3. Meester Eckhart - Stichting Bodhisattva

Boeddha met Meester Eckhart
Oost –West In Dialoog
Dorien Quik
Op de avond van 13 juli 2006 richtte de zevende dialoog zich
op de vergelijking van de uitspraken van Boeddha en Meester Eckhart
Boeddha zei: ‘Alle leven is EEN’.
Meester Eckhart zei: ‘God en ik, wij zijn EEN’.
1

Introductie Boeddha
Boeddha is geboren 625 jaar voor Chr. als Siddharta, een koningszoon uit het
geslacht Shakya. Er was aan zijn vader voorspeld dat Siddharta of wel een zeer
groot wereldlijk leider dan wel een zeer groot spiritueel leider zou worden. Daar zijn
vader hem graag als opvolger van zichzelf wil zien besluit hij om Siddharta zo
beschermd mogelijk op te voeden. Alle bindingen met de buitenwereld worden
bewust vermeden. Hierdoor leefde de prins in een door zijn vader gecreëerde
sprookjeswereld. Maar op een dag kwam de prins toch in aanraking met de
buitenwereld en hij zag de onverbloemde realiteit van het leven. Hij zag het lijden,
in drie verschillende vormen, waar ieder levend wezen, ongeacht zijn afkomst, mee
te maken zal krijgen, namelijk ouderdom, ziekte en dood. Ook ontmoette hij een
monnik, die zijn leven wijdde aan ascese om op deze wijze het lijden onder
controle te hebben. Siddharta is diep onder de indruk van de geestestoestand van
de monnik en besluit om hetzelfde te gaan doen. Hij is 29 jaar als hij in alle stilte
vertrekt en afstand doet van zijn verleden. Hij wordt een bedelmonnik en beoefent
ascese. Na zes jaar dit pad te hebben gevolgd moet Siddharta toegeven dat
ascese niet het pad naar een heldere geest kan zijn, daar de geest voortdurend
bezig is met het lichaam te ontkennen en heel hard moet werken om de realiteit,
de vergankelijkheid van het lichaam, uit te sluiten. Siddharta komt tot de ont-
dekking dat de geest pas echt tot kalmte kan komen als de geest in interrelatie is
met het lichaam. Door diepzinnige concentratie ontdekt hij drie sleutels, ook wel
dharmazegels genoemd, om de deuren naar de bevrijding te openen 1 :
1. alles is leeg ( shunyata)
2. er is tekenloosheid ( animitta)
3. doelloosheid (apranihita)
Vooral de eerste dharmazegel wordt vaak niet juist begrepen. Alles is leeg wil
zeggen dat het zonder ‘iets’ is. Neem bijvoorbeeld een blad papier : Een blad
papier is leeg van ‘iets’, leeg van papierheid of anders gezegd van de eigenschap
papier. Het papier is ontstaan uit allemaal niet-papier-componenten. Zon, water,
1 Thich Nhat Hanh, het hart van Boeddha’s leer, Becht, Haarlem, 1999
2

wolken, regen, aarde, water, vuur, lucht, en hout, om er een paar te noemen. Al
deze niet-papier-componenten tezamen zorgen voor het ontstaan van papier. Het
‘iets’ in ons voorbeeld ‘de eigenschap of de essentie van papier’ 2 is niet te vinden,
sterker nog het is als zodanig helemaal niet aanwezig; het is uit allemaal niet-
papier-componenten ontstaan. Wij hebben déze verzameling van componenten de
naam papier gegeven. De benoeming ‘papier’ dient echter alleen als referentiepunt
te worden beschouwd. Op dit moment is een blad papier als zo- danig aanwezig,
om uiteindelijk weer op te gaan in alle niet-papier-componenten; het is én
vergankelijk én het is ontstaan door de onderlinge verbondenheid.
Dat dit geldt voor objecten kunnen we ons best nog wel voorstellen. Maar nu gaan
we een stap verder, we gaan naar de persoonlijkheid. Deze is ook leeg van een
‘iets’, namelijk van de persoon. We volgen hierin precies het- zelfde denkpatroon
als voor het blad papier. We kunnen de persoon alleen maar aan alle niet-persoon-
componenten leren kennen.
De niet-persoon-componenten zijn aarde, water, vuur, lucht, ruimte en bewustzijn.
Doordat het bewustzijn, de geest, contact maakt met de elementen ontstaat er een
specifieke persoonlijkheid. Om een voorbeeld te geven: iemand houdt van de geur
van een roos, een ander persoon houdt er juist niet van en een derde maakt de
geur van een roos helemaal niet uit, heeft er helemaal niets mee, zoals we dat zo
mooi kunnen zeggen. Hoe ontstaan dit soort verschillen nu? Doordat de geest
contact maakt met de elementen ontstaat er meestal instinctief een reactie; op dat
moment is er de bewust- wording van iets. Al deze reacties, ook wel geest-
element-contacten 3 genoemd, vormen de persoonlijkheid. Deze geest-element-
2 Essentie van papier: dat wat papier , papier maakt. In de westerse filosofie wordt dit begrip vaak
aangeduid met ‘substantie’. Substantia ( Latijn) = het wezen, de drager van eigenschappen. Het
woord krijgt in de loop der tijd verschillende filosofische betekenissen. Om er enkele te noemen: Bij
Aristoteles is substantie het ZIJN,en in de middeleeuwen wordt het gebruikt om het begrip persoon
te omschrijven. In de moderne filosofie veroorzaakt het woord substantie veel kritiek en daaraan
gerelateerd verschillende denkwijzen ( Hegel, Heidegger, Buber).
3 geest-element contact = skandha ( Sanskriet). Ze worden ook wel aggregaten genoemd om de
complexiteit van onderlinge verbondenheid aan te geven. Er zijn 5 skandha’s: vorm,
gevoel,gewaarwordingen, motivaties of wilskrachtige formaties en bewustzijn. De skandha’s
vormen de hele psychologie van de persoonlijkheid.
3

contacten kunnen deels ontstaan zijn uit vorige existenties volgens het
reïncarnatieprincipe. En deels zijn er geest-element-contacten in dit huidige leven
die door opgedane ervaringen met de daarbij behorende omgevingsfactoren
aanwezig zijn. De persoon krijgt een naam en al heel snel vergeet de persoon dat
dit slechts een referentiepunt is om aan te geven dat we hier te maken hebben met
allemaal niet-persoon-componenten. De naam wordt gekoppeld aan het ‘ik’ en
heel snel zal onze ‘ik’ zich heel persoonlijk aangesproken voelen zodra onze naam
uitgesproken wordt. Al naar gelang de boodschap zullen de geest-element-
contacten conclusies trekken en daarop een reactie geven. We vergeten helemaal
dat onze ‘ik’ slechts een referentiepunt is, dat deze ‘ik’ zal vergaan en opgebouwd
is uit oneindig vele niet-persoon- componenten.
De persoonlijkheid is niet eenvoudig te ontwarren omdat alle niet-persoon-
componenten onze huidige ‘ik’ vormen. Boeddha maakte aan alle verwarringen
omtrent de persoon snel een einde door te stellen: weet dat je onwetend bent.
Vandaar dat het boeddhisme zich ook niet druk maakt om alle persoonsgebonden
situaties want de persoon is te complex én de persoon is leeg van een ‘ik’. Dit
houdt in dat het leeg is van ‘iets’ dat uit zichzelf kan ontstaan, op zichzelf existeert
en onveranderlijk is. Om het eenvoudig te zeggen: Er is geen mens in staat om
zichzelf uit zichzelf voort te brengen en om onvergankelijk te zijn. Dit willen we heel
snel beamen. We weten dat we door twee ouders ontstaan zijn en we weten dat
we voortdurend veranderen om uiteindelijk dood te gaan. Maar we vinden het toch
heel gewoon om nu, in dit leven, onszelf als een onafhankelijk en zelfstandig
denkend wezen te zien, als een persoon. Het boeddhisme beaamt dit. De persoon
bestaat als referentiepunt, als een benoeming, in het hier en nu. Niet meer maar
ook niet minder. De persoon is leeg van een inherent bestaan, de persoon is
ontstaan uit allemaal niet-persoon-componenten, zie figuur 1.
4

ewustzijn
O persoonlijkheid
geest- element- contact niet-persoon-componenten
Figuur 1. De persoon
Al deze niet-persoon-componenten hebben in onderlinge verbondenheid de vorm
gecreëerd, en deze zullen ook weer allemaal in losse componenten uiteenvallen.
Er is tot op heden niets maar dan ook niets gevonden dat eeuwig in eenzelfde
hoedanigheid is blijven existeren sterker nog, ook in de wetenschap wordt de wet
van de eeuwigdurende verandering steeds meer bevestigd.
Alles is leeg van een inherent bestaan. Leeg wil zeggen dat alles alleen in
onderlinge verbondenheid aanwezig is. Dit impliceert dat alles in coëxistentie
aanwezig is. En dit staat haaks op de ideeën van de persoonlijkheid. Deze wil juist
onafhankelijk en zelfstandig zijn en vanuit deze gedachte creëert hij zijn eigen
wereld met zijn eigen moraliteit die leidt tot onjuiste gedachten en inzichten.
Het boeddhisme is een ontologische filosofie, een filosofie die uitgaat van het zijn.
Het zijn kent geen differentiatie, kent geen subject-object oppositie. Het zijn IS de
leegte, en omvat alles. De kern, het zijn, kan niet ervaren worden tenzij er sprake
is van niet-zijn-componenten. De niet-zijn-componenten verwarren ons.
Om een voorbeeld te geven: Water bevindt zich in een golf, in een druppel, in
sneeuw , in kristallen 4 , in ijs en als vochtigheid in de lucht. Het is en blijft water. Wij
laten ons door de verschijnselen, de tekenen of de vorm in de war brengen. En als
kind leer je dat ijs glad is, maar een ijsje lekker, waardoor er in de geest
gescheiden soorten ijs ontstaan. Deze scheidingen kunnen zo ver gaan dat we niet
meer in de gaten hebben dat het allemaal het- zelfde is. En in ons voorbeeld is het
gewoon water, dat zich in verschillende tekenen, vormen, aan ons laat zien.
Vandaar dat iedere vorm een illusie is, wel gebruikt kan worden om de leegte te
4 Emoto, Masaru, Water weet het antwoord, Ankh Hermes,Deventer, 2005
5

leren ervaren maar niet verward moet worden met iets dat uit zichzelf ontstaat of
dat op zichzelf staat.
De vorm is leegte, en de leegte is vorm 5 of om het anders te zeggen: de wereld
van de verschijnselen, de tekenen, zit in de wereld van de tekenloosheid en vice
versa. Dit is de tweede sleutel om de verlichting te ervaren. Iemand die deze
sleutel verwezenlijkt heeft en de tekenloosheid van de tekens is geworden, wordt
een Tathagatha genoemd. De realisatie van tekenloosheid van de tekens is de
wonderbare ervaring van de leegte. Zodra deze ervaring in het bewustzijn
aanwezig is lossen alle percepties met de daarbij behorende illusionaire inzichten
op. Er is het zijn in het hier en nu,de ultieme wijsheid.
In de Hart Soetra 6 wordt het zo mooi gezegd: er is niets te bereiken, er is niets te
worden; je bent al verlicht. Dit is de derde zegel ‘doelloosheid’ en als deze wordt
verwezenlijkt lost op dat moment alle onwetendheid ‘als vanzelf’ uit de geest op en
ontstaat er de universele naam, Boeddha.
Bevrijding uit de geconditioneerde geest kan alleen in samenwerking met het
lichaam ontstaan; dit is bekend geworden als het pad van het midden. Het pad van
het midden houdt in dat we niet geobsedeerd raken om onze geest te bevrijden
van zijn geconditioneerdheid maar dat we hier het natuurlijke pad volgen die
gepaard gaat met ups en downs. Door in het midden te blijven worden de ups
steeds minder heftig en hetzelfde geldt voor de downs. Het midden is een veilige
haven, die ‘Boeddha’ heet. Door in het midden te blijven worden we ons uiteindelijk
weer helemaal bewust van onze oorspronkelijke zuivere geest,de Boeddhageest.
Dialoog
Het boeddhisme stelt : ‘alle leven is EEN’, wat wordt hiermee bedoeld?
Alle leven is EEN wil zeggen dat het boeddhisme niet iets uitsluit maar dat alles
onderling met elkaar verbonden is. Hierdoor wordt ieder onderscheid dat wij maken
meteen gerelativeerd en in de juiste context geplaatst. Bijvoorbeeld : Wij kunnen
het fenomeen ‘persoon’ in- delen zoals we willen; dit kan gecompliceerd of een-
5 Thich Nhat Hanh, Vorm is leegte, leegte is vorm, Zen uitgeverij, Lautzerath, 1993
6 Geshe Sonam Gyaltsen, De Hart Soetra,Uitgeverij Maitreya, Emst 2000
6

voudig zijn. Alles valt en staat met de creativiteit van de geest, als we maar door
hebben dat het allemaal EEN is. Stel dat we dit toepassen op figuur 1, dan houdt
dit in dat de persoon uit geest en materie bestaat. Dat we niet de nadruk moeten
leggen op het één ten koste van het ander, daar geest zonder materie niet te
onderzoeken is en vice versa. Zodra de geest contact maakt met de materie, treedt
er bewustzijn op. Dit bewustzijn is een ervaring. Zodra deze ervaring ondersteund
wordt door kennis, wordt dit wijsheid.
Het boeddhisme is een wijsheidsfilosofie. Wijsheid vertegenwoordigt het
vrouwelijke principe en kennis het mannelijke principe. Wijsheid is als een
vingerwijzing naar de maan zoals het in de teksten zo mooi gezegd wordt.
Wijsheid, omdat het ontstaan is uit kennis en ervaring, is niet te benoemen. Stel
dat het wel te benoemen zou zijn, dan wordt de ervaring weggenomen en zou men
door kennis alleen al verlicht kunnen worden. Dit zou indruisen tegen de ontologie,
het ZIJN, want zijn is niet een statische toestand maar een voortdurende
veranderende bewustzijnservaring, gestoeld op gedegen kennis. Een
wijsheidsfilosofie gaat uit van de eenheid in alle dingen. Alles is heel, alleen
kunnen we dat niet ervaren omdat we of de kennis missen dan wel dat we door
onze geconditioneerde geest dat niet juist kunnen ervaren. Het vrouwelijke principe
is even belangrijk als het mannelijke, ze zijn samen EEN. Het is onmogelijk om een
van beide uit te sluiten sterker nog we komen diep in de problemen als een van
beide aspecten niet juist functioneert. Een heel bekend Oosters teken dat dit
principe vertegenwoordigt is het yin/yang teken.
Wat is nu verlichting?
Het is het uitdoven van vooronderstellingen, het uitdoven van beelden, het
uitdoven van het verleden, het uitdoven van toekomst, het is het ZIJN in het hier en
nu, waardoor iedere dualistische gedachte verdwijnt als sneeuw voor de zon. Onze
geest is echter voortdurend discriminerend bezig zonder dat we ons hiervan
bewust zijn. We proberen onze denkbeelden en de ervaringen die we opdoen in
elkaar te laten passen door of onze ervaring te corrumperen dan wel onze
denkbeelden aan te passen. Hierdoor versluiert onze geest en wel zodanig dat we
7

de realiteit niet meer kunnen aanschouwen. Verlichting is alles kunnen ervaren
zoals het is doordat we de juiste kennis 7 tot onze beschikking hebben. Dan wordt
onze geest helder en uiteindelijk is er alleen nog helderheid; we zijn verlicht.
Wat ervoer de Boeddha toen hij Verlicht was?
De Boeddha ervoer de oorspronkelijke geest, waarvan de onmetelijke vreugde, de
onmetelijke liefde / en mede- dogen en de onmetelijke wijsheid de drie
belangrijkste kenmerken zijn. Ze zijn in ieder Boeddhakind aanwezig
en wachten om door de mens herontdekt te worden.
Zouden we de Boeddha herkend hebben toen hij zijn verlichting bereikte?
Waarschijnlijk niet, want verlichting komt van binnenuit en pas wanneer we het licht
in onszelf hebben herontdekt, kunnen we dit ook bij iemand anders zien. Misschien
zouden we wel een veld van onmetelijke vreugde, onmetelijke liefde/ mededogen,
het mannelijke principe, en oneindige wijsheid, het vrouwelijke principe kunnen
ervaren omdat we soms in ons leven, als we de geest door middel van meditatie
trainen, dit heel af en toe zelf hebben ervaren. Maar voor de meeste mensen zal
de Verlichte niet ontdekt kunnen worden.
Wat is de weg naar verlichting?
De leer van de Boeddha, het pad van de dharma volgen, waarvan de Vier Edele
Waarheden de kern vormen. Door het volgen van dit pad wordt de mens zich
bewust van zijn denkpatronen, die meestal gericht zijn op het over- leven van het
individu en kan deze transformeren. Door de transformatie van de
geconditioneerde geest worden wij ons bewust van de drie dharmazegels. Ons
geconditioneerde bewustzijn, gevormd door onze persoonlijkheid, transformeren
we in het oorspronkelijk bewustzijn. De geest-element-contacten worden
getransformeerd in onmetelijke liefde en mededogen: eindelijk hebben we inzicht
in de werkelijkheid verkregen. We herkennen en erkennen dat ieder verschijnsel
7 Kennis = Dharma= de Leer van Boeddha Shakyamoeni
8

als referentiepunt aanwezig is en dat het tegelijkertijd ook weer vergankelijk is en
dat het opgebouwd is uit vele componenten. De niet-persoon-componenten
worden getransformeerd tot de oneindige wijsheid. Eindelijk is er de zelfloosheid:
er is een persoon die verantwoording dient te dragen voor alle woorden en daden,
en tegelijkertijd beseft dezelfde persoon wat dit inhoudt. Dit leidt tot onmetelijke
vreugde, zie figuur 2.
persoonlijkheid O
geconditioneerd bewustzijn
geest-element-contact niet-persoon-componenten
transformatie
oorspronkelijk bewustzijn / Boeddha
zelfloosheid/ vreugde O
liefde / mededogen wijsheid
( mannelijke principe) (vrouwelijke principe)
Figuur 2. Transformatie van de geest
9

Introductie Meester Eckhart
Meester Eckhart werd in 1260 na Chr. in Thüringen, Duitsland, geboren als
Eckhart von Hochheim. Naast theoloog was hij ook mysticus. Hij trad toe tot de
orde van de dominicanen 8 , werd professor en tevens werd hij een van de
belangrijkste denkers binnen deze orde. Hij doceerde enige jaren in Parijs en
verbleef daarna bijna 10 jaar in de provincie Saxonia. Van 1314 tot 1322 was hij in
Straatsburg, waar hij predikte voor de dominicaanse zusters in de Elzas. Hij
verdedigde daar ook de positie van de dominicanen.
Het bijzondere van Eckhart was dat hij zowel voor de geleerden, als ook voor de
gewone mensen predikte, waarbij hij gebruikmaakte van de volkstaal. Hij zorgde
hierdoor voor een verfijning van het Middelhoogduits. In 1326 werd Eckhart in
Keulen veroordeeld wegens ketterij. Heel wrang dat juist hij een dominicaan, door
de inquisitie werd ondervraagd en in die zin onder vuur kwam te liggen door zijn
eigen ordebroeders. Hem werd verweten dat hij te veel zou losmaken bij de
gewone mensen door hen de Bijbel op mystieke wijze uit te leggen. Om zich in
hoger beroep te verdedigen ging hij naar Avignon waar het pauselijk hof toen
resideerde. Hij stierf daar in 1328 terwijl zijn proces nog lopende was. 9
Meester Eckhart legde de Bijbel zeer vooruitstrevend uit. Hij leerde de mensen op
heel andere wijze naar de Bijbel te kijken en deze daardoor ook anders te lezen en
te interpreteren. Zijn uitleg was als volgt: Gods Woord is Zijn werkzaamheid als
Schepper. Het Woord uit de Bijbel ontvouwt zich voor een persoon en dit wordt het
innerlijke Woord. De waarheid van dit innerlijke Woord kan ervaren worden zodra
het verschil tussen de lezer en het woord dat gelezen wordt volledig verdwijnt.
Het goddelijke Woord, de logos, of Gods idee is volgens hem zowel het eerste
begin als de oorzaak en staat model voor al het geschapene. Gods Woord bevindt
zich in alles en wordt vertegenwoordigd door de Zoon. De Zoon staat symbool voor
8 De orde van de dominicanen werd gesticht door Dominicus Guzman ( begin 13 de eeuw na Chr.) De
dominicanen of predikheren krijgen in 1232 de inquisitietaak opgedragen door paus Gregorius de IX.
9 27 maart 1329 werden door paus Johannes XXII in de bul In agro dominico 28 stellingen veroordeeld van
“een zekere Eckhart, uit de Duitse landsdelen, doctor, zoals men zegt, van de heilige schrift en professor van
de orde van Predikheren”.
Goris, Wouter, Meister Eckhart. Denken in onmiddellijkheid. Onderdeel van: Tussen de regels van de filosofie,
onder redactie van Groenwoud, G., Uitgeverij Meinema, Zoetermeer 2000.
10

al het geschapene, waardoor zijn filosofische theologie pantheïstische 10
kenmerken krijgt.
Doordat de Zoon al het geschapene vertegenwoordigt is de uitspraak van Eckhart
‘God en ik, wij zijn EEN’, te verstaan. Immers de Zoon is uit God geschapen en de
Zoon vertegen- woordigt al het geschapene. Ik ben een schepsel Gods, en in die
zin als “de Zoon”. Wij zijn EEN, omdat God en het Woord EEN zijn.
Eckhart laat in zijn preken zijn scholastieke 11 achtergrond vaak achterwege. Hij uit
zich veel meer als mysticus waarbij hij graag het pad van de ontkenning, de via
negativa, volgt, waarbij hij schijnbare zekerheden bewust op losse schroeven
zette. Dit spoorde de mensen tot nadenken aan. Zij kwamen tot diepere inzichten
en zou- den daardoor tot een diepere band met God kunnen komen.
Zijn taaluitdrukkingsvaardigheden zijn zeer origineel zeker als we bedenken dat
deze geschriften in de 13 de eeuw ontstaan zijn. Zo spreekt hij bijvoorbeeld over de
armoede: ‘ Het is slechts armoede om te willen, om te weten en om te hebben.’
Bovendien stelt hij dat er slechts één waarachtige, juiste, vorm van armoede is en
dat is het opgeven van God zelf. Pas dan kan de mens één worden in God, in het
absolute Zijn.
Zijn abstraherend vermogen is groot en zijn uitspraken laten zich daardoor niet met
het dagelijkse verstand lezen laat staan analyseren. In die zin doen zijn uit-
spraken sterk denken aan de koans 12 uit het zenboeddhisme. Eckhart is een
mysticus.
Over Mystiek
Mystiek 13 in de middeleeuwen betekende dat men zich afkeerde van de wereld,
zodat men tot innerlijke onthechting en geestelijke vrijheid kon komen. Door deze
10 Het pantheïsme is eenvoudig gezegd: God is alles en alles is God.
11 Scholastiek : bepaalde onderwijsmethode die op de universiteiten gebruikt werd.
12 Koan Een koan is een uitspraak die tot doel heeft de student zodanig te verwarren zodat deze niet meer in
staat is vanuit zijn herinnering, zijn geconditioneerde geest, de vraag te beantwoorden. Hierdoor ontstaat er
een directe, spontane waarneming.
13 Mystiek komt van het Griekse woord ‘muein’ wat betekent : de mond gesloten houden, angstvallig
verbergen. De ervaren religiositeit wordt geheimgehouden voor profane oren.
11

vrijheid zou men in staat zijn om de éénheid in alles te doorvoelen. In deze tijd zijn
er in Europa vele mystici met zeer verschillende religieuze achtergronden; het is
dus geen specifiek christelijk fenomeen.
Sterker nog: in het christendom wordt zeer argwanend gekeken naar de mysticus.
Het christendom predikt geen mystiek; de leer van Jezus roept op tot bekering en
niet tot inkeer. Jezus toont vooral een krachtige levenswil om zijn doel te bereiken,
denk hierbij aan het hardhandig verwijderen van de handelaren in de tempel. De
boodschap van Jezus is een boodschap van actie. Je zou bijna kunnen zeggen
van rebellie tegen een gevestigde orde. Voor veel mensen zal deze confrontatie te
heftig zijn waardoor zij voor het meest voor de handliggende pad zullen kiezen: zij
richten de eigen wil op God, op de universele liefde, en brengen dit tot uit- drukking
in een actieve naastenliefde. Veel mystici zijn door de kerk geëxcommuniceerd
doordat er wantrouwen was naar de ingekeerde vrije geest. Men wist namelijk dat
deze niet meer te manipuleren laat staan te controleren zou zijn. De mystiek van
Eckhart richt zich echter niet op de inkeer die tot mystieke ervaring leidt, maar tot
de inkeer die tot het allerhoogste denken leidt. Het gaat bij hem om geestelijke
activiteit, waarbij het denken tijd en ruimte overstijgt zodat de mens één wordt met
God, voorbij aan iedere bepaling. Eckhart duidt dit aan met Godheid of
‘ongenatuurde’ natuur. 14 Om dit te kunnen bereiken zal al het geschapene, dat een
veelheid vertegenwoordigt, tot zwijgen gebracht moeten worden. Ieder
onderscheid dient opgeheven te worden. Op deze wijze moet God ons zijn Genade
wel schenken omdat wij een zelfde voorwaarde hebben geschapen als zijn Zoon.
De redenering van Eckhart bestaat uit eenvoudige premissen 15 :
De mens is volmaakt als hij Gods zoon wordt.
Zorg ervoor dat dezelfde condities aanwezig zijn die voor de eeuwiggeboren
Zoon van God van kracht zijn.
14 De Godheid werkt niet, in Haar is geen werk. Om zich te openbaren moet de Godheid eerst ‘zichzelf
bekennen’, ‘het Woord spreken’. Uit deze Godheid ontspringt de drie-enige God van het Christendom. De
Godheid ontvouwt zich in subject en object. God de Vader is subject, God de zoon is object, is het Woord
waarin de Godheid zich uitdrukt Het eeuwige woord is het Woord van de Vader en is zijn eniggeboren zoon,
onze Heer Jezus Christus. Daarin heeft hij alle creaturen zonder aanvang en zonder einde besproken. Citaat
van meester Eckhart.
15 Premisse = vooronderstelling
12

Wordt hieraan voldaan dan kan het niet anders of God moet zich uitstromen
in deze mens.
De conclusie is dat God ‘gedwongen’ wordt om dit te doen anders verliest Hij zijn
‘God-Zijn’. Eckhart zorgt voor een wederkerigheid tussen God en de mens: God en
mens zijn in relatie.
Dit is een nieuw uitgangspunt want ten tijde van Augustinus en Anselmus van
Canterbury werd de mens aangespoord om zich te richten tot God maar of God de
mens ook zou verhoren, hem zijn genade zou schenken, was volkomen
willekeurig. 16 Bij Eckhart is het een kwestie van de juiste zielsvoorwaarden te
scheppen waardoor Gods genade als antwoord moet komen. Eckhart legt de
verantwoordelijkheid voor de Genade bij de mens. 17 Het gaat hem om de
levenshouding van de mens. De mens zal zich zodanig moeten inzetten voor zijn
naaste dat hij zich niet meer bewust is van zijn eigen leven. In wezen vraagt
Eckhart om een altruïstische instelling. Door zich te ontdoen van alle
zelfzuchtigheid en door Gods wil te volgen wordt de mens een Christus.
Voor de mens van anno 2006 zullen sommige woorden van Eckhart te mystiek
klinken, daar hij het vrouwelijke principe, het ontvangende en het barende, voor
ieder mens van toepassing vindt, en niet alleen voor de vrouw.
De ‘Zoon’ vertegenwoordigt al het geschapene in de wereld, waardoor ieder mens
een Zoon van God kan worden. Eckhart stelt dat ieder godsdienstig mens
onbevangen moet zijn om ontvankelijk te kunnen worden; dit is de ware betekenis
16 Quik, Dorien, In dialoog Boeddha en Augustinus en Boeddha en Anselmus van Canterbury, uitgegeven door
Stichting Bodhisattva, Bodhisattva-collection, 2006
17 Een citaat van meester Eckhart:
Zich uitgieten
Denk niet dat het met God is als met een menselijke timmerman die werkt en niet werkt als hij dat wil; bij wie
het dus van zijn wil afhangt of hij zin heeft om iets te doen of te laten. Zo is het niet met God:wanneer God
jou bereid vindt, moet Hij werken en zich in jou uitgieten, op dezelfde manier waarop de zon, als de lucht
zuiver en helder is, zich moet uitgieten en zichzelf niet kan tegenhouden. Zeker, het zou een heel groot
gebrek zijn van God als Hij niet grote dingen in jou zou gieten wanneer Hij je zo ontruimd en leeg aantrof.
13

van de Maagd. 18 De Maagd vertegenwoordigt hier het aspect van de ziel, die vóór
de geboorte nog ontvankelijk en vrij van beelden en projecties is. De geest is dan
nog één met de Godheid. Door de geboorte in de wereld ontstaat het bewustzijn
van tijd en zo ontstaan er de tegenstellingen waardoor beelden en bindingen
ontstaan. Door als een Maagd te zijn, herwint de geest zijn zuiverheid, is vrij van
zelf- zuchtigheid en blijft de geestelijke ruimte, de vrijheid, behouden. De
godsdienstige mens moet in het NU zijn vrij en leeg van zichzelf om de wil van God
te vervullen, onbevangen en ontvankelijk gelijk de Maagd. 19 Hoe meer de
godsdienstige mens Maagd is, hoe meer nadert zij het niets. Leven is éénheid,
ander leven bestaat er niet: ‘God en ik, wij zijn een’.
Leven
Leven is de Godheid, die rustend in zichzelve is, en tegelijkertijd de absolute
overvloed is. Of zoals Eckhart het zegt: het welt op in een uitstuwende beweging
die tegelijk binnenblijft. Deze uitstuwende barende beweging vertegenwoordigt
voor hem een drie-eenheid: de Vader baart de Zoon als volmaakt evenbeeld van
zichzelf, daarom kent de Zoon zijn Vader. En op zijn beurt wordt de Zoon
voortdurend teruggebaard aan de Vader door de Geest. In de Zoon bevinden zich
alle oerbeelden van de schepping. Dit is de eerste voortbrenging, en pas in tweede
instantie zal de eigenlijke, concrete schepping in tijd en ruimte plaatsvinden. De
Vader brengt deze schepping voort en daar dit in tijd en ruimte is, is dit anders dan
Hijzelf. Hier vindt de versplintering plaats vanuit de heelheid. Eckhart noemt dit
schepsellijkheid, fragmentatie, waardoor er bindingen en beelden ontstaan. Door
het allerhoogste denken komt de mens erachter dat de verschijnselen hier op
18 Maagd wordt hier met een hoofdletter geschreven om aan te geven dat het om een geestelijk
aspect van de ziel gaat.
19 Maas, F.A., Van God houden als van niemand : preken van meester Eckhart (Haarlem 1983; 2e dr.,
Averbode-Kampen, 1997; 1e dr., 1975) - selectie.
14

aarde niet de werkelijkheid vertegenwoordigen, maar een afspiegeling zijn van de
oerbeelden die in de eeuwiggeboren Zoon aanwezig zijn. Zodra de mens dit
doorschouwt heeft is er de Godsgeboorte in de ziel.
De mens is terug in zijn heelheid, in zijn éénheid met God. Maar volgens Eckhart is
de mens ook in staat om door te dringen tot voorbij de Vader als Schepper, daar
waar zich de Godheid bevindt: het volmaakte niets. Dan is de mens teruggekeerd
in de bron, het uiteindelijke doel van alles.
De Maagd, die Vrouw wordt.
De Maagd, die door haar onbevangenheid en haar ontvankelijkheid niet verder
gaat met de ontwikkeling, stopt haar relatie met God. De Maagd die haar vrucht-
baarheid, de Godsgeboorte in haar ziel gebruikt zal oneindig veel schenken. Zij zal
vele vruchten voortbrengen en deze zijn niet minder en ook niet meer dan God
zelf. Het is afkomstig uit de eeuwiggeboren Zoon. Daar alles wat de Vader baart
Zoon is, is de mens in zijn innerlijke geest ook Zoon van God. Het enige wat de
mens achterwege moet laten is zijn zelfzucht. Om ‘Vrouw’ te zijn in de geestelijke
zin zal de mens werken om het werken, en niet omwille van God of iets wat zich
buiten de mens bevindt. Het is de bedoeling om met de Zoon te zijn in het nu.
Zonder waarom, zonder doel, in het eeuwige nu. Daar is de mens vrij en bevindt
zich in de kracht van God.
Kort samengevat kunnen we zeggen dat Eckhart twee werelden creëert, die uit
drie componenten bestaan :
De eerste wereld bestaat uit:
a. De wereld van de godheid.
Deze is rustend en barend tegelijkertijd
b. De wereld van het barende principe.
Deze ontstaat vanuit de godheid, de leegte, waardoor
de naam godheid verandert in God:
God baart zijn eeuwige Zoon baart en de eeuwige
Zoon baart zich via de Geest terug.
De tweede wereld bestaat uit:
15

c. De wereld van het Scheppende principe.
Deze bevindt zich in tijd en ruimte, waar God de Vader
zijn ‘Zoon’ schept en de ‘Zoon’ de archetype voor al het
het geschapene vertegenwoordigt.
Door het aller-zuiverste denken wordt de mens zich bewust van de ‘Zoon’ in
zichzelf, wordt ontvankelijk en neemt de verantwoordelijkheid op zich en schenkt
aan de wereld; is mens geworden. Deze mens is in staat door zijn denken terug te
keren naar de Godheid.
Dialoog
Waarom heeft Eckhart het over een Maagd en over een Vrouw, dit vind ik heel
verwarrend?
Eckhart introduceert met deze twee woorden het vrouwelijke principe. Dit is een
totaal andere manier van denken binnen de theologische scholastiek, waarbij
het vrouwelijke aspect onzichtbaar gehouden werd. Alleen Maria, als Moeder
van de Zoon van God, mocht als enige vrouw binnen het christendom
voortbestaan. Doordat het christendom in heel onze cultuur verweven zit
realiseren wij ons dit nog nauwelijks. Bij het christendom gaat het voornamelijk
om het doen, het uitgaande, mannelijke aspect. Concreet betekent dit dat de
mens wordt aangemoedigd om vele goede werken voor de naaste te doen uit
naam van God en in die zin de naaste ook te bekeren tot dezelfde God.
In de visie van Eckhart komen mens en God in relatie te staan doordat de mens
Maagd kan worden. Het woord ‘Maagd’ wil aangeven dat de ziel van de mens
ontvankelijk en onbevangen is. Hij stopt met het vragen waarom, hij voert zijn
werken uit om de werken zelf. We hoeven niet meer te werken om God milder
jegens ons te stemmen. Het goddelijke zit in ons en zodra onze geest
ontvankelijk is geworden is er plaats voor de Godsgeboorte in de ziel. In deze
zienswijze is de mens een evenbeeld van God geworden. Alle werken zijn nu
goddelijk geworden waardoor God ons zijn Genade wel moet schenken, anders
verliest Hij zijn Godheid. Eckhart verheft de mens naar een goddelijk wezen dat
het evenbeeld van God kan zijn. De ‘Vrouw’ in zijn betoog is het vruchtbare wat
vele malen groter is dan de mens die nog heel aards bezig is. Eckhart is in
deze ook niet mis te verstaan. De aardse mens kan geen vruchten
16

voortbrengen, hooguit een kind per jaar, verder niet. Maar de ‘Vrouw’ ontelbare.
De woorden ‘Maagd en Vrouw’ vertegenwoordigen ontwikkelingen van de ziel
en zijn in deze context alleen geestelijk te verstane aanduidingen.
Zou de Godheid van Eckhart hetzelfde als de boeddhistische leegte kunnen
zijn?
De Godheid van Eckhart is het grote niets, terwijl de leegte in het boeddhisme
leeg is van iets. In die zin doet de Godheid veel meer denken aan het
parinirvana waar de Boeddha in opging nadat hij de verlichting bereikt had.
Volgens de Boeddha kan alleen een Boeddha, na zijn overlijden, opgaan in het
parinirvana. Voor mensen met lagere bewustzijnstoestanden, die nog
hechtingen en een persoonlijkheid bezitten is dit helemaal niet van toepassing.
Boeddha stelde dat alle leven één is en Eckhart dat God en ik één zijn.
In eerste instantie lijkt dit niet veel te verschillen. Toch blijkt uit nader onderzoek
dat het Boeddha gaat om het leven, hij omvat alles en bij Eckhart beperkt het
zich tot de goddelijke mens. Boeddha zegt eenvoudig dat alle leven één is, hij
maakt geen enkel onderscheid. Hierdoor wordt de geest wakker geschud. Dat
de mens tot het leven behoord is te beredeneren, maar dat dieren tot het leven
behoren en even één zijn met ons als alle mensen is voor ons westerlingen
moeilijk te aanvaarden. Dat alle elementen evenzeer tot het leven gerekend
moeten worden en in die zin één zijn met ons gaat het verstand te boven. Want
zo zegt de Boeddha we zijn in relatie met alles, we kunnen niets uitsluiten.
Als alles één is, is er dan nog sprake van onder- scheidt? Ja en nee zegt het
boeddhisme. Alle verschijnselen onderscheiden zich in het hier en nu als
referentiepunt, als een benoeming. In die zin is er onderscheid. Tegelijkertijd
moeten we beseffen dat alle verschijnselen uit onderlinge verbondenheid zijn
ontstaan, vergankelijk zijn en leeg zijn van een inherent bestaan. Op dat
moment is er geen onder- scheid. Deze woorden zullen in heel het bewustzijn
moeten weerklinken en ervaren worden.
Bij Eckhart zijn God en ik één. God en ik, wij zijn EEN. De ‘ ik’ is de mens die
zich bewust geworden is van de ‘Zoon’ in zichzelf. Dit is de Godsgeboorte in de
ziel. Deze kan alleen ontstaan als de mens in staat is om zuiver te denken. God
17

en ik geeft aan dat Eckhart zich uitsluitend richt tot de mens en alle andere
levende wezens buitensluit. Vervolgens stelt Eckhart wel een voorwaarde aan
de ‘ik’, deze moet zijn zelfzuchtigheid hebben overwonnen. Dit klopt met zijn
denkwijze, omdat de ‘ik’ zonder zelfzucht God is. Hoe komen we erachter dat
onze ik zonder zelfzucht is? Want dat is het moeilijke in zijn redenering dat hij
het grote illusionaire vermogen van de geest niet tot uitdrukking brengt. Is dit
omdat Eckhart dit niet weet of denkt hij dit door het hoogste denken te
omzeilen? Gezien zijn uitspraken noemt hij de illusies van de geest wel, maar
behandelt deze meer terloops, om zich vervolgens op het allerhoogste denken
te richten. Het is net alsof hij wil zeggen: het is er, niet mee bemoeien dan
stoort het ook niet. Boeddha lijkt zeer goed op de hoogte te zijn van de grote
versluieringtactieken van de geest. Door zijn ascese, waarbij hij het lichaam
ondergeschikt trachtte te maken aan de geestelijke wilskracht, ervoer hij dat
geest en lichaam onderling afhankelijk zijn. Door deze ervaring kwam hij tot de
conclusie dat alle leven EEN is, en dat je het leven niet kunt beperken tot God
en de mens.
Conclusie
Boeddha en Eckhart zijn beiden wijsgeren, die de kracht van het vrouwelijke
principe onderkennen om de geest te ontwikkelen. Het pad is echter bij beiden
verschillend. Bij de Boeddha zullen we onze geest tot in alle uithoeken moeten
gaan ontleden willen we ons ooit bevrijden van iedere illusie. Het vrouwelijke
aspect, de wijsheid ontstaan uit kennis en ervaring, zorgt ervoor dat we geen
stap in ons bewustzijn kunnen overslaan en dat we niets kunnen buitensluiten.
Om juiste ervaringen en juiste kennis op te doen zullen we moeten inzien dat
alle verschijnselen leeg zijn van een inherent bestaan, vergankelijk en doelloos
zijn. Dit kan alleen bereikt worden als we alles maar dan ook alles wat zich in
onze geest voordoet onderzoeken en transformeren, waardoor de wijsheid ‘als
vanzelf’ naar boven komt. Door de eigen geestelijke inspanningen ontstaan
schitterende geestelijke deugden. Bij Boeddha gaat de hele geestelijke
ontwikkeling tegelijkertijd omdat alles onlosmakelijk met elkaar verbonden is. Er
is niets om in het bijzonder aan te werken, omdat alle leven één is.
18

Bij Eckhart moeten we ons bevrijden van zelfzuchtigheid en ons losmaken van
beelden en hechtingen. Dan worden wij ons bewust van het goddelijke en door
deze Godsgeboorte in de ziel worden we de ‘Zoon’. Vervolgens zullen we onze
vrouwelijke capaciteiten kunnen ontwikkelen, we worden ontvankelijk en
vruchtbaar om onze goddelijke werken hier op aarde te verrichten. Het is een
stapsgewijs proces om ‘God en ik, wij zijn één’ te worden. Bij Boeddha zullen
we de pijnlijke ervaringen van de geconditioneerde geest moeten opdoen, bij
Eckhart lijkt dit niet echt van belang te zijn zodra de Godsgeboorte in de ziel
heeft plaatsgevonden. Het pad van Eckhart gaat uit van de kracht van het
zuivere denken; bij Boeddha wordt er het ervaren aan toegevoegd. Boeddha
gebruikt de materie om de geest voortdurend te toetsen terwijl bij Eckhart
materie niet een specifieke rol lijkt te vervullen.
Kort gezegd: Boeddha gooit ons in het diepe omdat we van nature kunnen
zwemmen. Meester Eckhart laat ons stapje voor stapje aan het diepe water
wennen maar gaan we nu zweven of zwemmen dat zullen we nooit te weten
komen.
19