GRENSVERLEGGING - Dijk van een Delta
GRENSVERLEGGING - Dijk van een Delta
GRENSVERLEGGING - Dijk van een Delta
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
de Zeeuwse <strong>Delta</strong><br />
<strong>GRENSVERLEGGING</strong><br />
regionaal beeldverhaal
De Zeeuwse <strong>Delta</strong><br />
<strong>GRENSVERLEGGING</strong><br />
regionaal beeldverhaal<br />
De volgende recreatieondernemers, belangenorganisaties en<br />
overheden hebben met elkaar actief bouwstenen aangedragen voor<br />
dit regionale beeldverhaal:<br />
Provincie Zeeland<br />
Centrum voor Beeldende Kunst Zeeland<br />
Staatsbosbeheer<br />
Rijkswaterstaat Zeeland<br />
Stuurgroep Zuidwestelijke <strong>Delta</strong><br />
Comfortcamping Scheldeoord<br />
Vereniging Natuurmonumenten<br />
Zeeuws Museum<br />
Topsy Baits/Zeelantis<br />
Zeeuwse Lagune<br />
Zeeuwse Milieufederatie<br />
Watersnoodmuseum<br />
Rabobank MiddenZeeland<br />
Kenniscentrum Kusttoerisme<br />
Kunstpark Zeeland<br />
Colofon:<br />
Stichting <strong>Dijk</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>Delta</strong><br />
Panovenweg 18 6905 DW Zevenaar<br />
T 0316 - 53 35 20<br />
F 0316 - 34 14 22<br />
info@dijk<strong>van</strong><strong>een</strong>delta.nl<br />
www.dijk<strong>van</strong><strong>een</strong>delta.nl<br />
Tekst en concept: Johan de Koning<br />
Lay-out: Martien Luteijn<br />
Illustraties: Bram Brandhoff, Freek <strong>van</strong> der Meer<br />
Foto’s: Paul <strong>van</strong> Bueren, Cor Oudesluijs, Ben Seelt, Eddy<br />
Westveer voor DNA-beeldbank op www.laatzeelandzien.nl<br />
Eindredactie: Rien <strong>van</strong> den Heuvel, MAW bureau voor teksten<br />
Maart 2012<br />
2<br />
de Zeeuwse <strong>Delta</strong><br />
<strong>GRENSVERLEGGING</strong><br />
INSPIRATIE VOOR ONDERNEMERS<br />
Grensverlegging is gemaakt om de grote potentie die<br />
de provincie Zeeland biedt voor recreatieondernemers<br />
voor het voetlicht te brengen. Door naar dit kansrijke<br />
gebied te kijken als <strong>een</strong> conglomeraat <strong>van</strong> eilanden,<br />
wordt <strong>een</strong> nieuw perspectief gecreëerd dat ongetwijfeld<br />
zal leiden tot nieuwe initiatieven en impulsen <strong>van</strong>uit<br />
de ondernemers, lokale en regionale overheid en<br />
organisaties op gebied <strong>van</strong> water- en natuurbeheer<br />
alsook cultuur. Juist door al die verschillende terreinen<br />
bij elkaar te brengen op basis <strong>van</strong> dit beeldverhaal, kan<br />
<strong>een</strong> nauwe samenwerking tussen hen ontstaan waarin<br />
nieuwe en innovatieve producten en marktcombinaties<br />
<strong>een</strong> kans krijgen.<br />
3
22<br />
21<br />
1. Bruinisse<br />
2. Brouwershaven<br />
3. Renesse<br />
DE ZEEUWSE DELTA<br />
20<br />
14<br />
WALCHEREN<br />
4. Oosterscheldekering/Neeltje Jans<br />
5. Zeeboerderij<br />
6. Plan Tureluur<br />
7. Zierikzee<br />
8. Watersnoodmuseum<br />
9. Zijpe<br />
10. Oesterdam<br />
11. Yerseke<br />
16<br />
15<br />
ZEEUWS-VLAANDEREN<br />
B E L G I Ë<br />
13<br />
12<br />
4<br />
12. Veerse Meer<br />
13. Veere<br />
14. Domburg<br />
15. Middelburg<br />
16. Vlissingen<br />
17. Baarland<br />
18. Saeftinghe<br />
NOORD-BEVELAND<br />
19. Spaanse linies/Hulst<br />
20. Nieuwvliet<br />
21. Cadzand<br />
22. Sluis<br />
3<br />
5<br />
2<br />
SCHOUWEN-DUIVELAND<br />
6<br />
ZUID-BEVELAND<br />
17<br />
7<br />
8<br />
HET EILAND ALS ICOON<br />
In het beeldverhaal komen verschillende activiteiten en<br />
locaties daarvoor aan de orde. Op enkele <strong>van</strong> die locaties<br />
zijn al initiatieven genomen of lopen reeds projecten.<br />
Die zouden versterkt kunnen worden of uitgebreid door<br />
deelname <strong>van</strong> derden die door het beeldverhaal enthousiast<br />
gemaakt zijn. Op andere plaatsen zouden nieuwe projecten<br />
<strong>een</strong> kans kunnen krijgen. Dat geldt dan met name voor de<br />
ontwikkeling <strong>van</strong> gecombineerd gebruik <strong>van</strong> vrijkomende<br />
grond voor natuurontwikkeling, innovatieve landbouw of<br />
energieopwekking en recreatie. In feite is dit beeldverhaal<br />
<strong>een</strong> groot pleidooi voor zulke combinaties. Omdat op dat<br />
gebied de kansen voor het grijpen liggen. Scheiding <strong>van</strong><br />
functies leidt niet langer tot succes. In die zin moet het<br />
eiland denken dat door velen gezien wordt als de Zeeuwse<br />
ziekte tot het verleden gaan behoren. Maar eiland denken in<br />
de zin <strong>van</strong> karakteristieke cultuur, historische ontwikkeling<br />
en mogelijkheden en het in fysieke zin benadrukken <strong>van</strong><br />
de geografie <strong>van</strong> de eilanden, dat leidt nu juist tot <strong>een</strong><br />
versterking <strong>van</strong> kenmerken en kansen. Daarom is het eiland<br />
tot icoon <strong>van</strong> deze regio uitgeroepen.<br />
Om helder te maken hoeveel en welke kwaliteiten reeds<br />
voorhanden zijn somt dit beeldverhaal de belangrijkste nog<br />
<strong>een</strong>s op. Als rode draad voor die historische duiding <strong>van</strong><br />
enkele belangrijke en ingrijpende gebeurtenissen is <strong>een</strong><br />
verteller opgevoerd in de persoon <strong>van</strong> prof Johan Huizinga:<br />
de bekendste historicus <strong>van</strong> ons land en inwoner <strong>van</strong><br />
Zeeland en buitenstaander tegelijkertijd. Hij kijkt naar het<br />
verleden en naar de toekomst. En hij duidt de historie en<br />
trekt conclusies die hij waarschijnlijk als hoogleraar nooit<br />
zou hebben getrokken, maar die hij als fictieve verteller <strong>van</strong><br />
verleden, heden en toekomst in dit beeldverhaal prima kan<br />
extrapoleren naar nu. Zo worden ‘zijn’ opvattingen bruikbaar<br />
voor mogelijke ontwikkelingen <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag.<br />
<strong>Dijk</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>Delta</strong> brengt ideeën en ervaring samen <strong>van</strong><br />
verschillende regionale partijen samen door de productie <strong>van</strong><br />
beeldverhalen. Belangrijk daarbij is dat de specifieke kennis<br />
en expertise <strong>van</strong> deelnemende partners benut worden. <strong>Dijk</strong><br />
<strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>Delta</strong> vervult daarbij <strong>een</strong> adviserende en inspirerende<br />
rol op gebied <strong>van</strong> inzet <strong>van</strong> beschikbare middelen,<br />
gebiedsspecifieke kansen en efficiëntie in de samenwerking.<br />
Want all<strong>een</strong> op die manier kunnen de creatieve handreikingen<br />
uit het beeldverhaal vervolgens weer toegepast worden in de<br />
alledaagse praktijk. All<strong>een</strong> zo worden ze werkelijkheid en<br />
gaan ze bijdragen aan <strong>een</strong> vitale toekomst. Van eiland tot<br />
eilandenrijk. Samenbindend en <strong>een</strong>sgezind.<br />
4 5<br />
19<br />
9<br />
11<br />
1<br />
THOLEN<br />
18<br />
Om bezoekers gastvrij te ont<strong>van</strong>gen zou het<br />
<strong>een</strong> goed idee zijn om op drukbezochte locaties<br />
vrijwilligers aan te stellen als ambassadeur voor het<br />
gebied. Ze ont<strong>van</strong>gen gasten en geven informatie.<br />
10
6<br />
DE VERTELLER<br />
Johan Huizinga (1872 – 1945) geldt als de grootste<br />
Nederlandse historicus <strong>van</strong> de afgelopen eeuw en is de<br />
grondlegger <strong>van</strong> de Nederlandstalige cultuurgeschiedenis<br />
en mentaliteitsgeschiedenis. Behalve historicus was hij<br />
cultuurfilosoof en antropoloog. Zijn belangrijkste werken<br />
zijn Herfsttij der Middeleeuwen (1919), Erasmus (1924), In<br />
de schaduwen <strong>van</strong> morgen (1935) en Homo ludens (1938).<br />
Uit zijn werk blijkt zijn voorliefde voor sprookjes en zijn<br />
bewondering voor de Middeleeuwse ridderlijke ethiek. Hij<br />
was de vader <strong>van</strong> de schrijver Leonhard Huizinga.<br />
Huizinga werd geboren in Groningen waar zijn vader hoogleraar<br />
fysiologie was. Johan trad in toe tot de Doopsgezinde Gem<strong>een</strong>te.<br />
Hij zou zijn hele leven ingeschreven blijven staan als lid, hoewel<br />
hij g<strong>een</strong> kerkganger bleef. Vanaf 1891 studeerde hij vier jaar aan<br />
de Groninger universiteit. Hij legde zich toe op de vergelijkende<br />
taalkunde en werd <strong>een</strong> Sanskrietkenner. Hij promoveerde in 1897<br />
op <strong>een</strong> proefschrift over de rol <strong>van</strong> de vidusaka, <strong>een</strong> soort nar,<br />
in het oud-Indische toneel. In de jaren daarna was hij leraar<br />
geschiedenis in verschillende Nederlandse plaatsen, om in 1905<br />
terug te keren naar zijn geboortestad, waar hij zich aan de<br />
universiteit verbond. In 1915 aanvaardde Huizinga de benoeming<br />
tot hoogleraar algemene geschiedenis aan de Rijksuniversiteit<br />
Leiden. Op het slot Toorenvliedt bij Middelburg zou Huizinga het<br />
boek schrijven waar hij wereldfaam mee verwierf, Herfsttij der<br />
Middeleeuwen. In 1920 ontving hij hiervoor de D.A. Thiemeprijs<br />
en in 1924 versch<strong>een</strong> het in het Duits en het Engels. Hiermee<br />
brak hij internationaal door. Na <strong>een</strong> korte ziekte overleed hij<br />
begin 1945 op 72-jarige leeftijd.<br />
(bron: Wikipedia)<br />
Op de grens <strong>van</strong> land en water wonen wij. Een beetje<br />
gevaarlijk aan de rand. Een grillige overgangszone die<br />
bepaald wordt door de ritmische beweging <strong>van</strong> het<br />
water. Zeewater of rivierwater, beide even wispelturig<br />
en onvoorspelbaar. Dat water en die voortdurende adem<br />
in en uit, dat is het Leitmotiv voor deze omgeving.<br />
Soms idyllisch groen en stil, dan weer <strong>een</strong> heiig en<br />
verraderlijk moeras. Land is eigenlijk all<strong>een</strong> dat wat<br />
toevallig overblijft. Vreemde combinatie <strong>van</strong> rivierslib,<br />
kleisediment en steeds wisselende zandbanken. En alles<br />
wat daarop wil groeien. Twee keer per dag verandert de<br />
contour en conditie <strong>van</strong> die plek, dat onberekenbaar<br />
oord waar wij wensen te wonen. Nooit <strong>van</strong>zelfsprekend.<br />
Steeds <strong>een</strong> verrassend geschenk, altijd in beweging.<br />
Zeker niet saai.<br />
Waarom mijn vrouw en ik op deze plek terecht kwamen?<br />
Voor haar geldt dat zij hier is opgegroeid en thuis<br />
hoort. Haar familie woont hier al eeuwen. Zelf ben ik<br />
<strong>een</strong> vreemdeling en bijwoner, die – zoals ook al eeuwen<br />
de gewoonte is in dit gebied – hierh<strong>een</strong> kwam voor de<br />
liefde, voor <strong>een</strong> plek in de luwte om geconcentreerd te<br />
kunnen werken, zonder mij zorgen te hoeven maken om<br />
financiële verplichtingen. Een economische vluchteling<br />
misschien niet direct, maar meer als gelukzoeker.<br />
Vreemd is dat niet. Zeeland was ook vroeger al <strong>een</strong><br />
toevluchtsoord voor bannelingen, andersdenkenden en<br />
vervolgden of door oorlogsgeweld verdrevenen. Het is er<br />
groot mee geworden. En rijk bovendien.<br />
KUNSTMATIGHEID<br />
<strong>GRENSVERLEGGING</strong><br />
Kijk, sinds de vroege Middeleeuwen is Zeeland steeds<br />
meer het resultaat geworden <strong>van</strong> menselijk handelen.<br />
Ingrepen in de stand <strong>van</strong> het water en in het niveau<br />
<strong>van</strong> de bodem werden consequent en in grote mate <strong>van</strong><br />
onderlinge consensus uitgevoerd <strong>van</strong>wege welbegrepen<br />
eigenbelang, overlevingsdrang en tegelijkertijd uit<br />
opportunistisch winstbejag. Door dijken aan te leggen,<br />
riviertjes in te dammen, havens te graven en het<br />
droogleggen <strong>van</strong> polders kwam er ruimte voor bewoning<br />
en voor handel. De bodem <strong>van</strong> het land is met de<br />
hand gemaakt, artificieel dus. Juist die kunstmatige<br />
7
8<br />
aanleg zorgde voor <strong>een</strong> natuurlijke infrastructuur, over<br />
dijken, langs watergangen en op kreekruggen. Zo werd<br />
de invloed <strong>van</strong> de natuur langzamerhand verkleind<br />
en werd dit gebied <strong>een</strong> werkelijk landschap; dat wil<br />
zeggen, gemaakt naar <strong>een</strong> beeld. Op die manier werd<br />
de materiële bodem ook <strong>een</strong> voedingsbodem voor<br />
welvaart en welbevinden. Een echt arcadium. In mijn<br />
boek Herfsttij der Middeleeuwen, dat ik schreef op<br />
onze luisterrijke buitenplaats Toorenvliedt, vlakbij<br />
de hoofdstad Middelburg, heb ik dat pragmatische en<br />
lucratieve gevolg <strong>van</strong> het occuperende principe helder<br />
uit<strong>een</strong>gezet. G<strong>een</strong> wonder dat het zo’n invloedrijk en<br />
bepalend boek werd voor de vaderlandse geschiedenis.<br />
Vandaag de dag is het misschien wel <strong>een</strong> <strong>van</strong> de meest<br />
gecultiveerde, dat wil zeggen bewust ontworpen<br />
gebieden ter wereld. Vergelijkbaar met Las Vegas of met<br />
het ruimtestation ISS. Zij zijn er omdat iemand ze daar<br />
wenste en <strong>van</strong>wege het utilitaire nut. Gemaakt om te<br />
gebruiken dus.<br />
GELEIDELIJKE OVERGANG<br />
Cultivering en drang naar veiligheid zorgden in de<br />
twintigste eeuw voor <strong>een</strong> strakke afbakening <strong>van</strong> al<br />
die eilanden, die vervolgens steeds nauwer met elkaar<br />
verbonden werden door nieuwe dammen, dijken,<br />
bruggen, tunnels en sluizencomplexen. Om veel verkeer<br />
mogelijk te maken. Want verkeersstromen worden door<br />
de moderne mens gezien als teken <strong>van</strong> vooruitgang.<br />
Hoe sneller hoe beter. Daarom werden boten en pontjes<br />
verboden. Dat daarbij het eilandgevoel verloren ging en<br />
tegelijkertijd het water uit het oog verloren werd, viel<br />
bijna niemand op. Deze schone uithoek <strong>van</strong> Nederland<br />
kenmerkt zich door <strong>een</strong> baaierd <strong>van</strong> eilanden, <strong>van</strong><br />
vergezichten <strong>van</strong> de rafelranden, <strong>van</strong> traag oversteken<br />
en <strong>van</strong> gevoel voor de elementen, wind en water, zonder<br />
welk je hier niet kunt overleven. Elk eiland zijn eigen<br />
accent, streekdracht en niet te vergeten zijn eigen<br />
religie. Zwaar of net iets minder zwaar. Dat goddelijke<br />
karakter werd helaas roekeloos opgeofferd aan de god<br />
<strong>van</strong> snelheid en vooruitgang.<br />
ABSTRACTIE<br />
Terwijl dit gebied juist langzaam doortrokken zou moeten<br />
worden om het goed tot zijn recht te laten komen. Zoals<br />
de schilders in Domburg deden, helemaal aan het begin<br />
<strong>van</strong> dit millennium <strong>van</strong> de ongekend snelle en radicale<br />
technificatie. Toorop en Mondriaan, ze ondernamen<br />
<strong>een</strong> Bathse reis met de stoomtram, <strong>van</strong> dorp naar dorp<br />
om uiteindelijk op die zo geroemde plek aan de kust<br />
uit de komen. Daar trof hen het Zeeuwse licht dat hen<br />
inspireerde tot <strong>een</strong> steeds toenemende abstractie <strong>van</strong><br />
hun werken. Net als in het landschap leidt toenemende<br />
karakteristiek tot toenemende abstractie en afnemende<br />
snelheid tot toenemende schoonheid. Wat mij betreft<br />
zou dat de Wet <strong>van</strong> Huizinga mogen heten. Je ontdekt<br />
9
ZEEUWS LICHT<br />
Toorop en Mondriaan, ze ondernamen <strong>een</strong> Bathse reis met<br />
de stoomtram, <strong>van</strong> dorp naar dorp om uiteindelijk op die zo<br />
geroemde plek aan de kust uit de komen. Daar trof hen het<br />
Zeeuwse licht dat hen inspireerde tot <strong>een</strong> steeds toenemende<br />
abstractie <strong>van</strong> hun werken.<br />
10<br />
het pas als je het ziet, om met <strong>een</strong> thans<br />
bekende voetballer te spreken. Dus in plaats<br />
<strong>van</strong> 130 km/uur te gaan rijden op de Zeeuwse<br />
snelweg, zou het juist naar 80 km/uur moeten<br />
om dit gebied werkelijk te kunnen ontdekken<br />
en waarderen. Traagheid wordt <strong>een</strong> kwaliteit.<br />
Gelukkig beschikt de familie <strong>van</strong> mijn vrouw<br />
over <strong>een</strong> waardige Engelse automobiel,<br />
waarmee we ons gracieus verplaatsen door<br />
het weidse landschap. Comfort dient tenslotte<br />
de mens, niet de snelheid. Onze chauffeur<br />
begrijpt dat volkomen.<br />
VERVOER<br />
IMAGO<br />
Pas dan ontdek je “Het land waar het Leven<br />
Goed” is. Zo roemde men dit land in <strong>een</strong><br />
reclamespot voor margarine uit de jaren<br />
zestig. Hoe waar dat was, begrijpen we<br />
pas nu het gem<strong>een</strong>schappelijke knusse<br />
gevoel verloren gegaan is. Nergens<br />
is de stress factor zo laag, nergens<br />
de lucht nog zo zuiver of het aantal<br />
sterren restaurants zo hoog als juist<br />
in die drassige delta <strong>van</strong> de Schelde.<br />
Terwijl in 1809 hier gelande Engelse<br />
soldaten nog bij bosjes stierven aan<br />
wat ze de Zeeuwse koorts noemden<br />
(<strong>een</strong> soort tyfus), is dit territorium nu <strong>een</strong> oase <strong>van</strong><br />
gezondheid en blakend welbevinden, waarin sanatoria<br />
en zeebadcultuur gedijen. Goed Zeeuws, goed rond<br />
zingt men in het volkslied. Maar dat heeft niks met<br />
overgewicht en buikom<strong>van</strong>g te maken. Hier kom je om<br />
uit te waaien en bij te tanken, zoals men tegenwoordig<br />
met <strong>een</strong> akelig anglicisme m<strong>een</strong>t te moeten aangeven<br />
dat het jachtige en vluchtige leven <strong>van</strong> de moderne<br />
stedeling ook zo zijn keerzijde kent. Dat Zeeland voor<br />
zulks <strong>een</strong> geweldige plek is, dat hebben ze heel goed<br />
door. In deze barre tijden <strong>van</strong> crisis en euronood is onze<br />
provincie zelfs <strong>een</strong> beetje Bourgondisch geworden. Op<br />
tal <strong>van</strong> plaatsen eet je beter dan in de omringende lage<br />
landen. Maar vooral Zeeuws Vlaanderen steekt er met kop<br />
11
12<br />
en schouders bovenuit. Belgen steken dan ook bij bosjes<br />
de grens over om te genieten <strong>van</strong> de locale producten en<br />
de provinciale keuken.<br />
ZILTE TEELT<br />
Naast de bekende producten als mossels, oesters en<br />
lamsoren richt men zich tegenwoordig steeds meer op<br />
de zogenaamde zilte teelt. Daaronder vallen groentes<br />
als zeekool en zeekraal, maar ook zeewier is aan <strong>een</strong><br />
grote internationale opmars bezig. Voor de kust <strong>van</strong><br />
Schouwen, bij de Schelphoek is de eerste zeeboerderij<br />
ter wereld <strong>een</strong> feit. Hier richt men zich op de teelt <strong>van</strong><br />
zeewier, waar<strong>van</strong> ook huidverzorgingsproducten en<br />
jenever gemaakt worden. In de Consumptieve Kwekerij<br />
Zonnemaire kweekt men eetbare bloemen die hun weg<br />
vinden naar de sterrenkoks. Onder invloed <strong>van</strong> culinaire<br />
hoogstandjes vinden ook kokkels, krukels en messen<br />
steeds meer aftrek bij het publiek. Yerseke is er beroemd<br />
mee geworden en ook in Philippine zal niemand de<br />
aantrekkingskracht <strong>van</strong> de eetbare weekdieren willen<br />
ontkennen. Langzaam maar zeker wordt de traditionele<br />
zeevisserij ver<strong>van</strong>gen door kweekbassins op het land.<br />
Zeeuwse tong is <strong>een</strong> voorbeeld <strong>van</strong> dergelijke gekweekte<br />
vis. Maar er zijn ook geheel nieuwe vissoorten in aankomst.<br />
Zodoende ontstaat <strong>een</strong> frisse en innovatie blik op<br />
ondernemen op en met het water. Bedrijvigheid, handel<br />
en gebiedsontwikkeling gaan hier altijd hand in hand.<br />
Er zou all<strong>een</strong> nog wat meer politieke aandacht en meer<br />
fysieke ruimte voor moeten komen. Dat laatste betekent<br />
meer overgangszones die benut kunnen worden door<br />
bedrijven en voor recreatie. Ze zouden <strong>een</strong>s op moeten<br />
houden met de rücksichtlose inversie <strong>van</strong> vrijkomende<br />
landbouwgrond in slappe natuurgebieden, waar de mens<br />
<strong>van</strong>wege <strong>een</strong> verkeerd begrepen beschermingsgedachte<br />
uit geweerd wordt.<br />
ARCADIË<br />
Toen ik hier op Walcheren neerstreek was het nog volop<br />
de tuin <strong>van</strong> Holland. Over het hele eiland strekte zich<br />
enorme linten <strong>van</strong> meidoorn en wilg uit, langs alle smalle<br />
boerenwegen en de lommerrijke verbindingsstraten naar<br />
de buitenplaatsen en heerlijkheden, die in de Gouden<br />
Eeuw het ontsluitingsnetwerk vormden. Honderden<br />
buitenplaatsen waren er, voor de rijke handelaren in de<br />
EEN BEETJE BOURGONDISCH:<br />
MICHELINSTERREN IN ZEELAND<br />
Zeeland krijgt er 3 nieuwe Michelin sterren bij 2011!<br />
Daarmee komt het totaal op 11 en scoort Zeeland relatief hoog in<br />
Nederland.<br />
Oud Sluis in Sluis ✪✪✪<br />
De Kromme Watergang, Slijkplaat (+1) ✪✪<br />
Inter Scaldis ✪✪<br />
Restaurant ‘t Vlasbloemken in Koewacht (nieuw) ✪<br />
Pure C in Cadzand-Bad (nieuw) ✪<br />
La Trinite in Sluis ✪<br />
Katseveer in Wilhelminadorp ✪<br />
steden Middelburg en Vlissingen, die zomers <strong>een</strong> fris en<br />
sloom verblijf op het platteland ambieerden. Steeds<br />
verder trokken ze weg <strong>van</strong> de stad. En met die trek,<br />
kwam het eiland tot bloei. Je kon er <strong>een</strong> <strong>van</strong> de ene<br />
barokke tuin naar de andere trekken, per koets of per<br />
boot, want allemaal kenden ze <strong>een</strong> uitgebreid stelsel<br />
<strong>van</strong> kanalen en grachten. Later ging men zich meer<br />
interesseren voor de boeren en hun hofstedes. Op de<br />
buitenverblijven werd steeds vaker <strong>een</strong> grote moestuin,<br />
<strong>een</strong> oranjerie of <strong>een</strong> bongerd aangelegd. Stap voor stap<br />
worden de formele tuinen omgespit tot het romantische<br />
scenario <strong>van</strong> de Engelse landschapstuin. Kanalen worden<br />
in dat omvormingsproces veelal gedempt en bomenlanen<br />
gekapt. Geschoren hagen maken plaats voor weides en<br />
13
14<br />
solitaire bomen. Vijvers blijven ook in droge toestand nog<br />
tot op de dag <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag zichtbaar in het landschap.<br />
Zelfs nadat de hoven werden opgedoekt en de landbouw<br />
definitief het gebied veroverde.<br />
Ten onrechte noemt men de landschappelijke staat <strong>van</strong><br />
dit oord natuur. Terwijl natuur hier in het noordwestelijk<br />
deel <strong>van</strong> Europa allang niet meer bestaat. Alles is<br />
gecultiveerd. Misschien zou je zelfs kunnen zeggen<br />
overgecultiveerd. De mens controleert het hele systeem,<br />
dat <strong>van</strong> minutieuze regels en voorschriften aan elkaar<br />
hangt. Een uitgekiende balans. Op natuurlijke wijze<br />
komt überhaupt helemaal niks meer tot stand. Zeker<br />
in Zeeland voorkomt de oorspronkelijke dreiging <strong>van</strong><br />
de elementen en de weerstand die de bewoners zich<br />
daartegen noodzakelijkerwijs opwierpen, dat zich hier<br />
nog natuur handhaaft. Wat algem<strong>een</strong> natuur genoemd<br />
wordt is in feite cultuurlandschap dat all<strong>een</strong> door<br />
menselijk handelen overleeft. Onnatuurlijker kan niet.<br />
Uiteraard waren de grote ruilverkavelingen na de<br />
overstroming <strong>van</strong> het eiland in 1944 rampzalig voor<br />
het heerlijke aanzien <strong>van</strong> het eiland Walcheren. Heggen<br />
waren verdwenen en hoewel er veel werd teruggeplant,<br />
is het nooit meer zo boomrijk en pittoresk geworden<br />
als het ooit was. Maar de mogelijkheden voor agrarische<br />
exploitatie waren aanzienlijk verbeterd. Sanering en<br />
schaalvergroting bieden dikwijls onvoorziene kansen<br />
tot <strong>een</strong> grote sprong voorwaarts. Armoedige<br />
keuterboeren die Walcheren voor de oorlog nog<br />
wel kende verdwenen als sneeuw voor de zon.<br />
Boeren die niet genoeg land konden verzamelen<br />
vertrokken naar elders, naar Canada, Australië<br />
of Nieuw Zeeland. Of emigreerden naar de<br />
veel dichterbij gelegen Noordoostpolder. Mede<br />
onder invloed <strong>van</strong> de Marshall hulp maakten<br />
vergaande mechanisatie en innovatie op<br />
het gebied <strong>van</strong> gewassen het traditionele<br />
boerenbedrijf opnieuw rendabel. En door de<br />
toegenomen algemene welvaart groeiden<br />
voor het eerst sinds tijden de woonkernen uit<br />
hun oude grenzen.<br />
ZILTE TEELT<br />
ZEEKRAAL<br />
OESTERS<br />
ZEEKOOL<br />
TONG<br />
15
ARCADIA<br />
Honderden buitenplaatsen waren er, voor de rijke handelaren in<br />
de steden Middelburg en Vlissingen, die zomers <strong>een</strong> fris en sloom<br />
verblijf op het platteland ambieerden.<br />
16<br />
Mijn eigen Toorenvliedt met zijn illustere park<br />
en sfeervolle waterpartijen kwam zodoende<br />
pal naast de buitenwijken <strong>van</strong> Middelburg te<br />
liggen. Ongelukkigerwijs werd het door de<br />
Duitse bezetter tijdens de oorlog ingericht<br />
als bunkerhoofdkwartier. Maar liefst twaalf<br />
halfverscholen betonnen kolossen kenmerken<br />
nu mijn ooit zo contemplatieve achtertuin.<br />
Je kan er nu nooit meer argeloos doorh<strong>een</strong><br />
wandelen. Loom <strong>een</strong> pijpje roken om je al<br />
rondgaand door de coulissen <strong>van</strong> de hoge<br />
beplanting te concentreren op <strong>een</strong> taaie<br />
academische kwestie, is er niet meer bij.<br />
Nergens trouwens. Mijn groene retraite<br />
werd <strong>een</strong> openbare uitlaatplek. Toegankelijk voor<br />
íeder<strong>een</strong> die er even uit wil zijn of er uitgelaten<br />
dient te worden. Want zoals ook ik dus nu aan huis<br />
ervaar, ontstond er in de samenleving <strong>een</strong> grote<br />
behoefte aan recreatie. Om te ontsnappen aan het<br />
dwingende ritme <strong>van</strong> het dagelijks bestaan,<br />
dat meer en meer door de lopende band en<br />
het geestdodende kantoorwerk gereguleerd<br />
raakt, zoekt men ontspanning op stille<br />
plekken die bepaald worden door groen en<br />
water. Of in het zorgeloze vertier aan het<br />
strand. Niet langer uit hygiënische of sanitaire<br />
noodzaak, maar slechts <strong>van</strong>wege het vermaak.<br />
Daar halen we energie uit.<br />
TOERISME<br />
Nog niet <strong>een</strong>s zo lang geleden was kuren<br />
<strong>een</strong> vorm <strong>van</strong> onschuldig vermaak voor de<br />
elite. De voorvaderen <strong>van</strong> mijn vrouw deden<br />
er ook aan mee. Heel modern was dat. Je<br />
huurde <strong>een</strong> kamer in het badpaviljoen<br />
in Domburg of in het badhotel in<br />
Vlissingen. Daarna kon je met zo’n<br />
hobbelig koetsje de zee in. Snel<br />
onderdompelen en dan weer terug<br />
naar het comfort <strong>van</strong> het hotel.<br />
In Domburg had de Middelburgse<br />
architect Johan <strong>van</strong> Nieukerken<br />
in het badpaviljoen <strong>een</strong> geweldig<br />
RECREATIE<br />
17
18<br />
staaltje eclectische architectuur laten zien. Wat <strong>een</strong><br />
allure. Helemaal nieuw en passend in de tijdgeest. Daar<br />
wou ieder<strong>een</strong> gezien worden in de statige herenkamer of<br />
op de uitbundige veranda. Exotisch was het er bijna. Niet<br />
zo wulps als met de art nouveau in België, maar toch<br />
wel <strong>een</strong> beetje extroverter dan wat we in het noorden<br />
gewend zijn. Een Domburgse masseur lokt trouwens ook<br />
allerlei buitenlanders naar de badplaats toe. Wat die<br />
man doet met zijn gasten, meestal vrouwen, dat laten<br />
we maar even in het midden. Aantrekkelijk is het wel,<br />
al die adellijke gasten op het strand. Ook kunstenaars<br />
worden aangetrokken door zo <strong>een</strong> vermogend publiek.<br />
Er ontwikkelde zich <strong>een</strong> heuse kunstzinnige entourage,<br />
waar de elite zich maar mondjesmaat mee bemoeide,<br />
WONEN<br />
maar waar vooral later wel met veel trots op werd<br />
teruggekeken. Dat typische Zeeuwse licht dat die mensen<br />
zagen heeft ons veel moois gebracht.<br />
ZONNIG VERBLIJF<br />
Nadien werd het strandvertier wel <strong>een</strong> stuk minder<br />
mondaine. Het strand werd gem<strong>een</strong>goed. Jan en alleman<br />
ging er h<strong>een</strong>. Wekenlang kon je er duizenden in de zon zien<br />
liggen. Waar men in de achttiende eeuw nog allergisch<br />
was voor <strong>een</strong> bruin gelaat – je zou zo maar kunnen<br />
denken dat men altijd buiten was en lichamelijke arbeid<br />
verrichtte – daar wou nu plotseling ieder<strong>een</strong> laten zien<br />
hoe bruin men geworden tijdens <strong>een</strong> vakantie aan zee.<br />
Vakantie ging model staan voor zon en zee. Dit deed nog<br />
veel meer mensen naar de kust trekken dan we voorh<strong>een</strong><br />
hadden gezien. Om al die gasten onder te brengen waren<br />
de hotels en paviljoens al lang niet meer voldoende. Er<br />
was meer nodig. En vooral goedkoper. Campings verrezen<br />
er en kleine houten barakken. Eerst in de beschutte<br />
omgeving <strong>van</strong> de <strong>van</strong>ouds aanwezige bossen, zowel<br />
in de omgeving <strong>van</strong> Oostkapelle als in de Schouwse<br />
duinen bij Renesse. Seizoen na seizoen koesteren vele<br />
Rotterdammers zich in de warme zomerzon. Al ras werden<br />
daarom hele weilanden omgeturnd tot bouwkavels. Om<br />
architectuur, decorum en gezondheid ging het allang<br />
niet meer. Gelukkig heeft men nu de weg naar kwaliteit<br />
wel hervonden. Meer ruimte en meer voorzieningen.<br />
Meer bomen en struiken om de gebouwde lelijkheid te<br />
maskeren. Maar de echte grote slag om de kwaliteit volgt<br />
nog. Die kan pas genomen worden wanneer ment beseft<br />
dat het voor de bezoekers niet langer louter draait om<br />
zon en strand.<br />
GASTVRIJHEID<br />
Een aangenaam verblijf heeft vooral met gastvrijheid,<br />
met <strong>een</strong> gemütliche ambiance en met zorgeloosheid te<br />
maken. Gasten verblijven hier pas met graagte wanneer<br />
ze zich tijdelijk g<strong>een</strong> zorgen hoeven te maken over eten,<br />
geld, werk, hun huis en hun naasten. Om ze dat gevoel<br />
te geven is <strong>een</strong> totaal andersoortige ont<strong>van</strong>gst nodig.<br />
Onthaasting en ontzorging spelen daarin <strong>een</strong> niet te<br />
onderschatten rol. Naast aanbod <strong>van</strong> allerhande luxe en<br />
VERGANE GLORIE?<br />
Je huurde <strong>een</strong> kamer in het badpaviljoen in Domburg of in het<br />
badhotel in Vlissingen. Daarna kon je met zo’n hobbelig koetsje<br />
de zee in. Snel onderdompelen en dan weer terug naar het<br />
comfort <strong>van</strong> het hotel. Of je liet je masseren door dokter Metzger<br />
die <strong>een</strong> goede naam had bij de elite, zoals koningin Elisabeth <strong>van</strong><br />
Roemenië.<br />
19
20<br />
enerverende faciliteiten, dient het gemakkelijke gebruik<br />
er<strong>van</strong> veel meer aandacht dan we er tot nu toe in onze<br />
utilitaire benadering <strong>van</strong> recreatie aan gegeven hebben.<br />
Vakantiegangers maken aanspraak op de simpelste en<br />
tegelijkertijd lastigste vaardigheid <strong>van</strong> alle: service. In<br />
goed Nederlands is dat dienstverlening. Zeeuwen zijn<br />
<strong>van</strong> nature geneigd gasten met alle egards te ont<strong>van</strong>gen.<br />
Gastvrijheid wordt door bezoekers altijd op prijs gesteld.<br />
Met wat extra nadruk daarop, kan de goede naam die<br />
reeds gevestigd is, nog verder worden ontwikkeld.<br />
TRAAG VERVOER<br />
Zeeland is bij uitstek <strong>een</strong> fietsprovincie, want de afstanden<br />
zijn niet al te groot en tegelijkertijd is er op korte afstand<br />
steeds iets nieuws te ontdekken. Keurig onderhouden<br />
erfgoed uit vroeger eeuwen, <strong>een</strong> afwisselend landschap,<br />
variërend <strong>van</strong> duinen, bossen, velden, weilanden, laag<br />
heggenlandschap, moeren, inlagen en bloemdijken. Zuid<br />
Beveland staat bekend <strong>van</strong>wege de rijke verscheidenheid<br />
aan veldbloemen, heggen en schaapskooien, terwijl de<br />
moer bij Yerseke <strong>een</strong> prachtig beschermd gebied is. Op<br />
Schouwen is het wetlandgebied Tuureluur <strong>een</strong> attractie<br />
voor vogelliefhebbers. In het land <strong>van</strong> Saeftinghe,<br />
in de uiterste oosthoek <strong>van</strong> Zeeuws Vlaanderen,<br />
grenzend aan de betwiste Hedwigepolder, tref je nog de<br />
voormiddeleeuwse situatie aan <strong>van</strong> diepe geulen en waar<br />
wuivende gras weelderig groeit. De enorme attractie <strong>van</strong><br />
deze reeds aanwezige landschappen kan nog vergroot<br />
worden door uitbreiding <strong>van</strong> de gebieden, maar<br />
ook door <strong>een</strong> grotere mate <strong>van</strong> opening door<br />
de bereikbaarheid te vergroten, waar mogelijk<br />
begaanbare wandel- en fietspaden aan te<br />
leggen, kleinschalige rust- en verblijfsplekken<br />
te voorzien en bijvoorbeeld met behulp <strong>van</strong><br />
digitale technieken specifieke informatie over<br />
dat schoone gebied aan te bieden.<br />
Naast fietsen is ook het trage vervoer op het<br />
water bij uitstek geschikt om het wonderlijke<br />
deltagebied tot in detail te ontdekken. Een lome<br />
tocht via oude haventjes, unieke zeeforten als<br />
Rammekens, Ellewoutsdijk en <strong>een</strong> gerenoveerd<br />
fort als Den Haak of Bath en het Vlaamse Lillo.<br />
UITSTEKENDE PLEKKEN<br />
Op <strong>een</strong> aantal plaatsen in Zeeland is het water prachtig<br />
beleefbaar. Dat komt omdat je op die locaties fraai<br />
uitzicht hebt over <strong>een</strong> enorme breedte <strong>van</strong> bijvoorbeeld<br />
de Ooster- of de Westerschelde. Plotseling realiseert<br />
men zich hoe groot dat water is en welke enorme<br />
impact het heeft op de totale beleving <strong>van</strong> de ruimte.<br />
Glinsterend glimt het je toe, dat wateroppervlak en de<br />
ruimte erboven, lucht gevuld met prachtige wolken die<br />
zich al <strong>van</strong> verre tonen en dreigend dichterbij komen of<br />
sloom en vriendelijk aan je voorbijtrekken. De horizon<br />
in weids. Zonder die grote openheid <strong>van</strong> het water zou<br />
dit gebied er heel anders uitzien.<br />
De oostkant <strong>van</strong> de Zak <strong>van</strong> Zuid Beveland (LOCATIE<br />
1), de kust bij Hoedekenskerke en Baarland geeft<br />
<strong>een</strong> machtig zicht op de druk bevaren rivier richting<br />
Antwerpen. Vanwege de grote bocht die het water<br />
hier maakt en de schepen die deze kromming volgen<br />
<strong>van</strong>wege de verborgen zandbanken, is het perspectief<br />
heel verrassend. Daardoor wordt de grens tussen land<br />
en water minder scherp. In feite wordt je helemaal<br />
opgenomen door het verleidelijke aura <strong>van</strong> het water.<br />
Vroeger ging <strong>van</strong> hieruit de boot naar Terneuzen.<br />
Het wachthuisje is er nog. Wat zou je hier kunnen<br />
ontwikkelen! De boot herstellen, wandelingen starten<br />
door het paradijselijke coulissen landschap <strong>van</strong> de Zak.<br />
Of met de stroomtrein <strong>een</strong> rit maken langs eeuwenoude<br />
kerken en begeerlijke boomgaarden. Hier starten de<br />
fietstochten langs imponerende boerderijen, die al<br />
sinds de late middeleeuwen het landschap beheersen.<br />
Het haventje kan voor tijdelijke bewoning en voor<br />
dagrecreatie geschikt gemaakt worden. De bootjes <strong>van</strong><br />
de sportvissers gaan er in en uit. Hun paalhuisjes zijn<br />
<strong>een</strong> lust voor het oog en vervagen de grens tussen land<br />
en water nog verder. Waar koop je verser vis? Waar kun<br />
je voor <strong>een</strong> avondje zeevissen zo opstappen? Of waar<br />
kun je nog onbekommerd kitesurfen op ruw water in<br />
de betrekkelijke luwte <strong>van</strong> <strong>een</strong> baai? Voorzieningen<br />
voor vissers, zeilers en waterrecreanten waar zowel de<br />
21
22<br />
ALGEN BIOREACTOR<br />
Via het water kun je <strong>een</strong> grote verscheidenheid aan mini-<br />
eilanden aandoen en in alle rust alle kusten verkennen.<br />
Van Sint Maartensdijk op Tholen tot Colijnsplaat op<br />
Noord Beveland met zijn heiligdom voor de inheemse<br />
godin Nehalennia. Fiets- en vaarwegen openen <strong>een</strong><br />
nieuwe wereld.<br />
STRATEGISCH<br />
ZONNEPANELEN<br />
Mijn gewaardeerde collega uit Groningen, Auke <strong>van</strong> der<br />
Woud, laat in zijn boek Een nieuwe Wereld heel duidelijk<br />
het strategische en commerciële belang <strong>van</strong> het<br />
zuidwestelijke deltagebied zien. Havens in de monding<br />
<strong>van</strong> de Schelde kregen in de negentiende eeuw de<br />
voorkeur <strong>van</strong> de nationale regering boven de Rijnmond<br />
ENERGIE<br />
GETIJDECENTRALE<br />
als potentieel ontwikkelingsterrein. Er kwamen nieuwe<br />
havens, spoorlijnen en veerboten om de verbindingen met<br />
het achterland <strong>van</strong> België en Duitsland en het voorland<br />
<strong>van</strong> Londen te koppelen aan Zeeland. Korte lijnen en<br />
snelle verbindingen. Nog altijd <strong>een</strong> majeur voordeel <strong>van</strong><br />
dit gebied. Maar het wordt zo spaarzaam gebruikt. Toen<br />
ook al. Getreuzel en aarzelingen zorgden ervoor dat de<br />
focus uiteindelijk toch naar Rotterdam werd verlegd. En<br />
nu bokst men nog altijd op twee fronten op tegen de<br />
concurrentie, ingeklemd tussen de Randstedelingen en<br />
de Belgen. Terwijl de eigen, natuurlijke kansen onbenut<br />
en onderbelicht blijven. Dat is natuurlijk g<strong>een</strong> goede<br />
situatie. Men lijkt vergeten hoe interessant die ligging is<br />
voor allerlei bedrijven die goederen vervoeren op grote<br />
WINDMOLENS<br />
schaal. Een duidelijke eigen positionering ten<br />
opzichte <strong>van</strong> concurrenten is dan <strong>van</strong> belang.<br />
Mochten investeringen daarvoor nuttig blijken,<br />
dan kan op dat punt niet geaarzeld worden.<br />
Op zo’n moment is <strong>een</strong> weloverwogen VOC<br />
mentaliteit die de vorige premier <strong>van</strong> het land<br />
voorstond <strong>een</strong> misschien wat anachronistische<br />
maar toch noodzakelijke randvoorwaarde.<br />
SYMBIOSE<br />
Wat zou het toch mooi zijn als alle genoemde<br />
aspecten bij elkaar zouden kunnen komen.<br />
Bijvoorbeeld in de nieuw aan te maken<br />
‘natuur’gebieden. Voor de aanleg daar<strong>van</strong> is in<br />
LOCATIE 1<br />
omliggende dorpen alsook de bezoekers veel plezier<br />
<strong>van</strong> hebben. Het grote water <strong>van</strong> de Schelde kan wel wat<br />
hebben aan jetski’s, waterscooters en wat dies meer<br />
zij. Van hier kan je bovendien oversteken om in Zeeuws<br />
Vlaanderen je tocht te vervolgen langs de Staats-<br />
Spaanse linies, langs de vestingen <strong>van</strong> Hulst en Het<br />
Retranchement. Ook is <strong>een</strong> oversteek naar de ‘overkant’<br />
aantrekkelijk uit culinair oogpunt. Want daar bevinden<br />
zich de meeste gelauwerde restaurants <strong>van</strong> Zeeland. In<br />
dorpjes als Slijkplaat, Paal, Sluis of Cadzand. Bijna is<br />
het <strong>een</strong> grensovergang, die grote waterplas. Bijna, de<br />
echte grens ligt nog ietsje verderop. Maar het voelt al<br />
alsof je mijlenver weg bent.<br />
Nog zo’n locatie is er te vinden op de gecombineerde<br />
zuidkant <strong>van</strong> Tholen en Schouwen ((LOCATIE 2). Hier is<br />
het de intimiderende schoonheid <strong>van</strong> de Oosterschelde<br />
die blinkt aan de oever. Een prachtige groene kust,<br />
met natuurgebieden als het krekengebied rondom het<br />
Watersnoodmuseum bij Ouwerkerk en de Pluimpot<br />
bij Sint Maartensdijk. In dit gebied kruisen talloze<br />
zeilboten het zilte nat tijdens de wedstrijden <strong>van</strong> de<br />
<strong>Delta</strong>week. Een ideale plek om aan te meren in rustiger<br />
tijden om er te ontdekken dat de Oosterschelde g<strong>een</strong><br />
onschuldig plasje is, maar <strong>een</strong> zeer dynamisch en<br />
uitdagend gebied voor de echte waterrecreant. Overal<br />
zijn steigers en kleine eilanden, ook op zandbanken<br />
net voor de kust. En door de glooiende landovergang,<br />
die nuttig is voor de teelt <strong>van</strong> zeegroenten, kan het<br />
heel gemakkelijk droogvallen. Boeren zitten hier half<br />
op het water. Het geeft <strong>een</strong> heel ontspannen sfeer.<br />
Net alsof je hier all<strong>een</strong> bent met de natuur. Ver weg<br />
<strong>van</strong> alle drukte en lawaai. Maar let op, straks komt<br />
het water weer. Dat bepaalt hier het dagelijkse ritme.<br />
Men heeft er noodgedwongen mee leren leven. Voor<br />
bezoekers is het net zo wetmatig als voor de inheemse<br />
bevolking. In het watersnoodmuseum leer je er alles<br />
over. Cultuur, historisch erfgoed en moderne landbouw,<br />
of waterbouw zo je wil, het is hier zo <strong>van</strong> de vruchtbare<br />
23
WINDMOLENS<br />
Indien we de traditionele molen <strong>een</strong>s opnieuw zouden<br />
ontwerpen...<br />
24<br />
ieder geval blijkbaar <strong>een</strong> politieke noodzaak op Europese<br />
schaal. Laten we daar dan maar gebruik <strong>van</strong> maken door<br />
ze even<strong>een</strong>s toegankelijk te maken voor kleinschalige<br />
recreatie en tijdelijke bewoning en tevens voor de kweek<br />
<strong>van</strong> speciale zilte gewassen of authentieke zeevruchten.<br />
Op die manier kan de boeren die afstand <strong>van</strong> hun land<br />
moeten doen ten behoeve <strong>van</strong> ondergelopen weides en<br />
geulen <strong>een</strong> nieuw perspectief op werk en inkomen worden<br />
geboden. Daardoor zou de weerstand tegen onnutte<br />
braakliggend gebied – die thans begrijpelijkerwijs best<br />
groot is – in elk geval deels weggenomen kunnen worden.<br />
Niet all<strong>een</strong> bij de boeren of degenen die financieel<br />
afhankelijk zijn <strong>van</strong> de polders en landerijen, maar ook bij<br />
<strong>een</strong> groter publiek. Aansluitend kan dan gekeken worden<br />
naar innovatieve manieren om energie op te wekken.<br />
Met algenkweek, kweekbuisstructuren, getijdencentrale<br />
in de Grevelingen, zonnebos bij Terneuzen en ook, wat<br />
ouderwetser misschien, met behulp <strong>van</strong> windmolens.<br />
Indien we de traditionele molen <strong>een</strong>s opnieuw zouden<br />
ontwerpen in plaats <strong>van</strong> botweg groter, hoger en <strong>van</strong><br />
metaal in plaats <strong>van</strong> het vriendelijke hout te maken, dan<br />
is daar naar mijn mening nog <strong>een</strong> behoorlijke slag mee<br />
te winnen. In mijn tijd was er lang niet zo’n enorme<br />
behoefte aan energie als tegenwoordig het geval lijkt<br />
te zijn. Voor alles gebruiken we het. Niemand kan meer<br />
zonder. Zelfs niet voor even. Dat biedt kansen. Wie<br />
gebruikt, gedoogt. Ook windmolens, als je het mij vraagt.<br />
INNOVATIE<br />
Een soepeler houding ten opzichte <strong>van</strong><br />
nat moeraslandschap wordt natuurlijk ook<br />
verbeterd wanneer men weer zoals vroeger<br />
<strong>een</strong> directe verhouding krijgt met het water.<br />
Nu verplaatsen we ons bij voorkeur per<br />
automobiel. Snel en comfortabel. Dat sneed<br />
ons echter af <strong>van</strong> het water. We zien het niet<br />
<strong>een</strong>s meer. Bij de oversteek naar <strong>een</strong> naburig<br />
eiland gaan we er of onderdoor in <strong>een</strong> donkere<br />
buis ofwel via <strong>een</strong> hoge dam of brug waar<strong>van</strong><br />
de zijkanten ons het zicht op de onmetelijke<br />
maat <strong>van</strong> het water beneemt. Zeeuwen leven<br />
niet meer met het water. Angst groeit, ondanks<br />
LOCATIE 2<br />
oevers te plukken. Aan de overzijde knipoogt Yerseke<br />
je uitnodigend toe. Nog zo’n icoon voor ieder<strong>een</strong> die<br />
<strong>van</strong> zeevoedsel houdt. Ook hier gaan veerpontjes naar<br />
de andere kant. Je doet er even over, maar dan heb je<br />
ook aan de lijve ondervonden wat het water betekent.<br />
Zeker als de wind meespeelt. Een belevenis die je zelden<br />
intensiever ondergaat. Ook hier veel kansen voor <strong>een</strong><br />
ontdekkingstocht landinwaarts, naar het stadje Tholen,<br />
naar Zierikzee of naar het exotische Zonnemaire en het<br />
kunstzinnige Dreischor. Overal priemen de kerktorens<br />
tegen het wolkendek aan. Zo raak je nooit verdwaald.<br />
Hier teelt men volop zilte groenten, die in de lokale<br />
keuken veelvuldig benut worden. Als bezoeker waan je<br />
je in <strong>een</strong> ver buitenland, met zo’n geweldig aanbod aan<br />
ongewoon en smakelijk voedsel. Rijke geschiedenis<br />
en kostelijk eten worden hier op hetzelfde bord<br />
gepresenteerd.<br />
Even verderop, in het westelijke deel <strong>van</strong> Schouwen is<br />
de eerste zeeboerderij <strong>van</strong> Nederland net in gebruik<br />
genomen. In aansluiting daarop is de hele kust<br />
omgebouwd tot <strong>een</strong> productief en groen inlagen- en<br />
schorrengebied. Duizenden vogels huizen hier. Soms<br />
tijdelijk, soms permanent. Ze houden <strong>van</strong> de plassen<br />
en poelen en <strong>van</strong> de stilte. Daarom mag je als bezoeker<br />
niet overal komen. Maar op andere plaatsen juist wel.<br />
Bij de stompe toren bijvoorbeeld of bij de Heerenkeet.<br />
Daar komt ieder<strong>een</strong> samen. Zeilers, vissers, duikers,<br />
fietsers, wandelaars, vogelaars, onderzoekers,<br />
liefdesparen en boeren. In de haventjes <strong>van</strong> is het <strong>een</strong><br />
drukte <strong>van</strong> belang. Watertaxi’s schieten af en aan. De<br />
ontmoetingsplek bij uitstek. Het is de mateloze maat<br />
<strong>van</strong> het water die maakt dat ieder<strong>een</strong> ruim denkt en<br />
ruimte laat aan alle soorten <strong>van</strong> ontspanning. Met even<br />
veel gemak laat men zich rondleiden door de innovatieve<br />
telers <strong>van</strong> nieuwe soorten groente en vis, als dat men<br />
zich laat verjongen met behulp <strong>van</strong> zeewier pakkingen<br />
en heilzame modderkuren. Wie hier niet als <strong>een</strong> ander<br />
mens <strong>van</strong>daan komt, die zal het nergens lukken.<br />
25
26<br />
de zeer toegenomen veiligheid. Accepteren dat het er<br />
is, dat het potentieel gevaarlijk blijft maar dat de vrees<br />
ervoor kan dalen indien we er vertrouwder mee zijn.<br />
Ermee omgaan zoals we dat voorh<strong>een</strong> deden. Dagelijks,<br />
bij elke activiteit. Bij verplaatsing, bij werk, bij vertier<br />
of oeverloos loom tijdverdrijf. Vervoer per boot zou<br />
moeten toenemen. Elektrisch natuurlijk. Aangedreven<br />
door energie uit <strong>van</strong> zonnecellen of door de wind. Voor<br />
grotere afstanden, watervliegtuigjes op zonnebloemolie.<br />
Groenteteelt en viskweek in of half in het water. Wonen<br />
op het water. Recreatie aan het water, overal, potentieel<br />
langs de oevers <strong>van</strong> alle eilanden. Is er niet genoeg<br />
oever of rand? We maken in deze moderne tijd met<br />
groot gemak nieuwe eilanden. Kleine en grote. Hoge<br />
of lage. Een goed voorbeeld daar<strong>van</strong> is Sassenplaat<br />
bij Moerdijk. Te exploiteren of all<strong>een</strong> voor zeehonden.<br />
Op verzoek <strong>een</strong> onbewoond eiland. Spannend. Eiland<br />
met <strong>een</strong> eigen functie, zoals ook Venetië <strong>een</strong> deel<br />
<strong>van</strong> de publieke functies waaronder glasproductie,<br />
begraven, ziekenverzorging en andere in de zestiende<br />
eeuw detacheerde zaken op speciale eilanden. En kijk<br />
<strong>een</strong>s even wat daar <strong>van</strong> gekomen is: <strong>een</strong> populairder<br />
toeristenplek is vrijwel nergens te vinden! Van de nood<br />
<strong>een</strong> deugd maken, heet dat.<br />
AMFIBISCH WONEN<br />
In het unieke Schelde estuarium zou je niet op <strong>een</strong><br />
traditionele wijze moeten wonen. Kijk <strong>een</strong>s naar<br />
andere voorbeelden op de wereld. Bij de uitloop <strong>van</strong><br />
de Amazone, de Yangtze, de Niger of de Mississippi.<br />
Overal wordt op <strong>een</strong> heel aparte manier gewoond<br />
onder invloed <strong>van</strong> de brede uitwaaiering <strong>van</strong> de rivier,<br />
het overstromingsgevaar en de slappe ondergrond die<br />
dat met zich meebrengt. Die onvoorspelbare context<br />
is <strong>van</strong> oudsher de meest bepalende randvoorwaarde<br />
voor de architectuur geworden. Nederland blinkt uit<br />
in het modernisme. Vooral ook op het gebied <strong>van</strong> de<br />
architectuur. Daardoor zijn de omstandigheden overal<br />
gelijk geworden. Omdat we dat graag wilden. Want<br />
<strong>een</strong>vormige uitgangsposities brengen zekerheid. En<br />
zekerheid leidt tot uitsluiting <strong>van</strong> risico’s en dus tot<br />
kostenverlaging. Van Texel tot Valkenburg en <strong>van</strong> Delfzijl<br />
tot Cadzand. Maar dat is natuurlijk schijn. G<strong>een</strong> enkele<br />
plek is tenslotte echt hetzelfde. Juist de specifieke en<br />
karakteristieke omstandigheden zouden hun invloed<br />
dienen te hebben op <strong>een</strong> bij de locatie behorende<br />
bouwkunst. Voor bewoners is dat ook aantrekkelijk. Zo<br />
wonen op <strong>een</strong> manier die nergens anders toepasbaar<br />
is. En precies het onvoorspelbare leidt tot uniciteit en<br />
authenticiteit. Aanpasbaar bouwen, wonen op palen,<br />
drijvend, autarkisch en gemaakt <strong>van</strong> flexibele materialen.<br />
We vinden het maar zelden. Hoe goed zou het hier niet<br />
in het (water)landschap opgaan? Wie wil niet op deze<br />
manier <strong>een</strong> worden met de omgeving, afgezonderd en<br />
maatschappelijk deelgenoot tegelijkertijd? Wie wil niet<br />
de rustgevende kracht <strong>van</strong> het water <strong>van</strong> zo dichtbij<br />
en <strong>van</strong> dag tot dag kunnen beleven? Zelfs als je verder<br />
weinig activiteit vertoont is wonen op dergelijk water al<br />
<strong>een</strong> gebeurtenis op zich. Er is nog <strong>een</strong> wereld te winnen<br />
op het water <strong>van</strong> de delta.<br />
KENNIS<br />
In <strong>een</strong> gebied waar rust heerst, ruimte is en <strong>een</strong><br />
open houding bestaat ten opzichte <strong>van</strong> nieuwe<br />
denkbeelden en tolerantie voor invloeden <strong>van</strong> buiten,<br />
ontstaan kansen voor de vestiging <strong>van</strong> kleinschalige<br />
kennisinstituten. Met name voor die instituten die<br />
hun onderzoek richten op wat te maken heeft met<br />
de problematiek en de omstandigheden <strong>van</strong> de regio.<br />
Beheersing <strong>van</strong> aquatische ecologie, teelt <strong>van</strong> nieuwe<br />
gewassen en dieren, flora beheer, alternatieve<br />
energiebronnen, duurzame vervoersmiddelen, ecologisch<br />
toerisme, vervuilingsdetectie technieken en innovatieve<br />
havenontwikkeling. Zo is de universiteit <strong>van</strong> Wageningen<br />
reeds aanwezig met verschillende onderzoekscentra<br />
op het gebied <strong>van</strong> maritieme cultuur. In de gem<strong>een</strong>te<br />
Veere is Kunstpark Zeeland al <strong>een</strong> proef gestart met<br />
alternatieve methoden om het land te beheren. Biobase<br />
park in Terneuzen kan door de verbinding met Gent<br />
nog verder uitgroeien tot <strong>een</strong> echte hotspot. Maar ook<br />
de universiteit <strong>van</strong> Utrecht is in de perifere delta <strong>een</strong><br />
succesvolle algem<strong>een</strong> vormende eerste fase opleiding<br />
begonnen: <strong>een</strong> opmerkelijke onderwijsvernieuwing.<br />
Er zijn veel meer proeven denkbaar. Bijvoorbeeld op<br />
gebied <strong>van</strong> cultuur, kunst en digitale media. Maar denk<br />
ook aan diepgaand beta onderzoek. Van die categorie<br />
onderzoekers is bekend dat zij het meest baat hebben<br />
bij <strong>een</strong> groene en rustige omgeving ter afleiding <strong>van</strong> hun<br />
<strong>een</strong>tonige dagelijkse routine en ter regeneratie <strong>van</strong> hun<br />
creatieve vermogens. Wel, die factoren zijn hier in grote<br />
mate aanwezig.<br />
In het kielzog <strong>van</strong> die specifieke kenniscentra volgen de<br />
daaraan gerelateerde bedrijven <strong>van</strong>zelf. Aantrekkelijke<br />
vestigingsvoorwaarden en onbenepen bestuurlijke steun<br />
zal de regio onontkoombaar onder de aandacht brengen<br />
<strong>van</strong> innovatieve en vooruitstrevende firma’s die op zoek<br />
zijn naar <strong>een</strong> ideale locatie waar men ongestoord kan<br />
werken. Dat deze centra vervolgens <strong>een</strong> beroep zullen<br />
doen op de regio voor verzorging in de breedste zin <strong>van</strong><br />
het woord, op personeel en op bedienende voorzieningen<br />
behoeft g<strong>een</strong> nader betoog. Heel de regio zal dus<br />
profiteren <strong>van</strong> de aanwezigheid <strong>van</strong> dergelijke centra en<br />
commerciële bedrijvigheid.<br />
KANSEN<br />
Het Nieuwe Zeeland zal aan geïnteresseerd<br />
publiek niet te kort hebben. Om ons h<strong>een</strong><br />
wonen miljoenen mensen in steeds krapper<br />
wordende agglomeraties. Meer dan de helft <strong>van</strong><br />
de wereldbevolking woont nu al in stedelijk<br />
gebied. In Europa is dat percentage al hoger.<br />
En ondanks alle beschaving en voorzieningen<br />
die dat met zich meebrengt is de drang<br />
naar buiten nog immer hoog. Zeeland biedt<br />
die ontsnapping. In die vlakke archipel <strong>van</strong><br />
eilanden – wie weet noemt iemand ze ooit<br />
dichterlijk <strong>een</strong> gordel <strong>van</strong> smaragd - komt<br />
alles wat aangenaam is samen: water, ruimte,<br />
traagheid, kennis en kansen.<br />
Velen maken er nu al gebruik <strong>van</strong>. Met<br />
de geografische en creatieve sociale en<br />
bedrijfsmatige vernieuwing die we <strong>van</strong>daag in<br />
gang gaan zetten is de toestroom verzekerd.<br />
Wat <strong>een</strong>s <strong>een</strong> vlucht- of verbanningsoord was<br />
voor elders ongewenste burgers en waar de<br />
bewoners zelf met regelmaat noodgedwongen<br />
<strong>een</strong> goed h<strong>een</strong>komen zochten en vonden op<br />
vliedbergen, daar trekt straks <strong>een</strong> groot en<br />
gevarieerd gezelschap <strong>van</strong> gelukzoekers op<br />
velerlei vlak <strong>van</strong>uit de omliggende stedenring<br />
naar toe. Niet all<strong>een</strong> op de vlucht uit de<br />
drukte, maar juist ook op zoek naar kwaliteit.<br />
Geestelijke en maatschappelijke rijkdom die<br />
in de snelle wereld <strong>van</strong> blind presteren en<br />
geld verdienen verdwijnt als sneeuw voor de<br />
zon. Een rijkdom in werk, in <strong>een</strong> paradijselijke<br />
omgeving en in grote mate <strong>van</strong> ontspanning<br />
leven, dat is wat het Nieuwe Zeeland te bieden<br />
heeft aan de moderne mens. Dan is het pas<br />
echt: het land waar het leven goed is. Kijk<br />
je door die bril naar dit gebied, dan besef je<br />
hoeveel er al voor handen is. Op betrekkelijk<br />
<strong>een</strong>voudige wijze kan mijn hierboven<br />
uit<strong>een</strong>gezette droom <strong>een</strong> harde realiteit<br />
worden. Zo veel verandering is er niet <strong>een</strong>s<br />
voor nodig. Maar wel die <strong>van</strong> de juiste blik.<br />
Die moet nog omgebogen worden. Je gaat het<br />
pas zien als je het door hebt. Hopelijk heeft<br />
mijn pleidooi daarbij geholpen. Dan kan nu de<br />
spa de grond in. Lekker Zeeuws.<br />
LOCATIE 3<br />
Er is <strong>een</strong> derde plek: het Veerse Meer. Alles is daar kleiner<br />
en overzichtelijker en daarmee heel aantrekkelijk voor<br />
kinderen. Bootjes te over. Op vrijwel elke plek kun je<br />
bij <strong>een</strong> steigertje vertrekken en hup, naar de overzij.<br />
Onderweg talloze kleine eilanden om even op adem<br />
te komen of zonnend <strong>een</strong> picknick te houden. Voor<br />
afvalbakken en sanitaire voorzieningen is al gezorgd.<br />
Je geniet er <strong>van</strong> het zicht op oude stadjes als Veere en<br />
Kortgene. Maar er zijn ook spannender voorzieningen.<br />
Je kan er wakeboarden, waterski<strong>een</strong> en er zijn banen<br />
uitgezet voor de snelle motorboten en jetski’s. Er wordt<br />
uiteraard volop gezeild met oude schepen, zoals de<br />
authentieke hoogaarzen die bij Veere gestationeerd<br />
zijn. Op hun tochten nemen ze toeristen graag mee.<br />
Ze laten je kennismaken met het ruige leven op het<br />
water. Zo wordt het erfgoed <strong>van</strong> de vissers en kleine<br />
handelaren beleefbaar voor ieder<strong>een</strong>. Vroeger harde<br />
noodzaak, tegenwoordig <strong>een</strong> unieke belevenis voor<br />
iedere gast.<br />
Langs de kant <strong>van</strong> het vrolijke Veerse Meer (LOCATIE<br />
3) vindt men vele eetgelegenheden en vakantiehuisjes.<br />
Met<strong>een</strong> aan het water. Zwemmen kun je er <strong>van</strong>uit de<br />
slaapkamer. Zeker als je domicilie koos in <strong>een</strong> <strong>van</strong> de<br />
drijvende hotels. Dat is pas echt <strong>een</strong> waterverblijf. Het<br />
deinende gevoel <strong>van</strong> <strong>een</strong> bed op het water blijft je nog<br />
dagenlang voelen in je hoofd en benen. Mocht je toch<br />
genoeg hebben <strong>van</strong> het water is er <strong>een</strong> groot achterland<br />
met <strong>een</strong> keur aan cultureel erfgoed voorhanden en<br />
<strong>een</strong> heerlijk aanbod aan winkels in de omliggende<br />
grotere steden als Goes en Middelburg. Maar er is<br />
ook <strong>een</strong> vliegveld waar je kunt parachutespringen,<br />
zweefvliegen, luchtduiken maken. Via dit vliegveld<br />
zijn er verbindingen met kleinere vliegtuigen in de<br />
band <strong>van</strong> grote steden rondom Zeeland, terwijl <strong>een</strong><br />
vloot <strong>van</strong> kleine watervliegtuigen het mogelijk maakt<br />
je naar elke plek op of aan het water te laten vervoeren<br />
door de lucht. Zo beleef je land en water op <strong>een</strong> geheel<br />
andere wijze.<br />
27