Derrida en de religie - Bart van Egmond

esef dat deze nooit een zuivere vorm van verantwoordelijkheid kunnen waarborgen. Voortdurend
moeten we open staan voor een 'moeten' dat zich onttrekt aan dat wat algemeen is voorgeschreven.
“Geen verantwoordelijkheid zonder dissidentie en vindingrijke breuk met de traditie, de autoriteit,
de orthodoxie, de regel of de doctrine.” 43 Altijd blijft de double bind: je moet handelen volgens
bepaalde regels, maar daarmee kies je voor andere regels niet die aan andere aspecten van een
situatie wellicht meer recht hadden gedaan. Je kunt dus nooit op een absoluut goede manier
verantwoordelijk zijn. Rechtvaardig handelen blijft altijd iets van de toekomst, vanwege de
oneindige singulariteit van elke situatie.
Deze double bind komt Derrida ook bij Kierkegaard tegen, de tweede grote figuur uit zijn
boek. En wel in diens hervertelling van het offer van Izaak (in Vrees en beven). Derrida leest met
Kierkegaard het verhaal over Abraham die Izaak offert als illustratie van hoe verantwoordelijkheid
nemen in het algemeen werkt. Abraham is ontrouw aan alles wat heilig is om gehoorzaam te zijn
aan het singuliere beroep van de ander. Juist dat maakt ook dat Abraham er niet over praat. Praten
betekent uitleggen wat hij gaat doen: rechtvaardigen op grond van geldend recht. Het zou betekenen
dat hij zich weer zou moeten voegen in het domein van de ethiek, van wat in zijn familie en cultuur
als waar en goed geldt. Maar dan zou hij zijn handelen weer maken tot een vorm van berekening:
het andere slechts in zoverre recht doen als het voldoet aan de voorwaarden van de gemeenschap.
Abraham leert ons, door te zwijgen over wat hij gaat doen, dat de algemeenheid van de ethiek, de
onverantwoordelijkheid waarborgt. Ze heeft spreken, antwoorden, rekenschap afleggen tot gevolg,
dus het ontbinden van mijn singulariteit. 44 En juist aan de singulariteit van Abraham en van
Abrahams situatie hangt de moraliteit van zijn handelen. “Voor Abraham, verklaart Kierkegaard, is
de ethiek de verleiding. Hij moet die dus weerstaan. Hij zwijgt om de morele verleiding te
verijdelen die, onder het voorwendsel een beroep te doen op verantwoordelijkheid, op de zelfrechtvaardiging,
hem met zijn singulariteit, ook zijn ultieme verantwoordelijkheid, zijn niet te
rechtvaardigen geheim en absolute verantwoordelijkheid voor God zou doen verliezen.” 45 Voor
Kierkegaard en Derrida is de absolute plicht dus (soms) de ongehoorzaamheid aan de ethiek. Maar
dat betekent niet dat de ethiek zelf aan de kant wordt geschoven. De absolute plicht heeft de ethiek
ook weer nodig. “Abraham moet de absolute verantwoordelijkheid op zich nemen om zijn zoon op
te offeren door de ethiek op te offeren, maar ter willen van het offer moet de ethiek haar ganse
waarde behouden: de liefde voor de zoon moet intact blijven, en de orde van de menselijke plicht
moet zijn rechten blijvend laten gelden.” 46 Anders wordt het offer van Izaak immers opnieuw een
vorm van berekening, van handelen op grond van eigen voorwaarden. Juist de double bind die
Abraham innerlijk verscheurt – ontrouw aan het familierecht en aan het verbond (waarin de Izaak
zoon van de belofte was) door zijn zoon te offeren om daarmee trouw aan Gods stem en andersom –
illustreert waar het in het nemen van verantwoordelijkheid om gaat. Aan Abraham zien we dat
absolute goed handelen niet mogelijk is, maar een oneindige opgave. We kunnen nooit tevreden zijn
met onszelf. Dat is wat Derrida (met Kierkegaard) hen graag duidelijk maakt die geloven dat wij
volkomen rechtvaardig kunnen handelen, op grond van algemeen-menselijke principes. Hij noemt
ze 'de ridders van het schone geweten'. “Wat de ridders van het schone geweten niet willen
erkennen is dat 'offer van Izaak' de meest alledaagse en algemene ervaring van
verantwoordelijkheid illustreert.” 47 Hen antwoordt hij: “Ik kan niet beantwoorden aan het appel, aan
de vraag, aan de verplichting, zelfs niet aan de liefde van de ander zonder voor hem de andere ander
op te offeren, de andere anderen. Elke ander is gans anders.” 48 Hier ontkom je niet aan, zegt
Derrida. Schone gewetens bedriegen zichzelf. Dit gebeurt je, het gebeurt op elk moment. Je leeft zo
dat je andere dingen opoffert ten bate van iets anders dat zich als urgent aan je opdringt. Derrida
43 Derrida 2006, 58.
44 Derrida 2006, 92-94.
45 Derrida 2006, 94.
46 Derrida 2006, 100.
47 Derrida 2006, 101.
48 Derrida 2006, 102.
10