Derrida en de religie - Bart van Egmond

vindt Derrida beter recht doen aan transcendentie en alteriteit dan de notie van 'het Goede aan gene
zijde van het zijn' (epekeina tès ousias) bij Plato.
Bij Heidegger bespreekt Derrida ten eerste diens voorstel in Zur Seinsfrage om het woordje
'zijn' door te strepen en ten tweede zijn uitspraak op een studentencongres in Zürich om ooit een
theologie te schrijven zonder het woordje 'zijn' erin. Volgens Derrida hééft Heidegger deze
theologie al geschreven door over God en het zijn op gelijke wijze te spreken, namelijk onder
doorstreping van het woordje 'zijn'. Juist door het voortdurende bewustzijn dat zijns-uitspraken ons
geen toegang geven tot het zijn, blijft de plek van het andere open, de plek voor het Ereignis van het
zijn. 32 Daarmee heeft Heidegger over God gesproken, die niet zozeer 'is', als wel altijd komende is. 33
2.3. Derrida over God
Hoe brengt Derrida in 'Comment ne pas parler' God ter sprake? God is bij Derrida de naam voor het
verschil tussen het andere en onze talig gevormde voorstellingen. Hij herkent zich ten dele in de
apofatische traditie die God uiteindelijk van alle inhoudelijke bepalingen wilde vrijwaren om zo
adequaat over hem te spreken. Maar in de negatieve theologie was het tegelijk deze God die als een
oneindig hoogste wezen bestond en de bron was van onze werkelijkheid. Hij is de onverschilligheid
uit wie alle verschil voortkomt. Volgens Derrida komen we echter niet voorbij aan het verschil. Wat
wij weten is dat onze verwijzingen in de taal voortdurend naar andere verwijzingen verwijzen. Ook
de traditie dat we door te zwijgen dit proces te boven kunnen komen, ontkomt er niet aan herhaling
te zijn van andere tradities die een dergelijk denken zijn begonnen (als er ooit al een begin is). We
hebben slechts de taal die telkens moet benoemen, maar het benoemde nooit present stelt. Die grens
kan worden aangeduid met de naam 'God': God als verschil. Dat wil twee dingen zeggen. Ten
eerste: deze naam kan nooit verwijzen naar een instantie die zowel geheel-anders als oneindig is,
een hoogste zijnde boven onze werkelijkheid verheven. Ten tweede: de naam geeft iets weer van de
voortdurende wisselwerking tussen onze taal en het andere. Voortdurend maken wij
onderscheidingen tussen onze ervaring en wat daar buiten is, tussen subject en object, tussen mens
en God. Dat fenomeen verraadt dat het andere ons appelleert om erover te spreken. En tegelijk
wordt het andere door ons spreken voortdurend ingeschreven, de aanwezigheid ervan wordt
uitgesteld. Deze correlatie tussen het andere en de taal/subjectiviteit duidt Derrida in 'Comment ne
pas parler' aan met de naam God. 34 Maar het kan ook met de naam 'dood', zoals hij dat doet in het
andere boek dat ik gelezen heb: 'De gave van de dood.'
3.1. De gave van de dood
Tot slot wil ik ingaan op de vraag hoe Derrida zijn spreken over God in verband brengt met de
ethiek. Dat doet hij in zijn boek 'De gave van de dood', verschenen in 1999. Hij onderzoekt daar het
begrip 'verantwoordelijkheid' zoals dat in de Westerse cultuur is gaan functioneren. Hij laat zien hoe
dat begrip 'verantwoordelijkheid' zichzelf vernietigt. Daartegenover zet hij zijn eigen begrip van
verantwoordelijkheid. Net als ons spreken is ons handelen ook altijd verstrikt in een double bind.
Omdat elke ander gans anders is, kan men nooit aan iedereen tegelijk recht doen. Altijd zal de
morele keus een offer impliceren van het een ten bate van het ander. Daardoor blijft
rechtvaardigheid altijd iets van de toekomst.
De belangrijkste primaire teksten, die Derrida becommentarieert, zijn betogen van Jan
Patočka (essays héretiques) en Sören Kierkegaard, respectievelijk over de wording van het
Europese begrip van verantwoordelijkheid en het offer van Abraham. Patočka laat zien dat het
Europese begrip van verantwoordelijkheid door een aantal fasen is heengegaan: de orgiastische, de
platoonse en de christelijke. In de orgiastische fase was er niets hogers dan de eeuwige wederkeer
32 Derrida 1997, 96-99.
33 Derrida 1997, 98.
34 Ik heb voor deze samenvattende beschrijving gebruik gemaakt van: Rico Sneller, “God als oorlog. Derrida en het
goddelijk geweld” in: Peter Jonkers en Ruud Welten (red.), God in Frankrijk. Zes hedendaagse Franse filosofen
over God, Budel: Damon, 2003, 151-54.
8