar voor een dergelijken
oorlogsmaatregel uitsluitend de marine moet gebezigd worden (1).
(1) Ik kende tot dusver te Atjeh slechts één ambtenaar, met wien sluiting wel
mogelijk was.

32
De ambtenaren toch, wier taak het is om een land, dat wij aan
ons gezag onderworpen hebben, door maatregelen des vredes, door
geleidelijke invoering van een geregeld, op rechtvaardigheid gegrond
bestuur, door goede rechtsbedeeling enz. tot orde en rust en verder
door opbeuring van landbouw, handel en nijverheid tot welvaart
te brengen, hebben bij toepassing van eene blokkade geen taak; zij
kunnen dan geen invloed op de binnenlandsche aangelegenheid hebben
omdat zoo'n geweldig oorlogsmiddel bij de hoofden en bevolking
van een daardoor getroffen land natuurlijk slechts verbittering wekt
tegen den uitvoerder; hoofden en bevolking kunnen dan geen vertrouwen
stellen in den ambtenaar, in wien zij niets anders kunnen
zien dan de medebewerker van den maatregel, die plotseling den
handel doet stilstaan door afsluiting van het geheele land van de
buitenwereld, die de grootste bron van inkomsten stopt en spoedig
armoede en gebrek doet ontstaan.
De Regeering, die dit natuurlijk zeer goed begreep, had dan ook
bepaald, dat de controleurs in de onderafdeelingen van Groot-Atjeh
werden afgeschaft, de functiën van assistent-resident ter Westkust
(standplaats Melaboeh) en van controleur te Segli werden opgedragen
aan de daar gevestigde militaire commandanten, en eindelijk de betrekkingen
van assistent-resident ter Noord- en Oostkust en van
controleur der onderafdeeling Samalanga werden ingetrokken tegelijk
met de opheffing der vestigingen op laatstgenoemde plaats en te
Telok Semawé.
En nu de vraag wat de voorkeur verdiende : behouden van de scheepvaartregeling
of invoering van de algemeene rigoureuse blokkade ?
Het antwoord is niet moeilijk.
Toen wij in 1873 met Atjeh in oorlog geraakten, lag eene rigoureuse
blokkade over het geheele kustgebied van het rijk als krachtig
oorlogsmiddel tot het dwingen van het Atjehsche rijk om zich naar
onzen wil te schikken voor de hand.
Welnu, hadden wij ons toen niet laten verleiden om de kuststaten
weder voor den handel te openen naarmate zij onze souvereiniteit
erkenden en onze vlag heschen, maar was door ons de blokkade
krachtig volgehouden van Tamiang op de Oostkust tot Troemon op de
Westkust, zooals de Regeering in 1884 wilde, dan zouden de hoofden,
zoowel van Groot-Atjeh als van de Onderhoorigheden, vooral na het
succes onzer wapenen in 't einde van 1873 en 't begin van 1874

33
zich aan onzen wil hebben onderworpen, om aan den geweldigen
dwang van die onverzettelijk doorgevoerde blokkade te ontkomen.
Ditzelfde geldt voor 1877 na voltooiing van het programma Pel.
Wel neen, zeggen sommigen, misschien zelfs velen: dat is niet
juist, want sluiting oefent alleen pressie uit op de aan de kust gelegen
staten, niet op die van het binnenland en dit levert bovendien
voedingsmiddelen genoeg op tot voorziening in het levensonderhoud.
Zij, die zoo spreken, zien echter over 't hoofd, dat de geldmiddelen,
waarover in Atjeh beschikt wordt, afkomstig zijn uit het buitenland,
behalve hetgeen wij er thans in brengen, uitsluitend uit de Straits,
dat dit geld in hoofdzaak verkregen wordt door den uitvoerhandel
van de in het land geteelde producten ; dat bovendien, al beweert men
dat het binnenland voedingsmiddelen genoeg oplevert, het feit bestaat ;
dat steeds veel rijst wordt ingevoerd, zoodat Generaal v. d. Heijden
zelfs verplicht was aan dien invoer in enkele staatjes van de Noordkust
paal en perk te stellen, toen hij in 1878 in de XXII Moekims
ageerde en ditzelfde reeds noodig was geweest met Pedir in 1876
en 1877, terwijl toch, ware de bewering van voldoende voedingsmiddelen
juist, op die tijdstippen rijst genoeg voorhanden had moeten
zijn; dat in 1876, (wie van hen, die destijds te Atjeh waren, herinnert
Bet zich niet?) groote hoeveelheden rijst met en zonder passen van
het civiele bestuur van Oleh-leh door de VI en IV Moekims naar
de XXH en XXVI Moekims gingen, zoodat zelfs gezegd werd, dat
de vijand zijne rijstschuren bij ons te Oleh-leh had; dat verder ook
in een Inlandschen staat het oorlogvoeren veel geld kost, zoowel tot onderhoud
van hen, die aan den strijd deelnemen en dus niet in eigen
levensonderhoud kunnen voorzien, als ter verkrijging van het
noodige oorlogsmateriaal en van opium.
Neen, een land als het Atjehsche, welks bronnen van bestaan men
door eene krachtige blokkade nagenoeg volkomen kan stoppen, kan
zich niet lang staande houden tegen eene mogendheid, die dat middel
toepast en met volharding doorzet.
Deze overtuiging zal ongetwijfeld ook wel bij de Regeering hebben
voorgezeten, toen zij eene algemeene rigoureuse sluiting in haar
stelsel opnam, maar in 1884 was de toestand geheel anders dan in
1873 of 1877.
De Atjehers hadden ons leeren kennen in onze kracht, vooral
tijdens het bestuur van Generaal van der Heijden, maar meer nog,
3

34
vooral de laatste jaren, in onze zwakheid, weifelmoedigheid, optimisme,
veranderlijkheid, gebrek aan doorzicht en zelfvertrouwen ; wij hadden
getoond, dat wij niet wisten wat wij wilden, dat wij onze groote
mannen niet eerden, dat ook bij ons vaak geen eenheid en kracht
heerschten, waardoor alleen groote daden worden tot stand gebracht
en — dat wij uitgeput raakten in personeele en financieele krachten,
dat toonde maar al te duidelijk ons prijsgeven van de veroverde
positie in de vallei van Groot-Atjeh en ons verhuizen op groote schaal
— zooals een kamerlid het sarcastisch noemde — naar de geconcentreerde
stelling. Ook in de treurige Nisero-quaestie was onze zwakheid
maar al te zichtbaar geweest. Konden wij nu hetzelfde van
de sluiting verwachten als bij den aanvang van den oorlog? Konden
wij met eenigen grond verwachten, dat de Atjehers gelooven zouden,
dat wij ditmaal met volharding zouden te werk gaan en volhouden
totdat het doel — onderwerping en pacificatie van het geheele land —
zou verkregen zijn?
Immers neen !
Wij zouden daarom thans de blokkade veel langer hebben moeten
volhouden dan vroeger; de Atjehers, die ons hadden leeren kennen,
die het nut hadden leeren inzien te trekken uit Nisero-quaesties, uit
geslepen veinzerij omtrent medewerking in ons belang enz. en£
zouden volgehouden hebben zoo lang zij konden ; zij zouden er op
gerekend hebben, dat wij weder spoedig te zwak zouden zijn bevonden,
om consequent een beginsel door te voeren en daarop door
te gaan, zij zouden gerekend hebben op de velerlei klachten van den
Engelschen handel uit de Straits, als door de blokkade vooral de
peper onuitgevoerd moest blijven liggen, maar ten slotte zouden zij
toch hebben moeten zwichten, als wij in weerwil van dat alles hadden
weten te volharden in ons voornemen, en ik durf dit zeggen, in
weerwil van al de argumenten aangevoerd om aan te toonen, dat de
blokkade niet aan de verwachtingen zou beantwoorden, want, nog eens :
Een land als het Atjehsche, welks bronnen van bestaan men door
eene krachtige blokkade nagenoeg volkomen kan stoppen, kan zich
op den duur niet staande houden, wordt gedwongen tot onderwerping,
als eene mogendheid dat geweldige oorlogsmiddel toepast en met
volharding doorzet.
Het spreekt vanzelf, dat op Groot-Atjeh hetzelfde stelsel had
moeten gelden als in de Onderhoorigheden en dus alle uitvoer uit
~^L \ry, A- tk-~* , AA ~V-*-

35
onze stelling naar buiten de linie ook had belet moeten worden.
Alle bronnen van toevoer moesten tegelijk gestopt worden.
Was dus in 1884 die blokkade toch het aangewezen middel?
Neen! Het aangewezen middel was toen scheepvaartregeling, wat
Scherer wilde.
Waarom ?
Om vele redenen.
Was de regeling der controle op handel en scheepvaart van den
Generaal v. d. Heijden niet goed, door de vele en groote belemmeringen,
den handel daardoor in den weg gelegd ; waren dan ook de
bij de Regeering inkomende klachten veelal billijk en gaf deze
controle ons bovendien niet wat zij geven moest, het heft in handen
om de hoofden en daardoor ook de bevolking van de verschillende
staatjes te dwingen zich naar onzen wil te schikken en bovendien
naar ons believen onze inkomsten te regelen, de scheepvaartregeling
door Scherer voorgesteld en door Laging Tobias ingevoerd gaf alles
wat men kon verlangen of juister gezegd : kon dit alles geven. Zij
plaatste ons in den volsten zin des woords op de geldkist van Atjeh
en gaf ons zoodoende de macht om de Atjehers te doen betalen zooveel
en waar wij zelf maar wilden.
Hierdoor was de scheepvaartregeling, evenzeer als de blokkade,
een geweldig dwangmiddel, althans zij kon dit zijn, als ze door een
man met een krachtig karakter, een man van groote individualiteit
maar tevens begaafd met een helder oordeel en goed inzicht in de
zaken op rationeele wijze werd toegepast.
De scheepvaartregeling nu, die dit alles kon geven, bestond voor
Noord- en Westkust sedert Juni 1883, op de Oostkust zelfs al langer ;
op laatstgenoemde kust was daardoor als vanzelf, te Edi, een
handelscentrum ontstaan, waren hoofden en bevolking tot welvaart
geraakt; op de Noordkust was eveneens in het laatste jaar de toestand
verbeterd en had de ondervinding aangetoond, dat in die
scheepvaartregeling het middel lag om ons bestuur de macht en invloed
te bezorgen, noodig om geleidelijk tot een ordelijken stand van zaken
te geraken, zoomede tot bestraffing van de Atjehers, als zij zich niet
naar 's bestuurs inzichten wilden voegen. Hoofden en bevolking
gaven dan ook, uit vrees voor de macht die de scheepvaartregeling
aan het bestuur in handen gaf, geen of nagenoeg geen reden tot

36
klagen en slechts eene kleine uitbreiding aan die scheepvaartregeling
te geven, in verband met de rechten ons verleend bij de 18 artikelen
door de hoofden van de verschillende staten bij hunne onderwerping
aan ons gezag beëedigd en bezworen, zou die regeling gemaakt
hebben tot een middel om daarmede de onderwerping aftedwingen,—
even krachtig als de blokkade, maar niet zoo geweldig, omdat scheepvaartregeling
het land niet isoleert, maar door opbeuring met beveiliging
van den eerlijken handel, het integendeel tot welvaart en
ontwikkeling brengt.
Bovendien is de scheepvaartregeling een maatregel des vredes van
duurzamen aard, terwijl blokkade een oorlogsmiddel is, dat slechts
tijdelijk kan worden toegepast.
Bij verkrijging van Atjeh's onderwerping door blokkade zou men
dus om het heft, daardoor in handen gekregen, niet wederom te verliezen
en dan wellicht van voren af aan te moeten beginnen, die
blokkade ten slotte toch in eene scheepvaartregeling hebben moeten
doen overgaan, en daar scheepvaartregeling bezetting van verschillende
vestigingen op de kusten eischt, zou, na opheffing van de blokkade,
de dan intevoeren scheepvaartregeling grootere uitgaven geëischt
hebben dan het dadelijk behouden van het bestaande.
Dit alles pleitte dus in 1884 tegen de blokkade en voor de scheepvaartregeling,
maar toch koos de Regeering blokkade. Dit was dus eene
fout, maar een ramp werd het, toen dezelfde Regeering, die de rigoureuse
blokkade decreteerde, geen consequente doorvoering van dit in
ieder geval van kracht getuigende beginsel eischte en ook niet, met
intrekking van den bevolen sluitingsmaatregel, overging tot het voorschrijven
van eene flinke algemeene scheepvaartregeling, toen de nieuw
opgetreden gouverneur de blokkade slechts gedeeltelijk en liefst maar
voor een onbelangrijk gedeelte invoerde. Men moet nu niet zeggen,
dat het Staatsblad N°. 105 van 1884 door zijne redactie oorzaak is
van het niet invoeren der algemeene sluiting van het geheele kustgebied
en den Gouverneur van Atjeh recht gaf slechts gedeeltelijke sluiting
toe te passen, want zeer duidelijk en herhaaldelijk gaf de Regeering
te kennen, dat volkomen afsluiting van het geheele gebied van
Tamiang op de Oostkust tot aan Troemon op de Westkust, in Hare
bedoeling en in die van het Opperbestuur lag.
De redenen, die den Generaal Demmeni er toe brachten om slechts
gedeeltelijke sluiting toe te passen, en b. v. de Oostkust, waar sedert

37
jaren rust en welvaart heerschten, Telok Semawé, Kerti, benevens
andere plaatsen, waar onder Seherer's bestuur geleidelijk een ordelijke
staat van zaken was ingetreden en 's bestuurs invloed en gezag
zich meer en meer vestigden en die toevalligerwijs — omdat zij geen
rijst produceeren — door de sluiting het zwaarste zouden getroffen
zijn, te sparen voor de rampen van die sluiting, waren zeer begrijpelijk
; ook was het zeer begrijpelijk. dat de ambtenaren, wier macht
en invloed, zooals uit het voorgaande duidelijk is, stond of viel met
behoud of loslating van de scheepvaartregeling, zeer tegen de sluiting
gekant waren.
Maar de Regeering had, toen zij van den Gouverneur van Atjeh
de redenen vernam, die hem noopten de voorgeschreven algemeene
sluiting met gelijktijdige onthouding van inmenging in de binnenlandsche
aangelegenheden niet toetepassen, het vóór en tegen van scheepvaartregeling
en sluiting, nog eens ernstig kunnen overwegen, daarop óf
tot het ééne óf tot het andere moeten besluiten en dan geene afwijking
hoegenaamd meer mogen gedoogen.
Zij deed echter het tegendeel.
Met 's Gouverneurs besluiten tot slechts gedeeltelijke sluiting nam
zij voorloopig genoegen ; met de door hem voor andere Onderhoorigheden
ingevoerde soort van scheepvaartregeling nam zij geen genoegen;
over een en ander werd tusschen Regeering in Indië, Opperbestuur in
Nederland en Gouverneur van Atjeh eenigen tijd heen en weer
geschreven , en toen uit die briefwisseling, gepaard met voorstellen uit
Atjeh, gebleken was, dat de Generaal Demmeni van eene blokkade
voor Atjeh in 't geheel geen heil verwachtte, omdat, op grond vooral
van de vermeende voldoende voedingsmiddelen in het binnenland,
naar zijne overtuiging, daarmede het doel dat er door beoogd werd :
het bedwingen van het voortdurend verzet in Groot-Atjek door het
uitoefenen van divang op de onderhoorige kuststaten, niet te bereiken
was, werd bij Staatsblad No 85 van 1885 het Staatsblad No 105 van
1884 ingetrokken, bij welke intrekking de Regeering de zeer juiste
opmerking voegde, dat de blokkade algemeen had moeten zijn om
het beoogde doel te bereiken, maar slechts teleurstellingen kon baren toen
zij slechts partieel werd toegepast en een groot gedeelte van het
kustgebied voor den handel openbleef. De voor de sluiting naar
Atjeh gezonden groote marinemacht werd tegelijkertijd teruggebracht
tot enkele schepen.

38
De door den Generaal voor sommige kuststaten ingevoerde scheepvaartregeling
bleef intusschen nog in stand tot ongeveer het einde
van het jaar 1885, niettegenstaande de Regeering bij de intrekking
van de blokkade had te kennen gegeven, dat nu voortaan de te
volgen politieke gedragslijn zou zijn : volkomen vrijheid van handel in
verband met non-interventie in de binnenlandsche aangelegenheden
van de kuststaten. Eindelijk echter werd ook die scheepvaartregeling,
waartegen èn Regeering in Tndie èn Opperbestuur in Nederland
overwegende bezwaren hadden, die door de vertoogen uit Atjeh niet
werden weggeruimd en ook moeilijk weg te ruimen waren, omdat
die regeling, zooals uit het medegedeelde op bladz. 3 duidelijk is,
werkelijk niet deugde, in December 1885 door de Regeering ingetrokken
en tevens voor den vervolge zelfs de geringste beperking van
den handel der kuststaten met het buitenland, onder welken vorm ook,
verboden.
Moet men nu niet beamen, dat Scherer's onmiddellijk heengaan op
verzoek jammer was. Tot einde 1885 werd er van Atjeh uit met
de pen gestreden voor het behoud van de scheepvaartregeling, maar
de man, die den Generaal het beste had kunnen voorlichten omtrent
de wijze, waarop die scheepvaartregeling diende ingericht te zijn en
waarom eene andere regeling niet deugde, was heengegaan. Ware
hij gebleven en had hij gestreden met zijne argumenten tegen de
blokkade en voor de scheepvaartregeling, zeker zou dan geene contrôle
op handel en scheepvaart getroffen zijn, zooals thans het geval is
geweest, vermoedelijk ook geen tweeslachtige regeling, en de mogelijkheid
, dat de Regeering zich had laten overtuigen van de deugdelijkheid
van Scherer's beginselen, ware veel grooter geweest dan thans, nu de
Generaal en Scherer's collega van Langen zich moesten behelpen
met Scherer's nota's.
En dat de door Scherer vervulde betrekking, assistent resident ter
Noord- en Oostkust (standplaats Telok Semawé) werd opgeheven
maakte zijn onmiddellijk vertrek van Atjeh ook niet noodig, want
vooreerst is het nog de vraag, of de Generaal Demmeni zich niet
zou hebben laten overtuigen, dat die functie en de post Telok Semawé,
die een maand nà Scherer's vertrek werd ingerukt, moesten behouden
blijven in verband met de voortestellen scheepvaartregeling, maar
ook had de Generaal hem eenvoudig kunnen aanhouden met de mededeeling
aan de Regeering, dat hij zijne diensten voorloopig nog niet

39
missen kon. Ik hoorde ook meermalen vertellen, dat de Generaal
hem verzocht heeft, te willen blijven.
Na de tweeslachtigheid sedert October 1884, die aan de Atjehers
alweder geen hoogen dunk van ons kon geven, daar wij met energie,
haast zou ik zeggen, met te groote voortvarendheid het eerste, het
van zwakheid en onmacht getuigende deel van het nieuwe programma,
— de terugtocht op Groot-Atjeh — uitvoerden, en tegelijkertijd
het tweede deel, dat van kracht getuigde — de sluiting — niet tot
stand brachten, kwam in December 1885 eindelijk, op hoogen last,
het ellendigste stelsel tot stand, dat men zich denken kan.
Het wachtwoord werd toen:
In de geconcentreerde stelling van Groot-Atjeh — zonder eenigen
dwang — geduldig afwachten , dat de Kemalapartij hare onderwerping
zou lmmen aanbieden. Om deze te bevorderen moest het civiele
bestuur evenwel niet geheel stil zitten, maar trachten door het
aanknoopen van betrekkingen met voorname hoofden, verbinden van
hunne belangen aan de onze, overtuigen van de zegeningen van ons
bestuur, van onze rechtvaardigheid en eerlijkheid, tevens van ons
bepaalde voornemen om in de thans ingenomen stelling voor goed te
blijven en nooit een stap verder terug te gaan, hoofden en bevolking
geleidelijk er toe te brengen om ons bestuur te verkiezen boven het
vroegere onder den sultan en moest het alzoo die onderwerping aan
ons gezag bevorderlijk zijn.
Hiermede was voor het bestuur te Atjeh het ongelukkigste tijdperk
aangebroken, dat maar te bedenken is, doch waarover in verschillende
brochures, tijdschriften en dagbladen al genoeg geschreven is, om
het als algemeen bekend te mogen aannemen.
De politiek was nu geheel alleen aan het woord, kracht kon men
niet toonen, dwang kon men niet uitoefenen, en zoo trad, daar men
toch altijd nog naar het einddoel van den oorlog — de onderwerping —
streefde, niet slechts de verzoeningspolitiek van den Gouverneur-
Generaal van Lansberge van 1877 en eerste helft 1878 weder in, doch
daar thans niet wij, maar wel de Atjehers de partij vormden, die
de sterkste was gebleken — althans in Atjehsche oogen — en dus
van verzoenen kon spreken, kregen wij als vanzelf een politiek van
cajolecren en een rol te vervullen, die ons spoedig de minachting
op den hals haalde van het volk, dat wij wildon onderwerpen aan
ons gezag, en dat zich dan ook niet ontzag om ons dit bij verschillende
gelegenheden te toonen.

10
Dit nu was zelfs den grootsten optimist, die ooit te Atjeh voet aan
wal gezet had, den gewezen Gouverneur van 1881 tot 1883 te kras
en betoogde zelfs hij, na de in Juni 1886 voorgevallen treurige Hok
Canton geschiedenis, aan de Regeering, dat dit ellendige zwakke stelsel
moest vervangen worden door eene scheepvaartregeling, die dwang
kon uitoefenen.
Het betoog, dat hij hiervoor leverde, was helder en krachtig , dit zij
ter zijner eere gezegd.
Ook de Gouverneur van Atjeh, die onzen snellen achteruitgang van
nabij aanschouwde en beter dan eenig ander beseffen moest, dat wij
bij volharding in onze lijdelijkheid en vertoon van onmacht, op den
rand zouden komen van den afgrond, waarin ons koloniaal bezit
gevaar liep te verzinken, dat wij thans het middel volgden, dat waar
zou maken wat Multatuli voorspelde: «Voorwaar, voorwaar en ik
zeg u: Atjeh is het begin van het einde,» ook hij achtte zich, na
die Hok Canton geschiedenis, verplicht nogmaals op de invoering van
eene scheepvaartregeling aantedringen.
Niets baatte!
In weerwil van den achteruitgang van ons gezag en invloed, die
op Groot-Atjeh dreigden geheel te niet te gaan, in de meeste kuststaatjes
al zoo goed als te niet gegaan waren;
in weerwil dat allerwegen gebleken was, dat wij de tegenpartij in
de kaart speelden ;
in weerwil dat het voornaamste hoofd van de tegenpartij — Toeankoe
Haschim — door de meerderjarigheidsverklaring van Toeankoe Mohamad
Daoed en diens uitroeping en huldiging in den «mesdjid
Indrapoeri» tot sultan van het rijk, gevolgd door de inrichting van
des sultans huis te Kemala voor zoover dat mogelijk was naar de
aloude gebruiken, voortdurend meer eenheid en samenhang in het
Inlandsche bestuur des lands zocht te brengen;
in weerwil, dat vooral Tengkoe di Tirou met den koran in de
hand de geloovigen met succes aanspoorde tot volharding in den strijd
tegen den ongeloovigen indringer, vooral nu deze allerwegen blijk
had gegeven van zwakte en onmacht;
in weerwil dat — wat de Regeering toch wel weten zal — de koran
zelf voorschrijft, dat een geloovige zich nooit anders aan een ongeloovige
mag onderwerpen, dan genoodzaakt door dwang;
in weerwil, dat door den onbelemmerden vrijen uit- en invoer overal

11
overvloed heerschte en men daarom vrij bereidwillig allerwegen zijn
penningske offerde tot bereiking van het groote doel — de verdrijving
van den gehaten en thans ook geminachten ongeloovigen
indringer ;
in weerwil, dat dientengevolge ook al meer en meer vuurwapens en
verdere oorlogsbenoodigdheden in het land kwamen, waardoor 's vijands
kracht voortdurend toenam en wij zelf daaraan, helaas, hadden
medegewerkt en nog medewerkten door weinig gevaar meer te zien
in het verstrekken of door licenties doen verstrekken van vuurwapens
en munitie;
in weerwil van dit alles zag men thans consequentie, nu het
vertoonen van onmacht en zwakheid gold en werd vastgehouden aan
het beginsel van lijdelijk afwachten in onze z. g. onaantastbare stelling,
die toen echter voortdurend aangetast werd.
Weldra kreeg de politiek van cajoleeren, uit de omstandigheden
geboren, zelfs eene nog grootere uitbreiding, want behalve dat verschillende
hoofden zoowel van binnen als van buiten de linie traktement
kregen, waarvoor zij in den regel ons geen enkelen dienst bewezen,
kwam thans van Regeeringswege het beginsel op den voorgrond, tijdens
het bestuur van Laging Tobias verworpen, n. 1. herstel van het sultanaat
over Groot-Atjeh onder Toeankoe Mohamad Daoed.
Het was de Minister Sprenger van Eijk, die dit weder aan de orde
stelde, daartoe waarschijnlijk niet alleen gebracht door de in de
archieven voorhanden vertoogen van den gewezen Minister Van
Bloemen Waanders en den Heer Laging Tobias, maar ook doordat
mannen van gezag en invloed, zich vóór herstel van het sultanaat
verklaarden. In zijne in 1886 uitgegeven «Parlementaire redevoeringen»
zegt b. v. de Heer Fransen van de Putte, voorrede bladz. XIII :
«Meer en meer is in de laatste jaren de overtuiging bij mij gerijpt,
«gelijk ik de eer had in de Staten-Generaal te kennen te geven dat
«de herstelling van het sultanaat onder onze souvereiniteit alsnog de
«beste solutie is van het Atjeh-vraagstuk » en werkelijk vindt men
op de bladz. 245, 256, 261, 279 en 280 van die Redevoeringen,
dat hij sedert 1879 het denkbeeld opperde van een herstel van een
centraal Inlandsch bestuur in Groot-Atjeh.
Dat ook de Generaal van Swieten er niet tegen was, maar den
hinderpaal wenschte weg te nemen die, volgens de meening van
velen, die wederinvoering in den weg stond, bewijst zijn schrijven,

12
door den heer L. W. A. Kessler gepubliceerd in de Nieuwe Rott. Cour,
van 29 September 1886.
En als gevolg van een en ander bracht, zooals begrijpelijk is,
thans de Heer Laging Tobias die quaestie aan de publieke orde,
door zijn met talent geschreven artikel « Het herstel van het sultanaat
in Atjeh » opgenomen in de Indische Gids van December 1886, waaruit
men kan ervaren, dat ook de Gouv. Generaal van Rees niet tegen het
beginsel gekant was, zooals ik hiervoren ook reeds deed uitkomen.
Zoo brak einde 1886 het tijdperk aan, waarin door den dood van
den Generaal Demmeni, de Kolonel van Teijn het bestuur in handen
kreeg, met de opdracht om consequent door te gaan in de aangegeven
richting, en met het beginsel van herstel van het sultanaat tot basis,
waartoe wij moesten zien te geraken door geleidelijk aanrakingen aan
te knoopen met Kemala, met vermijding echter van den schijn, dat
wij ze zochten.
Hoe de Generaal van Teijn te werk ging om het doel te bereiken,
hoe hij de steeds driester geworden Tengkoe di Tirou en zijne benden
reeds in het eerste jaar van zijn bestuur tot tweemaal toe met bebloede
koppen uit onze linie sloeg, toen zij zich daar nabij Kota Moesapi
genesteld hadden, maar toch reeds in datzelfde jaar, even als zijne
voorgangers, eene goed ingerichte scheepvaartregeling met wederoprichting
van den post te Telok Semawé noodzakelijk achtte, wilde
men niet tot in 't oneindige op de onderwerping wachten, omdat ook
hij begreep, dat zij niet uitsluitend afgewacht, nog minder afgebedeld,
maar dat zij afgedwongen moest worden;
hoe hij, weder nul ^p~ zijn request krijgende, en daarna gewenschte
resultaten erlangende, met eene tijdelijke sluiting van een gedeelte
der Westkust als straf, in Januari 1888 toegestaan, van lieverlede
tot de sluiting kwam die, zich steeds verder uitbreidende, in het begin
van 1890 eindelijk was uitgestrekt over de geheele Noord-en Westkust,
wij hebben het gelezen in 's Generaals levensbeschrijving, opgenomen
in de Augustus-aflevering 1892 van het Indisch Militair Tijdschrift.
Eéne zaak is daarbij echter niet vermeld en dat is, dat Generaal
van Teijn de inzichten van de Regeering geheel deelde, dat herstel
van het sultanaat het ware middel was om de onderwerping van Atjeh
te verkrijgen, in de omstandigheden waarin wij geraakt waren, eerst
door de ontijdige vervanging van Generaal van der Heijden door een
civiel Gouverneur en daarna door de concentratie, op den voet gevolgd

43
door de openstelling van het geheele kustgebied met de politiek van
non-interventie in de binnenlandsche aangelegenheden. Onverdeeld
was hij in dit opzicht het gevoelen toegedaan van den gewezen
Gouverneur Laging Tobias.
Dit inzicht nu heb ik nooit kunnen deelen ; veel heeft de Generaal
daarover met mij gesproken, na zijn vertrek naar Nederland heeft
ZHEd. Gestr. zelfs nog uitvoerig met mij over deze aangelegenheid
gecorrespondeerd, doch heeft hij mij nooit van de wenschelijkheid, nog
minder van de noodzakelijkheid van een herstel van het sultanaat
kunnen overtuigen, ik hem evenmin van het verkeerde om in die richting
de oplossing van het Atjeh-vraagstuk te zoeken.
Ik wil daarom nu mededeelen, om welke reden, naar mijn oordeel, de
Regeering verkeerd deed om door herstel van het sultanaat te trachten
de onderwerping van Atjeh te bereiken.
Het is zeker waar, dat Atjeh eenmaal groot was onder het sultanaat,
maar die tijden zijn lang vervlogen en hebben zelfs nooit bestaan
onder het tegenwoordige geslacht, dat eerst dateert van de eerste helft
der vorige eeuw, afstamt van geheel vreemden — Boegineeschen —
oorsprong en niet door erfopvolging of kracht van wapenen op den
troon kwam en aan welk de kroon ook niet werd aangeboden, maar
dat zich door omkooping van voorname hoofden in het toen reeds
aan anarchie ten prooi zijnde rijk, tot het sultanaat wist te verheffen.
Die geschiedenis, welke noch in Veth's : »Atchin en zijne betrekkingen
tot Nederland», noch in Gerlach's »Atjeh en de Atjineezen»,
noch in van Langen's »De inrichting van het Atjehsche staatsbestuur
onder het sultanaat» volledig en juist voorkomt, is als volgt :
Twee Daengs (broeders) uit Wadjo (Celebes) begaven zich op reis
om handel te drijven. De een ging rechtstreeks naar Benkoelen;
de andere, die om Sumatra wilde zeilen, leed schipbreuk op Poeloe
Bras, werd daar gevonden door Loöngsche visschers en medegenomen
naar Loöng (Westkust). Hier diende hem het geluk, hij werd rijk
en men noemde hem toen Daeng Mancoer Boegis. Zijn zoon, Tekoe
Loöng geheeten, dien hij naar Groot-Atjeh zond, vestigde zich te
Tanam nabij Nesoeh en trouwde met eene kleindochter van Soetan Mogal
alias Sultan Iskander Sanie Mogajat Sjah. Deze Soetan Mogal was een
zoon van Sultan Mohamad Iskander Sjah van Pageroeyoeng, en huwde

te Atjeh met de dochter van Sultan Makota Alam Iskander Moeda
(1606—1636), de latere vrouwelijke Sultan Tadjoe'1-Alam Nafiatoedin
(1641—1675). Uit het huwelijk van bedoelde kleindochter met Tekoe
Loöng werd een zoon geboren, Maharadja Lela Malajoe genaamd, diu
omstreeks 1723 de functie aan het Atjehsche hof vervulde van
ferdanamantrie bij den toenmaligen Sultan Djohar Alam Imadoedin
Sjah — een usurpateur — evenals zijn voorganger Djemaloe 'l Alam
en even als alle sultans nà de 60 jarige vrouwenregeering, waaraan,
zooals bekend is, in 1699 een einde gemaakt was door invloed van de,
streng Mahomedaansche partij in Atjeh.
Toen Djohar Alam Imadoedin na eene zeer korte regeering + 1723
stierf, lieten de hoofden uit de V Moekims Montassik, een hofgroote —
Sjamsoel Alam — tot sultan uitroepen, doch de ferdanamantrie Maharadja
Lela Malajoe, wist in eene vergadering van de hofgrooten, in
de Balei Blerong Sri in den Kraton belegd, zijn zoon Potjoet Die
tot Sultan te doen verkiezen.
Om nu de voorname gezaghebbende hoofden van Groot-Atjeh voor
die keuze te winnen (omtekoopen), zond hij aan ieder der sagi hoofden
van de XXII en XXVI Moekims 10 katies goud, aan T. Kadli Malikoel
Adil 2, aan T. Neq Poerba van de IX Moekims en aan T. Neq
Radja Moeda Setia van Merassa ieder 5 katies, terwijl de panglimasprang
ter zee en te land mooie kleedingstukken ten geschenke kregen -
Panglima Polim verjoeg toen sultan Sjamsoel Alam en in eene nieuwe
in de Balei Blerong Sri belegde vergadering, werd Potjoet Din tot
sultan uitgeroepen onder den titel van Sultan Alaïdin Achmad Sjah.
Van dezen tijd dagteekent de gewoonte, dat de sultans bij hunne troonsbestijging
32 katies goud betalen, een geschenk, dat bekend is onder den
l/U naam van Djeriamoe Atjeh. Sultan Alaïdin Achmat Sjah was dus de
eerste Sultan uit het tegenwoordige geslacht, dat door omkooping op
den troon gebracht was, maar nooit macht in het rijk bezeten heeft.
De stamboom van dit sultansgeslacht is samengesteld zooals op
Bijl. I (1) voorkomt, althans voor zoover is nagegaan kunnen worden.
De opvolging is echter niet zoo geleidelijk gegaan als volgens den
stamboom het geval schijnt; meermalen heeft men tegensultans
uitgeroepen en is er strijd gevoerd, zoo b. v. reeds in de eerste jaren
tijdens sultan Djohan Sjah, toen de verdreven sultan Djemaloe'! Alam,
(1) Hierachter als Bijlage opgnomen.
44

45
na zich eerst weder in kampong Djawa gevestigd te hebben, tegen
Kota-Radja oprukte, de mesdjid Raja vermeesterde en vandaar uit
de hoofdstad bedreigde, die hij zou ingenomen hebben, ware deze niet
heldhaftig verdedigd geworden door een jongeren broeder van den
vorst, Potjoet Mohamad geheeten, die Djemaloe'l Alam de nederlaag
wist toe te brengen.
Ook sultan Machmoed Sjah werd tot tweemalen verdreven en door
andere personen vervangen, doch hij wist zich ten slotte toch weder
te doen erkennen en in 1781 door zijn zoon Mohamad te doen opvolgen.
In al deze opstanden en burgeroorlogen speelde vooral het
sagihoofd der XXII Moekims — Panglima Polim — een gewichtige
rol. Zelf door eene slavin gesproten uit het vorige sultansgeslacht
was het geslacht Polim allengs machtiger geworden dan de sultans
van het rijk en had het niet alleen het tegenwoordige geslacht op den
troon helpen plaatsen, maar ook o. a. den bovengenoemden vroegeren
sultan Djemaloe'l Alam in den Kraton belegerd en daaruit verdreven.
Ook Alaïdin Mohamad Sjah werd, na eenigen tijd geregeerd te
hebben, door Panglima Polim van den troon gestooten en een zekere
Maharadja Leboei tot sultan uitgeroepen, doch na het ontstaan van
nieuwe onlusten wist Polim ook dezen sultan weder te verjagen en
diens ferdanamantrie — Radja Oedana Lela — tot sultan te verheffen,
terwijl Maharadja Lela Lamsepong toen ferdanamantrie werd.
Nu sloegen echter Maharadja Lela Lamsepong, Panglima Mesdjid
Raja, de hoeloebalangs sultan en de panglima's prang, bij den dood
van sultan Alaïdin Mohamad Sjah in 1795 de handen ineen ten gunste
van diens zoon, Toeankoe Woed ; zij wisten te bewerken dat Radja
Oedana Lela afgezet werd en plaatsten Toeankoe Woed op den troon
onder den titel Sultan Alaïdin Djauhar Alam sjah. Ook diens regeering
was niet voorspoedig. Ontevreden over door hem gedane pogingen
om zich den alleenhandel toe te eigenen, stonden in 1805 de kuststaten
met Pedir aan het hoofd tegen hem op, doch niettegenstaande
het weder Panglima Polim was, die hem uit den kraton deed vluchten,
wist hij zich toch tot 1814 in Atjeh staande te houden; toen echter
moest hij het rijk verlaten en vluchtte hij naar Penang, waarop de hoofden
en grooten de kroon aanboden aan een rijken Arabier van Penang —
Said Hoesin (1) geheeten — die haar aanvaardde voor zijn zoon, die daarop
(1) Deze Said Hoesin was mede uit de vrouwelijke linie een afstammeling van Iskander
Moeda.

46
onder den titel Sjerif Saifoel Alam Aidiq als sultan gehuldigd werd.
Nu verzoende Tengkoe Pakeh Hoesin van Pedir — sultan Djauhar
Alam's schoonvader — zich echter met hem en streed aan zijne
zijde om Saifoel te verdrijven. Op verzoek om hulp van dezen mengde
het Engelsche bestuur zich daarop in den strijd en zond den kapitein
John Monoton Coombs naar Atjeh, doch toen deze de partij voor
Saifoel opnam, mengde Raffles zich in de quaestie, koos de zijde
van Djauhar Alam, wist dezen op den troon te herstellen en sloot
met hem het bekende contract van 1819. Sultan Djauhar Alam Sjah
bleef daarop aan het bestuur tot aan zijn dood in 1824 en werd
toen opgevolgd door zijn zoon sultan Alaïdin Mohamad Sjah, die in
1836 overleed en zijn minderjarigen zoon Soleiman tot opvolger bestemde
onder voogdij van diens oom, zijn broeder Ibrahim. In Veth bladz. 91
lezen wij dat in 1824 sultan Djauhar Alam Sjah opgevolgd werd
door zijn zoon Darid uit een bijwijf gesproten onder den titel sultan
Mohamad Sjah, niettegenstaande een zevenjarige zoon uit een wettig
huwelijk door hem als opvolger was aangewezen. Voorts zegt Veth dat
Toeankoe Ibrahim een broeder van Darid uit dezelfde moeder was. Waar
verder die minderjarige wettige zoon gebleven is, wordt niet gemeld.
In Atjeh zelf waar bijl. I is opgemaakt, komt men tot de samenstelling
zooals ik aangeef en zijn Ibrahim en Mohamad broeders,
gesproten uit het huwelijk van hun vader Alaïdin Djauhar Alam
Sjah met Potjoet Dalam, terwijl Djauhar Alam's zonen, gesproten
uit goendiq's — zooals de Atjehers zeggen, — de toeankoes Radja
Moeda en Abas waren. Zoons van dergelijke goendiq's zijn echter geen
onwettige kinderen, in den zin waarin wij dat begrijpen, ook niet
natuurlijke kinderen, maar geheel wettige kinderen, want er wordt
wel degelijk een huwelijk gesloten. Er worden echter middelen
aangewend om bij dergelijke goendiq's geen kinderen te krijgen,
omdat men ze liever niet heeft, dewijl de goendiq feitelijk een
speeltuig is, dat men wegwerpt als het verveelt en dit gebeurt ook
al zijn er kinderen. Een zoon uit zoo'n huwelijk met eene vrouw
zonder afkomst, zonder naam, staat echter bij erfopvolging ten achter
hij de kinderen, gesproten uit een huwelijk met eene vrouw van
goede afkomst, zelfs al zijn de laatsten veel jonger.
Ibrahim bestuurde het land eerst als voogd van Soleiman, die in
dien tijd huwde met de dochter van zijn oom en voogd, Poetrie Sri
Banoer, maar bij Soleiman's meerderjarigheid weigerde Ibrahim het

47
bestuur af te geven en liet zichzelven huldigen als Sultan Ibrahim
Mancoer Sjah.
Er ontstond daardoor een echt Atjehsche burgeroorlog — veel schieten
en weinig raken — in de vallei van Groot-Atjeh, waarbij —
zie van Langen — streden:
Aan de zijde van Ibrahim:
le. De panglima sagi XXII Moekim.
2 e . De hoeloebalang der III Moekims Lamgoegoeb van de sagi
der XXVI (1).
3 e . Tekoe Imam Longbata.
4A Panglima Mesdjid Eaja.
5e. Tekoe Neq Merassa.
6«. de radja 's (hoeloebalangs) van Pedir en Gighen.
Aan Soleiman's zijde :
I e . de beide sagihoofden der XXV en XXVI Moekims.
2e. Tekoe Baid, hoeloebalang van de VII Moekims.
3 e . Tekoe Xeq Poerba Wangsa, hoeloebalang van de IX Moekims
der XXV.
4e. Tekoe kadli Malikoel Adil.
5 e . Tekoe Nanta Setia.
Sultan Ibrahim handhaafde zich in Kota-Kadja, Sultan Soleiman
in de VI Moekims der Sagi XXV, de oorlog duurde voort tot 1857,
toen Soleiman stierf en te Lampagger begraven werd, waar zich ook
het graf bevindt van zijne moeder Potjoet di atas, hetgeen ook
als bewijs kan gelden van de juistheid mijner opgave.
Sultan Ibrahim Mancoer Sjah bleef nu in het tamelijk rustig bezit
van den troon tot aan zijn dood in 1870 en daar zijn eenige uit
een voornaam huwelijk geboren zoon — Toeankoe Zainoel Abidin —
ook in 1870, maar nog vóór zijn vader overleden was, zonder uit
een voornaam huwelijk gesproten zoons natelaten, en zijn uit een
z. g. goendiq gesproten zoon Toeankoe Hoesin (anom) reeds in 1869
kinderloos overleden was, wist hij de uit een goendiq gesproten zoon
van Soleiman tot zijn opvolger te doen kiezen en werd deze werkelijk
sultan onder den titel Sultan Machmoed Sjah. Het was deze
(1) Deze was de gevreesde panglima van Sultan Ibrahim, T. Lamgoegoeb Njacf Abas
uit liet geslacht der hoeloebalangs van de XIH Moekim Toengkoep en vader van
Adja Poan, weduwe van Toeankoe Zainoel Abidin.

48
niets beteekenende, van nagenoeg alle gezag en invloed verstoken,
bovendien bijna tot armoede vervallen Sultan, dien wij bij den aanvang
van den Atjeh-oorlog op den troon vonden.
Uit mijne geslachtslijst ziet men verder, dat met den dood van
Sultan Ibrahim de laatste uit een goed huwelijk geboren mannelijke
afstammeling van Sultan Alaïdin Djauhar Alam (Toeankoe Woed) stierf,
want dat niet slechts de laatste Sultan Machmoed Sjah, die in 1874
overleed, gesproten is uit een z. g. goendiq, maar dit ook het geval
is met Toeankoe Mohamad Daoed, zoon van Toeankoe Zainoel Abidin
en evenzoo Toeankoe Abas, vader van de tegenwoordige Toeankoe's
Abdul Madjid en Hoesin, uit een goendiq is voortgesproten.
/ Welke reden zou er nu toch kunnen bestaan om dit feitelijk ver-
/ basterde geslacht, dat bovendien door kuiperij op den troon kwam,
/ nooit macht en invloed had en bij onze komst te Atjeh zelfs nagenoeg
tot armoede vervallen was, weder op den troon te helpen.
En nu moet men niet denken, dat de geboorte bij de Atjehers
weinig gewicht in de schaal legt, want het tegendeel is waar en dit
wordt zelfs zóó ver gedreven, dat vaak niet eens de oudste zoon
uit het eerste goede huwelijk gekozen wordt tot opvolger van den
vader, maar bij die keuze de voornaamheid van het huwelijk het
grootste gewicht in de schaal legt.
In van Langen's «Inrichting van het Atjehsche staatsbestuur
onder het sultanaat", staat te lezen, dat bij de instelling der sagi's
over de sagi der XXII Moekims werd aangesteld een bij eene Abyssinische
slavin verwekte zoon van Sultan Iskander Moeda onder den
titel van Panglima Polini Moeda Sertia Perkasa.
Is dit juist, dan bewijst dit dat te dien tijde, onder het toenmalige
sultansgeslacht, zonen uit slavinnen geboren niet voor de
opvolging in aanmerking kwamen, want toen in 1636 Iskander
Moeda stierf zonder uit een goed huwelijk gesproten mannelijke nakomelingen
natelaten, bestemde hij zijn schoonzoon en niet zijn uit
de slavin geboren zoon tot opvolger en na den dood van dezen schoonzoon,
Soetan Mogal, die mede geen mannelijke nakomelingen had,
kwamen achtereenvolgens diens ecbtgenoote en hare zusters aan de
Regeering.
Van den uit de Abyssiniscbe slavin geboren zoon Panglima Polim
was destijds blijkbaar nimmer sprake.
Volgens mijne aanteekeningen was de eerste hoeloebalang Sagi

49
der XXII Moekims echter geen zoon van Iskander Moeda, maar
stamt het geslacht Polim Sri Moeda Perkasa af van Padoeka Sri
Sultan Said IL Moekamil Inajat Sjah, bij het volk bekend onder den
naam van Marhoem Kahar (Kahar beteekent geweldige), die omstreeks
1530 regeerde.
Volgens Atjehsche overleveringen zond hij n. 1. zijne Abyssinisehe
slavin tijdens hare zwangerschap naar de bovenstreken en stelde
hij later den daar uit haar geboren zoon onder den titel Panglima
Polim Sri Moeda Perkasa aan tot hoofd over de 4 Imams: Gleieng,
Selimoen, Tanah Hahé en Lamlaot. Een der afstammelingen van
Polim werd meer dan eene eeuw later, bij de verdeeling van het
land in Sagi's, Panglima Sagi XXII Moekims.
Hoe dit echter ook zij (beide verhalen omtrent den oorsprong van
het geslacht Polim zijn slechts mondelinge overleveringen), is het toch
zeker dat dit geslacht aanvankelijk, als van onedele geboorte, niet
voor den troon van Atjeh in aanmerking komende, bij het einde der
vrouwenregeering al zoo groot en machtig was geworden, dat het
weldra en daarna meermalen sultans in den kraton belegerde, verjoeg
en afzette, anderen tot sultan deed verheffen en nu rijst de vraag
waarom de rijksgrooten er nimmer toe overgingen om de keus van
sultan te vestigen op het geslacht Polim zelf dat, al was het dan
ook maar uit eene slavin gesproten, in de mannelijke linie toch,
naar ieder gelooft, rechtstreeks afstamt van het vroegere sultansgeslacht,
dat Atjeh groot maakte.
Nu zal het wellicht menigeen verwonderen dat, in weerwil van
het voorgaande oordeel over het tegenwoordige sultansgeslacht, de
Atjehers er toch toe gekomen zijn om Toeankoe Mohamad üaoed
eerst tot sultan te kiezen en hem bij onze concentratie in 1884
meerderjarig te verklaren en te huldigen.
Toch is dat zeer verklaarbaar. De voornaamste bewerker hiervan
is Toeankoe Haschim. Wie is Toeankoe Haschim?
In de geslachtslijst Bijl. I zagen wij, dat Sultan Mohamad Sjah
(Marhoem Gedong) een tweeden zoon had — Toeankoe Tjoet geheeten.
Deze Toeankoe Tjoet is de stamvader van eene zijlinie van het
sultansgeslacht, die nimmer aan het bestuur was en zich met de bestuursaangelegenheden
van Groot-Atjeh ook niet bemoeid heeft. Hij
had vier zonen: Toeankoe Tahir, Toeankoe Djie, Toeankoe Kadir en
Toeankoe Boegis. Deze vier Toeankoes zijn reeds allen dood, van den
4

50
eersten ook zijn zoon Toeankoe Radja Loh, die geen kinderen naliet.
Van den tweeden leeft op de Noordkust nog een zoon Toeankoe
Mohamad bin Djie, die in 1890 en 1891 met het bestuur in correspondentie
trad over zijne onderwerping ; hij is een man van geen
bijzondere beteekenis en ook zijn zoon Soleiman, die gehuwd is met
de weduwe van den in 1886 overleden Toekoe Xeq Poerba Wangsa
van de IX Moekims, hoort men nooit noemen.
De vierde — Toeankoe Boegis — ging naar de Westkust waar hij
de eerste Radja werd van Senaän: bij zijn dood volgde zijn zoon
Toeankoe Radja Ketjil hem op en diens oudste zoon Toeankoe Abas
is weer bestemd tot opvolger van zijn vader, die naar ik meen, op
dit oogenblik nog leeft.
De derde eindelijk — Toeankoe Kadir — huwde in het Tamiangsche
eene zuster van Radja Bandahara en kreeg bij deze vrouw drie zoons
en eene dochter.
De drie zoons waren: Toeankoe Haschim, Toeankoe Machmoed en
Toeankoe Radja Itam.
Deze Toeankoe Haschim nu, thans een man van, naar het algemeen
gevoelen der Atjehers, ruim 60 jaren, is de gewichtigste persoon uit
de geheele Atjeh geschiedenis, onze heftigste tegenstander, de persoonlijke
verbitterde vijand van de Hollanders.
Aanvankelijk gevestigd in het Delische en gehuwd met eene bloedverwante
van den Sultan van Langkat, werd hij door ons in 1865
vandaar verdreven. Van dien tijd dagteekent zijn haat tegen de
Hollanders.
Bij zijne zooeven genoemde echtgenoote kreeg hij geen kindereu;
daarentegen wel bij eene goendiq, eene Tamiangsche vrouw, die hem
een zoon baarde, dien hij Toeankoe Brahim noemde.
Na zijne verdrijving door ons uit Deli trok Toeankoe Haschim af
naar Langsar, waar hij een tweede huwelijk sloot met de zuster van
den Kedjoeroean Langsar, die hem bij deze gelegenheid het landschap
Modjopahit als leen afstond.
Bij deze vrouw kreeg Toeankoe Haschim eene dochter Nja Tji
geheeten, thans gehuwd met het tegenwoordige hoofd van Modjopahit :
Habib Rajoet en een tweede, waarover straks.
Toen de oorlog met Atjeh was uitgebroken begaf Toeankoe Haschim
zich derwaarts en was hij zelfs, zooals de Generaal v. Swieten zegt,
in 1874, na den dood van Sultan Machmoed, een der pretendenten

51
tot den troon. In Modjopahit stelde hij een Wakil aan, Habib
Abdoel Rachman, die zich in Mei 1877, niet als Wakil van Toeankoe
Haschim, maar als hoofd van Modjopahit, onderhoorigheid van Langsar,
aan het Ned. Gouvernement onderwierp.
In latere jaren is Modjopahit onafhankelijk verklaard van Langsar
en het tegenwoordige hoofd, Habib Rajoet, schoonzoon van Toeankoe
Haschim is tegenover ons het wettige hoofd van Modjopahit, in
werkelijkheid echter de Wakil van Toeankoe Haschim, die in Modjopahit
pepertuinen bezit, waarvan hij inkomsten trekt en wiens zoon
Brahim ook daar verblijf houdt.
Hoewel het nu in 1874 aan Toeankoe Haschim, die in Atjeh
vervreemd was, niet gelukte om zich tot sultan te doen kiezen, heeft
hij zich toch geleidelijk meer en meer in de Atjehsche zaken weten
te mengen en in onze oogen is hij zelfs het hoofd van het verzet
geworden.
Hij begon n. 1. met zich te belasten met de opvoeding van Toeankoe
Mohamad Daoed, die in 1874 in volkomen berooide omstandigheden
verkeerde, wist dezen in 1878 op den voorgrond te plaatsen door
hem tot sultan te doen kiezen en zichzelf tot voogd van den
minderjarige op te werpen en huwde bovendien met de eerste
echtgenoote van Toeankoe Mohamad's vader — Adja Poan — en toen
hij bij deze vrouw een zoon kreeg, noemde hij dezen Radja Kemala.
Gedachtig verder aan het gewicht van goede huwelijken tot vermeerdering
van invloed en macht, wist hij zijne tweede dochter — Nja
Idjoe — verwekt bij de zuster van Kedjoeroean Langsar, te doen
huwen met T. Maharadja Moeda van Telok Semawé en een volgende
dochter, verwekt bij Adja Poan, met een zoon van Panglima
Polim.
Begrijpt men nu waar Toeankoe Haschim heen wilde en wat hij
beproefd zou hebben, indien Toeankoe Mohamad Daoed zich, buiten
hem en de andere voorname hoofden om, aan ons onderworpen had.
Of hij geslaagd zou zijn is niet te zeggen, wij echter zouden aan
Toeankoe Mohamad Daoed niet veel meer gehad hebben dan aan de
Toeankoe's Abdul Madjid en Hoesin.
En waarom gelukte het in 1874 niet aan Toeankoe Haschim om
zich, na den dood van Sultan Machmoed, tot diens opvolger te doen
verkiezen.
Wie waren toen de andere kroonpretendenten?

52
le. het kleine kind Toeankoe Mohamad Daoed, zoon van Toeankoe
Zainoel Abidin, verwekt bij een goendiq ;
2e. Toeankoe Hoesin, wiens vader — Toeankoe Abas — gehuwd was
met eene dochter van Tengkoe Pakeh Hoesin van Pedir.
Van Toeankoe Abdul Madjid werd in dien tijd als kroonpretendent
nimmer gerept, hoewel hij een oudere half broeder is van Toeankoe
Hoesin. Waarom dong hij niet naar het sultanaat en zijn jongere
broeder wel? De reden hiervan is te zoeken in minachting, die men
voor hem koestert als zware opiumschuiver.
Vóór Toeankoe Machmoed's verkiezing tot sultan in 1870, stelde
Toeankoe Abdul Madjid zich candidaat en bij die gelegenheid bleek
hem, dat hij nooit kans had, dat men zoo'n opiumschuiver niet wilde.
Toeankoe Hoesin is een niets beteekenende persoon, omdat hij
buitengewoon dom en zonder de minste energie is.
Voor geheel Atjeh was dus in 1874 Toeankoe Haschim, eene
buitengewoon krachtige persoonlijkheid, scherpzinnig en energiek en
op wiens geboorte niets valt aan te merken, zeker de meest gewenschte
persoon, dien men kiezen kon.
Waarom koos men hem dan niet?
Wel, eenvoudig omdat de voorname hoofden geen sultan wilden,
zij kozen immers toen den jongen Toeankoe Mohamad Daoed ook
niet, zij deden eenvoudig geen keus, hoewel zij daartoe even goed
in de mogelijkheid waren als 4 jaren later, toen het Toeankoe Haschim
door zijn intusschen verkregen invloed en hulp vooral van Habib
Abdoer Rachman, eindelijk gelukte, den jeugdigen Toeankoe Mohamad
Daoed tot sultan te doen kiezen.
En als de voorname hoofden op het tijdstip, dat eenheid in het
gezag van het hoogste belang was, in 1874, toen de oorlog met het
hen overmachtige Nederland pas was uitgebroken, geen sultan kozen
en vier jaren later, nadat zij door Toeankoe Haschim en Habib Abdoer
Rachman overtuigd waren geworden van de wenschelijkheid om een
algemeen erkend wettig hoofd van den staat te bezitten, weder niet
Toeankoe Haschim wilden, de krachtige persoonlijkheid, maar toen
het kind aanstelden, dat zelf niet regeeren kon en daardoor duidelijk
te kennen gaven, dat zij zelven , ieder voor zich in zijn gebied, het
heft in handen wenschten te houden, is het ons dan nog niet duidelijk
genoeg, dat men niet in een herstel van het sultanaat het middel
moet zoeken om tot de onderwerping van Atjeh te geraken?

53
Handig maakte Toeankoe Haschim gebruik van de verkiezing van
Toeankoe Mohamad Daoed tot sultan, geleidelijk wist hij ons te overtuigen
van de vestiging van een centraal gezag te Kemala en dit
tegenover ons meer en meer te doen gelden, eerst toen wij bij de
optreding van den eersten civielen gouverneur een politiek van verzoening
en zoeken van toenadering invoerden, maar vooral later, toen
van ons het denkbeeld uitging van herstel van het sultanaat onder
den gekozen sultan Toeankoe Mohamad Daoed.
Wij gaven daardoor zelf te kennen, juist wat wij m. i. steeds met
de uiterste zorg hadden moeten vermijden, dat het Toeankoe Haschim
gelukt was een centraal gezag daar te stellen te Kemala en dit voor
ons een zeer gewichtige factor was; wij bewezen juist wat hij zoo
gaarne bewijzen wilde, dat het door de Atjehers gekozen hoofd van
den staat, voor ons het middelpunt vormde waarom alles draaide,
en Atjeh niet onderworpen kon heeten, zoolang Kemala het hoofd
niet in den schoot gelegd en onze souvereiniteit had erkend.
En toen nu eindelijk onze concentratie van Haschim's zijde op den
voet gevolgd werd door de meerderjarigverklaring en huldiging tot
sultan van Toeankoe Mohamad Daoed in de mesdjid Indrapoeri,
speelden wij hem geheel in de kaart, door kort daarop het voorname
middel, dat hem nog ontbrak tot het ontwikkelen van de macht van
den sultan, overvloed van geldmiddelen, te doen toevloeien door de
openstelling van het geheele kustgebied voor den algemeenen handel.
Ook onze politiek van non-interventie kwam Haschim ten goede.
Meesterlijk werd van een en ander partij getrokken, zendelingen
gingen het geheele land door om geld in te zamelen voor den heiligen
oorlog, die door de priesterschap alom gepredikt werd; evenals
enkele kleinmoedige Nederlanders noemden de Atjehers ons terugtrekken
in de linie de eerste etappe op onzen terugtocht uit het
land ; nu nog een korten tijd volgehouden en de Nederlanders zouden
in zee gedrongen zijn.
En tegen de aangroeiing van de macht der tegenpartij, tegen de
minachting in, die ons allengs van vele zijden getoond werd, bleven
wij maar cajoleeren, aan hoofden op Groot-Atjeh traktementen betalen
— als ik mij niet vergis een bedrag beloopende van f 8000
's maands — waarvan ook al een deel naar Kemala en de priesters
ging en eindelijk zetten wij de kroon op het werk van Haschim
door — zooals ik reeds aangaf — in een herstel van het sultanaat

54
het middel te zoeken om tot algemeene erkenning van onze souvereiniteit
en tot den vrede te geraken. Om dit te bereiken werd toen
de cajoleering uitgestrekt tot Kemala, tot den onverzoenlijken
Haschim, tegen wien geen enkele zendeling van onderwerping durfde
spreken en tot den gekozen sultan. Beiden hoopte men te overreden
om toch maar onze souvereiniteit te erkennen, onder belofte, dat
wij Toeankoe Mohamad Daoed op den troon zijner vaderen zouden
herstellen.
Jawel, wij hadden op die manier meer dan een menschenleeftijd
op de onderwerping kunnen wachten, of liever, zij zou nooit gekomen
zijn. Aan niets gebrek lijdende, onze macht nergens voelende, ons
in onze linie bestokende door benden bijna alle aangevoerd door
priesters, met Hok Canton geschiedenissen trachtende ons — à la
Nisero — in conflict te brengen met Europeesche mogendheden, gesteund
door de pers in de Straits, die zich ook minachtend over ons uitliet !
ruim van wapens en munitie voorzien die, tengevolge van de geringe
beschikbare marinemacht, bijna overal konden ingevoerd worden — het
was bekend dat de schepen, die peper en pinang haalden zelfde grootste
smokkelaars van oorlogscontrabande waren — was er voor de tegenpartij
geen enkele reden om zich te onderwerpen, had zij slechts te wachten
op uitputting van onze financieele krachten, op het tijdstip dat in
Nederland de drang om aan onze onmogelijke positie te Atjeh een
einde te maken, ons terugtrekken naar een der eilanden ten gevolge zou
hebben, of dat een Europeesche oorlog ons misschien noodzaken zou door
gebrek aan de noodige troepen op Java, onze positie prijs te geven.
Voor ééne zaak had zij daarbij intusschen zorg te dragen en dat
deed zij met meesterlijk talent.
Het was: ons door handige en geslepen vleiers op den weg te
houden dien wij ingeslagen waren, door ons te overtuigen, dat wij
op deze manier het einddoel van ons streven zouden bereiken, dat
wij zoodoende vrienden maakten, de hoofden door onze goedheid en
milden zin aan ons verbonden en zij zoowel als de bevolking, op den
duur naar vrede en rust hakende, van de rechtvaardigheid van ons
bestuur overtuigd, zich gewillig algemeen aan ons zouden onderwerpen.
Bij velen slaagden de Atjehsche diplomaten boven verwachting, maar
de Generaal van Teijn, aanvankelijk medegesleept door de buitengewoon
gunstige voorspiegelingen, welke hij van sommigen zijner
ambtenaren ontving, doorzag toch spoedig het geslepen spel van

55
bedrog en veinzerij en deed achtereenvolgens de voorstellen, die leidden
tot de sluiting van Noord- en Westkust en van het hiermede noodzakelijk
verband houdende verbod van uitvoer op Groot-Atjeh uit de
door ons bezette stelling. —
Het waren vooral de snel bereikte gewichtige resultaten, die hij
met de in Januari 1888 bevolen sluiting van een gedeelte der
Westkust erlangde, welke hem tot het stelsel van sluiting brachten,
en dit te meer, omdat enkele hoofden herhaaldelijk hadden te kennen
gegeven, dat wij met strenge en volhardende afsluiting van Atjeh's
kusten bereiken konden wat wij maar wilden.
Wat er op dat tijdstip op de Westkust gebeurd was, staat in
algemeene trekken te lezen op bladz. 660 en 661 van het Ind. Mil.
Tijdschrift N°. 8, jaargang 1891 en acht ik het niet noodig, daarover
meer in bijzonderheden uit te weiden.
Op de Noordkust waren het voornamelijk de federaties XII en VI
die verdiend hadden onze bestraffende hand te voelen.
Meer en meer toch was het gebleken, dat de hoofden in 1877 — zie
bladz. 1072, N°. 12 van den vorigen jaargang — te recht gezegd hadden
dat, met afsluiting van Groot-Atjeh van de zee, de onderwerping
niet kon uitblijven, als slechts Pedir zijne medewerking verleende.
Met dit Pedir bedoelen de Atjehers echter niet het rechtstreeksch
gebied van Tengkoe Pakeh Pedir, ook niet uitsluitend de federatie
XII, maar altijd het geheele gedeelte van de Noordkust, waarin beide
federaties gelegen zijn, zelfs bestempelen zij veelal alle van de Noordkust
komende Atjehers met den naam van «Orang Pedir».
In de federatie VI staat het geslacht Bintara Kembangan sedert
eeuwen aan het hoofd; in de federatie XII is het in de laatste twee
eenwen het geslacht van Tengkoe Pakeh Pedir, vroeger —ook nog in
de 17e eeuw — het geslacht van Bintara Tjoemboeh, dat ook thans
nog veel macht en invloed heeft.
Door de beide federaties loopen de eenige wegen, die van de Noordkust
naar Kemala leiden en ook moet men beide landschappen doortrekken
om zich van het overige gedeelte der Noord- en van de
Oostkust naar Groot-Atjeh te begeven en omgekeerd. Een en ander
bood aan de hoofden van beide federaties eene schoone gelegenheid aan
om zich te verrijken en was het hun grootste belang om den bestaanden
toestand te bestendigen. Zij steunden daarom zoo krachtig
mogelijk het verzet, dat ook nog in hun belang was, omdat zij zoo-

'. 56
doende geen gevaar liepen een onder onze protectie staanden sultan
boven zich te krijgen, dien zij niet wenschten.
Ook de meeste overige voorname staatjes van de Noordkust deden
alles om den bestaanden toestand te bestendigen, eigenmachtig als
zij waren geworden door onze politiek van non-interventie gepaard
aan onze te geringe marinemacht, om zelfs maar tegen smokkelhandel
van oorlogscontrabande te waken en sommige hoofden ontzagen zich
zelfs niet om, waar de mogelijkheid zich voordeed, tegenover onze ambtenaren
eene houding aan te nemen en een toon aan te slaan, die
duidelijk bewezen, dat zij slechts minachting voor onze zwakheid en
lijdelijkheid gevoelden, terwijl zij, even als Pedir, zorgden door overvloedige
bijdragen aan Kemala aftestaan, de hoofden onzer tegenpartij
aldaar, wier toenadering wij zoo zochten, te steunen in hun verzet.
Toen kwam geleidelijk de sluiting van de geheele Noord- en
Westkust en niettegenstaande zij niet zoo afdoende was, als die in 1884
door de Regeering gewenscht, omdat de Oostkust open bleef en door
bijzondere omstandigheden, ook voor Telok Semawé en Kerti op de
Noord- en voor Telok Kroet op de Westkust een beperkte invoer van
levensmiddelen door middel van licenties was toegestaan, trof zij, in
weerwil hiervan, toch nog boven verwachting doel, omdat zij toegepast
werd door een Gouverneur als Generaal van Teijn, die met veel beleid
en energie te werk ging en daarbij krachtig en vol toewijding gesteund
werd, in de eerste plaats door H. M. marine en verder op het
gewichtigste deel der kust — het gebied van Pedir en Gighen —
door den met het civiel bestuur belasten postcommandant te Segli,
die evenzeer van het groote nut van eene rigoureuse sluiting overtuigd
tot herstel van ons gezag en — door onttrekking van middelen
aan de Atjehers — fnuiking van de macht der tegenpartij,
met veel energie te werk ging.
Slechts eene zaak leverde moeilijkheden op en dat waren de licenties
van invoer voor Telok Semawé en Kerti; het beleid hiervan moest
worden overgelaten aan den assistent-resident ter Oostkust en deze,
hoewel een flink, bekwaam en doortastend ambtenaar, liet zich zoo menigmaal
verleiden tot te groote verstrekkingen, dat de Generaal meermalen
beperkend moest ingrijpen. Gelukkig vond voorts de Generaal van
Teijn in den medio 1890 als assistent-resident van Groot-Atjeh
optredenden Heer Ruijssenaers een man van helder doorzicht en
krachtig initiatief, die mede volkomen de noodzakelijkheid van het doen

57
voelen van onze kracht door middel van sluiting inziende, als ambtenaar
een uitzondering maakte op den regel en niet quand même wilde
besturen, zelfs daar, waar door het Regeeringsstelsel niet te besturen
viel. Door zijne grondige bekendheid met de Atjehers, alle hem gespannen
listen en lagen, om licenties van in- of uitvoer te verkrijgen,doorziende,
liet hij zich nimmer tot verkeerde toegevendheid en zwakheid verleiden
en bracht hij er zoodoende veel toe bij om het stelsel doel te doen
treffen en ons zoozeer getaand gezag en invloed op G-root-Atjeh
weer te herstellen. (1)
Er was weer eenheid, er was weer kracht en weldra voelde men
weer allerwegen, dat niet de sultan en zijn gevolg te Kemala, in
weerwil van de in 1889 plaats gehad hebbende zending van Tekoe
Neq Radja Moeda Setia, gevolgd door het gaan derwaarts van diens
schoonzoon Tekoe Lamreng, een der twee hoeloebalangs sagi XXVI)
maar dat de te Kota-Radja gezetelde Nederlandsche autoriteit de
machthebbende was, wiens bevelen men moest gehoorzamen, wiens
wil men moest eerbiedigen.
Zooals verder uit het medegedeelde in N°. 8 van den vorigen
jaargang van het Ind. Militair Tijdschrift blijkt, was Generaal van
Teijn's stelsel eigenlijk geen sluiting, maar scheepvaartregeling, want
misschien beter dan eenig ander begreep hij, dat sluiting slechts een
tijdelijke maatregel kan zijn en daarom stelde hij, na de expeditie in
Juni 1890, voor de Oostkust van Atjeh, waar de toestanden geheel
anders waren dan op de Noordkust, geen sluiting maar onverwijlde
invoering van eene scheepvaartregeling voor, die ons dadelijk, ook in
verband met de sluiting van de Xoordkust enz., volledig het heft op
die kust in handen gevende, zich later zou aansluiten aan eene
Algemeene scheepvaartregeling voor het geheele kustgebied, welke,
geleidelijk voorbereid wordende tijdens de sluiting, zou ingevoerd worden
op een later te bepalen tijdstip.
En toen nu die zoo krachtig en stelselmatig toegepaste sluiting reeds
in ruim één jaar tijd — begin 1891 — een effect had teweeggebracht,
dat zelfs de verwachting van Generaal van Teijn overtrof, van verschillende
zijden allerlei dringende voorstellen en smeekbeden kwamen,
zooals b. v. van de Noordkust om al wat daar aan producten opge-
(1) Zie Ind. Gids, Januari aflevering 1890: «De Atjeh zaak in verband met de
«laatste gebeurtenissen"; die denkbeelden zijn van den Heer Ruijssenaers.

58
stapeld lag aan ons te Oleh-leh te mogen afleveren onder voorwaarde,
dat een groot deel van de opbrengst in onze schatkist zou vloeien en
het andere eerst zou worden uitbetaald aan daarop rechthebbenden
op een tijdstip, dat ons goeddunkte enz. enz,, toen voelde de Generaal
en zijne geheele omgeving, dat, als nu slechts krachtig en met volharding
werd volgehouden en wij niet door vleierij en schoonklinkende
voorstellen van den ingeslagen weg een duimbreed afweken, de onderwerping
volgen zou.
Het reeds ingediende voorstel, scheepvaartregeling voor de Oostkust
met uitsluitende vestiging te Edi, werd toen gevolgd door een voorstel
voor de vestiging te Telok Kroet (Poeloe Raja), en te Pedir werden
de noodige opmetingen en waterpassingen verricht, die gevolgd zouden
worden door hetzelfde werk te Telok Semawé, dat de Generaal echter
aan zijn opvolger moest overlaten door het noodzakelijke van zijn
vertrek om dringende gezondheidsredenen.
Zijn Algemeen voorstel diende hij echter, zooals zijne levensbeschrijving
te lezen gaf, ook nog aan de Regeering in en gaf hij tevens
te kennen, dat de sluiting, die in korten tijd zulke gunstige resultaten
had opgeleverd, met energie moest worden volgehouden totdat de
partij van verzet te Kemala met Toeankoe Mohamad Daoed het hoofd
in den schoot zouden hebben gelegd. Naarmate die onderwerping
langer uitbleef, moest de sluiting zelfs verscherpt worden om daarna,
d. w. z. nà die onderwerping, geleidelijk in de voorgestelde en voorbereide
scheepvaartregeling overtegaan.
Dat was dus het zooeven bedoelde, nader te bepalen tijdstip.
De sluiting hield n. 1. nauw verband met herstel van het sultanaat,
Er was een sultan, die in Atjeh algemeen erkend werd; door onze
wijze van optreden en handelen was zijn aanzien allengs toegenomen,
onze pogingen om hem op vredelievende wijze, langs een politieken,
z. g. diplomatischen weg tot onderwerping te brengen, had de hoofden,
die wij daartoe bezigden, er toe gebracht dien sultan hulde te gaan
brengen overeenkomstig de gebruiken van de Peratoeran Malcota
Alam, enkelen vroegen tot betere verzekering hunner positie, naar
zij dachten, voor 't geval de sultan zich aan ons onderwierp, een
z.g. tjap sembilan (tjap halilintar), anderen vonden het veilig om
met het in hunne oogen wettige Atjehsche gezag op een goeden
voet te staan, omdat zij volstrekt nog zoo verzekerd niet waren,
dat wij niet eenmaal, even als bij de I e expeditie, het land weder

59
zouden ontruimen en zij in dat geval last van den sultan en zijne
omgeving zouden kunnen krijgen.
Medewerken om den sultan met de verdere hoofden van de z.g.
partij van verzet te Kemala tot ons te brengen deed echter niemand,
wel het tegendeel, want een sultan, door ons gesteund, en die daaraan
macht zou ontleenen, wil niemand en de man te Groot-Atjeh,
die wel het allerminst onder een door ons beschermden sultan zou
willen staan, is juist T. Neq Radja Setia van Merassa.
De hoofden van de voornaamste kuststaten hadden bijna nog
grooter belang dan Neq bij de niet onderwerping van den sultan en
de geldelijke steun, dien zij hem verleenden, moest dan ook voornamelijk
dienen om hem tot volharding in het verzet in de gelegenheid
te stellen. Zij gaven niets om een sultan als wij Atjeh verlieten,
want dan zouden zij zich verder weinig van hem aantrekken; zij
gaven echter wel om een sultan, die zich aan ons gezag onderworpen
had, want zij begrepen, dat met zoo'n sultan wel rekening zou moeten
gehouden worden en zelfs het hoofd van Pedir, dat zoo na aan de
sultansfamilie verwant is, gaf dit meermalen te kennen.
Wat lag dus voor den Gouverneur van Atjeh voor de hand? Het
stelsel was een herstel van het sultanaat onder onze souvereiniteit en
het eenige dwangmiddel om de hoofden van de voorname kuststaten
en van Groot-Atjeh, die geen sultan in die positie wilden, te noodzaken
zich naar onzen wil te voegen, was dus, door verbod van inen
uitvoer, het onttrekken van geld, weelde en zelfs levensbehoeften
aan hen, daardoor ook aan het binnenland en aan Kemala. Zoodra
hierdoor de koopkracht zou zijn uitgeput en bij de zoo naar weelde
hakende Atjehers de ontevredenheid door de voortdurende schaarschte
zou zijn ten top gestegen, zou door den gezamenlijken drang der
hoofden aan het verzet een einde gekomen en de onderwerping gevolgd
zijn.
En het hielp niet of men b.v. den Radja van Pedir al te kennen
gaf, dat het de bedoeling niet was om den sultan ook weer het
gezag in handen te geven over de Onderhoorigheden. Dat kwam,
volgens hem, op hetzelfde neer. Door herstel van den sultan als het
hoogste Inlandsche gezag over Groot-Atjeh, zou hij, zoo niet rechtstreeks,
dan toch zijdelings en achter ons om invloed op de kuststaten
uitoefenen en daaruit inkomsten weten te betrekken. Zij, die
hem, al was het niet verplichtend, die inkomsten weigerden, zou hij

J
60
voortdurend bij ons in discrediet, op een gespannen voet met het
Gouvernement weten te brengen, door onware berichten, gestaafd
door zooveel getuigen als hij zelf verkoos; alle moorden, rooverijen,
diefstallen, alle onveiligheden zouden heeten gepleegd te zijn of
veroorzaakt door lieden uit staatjes, wier hoofden niet naar zijn
pijpen dansten en hem niet gaven, wat volgens de oude Atjehsche
instellingen den sultan toekomt en zoodoende zouden zij, daar
ook wij die inkomsten aan ons getrokken hadden, steeds dubbel
betalen.
Men ziet, de Atjehers zijn nog zoo dom niet en ook om deze
redeneering van Pedir's hoofd, moet ik zeggen, dat herstel van het
sultanaat het middel tot bevrediging van Atjeh niet is.
Met herstel van het sultanaat op den voorgrond had Generaal van
Teijn zeker gelijk, dat sluiting moest worden toegepast, totdat de
onderwerping zou gevolgd zijn, maar had de Regeering dit denkbeeld
laten varen, zooals ik hoor dat nu het geval is, dan zou de Generaal,
naar mijne meening, tot dadelijke invoering van eene krachtige
scheepvaartregeling geadviseerd en die met zijn doorzicht en voortvarendheid
voorbereid en toegepast hebben.
Immers dwang op Kemala uitoefenen ware dan niet meer van
belang voor ons, Kemala ware dan niet meer het middelpunt gebleven,
waarom voor ons het verzet draaide, wij hadden in 't geheel
geen aanrakingen meer te onderhouden; de onderwerping van de
hoofden van verzet, ook van Toeankoe Mohamad Daoed enToeankoe
Haschim, ware ons dan onverschillig geworden, omdat wij hen —
zooals nader blijken zal — in de onmogelijkheid kunnen brengen om
vijandelijkheden tegen ons te plegen, wat hen tot vrij wel onbeduidende
personen zou teruggebracht hebben.
In de Onderhoorigheden geeft de scheepvaartregeling alleen —
zonder meer — de macht in handen, om aan het schieten op onze
posten een einde te maken door het opleggen van boeten aan de
hoofden, uit wier gebied zulks plaats heeft en aan hoofden wier
bevolking daaraan deelneemt; zelfs kan men door dat krachtige
middel dwingen tot inlevering van vuurwapens en is het belang der
hoofden, om met ons op goeden voet te blijven, zóó groot, dat niet
slechts de ambtenaren in gezelschap der hoofden spoedig veilig overal
in de kuststaten komen kunnen, maar ook terreinopname enz. enz.
mogelijk is, zoomede het aanleggen van goede wegen door of op

61
rekening van de Atjehers op de wijze als Generaal van Teijn dat op
de Oostkust heeft ingesteld.
En hoe krachtiger men de scheepvaartregeling invoert, d. w. z.
hoe meer de Atjehers voelen, dat zij daarmede in onze macht zijn
en bij het geringste verzet, zelfs bij niet ijverig medewerken in de
door ons gewenschte richting, hun lieve geld in onze schatkist zien
vloeien, hoe gedweeër en volgzamer zij zullen wezen, hoe meer
eerbied en ontzag zij ons zullen toonen.
Bovendien zeg ik nogmaals:
Afgescheiden van den godsdienst, zal het Atjehsche volk zich slechts
onderwerpen en ontzag toonen aan hem, die voelen laat de macht
te bezitten, om zijn wil te doen eerbiedigen, onverschillig welke
middelen hij toepast.
Een paar voorbeelden:
Scherer zegt dat in 1883 en 1884 in Edi de militaire commandant,
dokter, controleur en postcommies op 500 M. van de benting
woonden en de dames er even gerust als te Batavia met hare
kinderen gingen wandelen, en haalt hij dit aan als een bewijs van
veiligheid door de scheepvaartregeling verkregen.
Nu, vóór dat aan scheepvaartregeling gedacht werd, had men te
Edi eene onderneming palen ver in het binnenland; tijdens de
scheepvaartregeling is die opgeheven. Tot in 1889 kwamen sedert
onze troepen niet verder dan van de versterking tot op den Chineeschen
passar en aan het strand, niettegenstaande de controleur en
geëmploieerde van de Atjehleverantie altijd op 500 M. buiten de
versterking gewoond hebben, ook tijdens de onlusten in 1889 en
1890 en er nog wonen.
Na de toegebrachte slagen en de zware opgelegde oorlogsschatting
marcheeren onze troepen tot Djolok, als zij willen.
Edi Tjoet was een der heftigste deelnemers aan het verzet in 1890
en kreeg een zware boete ; enkele maanden later reed de Generaal
van Teijn, alleen vergezeld door de officieren van zijn gevolg, langs
het zeestrand naar die plaats op een oogenblik, dat de geheele
Noordkust door de strenge sluiting zijn bestraffende hand voelde.
De sluiting verbitterde natuurlijk de hoofden en bevolking die
daardoor leden; Pedir leed wel het meeste, toch ging in 1890, op

62
een tijdstip dat de rijke passar te Pedir door de sluiting geheel
verarmd en zoo goed als verloopen was, de kapitein-postcommandant
geheel ongewapend een contrabezoek brengen aan Tengkoe
Pakeh, die hem was komen verwelkomen.
In datzelfde jaar, toen de sluiting zoo krachtig drukte, bood Pedir
het terrein op den linkeroever der Seglirivier aan, noodig voor de
later intevoeren scheepvaartregeling; er werd daar een blokhuis opgericht
en door ons een ijzeren brug over de rivier geslagen, zonder
dat al dit werk door een enkel schot van Tengkoe Pakeh's toch
verbitterde onderhebbenden bemoeilijkt werd en legden de Atjehers
onder toezicht van den kapitein-postcommandant, tegen eene geringe betaling,
een flinken weg aan van die brug naar kampong Kramat.
In 't begin van 1891, toen dus de sluiting nog langer en zwaarder
had gedrukt, nam de chef van den staf met een opnemer het
terrein op en bleef de laatste daarna, zonder eenige moeilijkheid
te ondervinden, op Pedirsch grondgebied een paar dagen het terrein
waterpassen.
In 1891 is mede de kuststrook opgenomen door den chef van den
staf met een opnemer in het eveneens gesloten staatje Telok Kroet
op de Westkust en tegelijkertijd het daartegenover liggende Poeloe
Raja, waar bij invoering der scheepvaartregeling mede een etablissement
moet komen. De assistent-resident van de Westkust was hierbij
tegenwoordig en bezochten deze en de chef van den staf in gezelschap
van den Radja niet alleen de kuststrook van den vasten wal,
maar ook de door het gewapende volk bezette bentings.
Bij het vertrek van Generaal van Teijn had deze juist aan den chef
van den staf gezegd, binnenkort op dezelfde wijze Telok Semawé te
bezoeken en de voor eene vestiging bestemde plaats op te nemen,
maar door het optreden van den nieuwen Gouverneur is hiervan
niets gekomen.
Op ditzelfde Telok Semawé exerceerde nog in 1891, tijdens de
sluiting, herhaaldelijk de landingsdivisie van H. M. Koning der Nederlanden
en heeft er ook tijdens de sluiting, steeds een Europeesche
handelaar — de heer Atkins — gewoond.
De Generaal van Teijn bezocht persoonlijk Poeloe Raja in het begin
van 1891 en maakte in gezelschap van eenige officieren en ambtenaren,
zonder gewapend gevolg, eene wandeling over dat eiland.

63
In dit alles is niets bijzonders gelegen, het heeft zelfs in 't geheel
niets te beteekenen, maar juist daarom klinkt het zoo zot in de ooren
van hen, die den toestand te Atjeh kennen, thans tehooren, dat tot
het invoeren van de scheepvaartregeling politiek beleid vereischt wordt
om gewapenden tegenstand te voorkomen, en b. v. in berichten uit
Atjeh te lezen, dat bij het vestigen van een post, o. a. te Telok Semawé,
geen tegenstand van den vijand ondervonden werd.
Neen, dat wil ik wel gelooven en gemis aan grondige kennis van
den toestand zou dan ook de bewering verraden, dat de kustbevolking
niet reikhalzend naar de scheepvaartregeling uitziet.
Ik zeg, en ik weet het bij ondervinding, dat de kustbevolking en
hare hoofden niets liever wenschen dan van de knijpende sluiting af
te komen. Een benting met scheepvaartregeling is voor hen een uitkomst.
Ontstaat ergens verzet, dan zijn het niet de wettige hoofden
met de kustbevolking, maar fanatieken, opgezweept door priesters en
tot eene bende gevormd. Habib Samalanga zou dit b. v. tegenover
Tjihik Boegis kunnen beproeven bij vestiging van een post te Samalanga.
Men geve aan die bende dan een ferm pak slaag voor rekening
van Samalanga.
Dat voorts de sluiting werkelijk het geweldige dwangmiddel was,
dat men beoogde om tot bereiking van het gewenschte doel — de
onderwerping van Atjeh door herstel van het sultanaat—te geraken,
moge nog uit de volgende voorbeelden blijken:
Bij onze versterking te Segli had een Chinees een, tijdens de sluiting
peperdure toko. Wanneer Tengkoe Pakeh, b. v. als belooning voor
een bewezen dienst, vergunning kreeg om in die toko voor ƒ 100
inkoopen te doen, dan deed hij die vergunning aan een handelaar
voor ƒ 100 over. Deze handelaar kocht dan de noodige zaken in —
zeker 50°/o duurder dan de maktprijs te Penang was—en verkocht
die zaken dan te Pedir in 't klein met nog ruim 100°/o winst.
Ter aanmoediging van het passarbezoek in Sigli, waar dagelijks
maar +15 man kwamen, werd op autorisatie van den Gouverneur
Pompe aan de passargangers toegestaan om, na verkoop hunner waren,
in die peperdure toko per man voor een halven gulden, per vrouw
voor één gulden te koopen. Het gevolg was, dat het passarbezoek
weldra steeg van + 15 mannen tot ruim 150 mannen en 30 vrouwen
en daarna steeds stijgende bleef.

64
Toen de vergunning werd ingetrokken, kwam bijna niemand meer.
Vier koeien van den aannemer liepen weg naar Pedir.
De civiele gezaghebber beloofde bij terugbezorging vergunning
om voor £ 30 in de peperdure Chineesche toko te mogen koopen.
De koeien waren den volgenden dag terug.
Na de Edi-expeditie in Juli 1890, werd de kust van Perlak
tijdelijk gesloten en zou deze maatregel gehandhaafd blijven tot tijd
en wijle T. Moeda Pasangan, Tjihik Perlak de rust en orde in zijn
rijk zou hersteld hebben. Niet alleen had hij, die tijdens de Ediexpeditie
verklaarde niet tegen zijne onderhebbende tegenstanders te
zijn opgewassen, vooral niet tegen T. Tibang Djingké, vóór het einde
van het jaar aan alle verzet een einde gemaakt, maar genoemd hoofd
zelfs uit het land verdreven.
Aan de betaling van de voor de Edi onlusten opgelegde oorlogsschatting
wist zich Simpang Anas te onttrekken door uitvoer van de
peper via Tamiang en Langkat. Aan Tjihik Perlak werd toen eenvoudig
gezegd, dat hij verantwoordelijk was voor die onderhoorigheden
van zijn rijk en hij voldeed gewillig.
Tijdens de werkzaamheden in 1890 en begin 1891 op den linkeroever
der Seglirivier, beproefde T. Pakeh Pedir weer eens met de gewone
Atjehsche list om ons tot verstrekken van licenties te bewegen. De
sluiting heeft de bevolking zóó verarmd en verbitterd, zeide hij, dat
ik tot mijn innige spijt misschien niet lang meer bij machte zal zijn,
om het volk te beletten gemeene zaak met de moslemin te maken ;
nu reeds kost het mij de uiterste inspanning om te beletten, dat
Segli niet van Pedir uit wordt beschoten.
Och, Tengkoe, werd hem geantwoord, dat zou zeer jammer voor
U zijn, want dan zou later, als nà de onderwerping eene scheepvaartregeling
wordt ingevoerd, wellicht niet Pedir het voordeel te
beurt vallen van tot in- en uitvoerhaven te worden bestemd, maar

65
in plaats van Pedir b. v. Koeala Pedada en Kroeng Raja, ook zeer
geschikte punten, van ons standpunt beschouwd. Pedir blijft dan ten
eeuwigen dage gesloten en moet langs een dier plaatsen in- en
uitvoeren.
Mijnheer, repliceerde Tengkoe Pakeh, Uwe hand drukt zwaar,
maar ik onderwerp mij aan Uwen wil. — Er werd van Pedir's zijde
geen schot gelost.
Ook te Groot-Atjeh gaf de sluiting, d. w. z. het verbod tot uitvoer
buiten onze linie en de zeer beperkte licenties aan ons onderworpen
hoofden, macht, en maakte die hoofden gewillig en onderworpen.
Een paar voorbeelden:
Een ondergeschikt vijandelijk hoofd uit de VI Moekims onderwierp
zich en werd hem opgelegd om de oprechtheid van zijn wensch
te bewijzen, door eene aan Tekoe Neq van Merassa toebehoorende
prauw, die gestolen was en zich te Koeala Pantjoer bij eene bende
van Tengkoe die Tirou bevond, daar te rooven en aan ons uit te
leveren. Het was een moeilijke taak, doch hij volbracht ze en leverde
in een donkeren nacht de prauw af aan een onzer oorlogsschepen op
de reede van Oleh-leh.
T. Moeda Rajoet uit het geslacht van de Imams der XIII Moekims
Toengkoep, een man van groot gezag en invloed in de sagi XXVI,
deed dringend het verzoek om de in die sagi opgeschuurde peper te
mogen uitvoeren; de ons aangeboden voordeelen waren zeer groot,
onze troepen zouden ongehinderd door de sagi XXVI kunnen marcheeren,
de vijandelijke benden zou hij verjagen. — Het verzoek
werd geweigerd.
Hetzelfde verzoek om uitvoer van zijne peper van het eiland
Waij, deed het in de Oostkust van Sumatra bekende bendehoofd
Nja Makam ; hij zou zich dan onderwerpen en als rustig burger gaan
leven. Tot bespreking zijner belangen en het duidelijk maken van zijn
verzoek, is hij toen bij T. Lamreng, met vergunning van het bestuur,
binnen de linie geweest; zijn verzoek werd afgewezen.
Er zouden nog meerdere voorbeelden zijn aantehalen van de ver-
5

66
meerdering van onze macht en ons gezag door de sluiting, maar ik
wil daarvoor nog alleen putten uit de lezing van Sicherer zelf.
Hij zegt o. a. bladz. 42.
«Welnu, ik beweer dat de blokkade, omdat zij vriend en vijand
«gelijkelijk treft en een bestraffings- en geen bestuursmiddel is, nim-
«mer eenig duurzaam effect zal sorteeren, en dat zij evenmin de
« toenadering en onderwerping der oorlogspartij en van den sultan zal
«tengevolge hebben, als dit in 1884 het geval is geweest.»
Sluiting dus kan volgens Scherer geen duurzaam effect sorteeren.
En wat lezen wij op bladz. 19.
«Dat aan zulk een machtig Radja — T. Tjihik Samaoen v. Pasangan —
«door een verbond van 5 kleine Radja's, waarvan er nog drie reeds
« door T. Tjihik uit hun land verdreven waren, al de door hem
«veroverde landstreken in korten tijd werden ontnomen (1), dat was
«een succes, dat de Atjehers zelf niet hadden durven verwachten. Ook
«zou dit resultaat zoo spoedig niet verkregen zijn geworden, als de
«Radja's alléén op eigen krachten hadden moeten steunen, of alleen
«door de wapenen zich recht hadden moeten verschaffen.
«Hetgeen n. 1. veel er toe bijdroeg om den voor ons gunstigen
« afloop dezer onderneming te bespoedigen was, dat, op mijn voorstel, de
c Gouverneur mij veroorloofde de vroeger bedoelde scheepvaartregeling
«op de Pasei-streek en Pasangan toe te passen, met dien verstande,
«dat van Pasangan tot Diamant punt alléén Telok Semawé voor den
«algemeenen handel geopend was.
« Daardoor had men het in de macht te zorgen, dat er te Pasangan
«nagenoeg niets tverd in- en uitgevoerd, zoodat de Radja geenc
«inkomsten hoegenaamd trok en ook de hoofden en voornamen, die
«allen handelen, gevoelig in de beurs werden getroffen. Schaarschte
«aan rijst was eveneens daarvan het gevolg en maakte dat T. Tjihik
«zijn krijgsvolk niet langer bij elkaar konde houden, waar het gold
(1) Die staatjes — Bajoe, Tjoenda, Kloempang doea, Nizam en Sawang— doorScherer
onze bondgenooten genoemd, waren door hem voorzien geworden van geweren en
munitie.

67
«veroverde streken tegen den aanval der rechtmatige bezitters te
« verdedigen. Ventre affamé n'a pas d'oreilles, etc. »
Was dat nu scheepvaartregeling?
Dat was dan dezelfde scheepvaartregeling, die de Generaal van Teijn
op Perlak toepaste in 1890 en die de Generaal sluiting noemde.
Thans heeft tengevolge van onze jarenlange politiek van noninterventie,
gepaard aan openstelling van de geheele kust voor den
algemeenen handel, Pasangan natuurlijk weer al de door Scherer
genoemde kleine staatjes aan zich onderworpen.
Welnu, als men thans de scheepvaartregeling invoert, dan kan
hierdoor, zonder Pasangan te sluiten voor in- en uitvoer, maar deze
langs onze vestiging te Telok Semawé toe te laten, Pasangan gedwongen
worden tot wat men wil, indien daarbij slechts rechtvaardig
en streng wordt te werk gegaan.
Er is dan noch verstrekking van wapens en munitie aan Pasangan's
tegenpartijen, noch strijd van deze tegen Pasangan, noch
ventre affamé noodig en wij laten bovendien Pasangan ten voordeele
van onze schatkist het gelag betalen. Het zou mij zelfs niet verwonderen
als Pasangan op onze eerste aanmaning in Bajoe, Tjoenda,
Nizam enz. de vroegere hoofden weer in hun gezag herstelt.
Toen in begin 1891 T. Tjihik Pasangan zich zonder vergunning
van het bestuur naar Birim begeven had en men op de Oostkust
algemeen vreesde voor onlusten, door hem gestookt, keerde hij, op het
eerste door Generaal v. Teijn daartoe gegeven bevel, naar zijn land
terug. Hij begreep, dat bij verzet of ongehoorzaamheid de straf niet
gering zou zijn. Dat was de macht van de rigoureuse sluiting.
Op bladz. 23 zegt Scherer:
«Niet zoo voorspoedig ging het ten opzichte van Gedong enz.
« Terwijl de radja van Bajoe in Blang Mangat getrokken was, deed
« Gedong een onverhoedschen inval in Bajoe en verbrandde in eenen
«dag op drie na al de daar zich bevindende kampongs. Welk ver-

«s
«loop de vijandelijkheden met Gedong hadden en hoe zij ondanks al
«onze tegenspoeden in den strijd — (hier wonnen de bondgenooten
«dus niet) — toch eindigden met een vrede, die al onze wenschen
«vervulde, zal ik nader schetsen, daar deze épisode een overtuigend
«bewijs levert van het nut der scheepvaartregeling.»
Scherer schetst dit nader op bladz. 26 en 27 als volgt.
Badz. 26;
«Toen Gedong den even vermelden onverhoedschen inval in Bajoe
« had gedaan, verbood ik natuurlijk direct allen uitvoer derwaarts (slui-
«ting dus) en gaf den Radja ook kennis, dat voorloopig geen prauwen
«met producten uit zijn landje te Telok Sernaivé zouden worden toe-
« gelaten ».
Op bladz. 27:
« Gedong versterkte zich goed, wachtte dapper den aanval der ver-
« bonden Radja's van Bajoe, Tjoenda, Blangmeh en Samalweroeh af.
«Dit viel te gemakkelijker, omdat Gedong slechts uit eenige kam-
«pongs bestaat, dicht bij elkaar gelegen en omringd door eene groote
«sawahvlakte van honderden Meters breed, en ook omdat de lieden
« van Gedong bekend waren als de dapperste van de Pasei streek.
«De bondgenooten moesten dit tot hun nadeel ondervinden. Alle
«aanvallen, met welke dapperheid soms ook uitgevoerd, werden afge-
« slagen, en aanzienlijk was het getal der gesneuvelden en gewonden
«aan hunne zijde.
« Bij enz.
« Hoewel dus het voordeel in den strijd aan de zijde der Gedongers
«bleef, zagen zij toch in, dat zij den strijd niet konden volhouden.
«Hunne munitie raakte op en bij de Atjehers wint hij den strijd, die
«het meeste kruit kan verschieten. Ook was het hun onmogelijk het
« veld te bebouwen, zij konden niets in- of uitgevoerd krijgen en ar-
«moede en gebrek stoiiden dus voor de deun.
Kwam dit door sluiting of scheepvaarlregeling ?
«Zij besloten daarom vredesvoorslagen te doen en hoewel de voor-
« waarden voor hen zeer hard waren, namelijk ontruimen van het door
«hen veroverde Blangmeh en uitlevering van geschut en 25 Beaumont

69
«geweren, bleef hun niets anders over dan zich daaraan te onder-
« werpen, hetgeen ze dan ook deden».
Kwam dit nu door de scheepvaartregeling ?
Neen , door de sluiting, maar zij onderwierpen zich zoo spoedig aan
onzen wil omdat zij voelden, dat die sluiting hen van de voordeelen
der scheepvaartregeling uitsloot.
Ook tijdens de sluiting van Generaal van Teijn, die bij volgen van
bevelen niet dadelijke voordeelen in 't vooruitzicht stelde, voelde
men onze groote macht en gehoorzaamde.
In 't einde van 1890 toch verlangde de luit. ter zee I e kl. Jeekel
commandant van H. M. Batavia, dat Pasangan 25 achterlaad karabijnen
zou uitleveren. Pasangan gehoorzaamde, T. Maharadja Djempah
bracht ze aan boord.
In Gedong, zoo zagen wij, hadden onze met geweren en munitie
geholpen bondgenooten geen succes met de wapenen en toch legde
Gedong het hoofd in den schoot.
Dit was dan ook te verwachten en zou door de sluiting, met de
voordeelen der scheepvaartregeling in 't vooruitzicht, verkregen zijn,
zonder dat men de kleine z. g. bondgenooten tegen Gedong had
laten vechten.
Waarom heeft dan de door den Generaal van Teijn in 't begin van
1890 ingevoerde algemeene sluiting van Noord- en Westkust in
verband met de scheepvaartregeling op de Oostkust de onderwerping
nog niet ten gevolge gehad?
Dit is algemeen bekend. De Generaal had bij zijn vertrek met
de sluiting, die op oordeelkundige wijze, met ijzeren wilskracht en
energie was ingevoerd en doorgezet, dank zij vooral de marine, groote
resultaten bereikt. Wat hij daaromtrent aan de Regeering meldde
was geheel naar waarheid geschetst, zonder overdrijving en zonder
dat de toestand in eenig opzicht te rooskleurig was voorgesteld.
Vreezende, dat bij zijn opvolger de wagen weer uit het goede spoor
zou raken als deze de eigenaardige denkbeelden uitvoerde, die hij
op Batavia verkondigde en die, in 's lands belang, naar Atjeh geschreven
waren door iemand, die met bezorgdheid de toekomst te gemoet

70
zag, betoogde de Generaal, naar hij mij het vorige jaar uit Holland
schreef, in een eigenhandig gesteld schrijven aan de Regeering de
noodzakelijkheid van het dwingen van den Gouverneur van Atjeh door
eene bindende instructie tot het volgen van de vastgestelde politiek.
Het heeft niet gebaat. Ik weet niet wat de Regeering naar aanleiding
van 's Generaals waarschuwende stem deed, maar de omstandigheid
, dat de nieuw opgetreden Gouverneur zich niet heeft bepaald
tot het doen van voorstellen om zijne eigenaardige denkbeelden omtrent
scheepvaartregeling, sluiting, vuurwapens en klewang bij de
Atjehers, middelen tot pacificatie enz. enz. ingevoerd te krijgen, maar
reeds spoedig de kracht van de sluiting verlamde door licenties,
bewijst voldoende, dat 's Generaals waarschuwende stem die eens
roepende in de woestijn geweest is.
De Atjehers hadden terecht gezegd:
« Iedere bestuurs verandering brengt bij die weifelende Hollanders
tivijziging in de bestuurs-inxichten."
De gunstige toestand door Generaal van Teijn in 't leven geroepen
ging als natuurlijk gevolg hiervan, weer met rassche schreden achteruit,
van onderwerping was weldra in 't geheel geen sprake meer en
gelukkig moet ik het achten dat de Regeering er eindelijk een einde
aan maakte.
Een man van karakter en individualiteit toonde zich in dit tijdvak
de assistent-resident Ruijssenaers, die zoo lang mogelijk onder voor
hem hoogst moeilijke omstandigheden gestreden heeft voor de handhaving
van de sluiting en van de verdere beginselen, welke in 1890
onder Generaal van Teijn een zoo gunstigen stand van zaken hadden
veroorzaakt. Hij had den Generaal vóór diens vertrek moeten belooven
pal te zullen staan op zijn post en den nieuwen Gouverneur,
zoo noodig, met vastberadenheid en volharding den juisten weg te
zullen wijzen. Trouw heeft hij woord gehouden, totdat hij verwijderd
werd.
Ik heb oprechte hoogachting voor dezen energieken ambtenaar en
wensch dat hier openlijk te verklaren.
Telde hij in 1878 zijn leven niet bij den inval van den Habib,
toen het er op aankwam een militair transport te vergezellen van
Pakan Badak naar Boekit Seboen, bij welke gelegenheid hij zich
onderscheidde en zwaar gewond werd, in 1891 bleef hij pal staan
voor 's lands belangen in weerwil dat zelfs zijne toekomst bedreigd werd.

71
In eene belangrijke Nota heeft hij bovendien zijne denkbeelden
ontwikkeld omtrent den toestand te Atjeh tijdens het vertrek van
Generaal van Teijn en de verder te volgen gedragslijn, welke Nota
door den tegenwoordigen Minister, in wiens bezit zij is, van hooge
waarde werd geacht.
De assistent-resident Ruijssenaers ontving tot dusverre nog geen
enkele onderscheiding.
Zoo zijn we dan genaderd tot het jaar 1892, dat ons den ll en
Gouverneur van Atjeh gaf en met die bestuurs-verandering, wederom
andere bestuurs-inzichten. Ditmaal de scheepvaartregeling, niet echter
naar de denkbeelden van den nieuwen Gouverneur, ook niet naar de
inzichten en voorschriften van de Regeering, hoewel deze uit al de
sedert jaren ontvangen adviezen toch wel het ware daaromtrent moet
kunnen putten, maar naar de zienswijze van den resident Scherer.
Dit zou natuurlijk geen nadeel doen, want we zagen dat juist uit
Scherer's brein de eerste rationeele denkbeelden omtrent scheepvaartregeling
gesproten zijn, maar Scherer wil eene m. i. verkeerde toepassing
en daarbij nog andere zaken, om tot de pacificatie van Atjeh en
Onderhoorigheden te geraken, welke, worden zij ingevoerd, ons brengen
zullen waar hij dacht dat de sluiting met hetgeen daaraan annex
was ons zou heenvoeren. Bovendien heeft hij geen volledig programma.
Om dit alles duidelijk aantetoonen moet ik Scherer's lezing van
20 Januari 1891 in het Indisch genootschap ter hand nemen en
achtereenvolgens zijne in 4 punten geformuleerde denkbeelden bespreken
met uiteenzetting van hetgeen daarin goed en niet goed is, het
waarom van een en ander, zoomede wat daaraan ontbreekt om tot
de volledige pacificatie van Atjeh te geraken. Het doet mij leed nu
niet verder Scherer's inzichten te kunnen deelen.
Scherer dan wil het volgende en zegt overtuigd te zijn, dat zoo
doende de pacificatie zal verkregen worden.
1°. Het controleeren van handel en scheepvaart en het bijna geheel
beletten van den smokkelhandel door eene scheepvaartregeling.
2 e . Het meester worden op de kust, niet in naam maar inderdaad
door het volgen van eene gedragslijn, die men met korte woorden
kan bestempelen als : ons aansluiten bij de zwakken en verdrukten
en met hen de sterkeren in toom houden.

72
3 e . Het isoleeren van Groot-Atjeh door het te doen in- en
afsluiten van de kust door landstreken, wier bestuurders volkomen
met ons meegaande, den doortocht aan vijandige benden beletten.
4°. Het pacificeeren van Groot-Atjeh met of zonder sultan, naar
mate de omstandigheden dat voor ons het verkieslijkst maken.
Tegen het sub. I genoemde — scheepvaartregeling — heb ik natuurlijk
geen enkel bezwaar. Integendeel !
Over de geheele kust van Atjeh — dus van Tamiang op de Oostkust
tot aan Troemon op de Westkust — Groot-Atjeh niet uitgezonderd
— moeten alleen eenige door ons aan te wijzen plaatsen voor
den algemeenen handel worden opengesteld. Op deze plaatsen moeten
wij vestigingen hebben, met militaire bezetting, besturende ambtenaren
, recherche-, post-, telegraaf-, politie- en havenpersoneel, en alle
in- en uitvoer moet over deze plaatsen door onze handen gaan.
Alle overige plaatsen van de geheele kust van Atjeh blijven voor
den buitenlandschen handel gesloten.
Tot zoover is alles correct en bestaat er geen enkel verschil tusschen
het voorstel van Generaal van Teijn en de denkbeelden van
Scherer, behalve dat de laatste een telegraphische verbinding
niet noodzakelijk acht. Ik deel het gevoelen van den Generaal, dat die
telegraphische verbinding wel noodig is, om steeds tijdig bericht te
kunnen hebben van alle naar Atjeh uitgeklaarde schepen uit de Straits,
hetgeen vooral de taak van onze marine zeer vergemakkelijkt. Het
is echter niet noodig hierover uitvoeriger uitteweiden, daar Atjeh
thans reeds in de telegraphische gemeenschap is opgenomen.
De vraag rijst nu: Welke plaatsen moeten worden opengesteld?
Scherer zegt, dat het eenige wat de handelaren uit de Straits van
eene scheepvaartregeling met recht kunnen verlangen is, dat de opengestelde
plaatsen zoodanig gelegen zijn, dat de Atjehers er hunne
producten zonder bezwaar kunnen heenvoeren.
Ik vindt dit niet juist gezegd; de handel uit de Straits heeft hiermede
m. i. niets te maken, maar wel zijn wij dit verplicht te doen tegenover
de Atjehers, onze onderdanen; hun moeten wij het, door eene
goede keuze van plaatsen, mogelijk maken, hunne producten zonder
groote moeilijkheden naar die plaatsen te vervoeren.
Juist vind ik daarentegen, wat Generaal van Teijn zeide : de te

73
kiezen plaatsen moeten zoodanig gelegen zijn, dat de handel geen
bezwaar kan maken, dat telkens de voor laden en lossen geschikte
tijd met stoomen verloren gaat, niet te ver dus van elkander verwijderd;
maar ook moeten zij niet zoo dicht bij elkander liggen, dat
men geen redelijk groote centra van handel krijgt, want het loont
de moeite slecht om plaatsen aan te doen, waar slechts geringe
hoeveelheden worden gelost en geladen en ook verhoogt dit de kosten;
voorts leggen bij de keuze der plaatsen goede ankerplaatsen, aanzien
en vertrouwdheid van de hoofden, en de grootheid en macht van de
staatjes gewicht in de schaal.
Scherer wijst op bladz. 38 van zijne lezing aan:
Op de Noordkust:
1 Edi.
2 Telok Semawé
3 Samalanga
4 Segli
Op de Westkust
1 Malaboeh
2 Tenom
3 Rigas
4 Kloewang
Op Groot-Atjeh
1 Oleh-leh
2 Poeloe Way
De Generaal van Teijn achtte op de Oost- en Noordkust :
Edi — Telok Semawé en Segli, — althans vooreerst, voldoende,
daar elk dezer staatjes aan bijna al de opgenoemde eischen beantwoordt ;
later zou, als het om de een of andere rede wenschelijk bleek, nog
een vierde plaats in aanmerking kunnen komen.
Op de Westkust wenschte de Generaal Telok Kroet, Melaboeh en
Tampat Toean opengesteld en als punten van vestiging aangewezen
te zien; de eerste plaats omdat het daartegenover liggend eiland
Raja, waar de Generaal ons etablissement wilde vestigen, ten allen
tijde een voor de schepen veilige ankerplaats biedt, het hoofd van
Telok Kroet ons altijd trouw was en steeds zelfstandig, zelfs aan
aanvallen van Toekoe Oemar en Rigas het hoofd wist te bieden en
omdat dit staatje ongeveer in 't midden tusschen Oleh-leh en Melaboeh
gelegen is, van Oleh-leh 50, van Melaboeh 62 Eng. mijlen verwijderd ;

74
de tweede plaats als een der meest gewichtige van de Westkust en
wij daar reeds eene vestiging hebben en Tampat Toean als het eenige
van de Maleische staatjes op dat gedeelte der kust, dat door zijn zeer
kalme baai het geheele jaar door een veilige ankerplaats heeft.
De onder sub 2, 3 en 4 door Scherer — die met de Westkust niet
-bekend was — opgegeven plaatsen, voldoen niet zoo goed aan de
opgegeven eischen, Tenom kan zelfs in het geheel niet voor vestiging
in aanmerking komen.
Wel moet dit open blijven voor den algemeenen handel ingevolge
de overeenkomst bij de Nisero-quaestie, maar dit doet niets ter zake,
zooals de Regeering weet, eene vestiging moet er toch niet komen.
Voor Groot-Atjeh zelf wees de Generaal, evenals Scherer, Oleh-leh aan.
Poeloe Waij moet vermoedelijk ook wel voor den algemeenen
handel openblijven, maar om geheel andere redenen; ten opzichte
van dit eiland bestaan plannen, waarover ik aan 't slot het een en
ander zeggen zal.
En nu de gewichtigste quaestie, de toepassing van de scheepvaartregeling.
Wij zitten door de scheepvaartregeling op de geldkist van Atjeh. af- d^^M
Welnu, van af den dag der invoering moeten wij dat in 't oogy' y
houden en de scheepvaartregeling niet slechts bezigen als middel tot JT^^,
onderwerping van Atjeh door dwang, maar als middel tot onder- p^,: ƒ
werping voor rekening van de Atjehers zelven.
Wij kunnen Atjeh onderwerpen voor rekening van Atjeh, even goed
als in 1870 Frankrijk geslagen is voor rekening van Frankrijk.
Behalve dus dat men door die scheepvaartregeling een groote vaste
bron van inkomsten moet scheppen, moeten bovendien nog extra betalen
alle staatjes, die zich niet volkomen naar onzen wil schikken.
Alleen hierdoor zal de scheepvaartregeling aan de Atjehers in waarheid
doen zien en voelen, dat de te Kota-Radja gevestigde Nederlandsche
autoriteit de uitsluitende machthebbende is, wiens wil moet worden
geëerbiedigd, wiens bevelen men moet gehoorzamen; alleen op die
wijze zal ons gezag voor goed gevestigd raken, zal onze macht en
invloed allerwegen groot worden.
Verkrijgt men dergelijke gedwongen onderwerping voor rekening
van Atjeh door toepassing van de middelen die Scherer aangeeft?
Neen!
Uit het geheele betoog van Scherer toch blijkt, dat hij met zijne

75
scheepvaartregeling aan den Staat slechts langzamerhand eenige inkomsten
wenscht te verzekeren, door verkoop van opium in het
groot en overname van de hoofden van het recht van in- en uitvoer
(bladz. 15 brochure Scherer). Voorts bewijzen de aangehaalde voorbeelden
omtrent Gedong en Pasangan, dat bij hem steeds scheepvaartregeling
en sluiting voor allen in- en uitvoer, hand aan handgaan,
sluiting de straf is voor het zich niet schikken naar onzen
wil, slechts de vrees voor de veroordeelde sluiting kracht verleent
aan zijne scheepvaartregeling.
Het toepassen van dezen maatregel geeft natuurlijk wel tijdelijk
nadeel aan den getroffene, maar evenzeer aan den treffer en dit mag
in geen geval, te meer niet, omdat zoo'n sluitingsmaatregel ons
moeilijkheden en buitengewone beslommeringen veroorzaakt.
De overtreder moet geen tijdelijk nadeel lijden, maar een blijvend,
dat gevoeliger wordt naarmate van den duur van het verzet, en de
oplegger van de straf moet in gelijke verhouding voordeel oogsten.
In stede dus van het systeem door Scherer voorgestaan: «Doen
ivat ik wil of ik sluit «s moet het wezen: «Doen icat ik wil of ge
betaalt» «extra», alleen bij hooge uitzondering, bij volstrekte noodzakelijkheid
gepaard met een tijdelijk verbod tot invoer, nooit echter
tot uitvoer, terwijl de voor de uitgevoerde artikelen te innen gjplden
onder onze berusting blijven zoolang men zich niet aan onzen wil
onderworpen heeft, en daarvan c. q. ook de beloopen boeten worden
afgehouden.
Ik zeide op bladz. 36 van deze aflevering dat eene kleine uitbreiding
aan de in 1S83 bestaande scheepvaartregeling te geven, in verband'
met de door de hoofden op de kuststaten geteekende 18 artikelen,
die regeling gemaakt zou hebben tot een middel om daarmede
de onderwerping af te dwingen.
Met deze uitbreiding bedoel ik de regeling der inkomsten, die d e
scheepvaartregeling gelegenheid geeft te trekken en waarop de 18
artikelen ons recht geven.
Die verklaring in 18 artikelen en acte van bevestiging, zooals ze
tegenwoordig door de hoofden van de Onderhoorigheden geteekend
worden, vindt men hierachter als Bijl. II; — eenige wijziging daarin
is noodig.
Onze inkomsten moeten bestaan in: At~t,< /J&T-~
a. Vaste inkomsten, als :

le. de hatsil, die vroeger den sultan toekwam, kan desverkiezende
nog wat verhoogd worden.
2 e . invoerrechten — door ons zelf te regelen — nadat het recht
-van heffing tegen eene billijke schadeloosstelling van de hoofden zal
zijn overgenomen conform art. 6.
3 e . invoering van de opiumpacht en c. q. die van andere middelen.
Opiumregie is misschien nog beter.
icißi' b. Bijzondere inkomsten, dat zijn: boeten.
Het hoofdvoedsel — rijst — moet vrij van invoerrecht zijn en
ook moeten door ons geen uitvoerrechten geheven worden, dit laatste
niet omdat daardoor de producten te duur aan de markt komen,
hetgeen de cultuur niet aanmoedigt.
De invoerrechten kunnen, als zij met oordeel geregeld en vooral
niet te laag gesteld worden, op die artikelen van weelde, waarop de
Atjehers verzot zijn, een aanmerkelijke bron van inkomsten opleveren
en ook de opiumpacht of regie zal weldra groote sommen in 's lands
kas doen vloeien. In 1890 bood een Europeesche firma aan, om bij
invoering van de scheepvaartregeling, voor het eerste jaar den verkoop
van opium te pachten tegen ƒ 250.000 's maands en volgens
hare berekening zou zij na dat eerste jaar wel durven gaan tot
ƒ 400.000 's maands.
Men moet dus niet, (zooals vóór de sluiting geschiedde, aan
hoofden op Groot-Atjeh die buiten de linie wonen) tegen betaling
van ƒ 200 of ƒ 300 eene licentie verstrekken voor den invoer van
een kist opium (40 bollen), die dan bij verkoop in het klein duizenden
guldens opbrengt.
De hoofden trekken in den regel voldoende inkomsten uit eigen
cultures en uit het hun toekomende aandeel van de cultures hunner
onderhoorigen — de radja van Edi b. v. had een inkomen van
eenige tonnen gouds —; waar dit niet het geval is en daar waar
men andere redenen heeft om de belangen der hoofden nauwer aan
de onze te verbinden, kan men hun een tantième toekennen van de
inkomsten door ons van pacht, regie of invoerrechten getrokken.
Voorts moeten op het niet trouw nakomen van de verplichtingen
opgelegd in de artikelen 2, 11, 13, 14 enz. van de geteekende verklaring
zeer zware boeten gelegd worden, bij niet gewillige voldoening
in te houden van de opbrengst der uitgevoerde producten.
Deze boeten moeten niet een vooraf bepaald vast bedrag beloopen,
76

77
maar geregeld worden naar omstandigheden. Is h. v. eene niet
nagekomen verplichting op het oogenblik van de ontdekking der
nalatigheid nog te vervullen, dan legt men eene boete op van zooveel
's maands, oploopende totdat aan de verplichting voldaan is. Kan
zulks niet meer geschieden, dan natuurlijk eene boete voor eens.
Heeft men met een staatje te doen, dat geen uitvoerhandel drijft,
wat in de Onderhoorigheden zelden zal voorkomen, dan legt men
toch boete op en verhaalt die op hetgeen wordt ingevoerd.
Aldus met oordeel handelende, zal men weldra zien hoeveel macht
de scheepvaartregeling ons verschaft en hoe gewillig en onderworpen
de Atjehers spoedig algemeen in alle Onderhoorigheden onze bevelen
zullen opvolgen en dat het bijna nooit noodig zal zijn het middel
toe te passen dat Scherer aanprijst : sluiting van allen in- en uitvoer.
Mocht men een enkele maal toch hiertoe moeten overgaan, dan moet
de sluiting — zooals ik zeide — toch in geen geval den uitvoer
beletten, wel den invoer en door het stationneeren van een schip,
zoo noodig ook de vischvangst.
Voor eene rationeel ingerichte scheepvaartregeiing, eene goed geregelde
contrôle op handel en scheepvaart, is verder, evenals voor
eene algemeene rigoureuse sluiting, eene krachtige marinemacht noodig.
Het spreekt toch van zelf dat men trachten zal, onze voorschriften
op den uit- en invoer te ontduiken, zoowel om van den uitvoer
den hatsil niet te betalen als van den invoer de daarop te heffen
rechten, terwijl ook gesmokkelde opium voor den smokkelaar groote
winsten belooft. Ook de invoer van oorlogscontrabande moet worden
tegengegaan. De smokkelhandel zal beproeven, waar mogelijk,
plaatsen van de uitgestrekte kust aan te doen die voor in- en
uitvoer niet opengesteld zijn.
Ik herinner b. v. maar aan hetgeen hiervoren reeds gezegd is
omtrent den uitvoer van peper van Simpang Anas, onderhoorigheid
van Perlak, via Tamiang en Langkat, tot ontduiking van den
hatsil en de opgelegde oorlogsschatting; ook de invoer van het benoodigde
in dit staatje geschiedde langs denzelfden weg, terwijl het
bekend is dat in 1890, tijdens de sluiting, het grootste gedeelte van
de oorlogscontrabande en opium, die te Kemala binnenkwamen,
ingevoerd waren via Tamiang.
Dat de smokkelhandel niet, evenals tijdens de openstelling van

78
de geheele Atjehkust, rechtstreeks geschieden zal door de stoomschepen,
die openlijk handel op Atjeh drijven, althans dat deze geene,
niet voor den handel opengestelde plaatsen zullen aandoen of trachten
smokkelwaar onder de openlijk in te voeren artikelen binnen
te krijgen wil ik wel gelooven, de boeten die zij daardoor kunnen
beloopen — zie Staatsblad 1892 N°. 203 — van ƒ 100 tot ƒ 10,000 zijn
een vrij afdoend middel om hen dit niet te doen wagen, maar na
invoering der scheepvaartregeling zal zich een afzonderlijke smokkelhandel
organiseeren met Chineesche en Inlandsche vaartuigen, die
desnoods zelfs in verband kunnen handelen met enkele stoomschepen
en op zee de door laatstgenoemde uit de Straits medegenomen
smokkelwaren overnemen.
Aldus zou zelfs, zonder de noodige marine, een tijdig ontvangen
telegraphisch bericht niet baten, want bij visitatie van het gesignaleerde,
als smokkelwaar medegenomen hebbende stoomschip, zou
men niets vinden.
Om dit smokkelen, dat op allerhande manieren beproefd zal
worden, tegen te gaan, alsook tot het beletten van zeeroof
of blokkeeren van elkanders havens middels gewapende prauwen ,
waarvoor de Atjehers steeds zoo berucht waren en in den loop van
deze eeuw niet het minst Toeankoe Abas, de vader van de Toeankoe's
Abdul Madjid en Hoesin, zoomede om onmiddellijk hulp te verleenen
en krachtig op te treden bij het mogelijk stranden of in nood vallen
van schepen enz. is eene krachtige, maar vooral ook snelvarende
marine noodig.
Laat toch de schijn ons niet weder bedriegen en onze zucht om
goedkoop uit te zijn, ons toch niet verleiden tot halve maatregelen.
Eene scheepvaartregeling zonder of met eene onvoldoende marine
is als een leger zonder of met gebrekkige wapenen.
Voorspiegelingen van goedkoopte zijn nooit goed, zij komen niet
uit en baren teleurstellingen.
De Eegeering vergeté bovendien niet, dat zij thans met de scheepvaartregeling
als 't ware haar laatste kaart uitspeelt, slaagt men
hiermede niet, wat moet zij dan beginnen? Opnieuw alles sluiten
of opnieuw alles openstellen !
Maar zij ZAL slagen, als de zaak maar flink wordt aangevat, niet
met overhaasting, maar kalm, bedaard, met vertoon van kracht en
enegrie, door een man met een helder verstand, maar vooral met

79
een vast karakter en groote individualiteit, consequent naar een vast
beginsel. Geen redeneeringen van «de humaniteit eischt dit of dat»,
«onschuldigen worden tegelijk met schuldigen getroffen, enz.», dit
alles zijn flauwe praatjes, is ziekelijke philanthropie; wij zitten niet
te Atjeh om vliegen te vangen en maar steeds door onze millioenen
weg te werpen. Atjeh moet onderworpen worden, dat is de zaak en
om dit resultaat, na al ons morsen en knoeien, nog te erlangen,
moet Atjeh zelf betalen, wat door ons voortaan nog aan dat land
wordt ten koste gelegd.
En hierdoor wordt het niet ten gronde gericht. Integendeel! Het
wordt door de scheepvaartregeling opgebeurd uit het verval waaraan
het sedert de laatste eeuwen ten prooi was, want er ontstaan daardoor
bloei en ontwikkeling, gepaard aan orde, rust en veiligheid.
De Atjehers moeten nu van stonde af aan zien en voelen, dat het
uit is met onze lankmoedigheid, met ons weifelen, met onze verandering
van inzichten ; zij moeten zien en voelen dat wij thans voor
hunne rekening orde en rust herstellen en bovendien bij het geringste
verzet, zelfs bij het niet met bekwamen spoed opvolgen van onze
bevelen, de straf de misdaad of het verzuim op den voet volgt en wel
de gevoeligste straf, die voor hen te bedenken is en geheel in hun
eigen systeem past: betalen.
Kan dus met de scheepvaartregeling alleen de onderwerping verkregen
worden?
Voor de Onderhoorigheden van Atjeh, geen enkele uitgezonderd
beantwoord ik deze vraag volmondig met «Ja», mits ze wordt toegepast
op de wijze als ik hier voren aangaf en ik leg hierop te meer
nadruk, omdat ik thans verneem, dat geen invoerrechten sullen geheven
worden. Ik waarschuw daartegen. Wat men nu niet doet
kan later niet meer geschieden; dat zou wantrouwen verwekken en
groote ontevredenheid. Het zou dan zijn: «Ziet ge wel, dat de
Hollanders niet te vertrouwen zijn, maar eerst gaan belasten als zij
met fraaie beloften en toezeggingen hun doel bereikt hebben.»
Er zou dan weer, evenals vroeger, rondgestrooid worden, dat
gedwongen koffiecultuur en dergelijke spoedig volgen zullen.
De Atjehers moeten dadelijk weten waar het op staat en zoo blijve
het, totdat door volkomen rüstigen toestand vermindering mogelijk is.

80
Wij komen nu aan punt 2 van Scherer's voorstellen.
«Het meester worden op de kust, niet in naam, maar inderdaad
«door het volgen van eene gedragslijn, die men met korte woorden
«kan bestempelen als: ons aansluiten bij de zwakken en verdrukten
«en met hen de sterkeren in toom houden».
Het meester worden op de kust, niet in naam maar inderdaad,
bereikt men niet, door het helpen vechten van zwakken en verdrukten
tegen sterkeren, waarop Scherer's voorstel feitelijk neerkomt, maar
door de scheepvaartregeling, hier vor en aangegeven. Scherer zelf bewijst
dit trouwens met de door hem aangehaalde voorbeelden.
In Pasangan bracht de vereeniging van zwakken den sterkere in
het nauw, — maar, zegt Scherer o. a:
«Dit resultaat zouden zij niet zoo spoedig verkregen hebben, als zij
«zich alleen door de wapens recht hadden moeten verschaffen».
Neen zeker niet; het was, zooals Scherer zelf erkent, de sluiting
van Pasangan, of met andere woorden gezegd: «de onttrekking van
«de voordeelen der scheepvaartregeling aan Pasangan», die voornamelijk
de onderwerping teweegbracht.
En het was niet voornamelijk dit onttrekken van de voordeelen
der scheepvaartregeling, het was eenig en alleen deze maatregel, die
het succes bracht en het vechten van de zwakken door onze hulp had
achterwege kunnen blijven, had zelfs achterwege moeten blijven. Dat
bewijst het volgende voorbeeld.
In Gedong had het omgekeerde plaats; onze z. g. bondgenooten
hadden, niettegenstaande onze hulp, niettegenstaande de door ons verstrekte
wapens en munitie, geen succes, zij delfden zelfs het onderspit
en toch werd de onderwerping van Gedong aan onzen wil verkregen.
Het was het onttrekken van de voordeelen der scheepvaartregeling
aan Gedong, dat ons, in weerwil van het niet slagen met de wapens,
de onderwerping aan onzen wil bezorgde.
Krijgt men dus invloed en gezag, wordt men dus meester op de
kust, niet in naam, maar inderdaad, door het volgen van de gedragslijn
sub. 2 van Scherer's denkbeelden ?
Neen, het tegendeel is waar, maar in weerwil van het nadeel, dat
wij ons zelfs hierdoor kunnen berokkenen, is de scheepvaartregeling
een zoo krachtig werkend dwangmiddel, dat daardoor toch de eerbiediging
van onze bevelen verkregen wordt.

81
Het voorstel van Scherer sub 2 is derhalve bepaald verkeerd, ook
nog om andere redenen.
Met de scheepvaartregeling beoogt men — ik zeide het reeds — niet
alleen het verkrijgen van de onderwerping, maar tevens het brengen
van het land tot welvaart en bloei, tot orde en rust.
Moeten wij nu zelf aan de Atjehers wapens en munitie gaan verstrekken
om daarmede te vechten en dit vechten gaan aanmoedigen?
Brengen wij hierdoor het land tot orde en rust, of zou men het doel
beter bereiken met het doen inleveren van de vuurwapens, dat geleidelijk
ook mogelijk is door de macht, die de scheepvaartregeling in
onze handen legt?
Moet er eene hoogst enkele maal met de wapens gestreden worden,
moet aan een enkel overmoedig staatje bij uitzondering eens eene
tuchtiging worden toegediend, welnu, men trede dan op zooals de
Generaal van Teijn in 1890 te Edi deed. Het is de taak van het
leger om dan te vechten en met beleid aangevoerd, zooals de Generaal
van Teijn het in 1890 aanvoerde, zal ook het succes groot en blijvend
wezen.
Het sub 2 door Scherer voorgestelde moet derhalve als geheel onnoodig
en zelfs schadelijk, onvoorwaardelijk verworpen worden. Het
denkbeeld van de noodzakelijkheid om aldus op te treden is echter bij
hem zoo ingeroest, dat ik overtuigd ben, dat in zijne aan de Regeering
aangeboden voorstellen, weder het weinig gevaarlijke van
het verstrekken van vuurwapens betoogd zal zijn.
De eenige concessie, die hij misschien gedaan heeft, zal de beperking
zijn, dat alleen tromplaadgeweren aan onze z. g. bondgenooten mogen
gegeven worden.
Misschien zal Scherer bij langer verblijf te Atjeh het gevaarlijke
van de in dit opzicht bij hem bestaande meeningen inzien, maar voor
alle zekerheid wil ik toch releveeren, dat ik, en vele anderen met mij,
die latere ondervinding hebben dan Scherer en niet evenals hij, alleen
op de Oostkust van Atjeh bekend zijn, over deze aangelegenheid de
meening deelen van den Gouverneur-Generaal van Rees, die onverholen
te kennen gaf:
«Ieder geweer aan Atjehers, waar, bij welke gelegenheid en onder
«welke omstandigheden ook verstrekt, wordt te eeniger tijd tegen
«ons gekeerd.»
y. K-I^

82
En ook op het met overtuiging uitgesprokene, dat men zich aansprakelijk
stelt voor de wederinlevering, moet men niet te vast bouwen.
Het gebeurde met de 50 aan Telok Kroet verstrekte achterlaadgeweren
kan tot bewijs hiervan strekken. Ook hier had de assistentresident
de overtuiging van de wederinlevering, te Telok Kroet was
de toestand zeker niet minder gunstig dan in eenig staatje ter Noordkust
en ook onze verhouding tot dat staatje pleitte voor vertrouwen; toch
bracht de verstrekker de geweren niet weder binnen en ook zijn
opvolger, de assistent Ruijssenaers, deed bijna anderhalf jaar lang
vergeefsche moeite. Eindelijk slaagde hij, onder welke voorwaarden
wil ik liever niet vertellen.
Vele voorbeelden zouden hieraan zijn toetevoegen, de assistent
Ruijssenaers kan in dit opzicht van ondervinding spreken en door
zijn toedoen werd dan ook nimmer een vuurwapen verstrekt. Ook
in dit opzicht maakte hij op vele ambtenaren eene hoogst gunstige
uitzondering en onverdeeld was hij de meening van den Gouverneur-
Generaal van Rees toegedaan.
En men moet niet denken, dat, niettegenstaande de bij vele civiele
ambtenaren gevestigde overtuiging, dat het verstrekken van vuurwapens
en munitie te Atjeh niet zoo gevaarlijk is, nog niet zoo heel
veel verstrekkingen hebben plaats gehad, dat die verstrekking nog
geen groote proporties heeft aangenomen.
Het aantal rechtstreeks verstrekte of door licenties ingevoerde geweren
bedroeg in den aanvang van 1891 al ettelijke duizenden; ik
herinner mij het juiste getal niet meer, doch weet nog wel, dat het
groot was, met pi. m. 8 à 10 pCt. aan achterlaadgeweren, en de
uit ons oorlogsmagazijn verstrekte achterlaadpatronen telt men met
honderdduizendtallen.
Al deze geweren zijn verstrekt aan z. g. vertrouwbarc vrienden
en bondgenooten, met de overtuiging dat men ze, desverkiezende,
weer kon ingeleverd krijgen.
Dwaze illusie !
Misschien zullen wij ze nog eenmaal bloedig moeten terughalen.
Ik ga thans over tot punt 3 van Scherer's voorstellen.
«Het isoleeren van Groot-Atjeh door het te doen insluiten en af-

83
«sluiten van de kust door landstreken, wier bestuurders volkomen
«met ons meegaande den doortocht aan vijandige benden beletten.»
Groot Atjeh — zegt Scherer — is eene ontvolkte en verwoeste
streek, ternauwernood 40000 inwoners meer tellende.
Dit getal laat ik voor Scherer's rekening; waarop het gegrond is
weet ik niet, maar zeker is het volgende:
Binnen de zeer kleine ruimte van onze tegenwoordige geconcentreerde
linie, de landstreek die — met uitzondering van Merassa —
het meest van den oorlog te lijden heeft gehad, woonden in 1891
meer dan 8000, ik meen zelfs bijna 9000 inwoners, hoofdelijk geteld
en geregistreerd.
In de eveneens kleine IV Moekims, die weinig van den oorlog leden,
en goed bevolkt zijn, wonen zeker een gelijk getal menschen, ik zou
ze zelfs wel op de helft meer durven schatten. Zou men nu denken
dat de groote Sagi's der XXII en XXVI Moekims en het overige
gedeelte der XXV Moekims te zamen maar pi. m. 22000 inwoners
zouden tellen, vooral thans, nadat men daar sedert onze concentratie —
dus al 8 jaren lang — niets meer van den oorlog te lijden
heeft gehad.
Wie het gelooft en daarop berekeningen baseert, zal schromelijk
bedrogen uitkomen.
Punt 3 van Scherer's voorstellen komt nu daarop neer, dat men
de z.g. ontvolkte streek — die Groot-Atjeh heet — afsnijdt van de Onderhoorigheden
en dit alweder door Atjehsche bondgenooten, die men
daartoe wapens, munitie en geld verstrekt en bovendien nog helpt, op
eene wijze, in strijd met hetgeen sub 2 beoogt. Wij zullen dit
aanstonds zien.
Volgens Scherer ligt de sleutel van dit systeem op de Noordkust,
in Pedir. Van Kemala, waar de zetel van de oorlogspartij gevestigd
is, loopt, volgens de berichten die Scherer ontving, maar één begaanbare
weg naar Groot-Atjeh en wel van Kemala Noordwaarts langs
den rechteroever der Pedir rivier naar het land van T. Bintara Rebeh
en vervolgens door dit land en de VII Moekims naar den bovenloop
der Atjeh rivier, die men 33 maal op den tocht naar Groot-Atjeh
passeeren moet, terwijl de weg voorts door het bergachtige terrein,
waardoor hij gedeeltelijk loopt, met een enkele benting bezet door een
paar Atjehers voor alle passage is af te sluiten.

84
Het spijt mij, dat ik Scherer de illusie ontnemen moet dat dit de
eenige weg naar Groot Atjeh is, zijne brave bondgenooten bedrogen
hem in dit opzicht; het is niet eens de meest gebruikelijke weg en
zoo bijzonder moeilijk is hij ook niet, wel voor eene militaire colonne,
maar niet voor Atjehers.
«Wel — vervolgt Scherer — zou men nog over den Barisan naar
«de Westkust kunnen trekken en dan zoo door den Gleh Loedah pas
«de IV Moekims Kroeng Raba in Groot-Atjeh kunnen bereiken, maar
« die weg is lang en nagenoeg onbegaanbaar en door op de Westkust
«dezelfde politiek te volgen als op de Noordkust, zoude men ook
«daar wel iemand kunnen vinden, genegen en in staat den Gleh
«Loedah pas voor allen toegang te sluiten."
Ook deze weg naar Groot-Atjeh is te volgen en ook niet zoo bijzonder
moeilijk, want men kan hem b. v. geheel te paard afleggen. Hij loopt
van Kemala over Tamsih en Gempang naar Kroeng Sabil en verder
langs de Westkust naar den Gleh Loedah pas enz. — Lang is hij.
Korter is een derde weg van Kemala naar Groot-Atjeh en wel over den
Glé Ragom en Glé LJeng (1). Een Atjehsche voetganger, die 's morgens
uit Kemala vertrekt, kan den volgenden namiddag te Kota Radja
aankomen.
Ook van Tamsih uit moet een vrij goede weg loopen over den
Glé Ragom, Pantja, Reng Reng en den Glé IJeng naar Groot-Atjeh.
De beste en meest gebruikte weg van Pedir naar Groot-Atjeh
loopt echter langs de Noordkust en kan men deze naar verkiezing
volgen tot in Groot-Atjeh, dan wel tot Lampanas of Kroeng Raja
en van een dezer plaatsen Zuidwaarts via Lambada naar Selimoen enz.
Eindelijk kan men van Pedir rechtstreeks naar Lambada en van
hier over het heuvelterrein naar de XXII en XXVI Moekims gaan.
Blijkt uit dit alles reeds voldoende, dat het afsluiten van Groot-
Atjeh van de vallei van Pedir door een benting met een paar Atjehers
maar een praatje is, ook van het middel om te zorgen, dat Groot-
Atjeh van de Noordkust wordt afgescheiden door eene landstreek,
waarvan de Atjehsche bestuurders geheel op onze hand aan alle
(1) Voor de juisle spelling van deze namen kan ik niel instaan.

85
kwaadwilligen den doortocht zouden verbieden, zou niet veel terecht
komen.
Dat het plan Tengkoe Pakeh Pedir toelachte wil ik welgelooven,
want het verschafte hem weer de gelegenheid om zijn ouden erfvijand
T. Bintara Kembangan van de federatie VI afbreuk te doen.
Op dit oogenblik zou men nog meer kans hebben, dat Pedir een
dergelijk voorstel gretig aannam, want door het nog niet lang geleden
gesloten huwelijk van Tengkoe Pakeh met de zuster van Bintara
Tjoemboeh, heeft hij thans dit nog al machtige staatje op zijn hand,
terwijl door de oneenigheid van T. Bintara Kembangan met Paleuh,
het hoofd van de federatie VI al erg in 't nauw zit en van de zee
is afgesloten.
Het zou mij zelfs dan ook niet verwonderen, dat Pedir bij de thans
a. s. invoering der scheepvaartregeling al dadelijk zelf met het voorstel
uit den hoek zal komen, om b. v. door Tjoemboeh Pakan Baroe
te doen bezetten en verder uittevoeren, wat Scherer in 1883 met
hem besprak.
Laten wij echter zoo voorzichtig zijn, er niet klakkeloos op in
te gaan, het is een scharrelpolitiek, die op geen gezonde basis rust
en in strijd is met de bedoeling, die wij met de scheepvaartregeling
beoogen.
Met scheepvaartregeling kunnen wij op de kusten alles dwingen,
daardoor kunnen wij geraken tot gezagsuitoefening, waarom zouden
wij ons dan gaan steken in de sedert jaren bestaande, erfelijke veete
tusschen de hoofden der beide federaties, niet in de eervolle rol van
souverein, die geen oorlog in zijn land wil tusschen twee hem ondergeschikte
staatjes en dwingt tot vrede, maar als handlanger van een
der partijen.
En welken indruk moeten wij maken als ons optreden op de Noordkust
bij Pedir zoo geheel anders is als ons optreden cp diezelfde kust bij
Pasangan en Gedong.
Hier de stelregel sub 2, steunen van de zwakken tegen de sterken;
daar het omgekeerde, het helpen verdringen van wettige hoofden
van hunne plaats door den sterkere het maken van veroveringen te
vergunnen en hem zelfs door verstrekking van wapens, munitie en
geld daartoe aan te moedigen.
Ik wil nog met een voorbeeld bewijzen, hoe Pedir alle gelegenheden
aangrijpt om zijn erfvijand afbreuk te doen.

86
Wij hebben gezien dat Pedir, evenmin als eenige andere voorname
staat in de Onderhoorigheden, een Sultan, naast ons, boven zich wil
en ten bewijze hiervan moge nog strekken, dat hoewel Toeankoe
Mohamad Daoed, gedachtig aan het nut van invloedrijke huwelijken,
reeds ruim 2 , /g jaar geleden aanzoek gedaan heeft om de hand van
een dochtertje (1) van Tengkoe Pakeh Soleiman, tot dusverre van
Pedir's zijde nog niet is overgegaan tot het wisselen van trouwbeloften.
Welnu! In 1891 viel in het Pedirsche het volgende voor:
Toengkoep, gelegen bezuiden Garoet, maakt deel uit van Soewit
Sama Indra van de federatie VI. De hoeloebalang van Toengkoep
was panglima van den sultan ; door zijne persoonlijkheid had hij nog al
gezag en groeide Sama Indra boven het hoofd. T. Bintara Sama
Indra durfde nu, uit vrees voor den hoeloebalang Toengkoep, geen inval
doen in het gebied van Mantroi Garoet, ook van de federatie VI,
met wien hij op zeer gespannen voet verkeerde, doch die aan den
hoeloebalang Toengkoep verwant was.
Om zich van dezen gevaarlijken onderhoorige te ontdoen, ontbood
Sama Indra hem bij zich, de hoeloebalang kwam, doch terwijl hij in
een huis op T. Bintara Sama Indra zat te wachten werd hij verraderlijk
aangevallen en vermoord. Onmiddellijk daarop deed Sama Indra den
lang beraamden inval in Garoet en verwoestte het. T. Mantroi Garoet
vluchtte toen naar Mehtaroem, tanah waqf, waar Toeankoe Machmoed
bevel voert en riep, om zich te wreken, de hulp in van Tengkoe
Pakeh Pedir van de federatie XII. Deze had er natuurlijk wel ooren
naar, want het was weder eene schoone gelegenheid om een landschap
van de federatie VI af te trekken, terwijl hij er bovendien nog
belang bij had Garoet tot bondgenoot te krijgen, omdat het gebied
van zijn jongeren broeder T. Moeda Hassan—Kliboet—ten Noorden
van Garoet gelegen is en alzoo tusschen dit gebied en Pedir beklemd
zou geraken.
Nog in twijfel hoe de zaak aan te pakken — T. Pakeh is weifelend
van aard — kwam een verzoek uit Kemala van Toeankoe Mohamad
Daoed aan verschillende hoofden van de federatie XII om Sama Indra
te straffen voor den moord, dien hij op panglima Toengkoep had
laten plegen.
(1) Dit meisje is geboren uit Tengkoe Pakeh Soleiman's tweede echtgenoote,Potjoet
Bongsoer, zuster van Toeankoe Abdul Marijid.

87
Gaarne gaven de meesten daaraan gehoor, daar het gold een inval
te doen in het gebied van den erfvijand; weldra was Sama Indra
uit zijn gebied verdreven en vluchtte hij naar T. Bintara Kembangan
en daar deze Sama Indra in 't geheim steun verleend had, wildende
verbondenen in Kembangan vallen, hetgeen Toeankoe Haschim echter
heeft weten te verhinderen.
Tot belooning voor de verleende hulp werd Tengkoe Pakeh, na
afloop, tot panglima prang van den sultan aangesteld, en Bintara
Kembangan, die aan eene oproeping van den sultan om te Kemala te
verschijnen, ten einde over Sama Indra te beslissen, niet had willen
voldoen, ging op aandringen van Toeankoe Haschim er later heen en
bood toen, naar men op de Noordkust zegt, aan Toeankoe Mohamad
Daoed een bedrag van $ 5000 als genoegdoening aan voor den
gepleegden moord op panglima Toengkoep, omdat zijn belang medebracht
Sama Indra weer in diens gebied hersteld te zien.
Zonder de hulp van Pedir of liever van de hoofden der federatie
XII, die slechts opkwamen om den erfvijand af breuk te kunnen doen,
zou men in Kemala geene genoegdoening hebben kunnen krijgen.
Evenmin als op de Noordkust bij Pasangan en Gedong is het
derhalve noodig, dat wij in het Pedirsche bondgenooten zoeken, de
scheepvaartregeling alleen dwingt tot alles wat men wil, als men
haar maar naar behooren toepast en door onze vestiging te Segli op
tanah waqf behoeven de beide erfvijanden bij den in- en uitvoerhandel
niet op elkanders grondgebied te komen. Meer dan elders is
het hier noodig de wettige hoofden op hunne plaatsen te handhaven
en de federaties in stand te houden.
Velen zullen hierop zeggen, dat het voor ons toch veel gemakkelijker
zou zijn als men op dit gedeelte der Noordkust maar met
één enkel hoofd, b. v. Tengkoe Pakeh Pedir te doen had, die al de
anderen onder zijne macht had.
Dit is zeker waar, maar het is nu eenmaal niet zoo en Tengkoe
Pakeh Pedir, hoewel op dit oogenblik, zooals Scherer zegt, nominaal
het hoofd der federatie XII, heeft alleen gezag in zijn rechtstreeksch
gebied — eigenlijk Pedir — en zijn invloed daarbuiten in de overige
XI landschappen der federatie XII is uiterst gering.
Hij kan daar alleen verzoeken, niet bevelen.
Scherer zelf zegt zeer juist, bladz. 30 :

88
«De invloed, dien de Radja's van Pedir en Gighen op de leden der
«federatie hebben, hangt geheel af van de persoonlijkheid dier Radja's.»
Die persoonlijkheid van Tengkoe Pakeh laat nog al te wenschen
over, hij toonde zich zelfs tot dusverre onmachtig om zijn eigen
jongeren broeder T. Moeda Hassan in het kleine Kliboet tot rede
te brengen.
«Een bescheven verband bestaat tusschen de leden der federatie niet.
«Denkelijk heeft zorg voor eigen rust en veiligheid de kleinere Radja's
« genoodzaakt zich indertijd bij den machtigste der naburen aan te slui-
«ten, maar men begrijpt dat eigenbelang, 't welk tot deze aaneen-
« sluiting dreef, ook bij veranderde omstandigheden wel tijdelijk een
«losser worden en zelfs geheel verbreken van den band kan bewerken.
«Lieten de hoofden van Gighen en Pedir zich krachtig gelden, dan
t was hun wil in de federatie wet, was dit niet het geval, dan deed
«ieder wat hem voorkwam het meest met zijn belang te strooken, en
«dit ging zoo ver dat het zelfs geene zeldzaamheid was, dat leden
«der federatie van de XII hoeloebalangs zich bij Gighen aansloten
«en omgekeerd, en het eigenlijke hoofd hunner federatie zelfs met
«de wapens tegenstonden».
Juist! Zoo sloot Paleuh zich bij Pedir aan en keerde het zich
tegen het hoofd der federatie VI; zoo heeft Bintara Kembangan
tegenwoordig niets te zeggen in Pakan Baroe, welks hoofd indertijd,
na zijne ontvluchting uit de benting Segli, waar hij werd gevangen
genomen, zijn land beschikbaar stelde voor de partij van verzet.
Zoo heeft Tengkoe .Pakeh Pedir ook in 't geheel niets te zeggen
in Rebeh en kan hij zich niet tegenover het bestuur aansprakelijk
stellen dat T. Bintara Rebeh den door zijn gebied loopenden weg
naar Atjeh zal afzetten.
Wij zouden dus met verschillende hoofden overeenkomsten moeten
sluiten, wapens, munitie en geld verstrekken en vermeerdering van
grondgebied beloven moeten.
Allen zouden gretig aannemen, maar beloften houden, dat niet.
Ieder voor zich zou zijn pad schoonvegen, hij had zijne belofte trouw
gehouden, maar zijn buurman niet; wij zouden steeds als scheidsrechter
tusschen hen moeten optreden ; aan onze uitspraak zouden,
evenals in vroegere jaren geschiedde, slechts degenen zich houden,

89
die in 't gelijk waren gesteld, de anderen niet; deze zouden weer
steun zoeken bij tegenpartijen; bij slot van rekening zouden wij in
plaats van rust en orde, twist en tweespalt gezaaid hebben, en om
dan voor goed een einde aan dit alles te maken zouden wij zelf
moeten optreden en van voren af aan beginnen. Door ons scharrelen,
ons aanhalen, ons niet dwingen tot volgen van bevelen, maar ons
zoeken van bondgenooten door omkooping met geld en wapens, zouden
wij den eerbied voor ons te grabbelen hebben gegooid, men zou ons
minachten evenals tijdens het ongelukkige tijdperk na de Concentratie
en openstelling van alle havens en weder geruimen tijd zouden
wij hebben doen verloren gaan, want voor de zooveelste maal herhaal ik:
slechts hij, die toont de macht te bezitten om zijn ivil te doen
eerbiedigen, zal Atjeh tot onderwerping brengen.
Ons bestuur moet daarbij enkel gegrond zijn op strenge rechtvaardigheid
en op kracht en onvoorwaardelijk moet alles vermeden worden,
wat hieraan kan doen twijfelen ; elke uiting van zwakheid, onder
welken vorm ook, moet onherroepelijk veroordeeld worden, dus zeker
een gedragslijn die hoogstens beproefd zou kunnen worden door een
rijken Arabier als b. v. Said Hoesin, wien men in den tijd van Atjeh's
grootste verdeeldheid den troon aanbood en wien geen ander middel
ten dienste stond, dan te trachten met de eene partij als bondgenoot
over de andere den baas te spelen.
En als nu eens gebeurde wat te Gedong gebeurde, onze z.g. bondgenooten
het onderspit delven en, evenals Sama Indra in 1891,
uit hun gebied verdreven worden. Wat dan, als deze daarna bij
ons hulp en steun komen zoeken. Moet men dan de geheele kust
van Pedir en Gighen sluiten en, wat Scherer van het blokkade systeem
zoo vreeselijk vindt, onschuldigen met de schuldigen treffen?
De eenig schuldigen zijn dan eigenlijk wij zelf, die de zaak bestierden.
Ook het voorstel sub 3 moet dus, als bepaald verkeerd, als eene uiting
van zwakheid zeer schadelijk zelfs, in strijd bovendien met strenge
rechtvaardigheid, even als sub 2 onvoorwaardelijk verworpen worden.
Onbegrijpelijk is het dat Scherer, toen hij bij de hoofden der federatie
XII zulke gereede instemming vond met zijne plannen, niet
dacht aan de woorden, die hem zoo dadelijk te binnen schoten bij
zijn betoog, dat een militair minder goed is voor civiel bestuur,
omdat hij de leerschool mist, die de ambtenaar doorliep.

Scherer zegt:
90
«Ieder onzer, die voor het eerst met gezag over den Inlander wordt
«belast, maakt fouten, voornamelijk voortvloeiende uit overschatting
«van eigen bekwaamheid of inzichten.
«De Inlander, die meesterlijke vleier, trekt daarvan partij. Hij keurt
«alles goed wat men voorslaat, ja is meestal uitbundig in zijn lof
«over de goede inzichten, de werkkracht en het goede hart van den
«bestuurder. Nimmer heeft hij een dergelijken meester gehad en der-
« gelijke praatjes. Na verloop van tijd komt de ontgoocheling. Men
«merkt dat alles maar vleierij is geweest en dat de warmste aan-
« hangers dikwijls in het geheim de ergste tegenstanders waren.
« Doorloopt men deze leerschool als aspirant-controleur of controleur,
«dan zijn de gevolgen niet zoo erg. Bedenkelijk is het, als men dien
«cursus als hoofd van een gewest moet doorloopen.»
De eerste civiele gouverneur van Atjeh doorliep dien cursus in de
lagere rangen, zijn bestuur is dus zeker ons ten zegen geweest?
De militaire gouverneurs Michiels, van Swieten, Meis en de Brauw,
die Sumatra's Westkust pacificeerden, Andresen op Borneo's Westkust,
Happé op Borneo's Zuid- en Oostkust, de Brauw en Kroesen in
Palembang, van der Hart en Kroesen op Celebes enz., doorliepen
dien cursus niet als aspirant-controleur en controleur; hun bestuur
was dus een ramp voor den staat?
Ik kan thans overgaan tot:
Punt 4. «Hetpacificeeren van Groot-Atjeh met of zonder sultan, naar-
^Uy^hcy. «mate de omstandigheden dat voor ons het verkieslijkst maken.»
-{ Mijne denkbeelden omtrent herstel van het sultanaat heb ik medegedeeld.
Ook, dat het stelsel van sluiting van den Generaal van
Teijn, die vóór herstel van het sultanaat was, hiermede verband
hield en hij het tijdstip voor de invoering van de scheepvaartregeling
eerst gekomen achtte, nadat Toeanlme Mohamad Daoed met de
hoofden van verzet te Kemala, zich zouden onderworpen hebben.
Zijne meening was, dat, als de sluiting, die onder zijn bestuur
zulke goede resultaten had opgeleverd, vóór dat tijdstip vervangen
werd door eene scheepvaartregeling, men bij de Atjehers daarin weer

91
een daad zou zien van besluiteloosheid en zwakheid, weer een niet
weten wat wij willen, een springen van den hak op den tak, een
missen van de energie om in een eens aangenomen stelsel te volharden;
de Atjehers zouden het toeschrijven, zeide de Generaal, aan
onmacht, evenals in 1885, om nog langer een zoo talrijke marine
voor Atjeh alleen beschikbaar te stellen en de hoop zou weer opnieuw
verlevendigd worden, dat, bij volharding in het verzet, ons
gehate juk nog zou worden afgeschud.
En deze volharding, meende de Generaal, zouden wij dan zelf
weer mogelijk maken, omdat dan weer schatten geld en daarmede
de noodige middelen tot het voortzetten van den strijd aan den vijand
zouden toevloeien. Dwang op den sultan en verdere hoofden van
het verzet konden wij dientengevolge niet meer uitoefenen, om dit
te doen zouden wij weer telkens in het eigenlijke stelsel, dat bevordering
van bloei en welvaart in zijn schild voert, wijzigingen moeten
brengen, door nu hier, dan daar onthouding van de voordeelen —
sluiting — toe te passen als straf voor steun aan de hoofden van
verzet verleend, en het feitelijke doel dat beoogd werd, ondericerping
van Atjeh door herstel van het sultanaat, zou niet bereikt
worden.
En al onderwierp zich de sultan, dan zou het vrijwillig wezen — en
wij zouden lang niet de voorwaarden kunnen stellen, waartoe wij in
staat waren bij gedwongen onderwerping.
Met dit oordeel van een man van groote ervaring en zeer helder
verstand mag de Regeering wel rekening houden en nu dus de scheepvaartregeling
zal worden ingevoerd, zonder dat de Kemala partij zich
onderwierp, is dit een reden te meer om terugtekeeren tot het aanvankelijk
regime, uitgedrukt in de proclamatie van Generaal van Swieten
van 12 Februari 1874:
«dat het Nederlandsche Gouvernement Sou verein is, in plaats van
«den sultan».
en er thans rondweg bij te verklaren, dat het Nederlandsche Gouvernement
ook Souverein blijven zal zonder den sultan.
Zoo moet dan, niet «met of zonder sultan» maar «zonder sultan»
Groot-Atjeh gepacificeerd worden, en rijst de gewichtige vraag : Hoe ?

92
Hierop echter geeft Scherer geen antwoord meer, hij is hier au bout
de son latin, zelfs bij zijne meening, dat hij Groot-Atjeh door bondgenooten
kan afsluiten van de Onderhoorigheden en alleen te doen
heeft met zijn verwoeste en ontvolkte streek met ternauwernood
40000 inwoners.
Hij zegt feitelijk alleen, dat men het in drie jaren zoover gebracht
moet hebben, dat men in gezelschap der hoofden overal op geheel
Atjeh zonder gevaar komen kan en dat de aanvallen op onze versterkingen
of onze militairen tot het verledene behooren.
In het plan der scheepvaartregeling, zoowel van Generaal van Teijn
als van Scherer, is Oleh-leh opgenomen als plaats van openstelling
voor in- en uitvoer.
De vraag rijst nu : Moeten ook te Oleh-leh dezelfde invoerrechten
geheven worden als in de Onderhoorigheden?
Hadden wij te Groot-Atjeh, evenals in de Onderhoorigheden,maar
een enkel punt aan de kust bezet, dan zou het antwoord natuurlijk
volmondig bevestigend moeten luiden.
Zooals de stand van zaken nu is, achtte de Generaal van Teijn
het noodig dat Oleh-leh, behalve voor den invoer van opium, eene
vrijhaven wordt, omdat daardoor de vallei van Groot-Atjeh, waar de
vertegenwoordiger van de Nederlandsche regeering gevestigd is en
vanwaar uit dus de bevelen gaan over het geheele land, een centrum
zou worden van handel en gelegenheid heeft zich te ontwikkelen tot
bloei en welvaart, zonder dat eenige beperking dit in den weg staat.
Ook omdat Singapore en Penang vrijhavens zijn.
Naar mijn oordeel heeft de Generaal gelijk en moet Oleh-leh een
vrijhaven blijven.
In plaats toch, zooals Scherer wil, Groot-Atjeh van de kusten
aftezonderen, moet het ter wille van de gezagsuitoefening, die van daar
uitgaat, het middelpunt worden waarom alles draait en dit kan men
niet beter bereiken dan door met alle middelen, die men in de hand
heeft, vooral den handel te bevorderen.
Het is ook in ons belang, dat de talrijke bevolking van de kuststaten
nog met andere bedoelingen in Groot-Atjeh verschijnt dan met
de wapens in de hand om er onrust te stoken en tegen ons te strijden.
De Sagi- en Moekim hoofden, die, behoudens enkele uitzonderingen,

93
niet, zooals in de Onderhoorigheden, gioote inkomsten trekken van
de opbrengst der voor den uitvoerhandel bestemde producten, zullen
spoedig inzien, dat zij met het drijven van in- en doorvoerhandel
van allerlei uit het buitenland komende artikelen, zich, wat hunne inkomsten
betreft, een welstand kunnen verschaffen, welke niet te zeer
bij die van de hoofden der Onderhoorigheden achterstaat en hun
eigen belang zal weldra medebrengen om de ongure gasten, die op
kosten der bevolking komen leven, hier en daar plunderen en hen,
bij schieten op onze posten of troepen, gevaar doen loopen van onze
bestraffende hand te gevoelen door het zich zien opleggen van zware
boeten, uit hun gebied te weren.
Ik zeide zooeven : behoudens enkele uitzonderingen trekken de
hoofden geen groote inkomsten van de opbrengst der voor den uitvoerhandel
bestemde producten, want zoowel in de XXII, als in de
XXVI Moekims wordt tegenwoordig hier en daar peper verbouwd,
sommige hoofden der XXVI Moekims zijn bovendien geïnteresseerd
bij de pepertuinen op het eiland Waij en ook in de IV Moekims,
Loöng, en de Zuidelijke nederzettingen van Groot Atjeh is de pepercultuur
een bron van bestaan.
Ook voor de Noordkust is niet meer juist wat men vroeger zeide,
dat zij geen peper oplevert en alleen een zekere hoeveelheid pinangnoten
; de pinangeultuur was er de laatste jaren vóór de sluiting zeer
uitgebreid en ook was men allerwegen begonnen met peperaanplantingen.
Pantey Radja b. v. had al vrij veel peper verbouwd.
Men moet nu echter op Groot-Atjeh niet gaan zitten afwachten,
dat door het belang van de hoofden een rustige toestand zal intreden
en ook niet, nu de scheepvaartregeling eenmaal is ingevoerd, den
uitvoer buiten onze linie blijven verbieden tot dat het schieten op
onze posten ophoudt, want dan zou het omgekeerde plaats hebben
van hetgeen men bereiken moet en Groot-Atjeh zou van de Noorden
Westkust halen, wat deze, althans gedeeltelijk, te Groot-Atjeh
moeten komen zoeken en het centrum van het gezag zou bij slot van
rekening blijven wat het onder de sultans was, het meest verarmde
gedeelte van het geheele rijk.
Nu eenmaal de scheepvaartregeling bestaat, die invoerhandel toelaat,
mag van angstvalligheid in geen enkel opzicht sprake zijn;
flinkweg, zonder schroom, moet alles wat aan die scheepvaartregeling
annex is worden toegepast, dus ook de ombelemmerde uit- en

invoerhandel worden toegelaten, met uitzondering natuurlijk van
/ , oorlogscontrabande.
Het uitsluitende dwangmiddel te Groot-Atjeh toetepassen is boete,
op uit-, in- en doorvoer, nooit sluiting. /

95
naar gelang van bewezen diensten, geheel, gedeeltelijk of zelfs in 't
geheel niet zou uitbetaald worden, was zeer goed. Jammer, dat de
toepassing anders was en de hoofden van den aanvang af, zonder
eenigen dienst bewezen te hebben, steeds het geheele bedrag kregen.
Met zorg moet nagegaan worden, welke hoofden traktement waard
zijn, d. w. z. zij, die in hun gebied macht en invloed genoeg hebben
om ons van dienst te zijn en naar gelang van de bewezen diensten
geschiedt de uitbetaling.
In den laatsten tijd hoort men weer hier en daar stemmen opgaan
om te Groot-Atjeh opnieuw op groote schaal met de wapens op te treden
en den gunstigen toestand te herscheppen, die onder Generaal van der
Heijden bestond, om daarna — zooals de Heer Laging Tobias zeide —
opnieuw verstandig pacificeerend te werk te gaan. Zou het nu geen
zaak zijn om dezen weg in te slaan en eerst daarna door toepassing
van de boven aangegeven wijze van handelen in verband met de
scheepvaartregeling de onderwerping af te dwingen.
Iedereen zal zeker gaarne gelooven, dat ik geen tegenstander ben
van krachtig optreden met de wapenen en zonder eenigen twijfel is
het waar dat, als wij op die wijze in korten tijd opnieuw aan het
verzet in Groot-Atjeh een einde maakten, de volkomen onderwerping
verder, door scheepvaartregeling op de kusten, in verband met de
wijze van handelen, uiteengezet in de Nota van Generaal v. d. Heijden
dd. 19 April 1880, evenzeer zou afgedwongen worden als dit vroeger
onder het bestuur van dien Generaal, bij toepassing van dezelfde
maatregelen, zou gebeurd zijn.
Ook behoeft er geen twijfel te bestaan, dat wij zeer goed in staat
zijn om nogmaals Groot-Atjeh door wapengeweld in korten tijd den
voet op den nek te zetten, al zouden de slagen, ten gevolge van de
grootere geoefendheid van den vijand in het schieten, zijne betere
bewapening, zijn slimmere vechtwijze en de kortzichtigheid van wapen- en
munitieverstrekkers, veel bloediger dan vroeger en onze verliezen
dus veel grooter zijn. Maar om de groote kosten zou de Regeering
dezen weg niet dan bij volstrekte noodzakelijkheid uit willen en al
kunnen deze op de Atjehers verhaald worden, zou zij allicht vreezen
weder te komen staan voor eene uitputting van het leger als reeds
eenmaal beleefd is.

I
96
Dien weg van wapengeweld, waaraan ik anders zeker de voorkeur
zou geven, wil ik derhalve niet aanbevelen zoolang men nog op
andere wijze, in het tegenwoordige stelsel, tot het gewensehte doel
kan geraken.
En dat is het geval!
Dat het niet moeilijk is — het ei van Columbus zelfs — om al
dadelijk de veiligheid van onze linie ook gedurende den nacht weder
te verzekeren, is, dunkt me, onder het bestuur van Generaal van
Teijn afdoende bewezen.
Tegen het einde van September 1889 liet de Generaal daarmede
een aanvang maken en reeds vóór het einde van December van dat
jaar was het uit met 's vijands overmoed. De geheele zaak komt
hierop neer, dat men op handige wijze actief tegen den vijand optreedt
en hem door middel van practisch gestelde hinderlagen, hoofdzakelijk
in zijn terrein, in of nabij zijne loopgraven, buiten de lijn
onzer posten en op of nabij de toegangspaden naar onze linie en door
hier en daar verrassend optredende patrouilles in voortdurende
onrust houdt, hem de koopjes laat snappen, welke hij ons toedenkt.
Men moet ook niet schromen om daar waar noodig, 's vijands position
van zeer nabij te verkennen, opdat de bevelhebber steeds tot in bijzonderheden
wete, wat zijne troepen hier of daar te wachten staat
Het slechtste stelsel is louter passieve verdediging met blokhuizen en ^/^
dergelijke, ook nacht aan nacht uitgestelde hinderlagen achter de cein-^^^
tuurbaan; zulke hinderlagen achter een vaste grens worden door denA^///s« "
vijand, op oogenblikken dat hij zelf iets van plan is, geobserveerd en
aangevallen of afgewacht, en vallen in 't laatste geval zelf in hinderlaag.
Terwijl men nu van militaire zijde op practische wijze zorgt voor
de volkomen veiligheid in en binnen de linie, het eerste op de
aangegeven wijze door behulp van de officieren en troepen van de
posten, (niet door het korps maréchaussée, dat slechts binnen de linie
mag optreden als politiekorps) en het geheel onder de leiding van
den chef van den staf, die voor de volkomen veiligheid aansprakelijk
moet worden gesteld, is het de taak van het bestuur om een einde
te maken aan het schieten op onze posten, trams enz., en de onze
linie omringende moekims tot rust te brengen.
Hiertoe heeft men lang geen drie jaren noodig, zooals Scherer als
termijn stelt, maar dit kan men in veel minder tijd hereiken.
Daartoe moet men grondig bekend zijn met den toestand in de

VUL ƒ7 - /oâ *~-~£«v A-L^A^
97
onze linie omringende sagi's en moekims, alsook met de hoofden der
benden, die de beschietingen besturen.
Zooals iedereen weet, die op Groot-Atjeh goed bekend is, zijn het
noch alleen Groot-Atjehers, noch uitsluitend Pedireezen (1) waaruit
de onze linie beschietende benden zijn samengesteld. Het is een
samenraapsel van allerlei gelukzoekers, menschen zonder vast verblijf
of werk, voorts fanatieken, die zich door priesters laten opzweepen
en ook doet hier en daar de gewone bevolking mede.
Na onze concentratie is Tengkoe di Tirou (ik bedoel hier Sjeeh
Saman, niet de eerste Tengkoe di Tirou — Sjech Abdoel Salem bin
Djaäli, opvolger van Sjech Marabahan), zooals men weet er door
zijne energie en onvermoeide werkzaamheid in geslaagd, om zich geleidelijk
aan 't hoofd van het gansche verzet op Groot-Atjeh te stellen
en de meeste bendehoofden aan zijne algemeene leiding te doen gehoorzamen,
terwijl zijne daarop gevolgde aanstelling tot gevolmachtigde
van den sultan om alle zaken den godsdienst betreffende, ook
de prang sabil dus, in diens naam te regelen, hem tevens als't ware
een wereldlijke vlag in handen gaf, vooral tegenover ons.
Ik kan mij op dit oogenblik de namen niet herinneren van al de
bendehoofden, die onze linie bestoken, maar de voornaamste zijn :
In de XXVI Moekims:
T. Xja Makam, Pang Analan, Potjoet Mattahir en Tengkoe Mat
Amin (Tirou's zoon).
In de XXII Moekims en Kaloet (Lamsajoen) :
Tengkoe Pantai Koeloe en T. Ali Lamkrak.
In de IX Moekims (Sagi XXV).
Tengkoe Kota Karang, zijn zoon Tengkoe Mat Saleh en Habib
Samalanga.
In de VI Moekims: Tengkoe di Tjaleu.
Tengkoe di Tirou zelf hield zich meestal op te Anagaloeng, soms
ook te Ghani in de III Moekims Kerkoen en nu en dan te Boekit
Seboen, waarheen ook zijn zoons, hij had er geloof ik drie, hem
meermalen vergezelden.
(1) Het woord «Pedireezen» moet men niet verkeerd begrijpen. Als men te Atjeh
zegt «orang Pedir» bedoelt men in 't algemeen lieden van de Noordkust. Wil men
dus bepaald weten, welke lieden bedoeld zijn, dan moet men speciaal vragen, in welk
staatje zij t'huis behooren of wie hun hoofd is.
7

98
Na den dood van Tengkoe di Tirou, die plotseling overleed, niet
lang nadat hij zich had laten verleiden om, sterk als hij zich gevoelde,
integrijpen in het wereldlijk gezag van den panglima sagi XXVI,
door het gewapenderhand steunen van het weerspannige hoofd van
Boengtjala tegen diens wettig moekimhoofd T. Atoe en zijn panglima
sagi T. Lamreng, was de algemeene band verbroken, en moeten de
verschillende bendehoofden sedert ieder voor zich handelen.
Wel deed Tirou's zoon Amin pogingen om zich van de algemeene
leiding meester te maken, doch dit kon hem om bijzondere redenen niet
gelukken en ook had een brief van den ouden T. Imam Longbata, die
schreef dat hij die leiding op zich nam, geen uitwerking. Den meesten
invloed kregen nog de oude Tengkoe Kota Karang uit de IX Moekims
en Habib Samalanga, maar algemeen hoofd is niemand hunner.
De taak van ons bestuur is dus nu om te zorgen, dat deze verschillende
bendehoofden, voor zoover ze niet t'huis behooren in de moekims
en kampongs waar zij zich ophouden, aftrekken met hunne onderhebbenden
en voor zoover ze daar wel t'huis behooren, gedwongen
worden zich rustig te houden. De bevolking, voor zoover ze thans
medeschiet door dwang of door godsdienstige opzweeping, scheidt
dan daarmede vanzelf uit.
Hoe moet het bestuur nu te werk gaan om dit gedaan te krijgen?
Laten wij daartoe eens de VI Moekims van de Sagi XXV in beschouwing
nemen.
De panglima sagi XXV Sri Setia Oelama Tjoet Abas is een man
die zich zeer weinig met bestuursaa'ngelegenheden bemoeit, maar zich
in hoofdzaak bezighoudt met cultures, hij woont bovendien te Kloewang
waar hij sedert 1880 radja is; het gevolg hiervan is, dat de
hoeloebalangs der verschillende moekims, ieder in hun gebied, zoo
goed als onafhankelijk zijn.
Van deze moekims zijn voor ons met het oog op onze geconcentreerde
stelling, de VI Moekims, die ten Westen, en de IX Moekims
die ten Zuiden aan onze linie grenzen, de gewichtigste.
In de VI Moekims staat aan het hoofd de oude T. Nanta Setia
Kadja, vroeger een onzer geduchtste vijanden, thans zeer oud, blind,
afgeleefd en wonende te Lampisang in de kloof van Beradin. Hij
heeft maar één zoon — T. Rajoet genaamd — ten wiens behoeve hij

99
eenige jaren geleden afstand deed van het bestuur en die zich toen aan
ons onderwierp ; voor ons is dus deze T. Rajoet hoeloebalang der VI
Moekims onder den titel van T. Nanta Setia en trekt hij een traktement
van ƒ250 's maands. Te zeggen heeft hij echter niets, om de eenvoudige
reden , dat hij zoo goed als idioot is en bracht het belang der Atjehers
niet mede om dezen toestand voorloopig maar te bestendigen, dan zou
T. Rajoet zeker niet lang hoeloebalang aan het hoofd der VI Moekims
blijven, want hoewel het sedert onheuglijke tijden te Atjeh de gewoonte
is, dat het bestuur in dezelfde familie erfelijk blijft en dit niet alleen —
zooals de Makota alam voorschrijft — wordt toegepast Op hoeloebalangs
sagi, maar ook op grootere en kleinere moekimhoofden,
zelfs op Ketjiq's van kampongs, toch wordt er altijd uit de familieleden
gekozen en worden idioten uitgesloten.
Had dit in de VI Moekims plaats, dan zou er gekozen moeten
worden uit de neven, zoons van T. Machmoed en T. Daoed, broeders
kinderen van den ouden T. Nanta, en de meest invloedrijke
van deze neven, tevens gehuwd met T. Nanta's dochter Tjoet Din, ,
is de welbekende T. Oemar.
Deze T. Oemar is een buitengewoon slimme vogel, jong, rank —"'
van gestalte, voor een Atjeher zeer beschaafd, doortastend, energiek
en, zooals wij tot ons nadeel ondervonden hebben, ondernemend tot
in het roekelooze toe. Behalve met Tjoet Din, eene vrouw (weduwe)
van wel 50 jaren, die hij natuurlijk alleen gehuwd heeft met het oog
op zijn invloed en goede kansen in de VI Moekims, is hij nog
gehuwd met Tjoet Rajoh, dochter van den panglima sagi XXV en
met eene dochter van Potjoet Toewong van Rigas, zoodat hij van het
tegenwoordige hoofd van Rigas, Potjoet Ismaïl, die mede een dochter
van zijn oom Potjoet Toewong huwde, aangehuwde oom en zwager
is. Voorts moet hij nog oom zeggen tegen het tegenwoordige, in
1890 door ons erkende hoofd van Melaboeh, T. Itam Taboh, daar
diens zuster Tjoet Mohani de moeder is van T. Oemar.
Men ziet, het gewicht van goede huwelijken heeft hij uitstekend
begrepen en is hij hierdoor, zoowel als door het bezit van nog al
aanmerkelijke pepertuinen, een man van veel invloed. Deze pepertuinen
liggen op de Westkust, meest in de Zuidelijke nederzettingen,
Kloewang enz.
Met het sluiten van deze kust voor uitvoer had Generaal van Teijn
T. Oemar geheel in zijne macht en bood deze dan ook herhaaldelijk

100
nederig zijne onderwerping aan ; thans met de scheepvaartregeling
zal hij dadelijk trachten langs Oleh-leh uit te voeren, op naam natuurlijk
van een familielid. Groot belang blijft hij er evenwel bij
houden om met ons weer op goeden voet te komen en geen opoffering
zal hem daarvoor te zwaar zijn, vooral met het oog op de gebeurlijkheden
in de VI Moekims. Ook is het, aan een handig bestuur
mogelijk te weten te komen welke peper de zijne is en kan men
hem dan zwaar in zijne inkomsten treffen.
Wil men nu, met handhaving van de tegenwoordige bestuursfamilie
in de VI Moekims, orde en rust in dit gebied verkrijgen, dan is het
noodzakelijk dit te bewerkstelligen met T. Oemar. T. Rajoet is
geen bestuurder, die idioot heeft niets te zeggen, zegt ook niets en
kan, na zijn vaders dood, geen hoeloebalang blijven. De feitelijk
machthebbende op dit oogenblik is Tjoet Din, Oemar's vrouw, die
namens haren blinden vader beveelt.
Neemt men Oemar weder aan, niet zoo maar klakkeloos, dat hij
denkt dat wij hem noodig hebben, maar onder harde voorwaarden,
b. v. dat hem tot straf voor zijn verraad een boete wordt opgelegd
van ƒ100 000 en tevens de verplichting om binnen zes maanden de
VI Moekims geheel van vijanden te zuiveren, zonder dat hem daarvoor
een enkel geweer wordt verstrekt of zelfs maar ten gebruike
wordt afgestaan. Hij zal onvoorwaardelijk aan onzen wensch voldoen
en niet alleen zullen dan de ambtenaren in gezelschap van hem en
verdere hoofden in de VI Moekims kunnen komen, maar ook onze
troepen zullen er doorheen kunnen marcheeren, evenals vroeger,
zonder dat op hen een schot gelost wordt.
Wordt Oemar dan later gekozen tot hoeloebalang, dan moeten wij
die keuze goedkeuren en hem, zoo noodig, het traktement toekennen,
voor de voorname moekimhoofden bepaald.
Verklaart Oemar bij de aanneming van zijn onderwerping, dat hij
gaarne de opgelegde boete zal betalen, maar onmogelijk kan voldoen
aan de opdracht betreffende de VI Moekims, dan is het voldoende
eenvoudig te kennen te geven, dat wij dan de VI Moekims weer
terug zullen brengen onder het bestuur, waaronder zij tot in het begin
van deze eeuw behoorden, en men zal eens zien welke uitwerking
dat heeft.
Dit vorig bestuur in de VI Moekims te herstellen is de tweede
weg die gevolgd kan worden, en in te slaan voor 't geval het Gou-

101
vernement onvoorwaardelijk de wederaanneming en onderwerping van
T. Oemar terugwijst.
Zooals men weet vormden de VI Moekims en Merassa vroeger
één gebied onder den hoeloebalang van Merassa T. Neq Radja Moeda
Setia. Van af 1876 tot aan de concentratie is het hoofd van Merassa
door ons ook tijdelijk belast geweest met het bestuur in de VI Moekims
, maar nà ons terugtrekken en terugkeer in de VI Moekims van
den ouden T. Nanta, is men daar weer tot den stand van zaken
teruggekeerd, dien wij bij onze komst in Atjeh vonden en nam T.
Nanta het bestuur weer op zich. Dit geschiedde niet met goedvinden
van T. Neq, die zich gaarne in de VI Moekims gehandhaafd
had en zich daartoe ook wel in staat rekende, maar die zich aan
onzen wil onderwierp en na dien tijd meermalen te kennen gaf, dat
het gebied der VI Moekims eigenlijk aan de Neq's van Merassa
behoort.
Welnu, wil men den eersten weg niet uit, die, naar mijn oordeel,
het meeste resultaat belooft, en verklaart de tegenwoordige hoeloebalang
dat hij niet bij machte is om de vijandelijke bende uit zijn
gebied te verdrijven en het tot orde en rust te brengen, dan verklare
men eenvoudig, dat de Neq's van Merassa, die nimmer het geslacht
van Nanta als wettige hoeloebalangs in de VI Moekims erkenden,
volgens aloude rechten de wettige hoeloebalangs zijn en geve Neq
vergunning zijn gezag daar te herstellen.
Ook op deze wijze zal binnen enkele maanden, maar met meer
moeite, de rust in de VI Moekims hersteld zijn, het schieten op onze
daar gelegen posten tot het verledene behooren en de ambtenaren
en troepen ongehinderd er heen en er door kunnen marcheeren.
Vrees voor te groote macht van Neq, die altijd volkomen in ons
bereik is als hoofd van Merassa, behoeft natuurlijk nooit te bestaan.
Volledigheidshalve wil ik hier nog bijvoegen, dat het tegenwoordige
hoofd van de VI Moekims wel eens verklaard heeft, de benden
van Tengkoe di Tirou (die toen nog leefde) te durven wegjagen en
daartoe ook wel genegen te zijn, als de hoeloebalang der IX Moekims
het eveneens deed en na dien tijd aan dergelijke benden den
doortocht door zijn gebied weigerde.
In de IX Moekims, die mede een deel uitmaken van de sagi XXV
is het geslacht Neq Poerbawangsa aan het bestuur, dat, zooals we

102
in de geslachtslijst van de sultans zagen, hiermede door aanhuwelijking
verwant is geweest, welke familieband echter is verbroken
omdat die vrouwen geen kinderen kregen. Tijdens onze komst te Atjeh
was een zekere T. Neq Polim het hoofd der IX Moekims, deze stierf
in 1877. In datzelfde jaar kwamen de meeste familieleden der Neq's
in onderwerping; een broeder echter van T. Neq Polim, T. Moeda
Nja Main, die in Troemon woonde, keerde niet naar Groot-Atjeh
terug, doch toen de kleinzoon van T. Neq Polim, T. Neq Poerbawangsa
in 1886 overleed, kreeg de oudste zoon van den in 1883
overleden T. Moeda Nja Main aanspraak op het bestuur.
Reeds tijdens het leven van den zeer jeugdigen T. Neq Poerbawangsa
was een zekere T. Nja Mohamad, ook uit het geslacht Neq,
als voogd van eerstgenoemde wd. hoeloebalang en na diens dood bleef
hij in dezelfde functie, omdat de zoon van T. Moeda Nja Main nog altijd
te Troemon was.
Sedert is deze zoon, T. Nangroi, (1) wel teruggekeerd, doch is het
bestuur tot dusverre door hem nog niet van zijn achterneef overgenomen,
zoodat T. Nja Mohamad, aan wien indertijd door ons een
maandelijksch traktement is toegelegd, tot dusverre wd. hoeloebalang
van de IX Moekims is.
Bij onze concentratie in 1884 verzocht T. Nja Mohamad om onze
Zuiderlinie over den post Tjot Goé te trekken, daar hij anders niet
bij machte zou zijn, om rust en orde te bewaren en het plegen
van vijandelijkheden tegen onze posten te beletten.
Waarom Generaal Demmeni aan dit verzoek geen gehoor gaf, is
mij niet bekend. In stede van Tjot Goé te behouden, heeft hij de
posten Lampeneroet en Lamreng, benevens de blokhuizen Lamara en
Lamsajoen verkozen en het verstrekken van 25 achterlaadgeweren
met munitie aan T. Nja Mohamad, heeft natuurlijk, hoewel hij deze
gretig aannam, niets geholpen.
Nog altijd zegt hij precies hetzelfde. Bezet Tjot Goé en met
behulp van die vestiging op dat hoog gelegen punt (30 M. boven het
omliggende terrein), zal het mij geen moeite kosten om de IX Moekims
van vijandelijke benden te zuiveren en schoon te houden.
Als men nu weet, dat bij bezetting van Tjot Goé de woonplaats
(1) Deze T. Nangroi is te Troemon gehuwd met de zuster van den Radja. Zoowel
de Radja als zijne zuster zijn uit de vrouwelijke linie van Europeesche afkomst.

103
van den ouden Tengkoe Kota Karang — ook Tengkoe Ta Karang
genoemd — onder ons onmiddellijk bereik ligt en hij dus met zijn
zoon Tengkoe Mat Saleh, die aanvoerder is in de vijandelijke bentings
op den Tjot Goé, óf zich onderwerpen of heengaan moet, terwijl aan
de andere zijde van den heuvel hetzelfde het geval is met den beruchten
Imam Hab, dan begrijpt men, dat T. Mohamad door die bezetting
van dat domineerende punt door onze troepen onmiddellijk van onze
ergste vijanden ontslagen is. Hij heeft dan alleen nog te zorgen
voor het doen aftrekken van Habib Samalanga met zijne bende, die
zich genesteld heeft nabij onzen vroegeren post Boekit Daroe en op
diens aftrekken kan bovendien T. Neq van Merassa, door zijne
vermaagschapping met T. Tjihik Boegis, hoofd van Samalanga, weer
invloed uitoefenen. Bovendien kunnen wij dat zelf doen door dwang
met de scheepvaartregeling op Samalanga.
Zoo zoude ook aangegeven kunnen worden op welke wijze men
door pressie op de hoofden in de XXH en XXVI Moekims aan het
beschieten van onze posten in dat gedeelte der linie een einde kan
maken en tot orde en rust geraken.
In de XXII Moekims grenzen de VII Moekims Baid en de V
Moekims Montassik aan onze linie. Het hoofd van de V Moekims
Montassik is T. Moeda Leman, T. Tjihik kampong Baroe is zijn titel,
die zich in 1879 aan den Generaal van der Heijden onderwierp en
later nogmaals aan den Gouverneur Pruijs van der Hoeven en die ons
bestuur vrij goed gezind is. Hij en T. Ajer Alang (T. Tjoet Hadjet)
broeder van den ouden Panglima Polim, zijn voogden over den in
1890 gekozen aanstaanden panglima sagi, die nog te jong is om zelf
het bestuur te voeren. Deze T. Ajer Alang onderwierp zich mede
in 1879 en verzette zich sedert niet meer tegen ons.
Om van hunne gezindheid een bewijs te geven, gaven deze beide
voogden aan het bestuur te Atjeh, in 1890 kennis van het overlijden
van den panglima sagi, Polim Sri Setia Perkasa, alsook dat de
jeugdige radja Koeala (zijn oudste zoon) onder hunne voogdij tot opvolger
gekozen was. Door deze kennisgeving gaven zij een bewijs
het Nederlandsch bestuur te erkennen als souverein van het land,
want volgens de Atjehsche gebruiken moet bij het overlijden van een
panglima sagi aan den vorst daarvan kennis gegeven worden.
i

104
In de Makota alam b. v. staat daaromtrent : (zie vertaling van Langen)
«In geval een panglima sagi sterft, is het plichtmatig voor de oelee-
«balangs in die sagi, er den vorst eerbiedig kennis van te geven».
en verder:
«Indien de oeleebalangs in de sagi den vorst geen kennis doen
«dragen van het overlijden van hun panglima sagi, dan zijn die
«oeleebalangs schuldig».
Zij moesten dan hiervoor vergiffenis vragen onder voldoening van
eene opgelegde boete.
Thans moet men eischen, dat ook de nieuw gekozene hulde brengt
aan ons als souverein ; tegenover een krachtig bestuur mag dat niet
nagelaten worden, al bestaat ook het feit, dat de hoofden zich tegenover
de sultans van deze en de vorige eeuw weinig stoorden aan
de gebruiken.
In de Makota alam b. v. staat daaromtrent :
«In geval een panglima sagi of oeleebalang behoort te worden aan-
«gesteld in een der drie sagi's van Groot-Atjeh of zijne onderhoorig-
«heden, behooren zijne erfgenamen te overleggen met de oudsten in
«het bewuste gebied, die in het bezit zijn hunner verstandelijke ver-
«mogens, te weten de ketjiks, wakils en imams benevens de oelama's
«omtrent zijn opvolger.
«Indien men zijn opvolger heeft gevonden onder zijne erfgenamen
«richte men een feest aan, en vergaderen alle naburige oeleebalangs
«om hem tot de waardigheid te verheffen en hem den titel te geven,
«die hem toekomt.
«Daarna moet hi/ {de opvolger) zijne opwachting maken bij den
worst en een presenteerblad medebrengen, waarop zich zijn hulde-
«bewijs bevindt, verschillend al naar gelang zijn rang is».
Hij ontvangt bij die gelegenheid 21 saluutschoten.
ij. Wie Tekoe Moeda Baid is, behoef ik niet meer te zeggen, de
laatste drie jaren is hij niet binnen de linie geweest en zijn traktement,
'l dat hij eerst door zijn zoon liet halen, is hem later door Generaal
van Teijn ingehouden.
Dienst hebben wij niet van hem gehad, integendeel ben ik over-

105
tuigd, dat het voor de rust en orde beter zou zijn hem maar weer
naar de Molukken te expedieeren en zijn halfbroeder T. Tjoet
Lamtengah weder evenals vroeger in zijne plaats als hoofd der
VH Moekims te laten optreden. T. Ali Lamkrak, die de aanvoerder
was in de benting Kaloet en hoewel een paar maal als
gesneuveld gemeld, misschien bij slot van rekening toch nog wel
leven zal, is een neef van Baid en deze had hem kunnen beletten
om met zijn volk die benting te bezetten. Hoewel Kaloet behoort
tot de sultansmoekim Lamsajoen is het toch in hoofdzaak volk uit
de VII Moekims Baid, dat die benting bezet en vijandelijkheden pleegt.
Uit de XXII Moekims werd in de laatste jaren vóór de sluiting
nog al peper uitgevoerd via Kroeng Raja; dit zou thans moeten
geschieden via Oleh-leh en dit geeft ons bij al het voorgaande, in
verband voorts met den doorvoerhandel naar de XXH Moekims,
dien men bij niet dadelijk zich schikken naar onze eischen, voor die
sagi ook zwaar belasten kan door opteleggen boeten (controle op het
transporteeren van dergelijke goederen buiten onze postenlinie is niet
moeilijk) en het opschorten van eene definitieve beslissing omtrent
den twistappel Kroeng Raja, geweldige middelen in de hand om ook
de voornaamste hoofden der XXH Moekims te dwingen zich naar
onzen wil te voegen, de vijandelijke benden uit hun gebied te verdrijven
en orde en rust te handhaven.
In de XXVI Moekims zijn de twee voorname hoofden, de panglima
sagi T. Lamreng (Nja Banta) en T. Tjoet Toengkoep aan ons onderworpen
en genieten zij traktement. Een zeer grooten flater hebben
wij echter dit jaar begaan door laatstgenoemden hoeloebalang tusschen
de bajonetten der maréchaussée naar Kota Radja te transporteeren ;
na de beleediging hem hierdoor aangedaan, zal het hem waarschijnlijk
moeilijk vallen in ons belang gezag uit te oefenen. Vooral juist in
de sagi XXVI, waar, zooals men weet, twee sagihoofden zijn en het
tweede T. Djohan, zoon van T. Moeda Lampasei, zich nog te Kemala
bevindt en in haat tegen ons wordt opgevoed, moet men dubbel
voorzichtig zijn, door verkeerde maatregelen geen aanleiding te geven
tot afval van eenmaal onderworpen voorname hoofden.
Gelukkig is de in de XXVI Moekims machtige schoonvader van T.
Tjoet Toengkoep — T. Moeda Rajoet — tevens schoonvader van den
hoeloebalang sagi T. Lamreng, dien wij geheel onder de hand hebben en

106
bezit T. Moeda Rajoet bovendien nog al veel in de XXVI Moekims
opgeschuurde peper, die hij in 1890 verzocht te mogen uitvoeren
via Oleh-leh, onder voorwaarde dat hij ƒ 10000 contanten zou
krijgen en wij dan vrij en ongehinderd met onze troepen door de
XXVI Moekims zouden kunnen marcheeren.
Voorwaarden mogen ons niet gesteld worden, maar met handigen
dwang bereikt men ook zijn doel.
Potjoet Mat Tahir, die zich met zijne bende thans voornamelijk
ophoudt in de VII Moekims Atoe van de sagi XXVI, moet dan
terugkeeren in de III Moekims Kajee Adang, waar hij t'huis hoort
of, wil hij zich niet dadelijk onderwerpen, naar Rigas, waar zijne
familie aan 't bestuur is of naar Simpang Olim, daar hij gehuwd is
met eene dochter van T. Moeda Nja Malim van Simpang Olim.
Wil voorts het hoofd van de Hl Moekims Kerkoen, waar in Gani
de benden gehuisvest zijn, die door de zoons van Tengkoe di Tirou
aangevoerd worden, niet naar rede luisteren en dus die gasten niet
uit zijn gebied verjagen, dan brengt men deze moekims eenvoudig
terug onder de sagi XXVI, waartoe zij behoorden voordat zij werden
afgestaan aan een der vroegere sultans, die er toen het bestuur aan
zijn eigen Kerkoen Katiboel Moeloeh opdroeg. T. Lamreng zal zich
zeer gaarne groote opoffering en krachtsinspanning getroosten, om
deze moekims weer onder zijn bestuur te brengen ; hij kan geholpen
worden door zijn zwager en beide schoonvaders.
Eindelijk dienen wij nog met een enkel woord te spreken over een
zeer gevaarlijk sujet in de XXVI Moekims en dat is T. Nja Makam,
op de Oostkust van Sumatra wel bekend.
Om dezen Nja Makam te leeren kennen, moeten wij ons een oogenblik
met Poeloe Waij bezighouden.
Poeloe Waij is tanah waqf, dat de Regeering al lang verklaard
heeft onder rechtstreeksch bestuur te houden.
De inkomsten van het eiland werden echter — volgens de Makota
alam — voor een gedeelte getrokken door enkele hoofden van moekims
in het Noorden der XXVI Moekims. aan zee gelegen.
Sommige dezer behooren niet tot de XXVI Moekims, maar stonden
rechtstreeks onder den sultan, zooals b. v. T. Nja Blang en Tjade
Kedjoeroean, andere daarentegen, zooals bijv. Silang en Laminga behooren
wel tot de sagi XXVI.

107
Dat de hoofden dezer Moekims die inkomsten trokken kwam daardoor
, dat zij eigendomsrechten op gedeelten van P. Waij hadden en
vermaagschapt waren aan de daar besturende hoofden, of daar zelf
bestuurshoofden waren.
Dit laatste was b. v. het geval met het hoofd van T. Nja Blang,
Padoeka Sri Nara, die tevens hoofd was van het district Paja op
Waij. Deze Padoeka Sri Nara had twee zoons, één is overleden,
de andere is thans nog hoofd van Paja.
Een ander hoofd op P. Waij en wel van de districten Lamnga,
Oedjoeng Sekeh, Ajer Melih en Anak Item was T. Kedjoeroean Aroen
Tjit. Ook deze had twee zoons T. Imam Brahim — meest T Lamnga
geheeten — en T. Nja Makam. Zij waren halfbroeders en T. Lamnga (1)
de oudste. Deze volgde dan ook zijn vader op , maar toen hij zelf in
een gevecht tegen ons sneuvelde in de kloof van Glitaroem met
achterlating van twee zoons T. Nja Kajoet en T. Nja Abas en eene
dochter, die thans uitgehuwelijkt is aan T. Gading van Silang, kwam
zijn zoon T. Nja Rajoet aan het bestuur onder voogdij van zijn oom
Nja Makam.
Thans is T. Nja Rajoet meerderjarig en dus de wettige hoeloebalang
van de genoemde districten, die veel peper produceeren, evenals het
district Paja.
Intusschen is de nog levende zoon van Padoeka Sri Nara, hoofd
van Paja, gehuwd met eene weduwe — Nja Kaoi (2) geheeten — van
T. Imam Brahim en daarentegen Nja Makam met de kleindochter
van Padoeka Sri Nara. Zij heet Nja Tjaija en is eene dochter van den
overleden zoon van Padoeka Sri Nara.
De hoofden van gemelde landstreken hebben zich niet aan ons
onderworpen, maar zijn gevestigd in XXVI Moekims.
Zij zijn echter allen ten zeerste geïnteresseerd in de pepertuinen op
P. Waij en beoorlogen nu vaak een derde wel aan ons onderworpen
hoofd op Waij, die, naar zij beweren, peper trekt van gronden die
hem niet behooren.
Dit hoofd is T. Nja Daoed panglima Moeda Setia.
Diens vader T. Miroeh Abdoel Wahid, geboren te Lamtjaboeng
(Lamnga) op P. Waij. werd door sultan Ibrahim aangesteld tot hoe-
(1) Eene echtgenoote van T. Lamnga was Tjoet Din, dochter van T. Nanta, tegenwoordige
vrouw van T. Oemar. Oemar is dus een zwager van Nja Makam.
(2) Deze Nja Kaoi is de moeder van de genoemde drie kinderen van T. Lamnga.

108
loebalang van het district Balohan, gelegen aan de baai van dien naam.
De T. Miroeh was dus het eerste wettige hoofd van Balohan,
zijn oudste zoon T. Lamkota Nja Hamsah het tweede en toen deze
stierf zonder mannelijke nakomelingen natelaten, werd hij opgevolgd
door T. Nja Daoed.
Men ziet nu op welke wijze wij Nja Makam in onze macht hebben
en ook hem kunnen dwingen.
Ik acht het niet noodig nog in verdere details te treden omtrent de
wijze, waarop wij te Groot-Atjeh tot onderwerping aan onzen wil, tot
de pacificatie moeten geraken.
Uit het voorgaande is dit voldoende duidelijk en ben ik dan ook
overtuigd, dat een krachtig en handig bestuur, dat met grondige
kennis van zaken oordeelt en handelt, zich door betuigingen van
goeden wil, maar onmacht niet laat bedriegen, geen zwakheid toont
door verstrekking van wapens buiten onze linie, waarop voortdurend
zal aangedrongen worden, en zich ook niet laat verleiden tot onverstandige
toegevendheid, welke slechts — achter onzen rug — zooals
altijd, als zwakheid zal worden uitgekreten, het in korten tijd zeer
ver brengen kan.
Duidelijk is het verder uit het voorgaande, dat volkomen onderiverping
aan onzen wil, het herstellen van orde en rust in Groot-
Atjeh buiten onze geconcentreerde stelling, niet, evenals in de Onderhoorigheden,
verkregen zal worden zonder wapengeweld en niet zoo
geheel van een leien dakje zal loopen. De partij van verzet zal zich
zoo krachtig mogelijk verdedigen, zal misschien zelfs hier en daar
op de wettige hoofden voordeel behalen in den strijd , doch dat is
niet erg.
Wij moeten alleen goed toekijken, dat sommige hoofden ons niet
bedotten en zich ^schijnbaar laten terugslaan, want ook dat zullen zij
beproeven (zij probeeren alles); doen zij dit, dan is weer knijpen in
de beurs de machtig werkende motor, die gehoorzaamheid afdwingt en
de machine drijft zooals wij willen, maar tegelijkertijd moeten wij dan,
evenals bij werkelijken tegenspoed, op gevoelige wijze den vijand
toonen, dat de Nederlandsche troepen nog altijd zeer geduchte troepen
zijn. Snel en krachtig trede men in beide gevallen met het leger
op en toone aan vriend en vijand, dat het den Atjeher voordeeliger
is, ons niet met de wapens in de hand tegenover zich te hebben.

109
Snelle en krachtig toegebrachte slagen moeten het zijn, die dan worden
uitgedeeld en zwaar de schatting, die, vooral in het eerste geval, ,r
daarop volgt.
Vermeerdering van veldtroepen is hiervoor niet noodig, de beschikbare
troepenmacht is zeer voldoende. Na de toegebrachte slagen
wordt binnen de linie-teruggekeerd. './& f -
TSTaar laten wij oppassen, dat in zulke omstandigheden geene verdeeldheid
van gezag of inzichten in onzen boezem heerscht, ook geen
optimisme of weifelmoedigheid onze daden bestuurt; wij moeten
voortdurend gereed staan en goed voorbereid, met beleid en voortvarendheid
raak slaan; halverwegen keeren, of wat nog erger is, zonder
succes naar huis gaan, zooals men helaas, tegenwoordig weer te zien
krijgt, baart minachting voor onze kracht, geeft overmoed aan den
Atjeher en veroorzaakt geringschatting in stede van eerbied en
ontzag.
En men onthoude goed :
Alleen hij, die toont de macht te bezitten om zijn wil te doen )
eerbiedigen, overal en onder alle omstandigheden, ook, ivaar noodig, j
door doeltreffende gebruikmaking van den sterken arm, zal de man
zijn die Atjeh tot volkomen onderwerping brengt, die het dappere
en vrijheidlievende Atjehsche volk den voet op den nek zet.
Is eenmaal de rust verkregen en hebben de wettige hoofden door
de omschreven maatregelen, ieder in het gebied dat hem toebehoort,
de volkomen macht hersteld die aan het wettig gezag toekomt, dan
moet met verstandig overleg, kalm en bezadigd maar toch met onverbiddelijken
dwang, vastberaden worden overgegaan tot eene algemeene
ontwapening. Alle t'wwrwapenen (1) van de bevolking moeten
dan worden ingeleverd en alleen aan de sagi en voorname moekimhoofden
kan, tot voortdurende handhaving van hun gezag, vergund
worden voor een bepaald aantal volgelingen vuurwapens in bezit te
houden, die, behoorlijk geregistreerd zooals door Generaal van Teijn
binnen onze linie is geschied, onder voortdurende controle blijven.
Ik wil nu nog met een paar voorbeelden aantoonen, dat het toe-
(1) De blanke wapens (klewangs) behoeven niet ingeleverd te worden, die kaas- /,— i|
messen hebben weinig te beteekenen. Openlijk dragen mag de bevolking ze echter niet.

110
kennen van traktementen aan voorname hoofden ook een middel is
om pressie uit te oefenen.
Het tegelijk met T. Moeda Baid uit de Molukken teruggezonden
hoofd der IV" Moekims heeft eene maandelijksche bezoldiging van
f 250.
Dit hoofd — T. Tjoet Banta — aanvankelijk tweede hoofd in de
IV Moekims, doch bij den dood van T. Lampasei, broeder van het
sagi hoofd Sri Setia Oelama Tjoet Abas, in 1880 aangesteld tot
hoeloebalang der IV Moekims, behoort tot hetzelfde geslacht als het
sagi hoofd.
De hoeloebalang sagi XXV T. Tjoet Tari was de grootvader zoowel
van T. Tjoet Banta als van T. Tjoet Abas. Eene dochter van
T. Tjoet Banta is gehuwd met Toeankoe Machmoed, broeder van
Toeankoe Haschim.
In 1890 nu, tijdens de sluiting, besloot Tengkoe di Tirou weder
eens eene bende te zenden naar Poeloe Bras, om onze etablissementen
daar te bestoken, zooals hij ook vroeger al meer gedaan had.
Deze bende werd gevormd in de XXII Moekims en waren daarbij
onder anderen twee Tengkoe's uit de IV Moekims, de namen
werden ons opgegeven maar zijn mij thans ontschoten; een dezer
Tengkoe's was zelfs afkomstig uit Anak Paja, het gebied waar T.
Tjoet Banta ook reeds vóór 1880 gezag voerde.
Zoowel de hoofden der IX als van de VI Moekims zonden ons bericht
van het doortrekken dier bende; Tjot Din liet ons zelfs weten, dat
zij zich ophield bij Tengkoe di Tjaleu in Lampagger en van Koeala
Pantjoer des nachts wilde oversteken naar P. Bras met prauwen,
die zij moeite deed te krijgen.
Op ons aandringen werd toen door den ouden T. Nanta aan de
bevolking der VI Moekims verboden, om prauwen aftestaan en trok de
bende dientengevolge af naar de IV Moekims om vandaar uit den
overtocht te beproeven.
Uit de VI Moekims werd ons hiervan bericht gezonden.
T. Tjoet Banta echter liet niets van zich hooren en toen hij,
eenige dagen later in Kota Radja zijn traktement komende halen,
over de bende ondervraagd werd, bezwoer hij niets van die bende
gehoord en gezien te hebben. Hij schrikte echter toen hem gezegd
werd, welke personen uit zijn eigen gebied zich bij de bende bevonden.
Zijn traktement werd toen voorloopig niet uitbetaald, maar

Ill
hem gelast onmiddellijk naar de IV Moekims terugtekeeren en zorg
te dragen, dat de bende ook in zijn gebied geen prauwen kreeg om
over te steken. Zorgde hij hier niet voor, dan was hij geen traktement
waard en verbeurde hij het voor goed.
Hij voldeed aan onzen last, de bende kon geen prauwen krijgen
en keerde na eenige dagen onverrichterzake terug.
In 't laatst van 1890 werd de hoeloebalang sagi XXVI—T. Lamreng
Nja Banta — in een gevecht dat hij leverde tegen het hem
ondergeschikte weerspannige hoofd van Boengtjala van de IV Moekims
Atoe, door het bestuur geholpen niet munitie uit het oorlogsmagazijn.
Boengtjala, ondersteund door Tengkoe di Tirou, behield
de overhand en Tekoe Lamreng moest binnen onze linie terug
trekken.
De hulp met munitie was verleend op aandringen van den civielen
gezaghebber van Lambaroe.
Na afloop van de gevechten ontbraken aan de weder ingeleverde
patronen en hulzen meer dan 2000 stuks, die volgens mededeeling
van Tekoe Lamreng verloren waren geraakt gedurende den terugtocht;
men had toen de hulzen niet kunnen oprapen.
Mij kwam dit, met het oog op mijne kennis van de Atjehsche
vechtwijze, zeer onwaarschijnlijk voor en sprak ik hierover met den
Generaal, die mijne meening deelde en de zaak nader liet onderzoeken.
Juist kwam de gewestelijke artillerie-commandant toen berichten,
dat er zich, onder de door T. Lamreng ingeleverde patronen,
meer dan 500 bevonden van het merk 87, terwijl hem slechts patronen
van 89 verstrekt waren.
Het bleek toen, dat hij een gelijk getal van 89 had achtergehouden
en toen men deze aan zijne woning ging halen, kwamen er
tevens ruim 1000 ledige hulzen voor den dag. Ontstemd over die
gedwongen teruggave vertelde hij toen, dat T. Tjoet Toengkoep ook
1000 hulzen had achtergehouden en nu was het dus de zaak, deze
1000 hulzen door den te Kroeng Kali — dus verder buiten de
linie — wonenden T. Tjoet Toengkoep te doen inleveren.
T. Tjoet Toengkoep ontkende eerst, maar viel spoedig door de
mand, toen gezegd werd : Uw zwager, tevens uw hoeloebalang sagi,
heeft de door hem achtergehouden patronen en hulzen ook moeten
inleveren.

112
Inleveren, zeide hij, was voor hem echter slechts mogelijk van het
zeer kleine gedeelte dat hij zelf had; de overige hulzen waren in
handen van verschillende hoofden uit de XIH Moekims Toengkoep,
over wie hij nagenoeg niets te zeggen had.
Och Tekoe, werd geantwoord, het spijt ons uit uwen mond thans
te vernemen, dat gij zoo weinig in uw gebied te zeggen hebt, dat
gij een hoeloebalang van zoo weinig beteekenis zijt. Gij zegt dit, nu
gij iets moet doen wat u niet bevalt, vroeger hebt gij wel eens
anders gesproken. Gij moet echter onthouden, dat menschen van
weinig beteekenis, van weinig invloed en gezag, ook niet veel traktement
en gunsten waard zijn.
Er werd daarop beslist dat hem, bij niet inlevering, voor iedere
huls één gulden boete werd opgelegd en zijne boete dus ƒ 1900 zou
bedragen.
Dat was hem te duur, de hulzen werden ingeleverd.
Ik heb thans, naar mijne meening, voldoende duidelijk aangetoond
op welke wijze door ons in de tegenwoordige omstandigheden de
onderwerping van geheel Atjeh, zoowel Groot-Atjeh als de Onderhoorigheden,
moet verkregen worden. Waren wij te Groot-Atjeh, zooals
tijdens Generaal van der Heijden na de verovering van de XXII
en XXVI Moekims, volkomen meester, hadden wij dit centrum van
het rijk geheel in onze macht, dan was verder— zooals ik zeide —
scheepvaartregeling in verband met 's Generaals voorschriften het
eenig noodige.
Nu echter is bij de scheepvaartregeling noodig, dat tevens te Groot-
Atjeh gehandeld worde in den geest door mij aangegeven, krachtig
naar rationeele beginselen maar tevens kalm, bezadigd en beleidvol;
met verstand van zaken oordeelend, om geen flaters te begaan.
Vooral geen optimisme, geen geloof slaan aan de ontelbare mooie
praatjes van den Inlander, dien meesterlijken vleier, en ook vooral
die scheepvaartregeling niet cajoleerender-wijze invoeren, om misschien
later geleidelijk meer inkomsten daaruit te willen trekken.
Mooie praatjes van de Atjehers ook niet schijnbaar geloovig aannemen,
maar dadelijk op duidelijke wijze laten voelen waar het op
staat en dat men de zaak doorziet. Zoo zullen de Inlandsche hoofden,
vooral die der kuststaten, ons thans trachten wijs te maken, dat de
sluiting nooit het gewenschte resultaat kan opleveren, want, hoewej

113
zij niet ontkennen kunnen dat hun veel weelde werd onthouden, zullen
zij zeggen dat een Atjeher weinig behoefte heeft, er rijst in overvloed
is en steeds zijn zal, omdat tot zelfs de vroegerevisschersvan
de kust rijst zijn gaan planten, dat de rijstoogst in A.tjeh nooit mislukt
(tijdens het bestuur van Generaal van der Heijden hebben wij
toch het tegendeel gezien) enz. enz. enz.
Een fijne glimlach moet op die praatjes het antwoord zijn, maar
ik ben waarlijk bang dat ze weer geloofd zullen w r orden; wij zijn er
al zoo dikwijls ingeloopen en blind optimisme is de fout waaraan
bijna ieder mank gaat.
En als het waar is, dat de scheepvaartregeling thans wordt ingevoerd
, zonder heffing van wivoerrechten en met verkoop slechts van
opium in het groot in de Onderhoorigheden, dan zal Atjeh ons niet
slechts weer jaren lang geld blijven kosten, maar slaan wij tevens
weer zelf den bodem in aan de mogelijkheid, om het centrum van
ons gezag — Oleh-leh met de vallei van Groot-Atjeh — tot bijzonderen
bloei en welvaart en daardoor te hechter tot orde en rust te brengen ; wij
weifelende Hollanders zullen daardoor weder het middel uit onze hand
laten glippen, om te bewerkstelligen , wat Generaal van Swieten in zijn
brief van 8 Februari 1874 aan Imam Longbata en T. Kadli schreef :
«De kraton zal worden ingericht tot eene Kota voor de Nederlanders,
«onder wier bestuur veiligheid en bescherming zal worden gegeven aan
«allen, die zich in de nabijheid nederzetten. Te Atjeh zal een groote ÉM r
«handelsstad worden gesticht*. ^^ l*^^
t*
Met een achttal vrijhavens over de geheele kust verspreid — vijf
daarvan alleen op Noord- en Oostkust — die elkander zullen in -
den weg staan tot het groot worden van een enkele, die aan de .^VU^Ä,
sagi- en groote moekimhoofden in Groot-Atjeh een der voornaamste
prikkels zullen ontnemen om uit gewichtig eigenbelang onze politiek
krachtig te steunen, zullen wij thans voor de zooveelste maal weer
ons doel voorbij streven. Ook werkt men daardoor het grootsche
plan niet in de hand met P. Waij beoogd, dat door zijne uitmuntende
ligging op den grooten handelsweg uit Europa naar China,
Japan, Australië en omgekeerd al sedert jaren de aandacht trot
van den groothandel en de nijverheid, ook van andere Europeesche
natiën, om daar met een flink kapitaal een groot maritiem
8

114
station op dien internationalen waterweg op te richten met alle hulpmiddelen,
die handel en zeevaart tot dusverre alleen te Singapore
aantreffen.
Blijkt bij nader van Regeeringswege te houden deskundig onderzoek,
kort en zakelijk te verrichten om geen tijd te verliezen, P.
Waij's Noordelijke baai werkelijk alle voordeelen en gemakken aan
te bieden, die de concessionarissen opgeven en die noodzakelijk zijn
voor eene dergelijke inrichting op groote schaal, dan is het voor
Nederland van het uiterste belang dat schoone plan zoo krachtig
mogelijk te steunen en daarvoor moet dan niet alleen die vestiging
op Waij eene vrijhaven zijn, maar met Oleh-leh de eenige vrijhaven
van het geheele gebied. Die Nederlandsche vestiging op Waij zal
hierdoor de bron worden, waaruit geheel Groot-Atjeh voor den
invoerhandel putten zal, mits slechts gezorgd worde voor eene
rechtstreeksche stoomverbinding met Nederland en hierdoor tevens
de afnemer van de voor den uitvoerhandel bestemde producten, al
dadelijk van Groot-Atjeh, de geheele Westkust en de meest nabij
zijnde, niet voor den Europeeschen handel geopende staatjes der
Noordkust ; later ook, dit zij aan het initiatief der maatschappij zelve
overgelaten, door het doen afhalen der producten met vlugge stoomers,
van Pedir, Telok Semawé en Edi. Penang wordt daardoor ter zijde
gesteld. Het bestuur kan hiertoe krachtig medewerken en dit is
hoogst gewenscht, zooals iedereen begrijpt.
Mocht onverhoopt van het met P. Waij bestaande plan niets komen,
dan moet het gesloten blijven voor den buitenlandschen handel en
aan het ontwikkelen van Oleh-leh als eenige vrijhaven krachtig de hand
geslagen worden, wat ook mogelijk zal blijken en blijft natuurlijk
ook in dit geval eene rechtstreeksche stoomverbinding met Nederland
evenzeer van het uiterste gewicht. — Bij vestiging te Waij moet ook
tusschen dit eiland en Oleh-leh voor eene gemakkelijke communicatie
door een vluggen stoomdienst gezorgd worden.
Ik zoude hiermede kunnen eindigen, maar wil volledigheidshalve
nog aangeven op welke wijze voorzien kan worden in de bezetting
van de verschillende posten, die als gevolg van de scheepvaartregeling
moeten opgericht worden.
Hoe zwakker en weifelender, hoe meer zuiver passief het Atjehsche

115
bestuur is, des te sterker moet onze postenlinie zijn, des te meer
posten heeft men noodig. Voor een dergelijk bestuur heeft men
bijna een volkomen afsluiting, een Chineeschen muur, een aaneengeschakelde
linie van de ouden met torens tot flankeering op geweerschotsafstand
noodig.
Hoe krachtiger en actiever het bestuur is, hoe minder posten
vereischt worden en is het voor een dergelijk bestuur — zooals het
Atjehsche zijn moet — van zeer weinig belang of de posten in de linie
wat dichter bij- of wat verder van elkander af gelegen zijn. De
veiligheid toch wordt niet zoozeer door de posten verkregen als door
de wijze van handelen en optreden hiervoren reeds door mij geschetst.
De sterkte van de bezetting der posten doet ook niet veel ter zake AI J
mits maar niet beneden een bepaald minimum wordt afgedaald.
Het zou b. v. geen enkel nadeel veroorzaken om in de thans ;,_ ;
bestaande linie al dadelijk de kapiteinsposten Landjamée, Ketapang ,, *~v A-c
Doewa, Lambaroe, Lampermé, Roempit en Lamjong ieder tot eene^-^VvLc^w^garnizoenscompagnie
van 100 onderofficieren en minderen te vermin-^^"--^ ^
deren en de posten Belang, Tjot Iri en Boekit Karang, benevens de "^
blokhuizen Lamara en Kroeng Lingkar (deze worden bezet van uit *"7
Ketapang Doewa en Lampermé) op te heffen.
Aan Infanterie geeft dit reeds eene besparing van 6 X 50 -f- 3 X
50 = 450 onderofficieren en minderen, benevens 9 luitenants en aan
artillerie van 3X2 kanons en 3 mortieren met bediening.
Wat de Infanterie aangaat is deze besparing reeds voldoende om
te voorzien in de opterichten posten Telok Semawé, Samalanga,
Poeloe Waij ieder 100, Telok Kroet (Poeloe Raija) en Tampat Toean
ieder 75 onderofficieren en minderen.
Later kunnen ook de blokhuizen Sabang en Pagani gemist worden,
het laatste al vrij spoedig.
De nieuwe posten moeten de gewone geschutbewapening hebben,
de meest gewichtige zoo mogelijk een achterlaadkanon van 12 cM.
en een voorlaadkanon van 8 cM. ; de andere 2 kanonnen van 8 cM.
voorlaad, alle bovendien een mortier. Voor de bediening van dit
geschut zal vermoedelijk eene kleine uitbreiding noodig zijn, misschien
kan men door eene eenigszins gewijzigde rangschikking ook met
de tegenwoordige voor Atjeh uitgetrokken formatie volstaan; dit is
natuurlijk van ondergeschikt belang.
Bij de Infanterie is eene vermeerdering van de formatie met drie

116
kapiteins en 1 luitenant noodig, want voor iederen kapiteinspost zijn
noodig één kapitein en twee luitenants, voor iederen luitenantspost
van 75 man 2 luitenants.
Om voor de bezetting van Poeloe Waij slechts 2 luitenants en 75
man te bestemmen, zooals ik vermeen aat in beginsel is aangenomen,
acht ik niet goed, daar Poeloe Waij een van de gewichtigste posten
wordt. Wil men aan de Infanterie geen uitbreiding van kapiteins
geven voor de nieuw op te richten posten, dan doet men het beste
de minst gewichtige kapiteinsposten in de linie van Groot-Atjeh,
zooals b. v. Lamjong, Roempit en Landjamoe maar door geschikte
I e luitenants te laten commandeeren, want deze kan men, zoo noodig,
dadelijk bijspringen en hulp verleenen, de posten op de gewichtige
Noordkust en Poeloe Waij niet.
Is Samalanga eenmaal bezet, dan is het niet goed dien post weder
op te heffen, noodig is hij echter niet en misschien zullen er later
zelfs redenen ontstaan, om aan eene bezetting van Kroeng Raja de
voorkeur te geven.
Mochten de omstandigheden er toe leiden Tjot Goé te bezetten,
dan verliezen de posten Lampeneroet en Lamreng hun reden van
bestaan en moeten zij zoo spoedig mogelijk daarna opgeheven worden.
Mijne taak is ten einde. Ik aanvaardde deze in de hoop nut te
stichten in het belang van den lande , overtuigd als ik ben, dat met
het thans aangenomen stelsel van Scheepvaartregeling, de door mij
aangegeven wijze van toepassing en verder te volgen gedragslijn op
Groot-Atjeh de volkomen onderwerping van Atjeh en Onderhoorigheden
tengevolge zullen hebben.
Moge ik er in geslaagd zijn vooral de Regeering hiervan te overtuigen,
doch ook al is het mij alleen gelukt om aantetoonen, dat
ons tot dusverre niet slagen in de onderwerping van het dappere en
vrijheidlievende Atjehsche volk uitsluitend moet geweten worden
aan onze telkens terugkeerende, weifelende houding, aan ons telkens
toonen van zwakheid, aan ons ongelooflijk optimisme en ons gebrek
aan wilskracht om te volharden in een eenmaal aangenomen stelsel
als dit van kracht getuigde, dan nog zal mijn werk niet nutteloos
zijn geweest, want dan zal de Regeering begrijpen, dat het daarmede
thans uit moet zijn en de beëindiging van dezen langdurigen krijg,

117
en het tot orde en rust brengen van dit land, alleen geschieden
kan door krachtigen dwang en een streng rechtvaardig bestuur, als
ook, dat hiertoe alleen in staat is een man van karakter en groote
individualiteit, tevens begaafd met een helder verstand, een juisten
blik en snelheid van beraad, beleidvol troepenaanvoerder zoowel als
krachtig bestuurder, een man, die onverzettelijk naar vaste door de
Regeering voor te schrijven beginselen onwrikbaar op het doel afgaat
en die er ten diepste van overtuigd is, dat de Atjehers zich nooit
anders dan gedwongen zullen ondertverpen en dat slechts hij, die
toont de macht te bezitten om zijn wil te doen eerbiedigen, de
meester zal zijn, aan wiens bevelen zij zullen gehoorzamen.
October 1892. J. B. VAN HEUTSZ.

CpJ'ot/öet' Ponfbata,
kreeg 2 kùuieren,
die beiden stierven,.
0' © ef
s
Sadtcun Pliai dm j4enmdcù S/tiÀ>.
t 1723 -J73Ô.
Pieaiihve Moed, Sultan, Alaidi
djaiiliaj' alam JjaA imarlioem ^-{tÊf^P-l
Jlóeala,). flaeaàt,). _^^ — " A' ~ ~~~-^-T~ "^tr~
1824-1836 (g) Sultan/AlaPicn,
.-'y'pT /UbAamad S/ati
' / V> (marhocm /noedel)
s" A
"X
/
/
y /
' /
/
/
l
©' é
(Pt/oet dalamdoch/ér
va/âeen, araiw/r.
Jtyoet StvemaAJtaroe. Pof'oel ai lol/oetPumyoelow Itybet Poetri'e lUaraÀ
W atas oo/c (fan, kinderen) Jamsepo/w. van long botta.
JJahvn/va«, p ^ genaamd dochter uil Aet (overleden), (aèai kinderen,).
If een hinderen,) ßfarawim aeslaeAt van
PhadliJfahJtvistAdil.
&
xj/rv oom/ /
di, 'aJubv.
I
Poetrie JrvJBcuurer ffia/ Oemba
docAte-r vati- sultan dochter wan
dirajam/. TekoePeg
If een. kinderen,). Polira /van de
JXPJoekims.
If een, kinderen/).
i
Qfijoef J/i Parü' ©^ diilrt'i'
dodder van Jelcoo Alalwrtm dodder
Itatlii
J/bet
TtJalikotd
Polei,
adil van Toeanltoa
„ nodAóidin,.
Zaif
(geen/ kinderen). (f een kinderen,).
ddf. Ie 6ebr s K C/etfde- u
JUafiarad/a Pela, JUalauoe.
Sultan/ ^llazdin/ Jt/ohan, à/ali,.
173S-1760.
/S) Sultan yHaPdlnJlPacAmoed S/'ali
1760-1781.
7?
Pogbet Póemali Pot/bet Pot/oet JlJerassa
Paroe, weduwe Jam/ooeloo bloedverwante
van- sultatv 6. 'wedome van -van, Telu/e JVeg
if een linderen). saltan, 6. Jtaa/d Setia/,
Poeankee ZainoelQ^^
-Abulm, overleden,
in/1870.
QPbelrui SriPanoer
^**- 7i,,,7„ „,,./ «,,Ä^«.
(fem, linieren), (feen kinderen/).
N
_ hivarde. met sultan, 7. Toeanioe
(Anom,)
i JdoOsùv
overleden,
1869 kinderloos
©
-Pot/bet SriHarwer
xusair-oan, Tekoe\
Afoeda, Jludfyeen,
kinderea) humde later
met Haiti Aldoer/taehman,.
S'ultan, JHaeltmoed J/ah/. fS)
1870-J874 , - ' ^ ? T
(éPotgoetMiraA
doc/iter van
Penalve Pakeli
dalam oanPedii
(f een kinderen)
\
©
-Poi/'oet ^djf'a Jban/
docliter van \ Tekoe,
Zanufotfoel ^iagAlas/
thajis qeluia/d tnet
dbeankoe llasokim/
te Jfeniala.
PadenJ-betnih Aa n>„ O
* d& niet Xbeanlsoe i/oasin,
die, in, J3G.9 overleed.
IkmderloapJ.
Pachter /oan-
Joean-koe^ihdol
J-lad/id, verwekt
lfjf~a, Ûe/iiva,
weditive, sultan,,
„H
o verleden. 9 'loon
© *"X5>
Poù-'oet Pantah Po^oeljtya óomlak
Sri Parwm dochter van, TeJxie
dochter vhn/ JVeg Poeria IZMoe-,
Teloe JVetj r kimlyeèn kinderen)
Jlêrassa.
(geen/kinderen/J.
Qdbp'oetJ/ornuh.
Poeime- Jlfalie - O
-ran, Aa wile /net
oeankoe di/etriePoerifsoi'
sultan 9.^—"" s' /AlöAanuulDaoed, fehuwd met
/(pretendent sultan) Bad/a /Stjii)
/'in1878 tot suitan, va; te red-u; ktein-
.{Ax'iien. t)t J8ö4me,>j-deiy'arif xoon mri/lènfverklaard/.
ItvThleh dalam-.
SyjlorAter van
'löeankoe Jhielim,
uit de Xglinit'
'löeankoe 7/oet
laoßjelw.
0
®r,
Zuster uan, Te-koa
JJltieita Haid
(is van, haar a&tchei
®
Biß I.
VERKLARING DEPv TEEKEKS
) Sultans
0 pchtgenooten,
® Goendia
JJuxveP/k
A/stamrning
0 Zoon,
O HocJiter
Pachter aeÂuwd met een xaon, utâ
hel geslacAt -van/ Panfli-tnaPofim.
luire a/stammelingen, xyn/ AeotàWi varv
lùi/as en, won deJUMekimd/Su'oeAdangSagiÄXVT.
Toeanloe^dias. Q Poohter feluvmd met Jèkoe,
Paranuv broeder/van, Pßin,
tara, l&mhanfan, wan/ de
federatie Gif hen.
Pot/oei'Hawa,.
Jaetrie^Fatinuzlv ^oeanlloe^^ ^Poy'oet'fiotuj, Toeankoe
eerst'jidinmdmet /Aàdul^^ ^soer^yeAomd Afoesùv.
Toeomkoedfik,Iater / Jnaa/ul.^ jnet^Tl/ni/koe Je
mei dSeanÂoeAédal / i \ \ dakeh>Jôleùnan,
Mt#â.
'(mV*
^Pachter own, 7L4/'er-
- alang broeder vtLn,
J J anylimo/ Polini.
(kinderloos)
gefa-wfl àçi/utrwd mei
mei 7çean,r 2?J1

«?
v-w *
«fc*.
WJ
> V f *1J
K ¥^ K i&!?
4 jxjf^**
**v
v' 'V Jfr>
/ f. .
*v 4- rhr