Relevant 4/2011 - Nvve

NVVE • nummer 4 • november 2011
Gerda Havertong:
‘Maak het mij niet moeilijk’
• Politie onderzoekt niet-natuurlijke dood
• De familie ‘dramt’ en de dokter verkrampt
• Wat heb ik aan een gevolmachtigde?
FOTOBIJLAGE
D I T
I S
D E N V V E

Relevant
is een uitgave van de NVVE,
Nederlandse Vereniging
voor een Vrijwillig Levenseinde,
en verschijnt
viermaal per jaar
November 2011
jaargang 37, nummer 4
Redactieadres
Relevant, Postbus 75331
1070 AH Amsterdam
tel. 020 - 620 06 90
fax 020 - 420 72 16
e-mail relevant@nvve.nl
Redactie
Hans van Dam
Leo Enthoven
Marijke Hilhorst
Walburg de Jong
Anja Krabben
Marleen Peters
Fred Verbakel
Els Wiegant
Bladmanager
Ronald van Rheenen
Eindredactie
Janneke Vonkeman
Fotografie
Charlotte Bogaert
Illustraties
Greet Egbers, Peter de Wit
Vormgeving
CASE, Breda
Correcties
Evelyn Jongman
Druk
Senefelder Misset,
Doetinchem
Oplage
140.000
Abonnement
Relevant is gratis voor
leden, lidmaatschap
h 17,50 p.p.p.j.
Jaarabonnement niet-leden
h 10,-.
Gesproken versie
Voor mensen met een
leeshandicap is Relevant
op cd-rom aan te vragen
via het bureau van de
NVVE.
Advertenties
All-Round Media Services,
Haarlem
tel. 023 – 524 53 36
e-mail amedia@xs4all.nl
Copyright
NVVE, Amsterdam
Overname van artikelen
is toegestaan mits met
bronvermelding en in
overleg met de redactie.
ISSN 1381-2866
Relevant 4/2011
INHOUD
EXTRA:
FOTOBIJLAGE
4 Gerda en Wiesje
Gerda Havertong, veelzijdig podiumkunstenaar, maakte mee hoe
haar moeder dement werd. Zelf wil ze de ontluistering voor zijn;
daarover is ze heel duidelijk. En intussen maakt ze zich sterk
voor de stichting die ze naar haar moeder Wiesje noemde,
om dementen in Suriname te helpen. Een interview.
8 Verdachte omstandigheden
Hoe vredig ingeslapen ook, voor de politie is het vinden van
een dode geen routine. Alleen kan het onvermijdelijke detectiveonderzoek
nabestaanden erg rauw op hun dak vallen.
10 Familiegedram
Dringt de familie aan op euthanasie, dan kan de dokter zich een
soort klusjesman voelen. In de moeizame communicatie tussen
artsen en naasten is de patiënt niet altijd hoorbaar.
12 Spreekbuis van de patiënt
De dokter moet een gevolmachtigde zien als de patiënt zelf –
dat is de filosofie. Lukt het in de praktijk? Een interview met
Esther Pans, een meer dan deskundig juriste.
16 Verzekerd of niet
Euthanasie is voor Nederlandse verzekeringsmaatschappijen
niets geks. Welke verzekeringen spelen een rol?
17 Ver van ons (sterf)bed
Op Bonaire, Sint Eustatius en Saba hebben ze sinds vorig
jaar dezelfde wetgeving als Nederland. Neokoloniaal?
21 Arts en macht
Jan Meulenbelt, NVVE-lid van het eerste uur, signaleert
een bijverschijnsel van de euthanasiewet.
DIT IS DE NVVE
Ze zijn gemotiveerd, blij om ergens te werken waar het niet
gaat om winst, maar om iets veel wezenlijkers. Wat drijft
de medewerkers van de NVVE nog meer?
VERDER IN DIT NUMMER O.A.:
7 COLUMN PETRA DE JONG
9 COLUMN ROLF VAN DER MARCK
14 KORT
18 COLUMN WALBURG DE JONG + BRIEVEN
20 DAGBOEK STOPPEN MET ETEN EN DRINKEN
24 NVVE-NIEUWS + DIENSTEN

6
12
21
24
STRIJDBAAR
REDACTIONEEL
Bijna tien jaar na invoering van de euthanasiewet leidt de NVVE een allesbehalve
slapend bestaan. Het waren tien jaar vol nieuwe initiatieven,
die de laatste twee jaar in een stroomversnelling raakten. Er is aandacht
gekomen voor waardigheid van sterven als centraal gegeven. Omgekeerd
is verlies van waardig leven als grond voor euthanasie bepleit. De problematiek
rond euthanasie bij dementie werd met succes op de kaart gezet.
De NVVE ondersteunde ook de langzaam groeiende ruimte voor hulp bij
zelfdoding aan chronisch psychiatrische patiënten. Bovendien staat de
problematiek rond de stervenswens bij voltooid leven op de maatschappelijke
en politieke agenda.
Tijdens alle ontwikkelingen riep de NVVE artsen op om de ruimte die de
euthanasiewet biedt daadwerkelijk te benutten, zodat minder mensen in
de kou zouden staan. De resultaten zijn er. Het lijden van genoemde groepen
is zichtbaarder geworden en dat leidde ertoe dat het taboe op stervenshulp
aan mensen uit deze groepen kleiner wordt.
De wetgeving vergt op het punt van euthanasie bij dementie en psychiatrische
ziekten geen aanpassing; die hulp valt namelijk binnen de wet. In
de laatste regeringscoalities is onder druk van christelijke partijen afgesproken
dat de wettelijke ruimte niet zou worden vergroot en daarmee
hadden ze, tegen wil en dank, evenmin mogelijkheden om de zich verruimende
praktijk te verhinderen. Hierdoor gaat het zoals het in de geschiedenis
altijd is gegaan: de praktijk zet de trend. Schoorvoetend gebeurt
dat nu ook bij mensen die hun leven als voltooid ervaren. Een aantal van
deze mensen lijdt onder een combinatie van niet-dodelijke kwalen die bij
elkaar opgeteld het leven ernstig hinderen. Op grond van deze optelsom
van kwalen is al stervenshulp verleend. Deze mensen hadden weliswaar
de ervaring van voltooid leven, maar ook het ‘geluk’ dat er andere, medische
problemen waren die de grondslag voor stervenshulp vormden. Zo
verruimt de praktijk, zonder de grenzen van de wet te overschrijden.
Maar de strijd is niet gestreden. Op 19 oktober was het precies twintig
jaar geleden dat Huib Drion in NRC Handelsblad zijn pleidooi hield voor
het beschikbaar stellen van een dodelijk middel aan oude mensen die dat
wensten. Op die dag, dit jaar, was er het NVVE-symposium Voltooid Leven.
Daar waren ruim 350 mensen en er was brede steun om het ideaal van
Drion nu echt op korte termijn te verwezenlijken. Het symposium illustreerde
een bemoedigende wisselwerking: een strijdbare achterban en
een strijdbare NVVE die elkaar versterken. Eensgezind constateerde men
dat van de politiek geen initiatieven te verwachten zijn. De druk om wettelijke
ruimte te maken voor wat Drion voor ogen stond, zal vanuit de
maatschappij moeten komen. Zo is het eerder gegaan, met de regeling
van abortus bijvoorbeeld. Een brede beweging die een daad stelt, kan de
politiek in beweging krijgen. Daartoe zijn op het NVVE-symposium concrete
voorstellen gedaan, die binnenkort nader worden uitgewerkt. Hiermee
komt de daadwerkelijke autonomie van mensen duidelijk dichterbij.
Zoals het zich nu laat aanzien voor mensen die Drion bedoelde: de hoogbejaarden
die hun leven als voltooid ervaren en onthecht raken aan het
leven, al of niet met bijkomende, hinderlijke kwalen. n
3

4
‘Ik vind het niet menswaardig
als je gedoemd bent afstand
te doen van je herinneringen’
Relevant 4/2011

Gerda Havertong over dementie en zelfbeschikking
‘DOE NIET ZO INGEWIKKELD’
Entertainer noemt ze zich. Gerda Havertong (Paramaribo, 1946) is ook een geëngageerd kunstenaar. Twaalf jaar
geleden richtte ze de stichting Wiesje op, voor hulp aan dementen in Suriname. Een gesprek over haar familie
en over haar toekomst. door Leo Enthoven
‘Als mensen me kwalijk nemen wat ik ga zeggen, dan mag
dat. Ze hebben het volste recht. Ik zal hen niet tegenspreken.
Maar ik heb de overtuiging dat geestelijk ziek zijn,
dement zijn, je geest niet meer in de hand hebben, het
ergste is wat je als mens kan overkomen.’
Die krasse stellingname vraagt om verduidelijking. ‘Mensen
willen communiceren met elkaar. We ontlenen ons
bestaansrecht aan communicatie. Op het moment dat je
niet meer met elkaar kunt communiceren, al is het maar
vanuit die blik van verstandhouding – al zou alleen dát nog
maar over zijn... Maar als je dat ook kwijt bent, ben je verloren.
Ik dénk dan wel dat ik in jouw ogen lees dat je plezier
hebt, maar dat is een invulling die ik aan jouw blik
geef. Jij hebt mij dat niet zelf verteld.’
Gerda Havertong heeft er met haar dochter over gepraat.
‘Ik zei: “jij zorgt ervoor dat je mij een spuitje of een pil
geeft als ik het allemaal niet meer begrijp”. Mijn dochter
moest daar hartelijk om lachen en antwoordde: “Jij denkt
toch niet dat ik jou een pil of spuitje geef als jij gezellig met
een bal op mijn bank zit te spelen?” Dat wil ik dus niet
hebben. Ik sta niet toe dat mijn omgeving bepaalt of ik het
gezellig heb. Ik vind het niet menswaardig als je gedoemd
bent afstand te doen van je herinneringen – zoals mijn
moeder dat moest.’
Hard gewerkt
Op de ochtend van het interview stond Gerda Havertong
zich ’s morgens om 7 uur al in een sportschool in het
zweet te werken. ‘Mijn lijf is behoorlijk kapotgegaan met
dat auto-ongeluk in 1995. Ik heb hard gewerkt om het allemaal
weer voor elkaar te krijgen. Dat sporten is belangrijk
om de zaak een beetje intact te houden.’ Bijna had ze
een dwarslaesie overgehouden aan de botsing op de A1
bij Apeldoorn. Een jaar lang moest ze keihard revalideren.
Vaak is ze in de sportschool te vinden. Dikwijls ’s avonds,
na een dag hard werken in de opnamestudio. ‘Dat geeft
me een boost.’
Thuis in Epse, vlakbij Deventer, in de kunstgalerij van haar
echtgenoot Roelof Lenten, weet de veelzijdige theatermaker
zich binnen en buiten omringd door schoonheid en inspirerende
rust. In de monumentale boerderij domineren
kunstwerken. Aan de andere kant van het brede raam liggen
de beeldentuin, weilanden en uiterwaarden met bloemen
en grazende koeien, en de IJssel met langs trekkende
schepen. Actrice, presentator, verteller, zangeres, schrijfster,
dagvoorzitter – het zijn etiketten die elk een deel van
haar creativiteit benoemen.
Na enig aarzelen antwoordt ze op de vraag hoe ze zichzelf
met één woord zou omschrijven: ‘Entertainer. Eerst had
dat woord voor mij iets van het minder serieuze. Ik heb
liever dat iedereen herkent dat ik die vrouw ben met een
vrolijke buitenkant en een serieuze binnenkant. Maar tegenwoordig
vind ik mezelf een entertainer. Ik kan op heel
veel vlakken de balans houden. Dat heeft te maken met
mijn brede interesse, maar voornamelijk met discipline. Ik
ben heel erg gedisciplineerd als het om mijn werk gaat. Ik
ga er nooit van uit dat ik iets wel even doe.’
Je sterrenbeeld is Weegschaal.
‘Ik doe moeite om toegewijd te zijn. Altijd zoeken naar gelijkheid.
De groep helpen die het niet helemaal zelf kan
redden.’
Sinds 1985 speel je in Sesamstraat.
‘Ik ben ongelooflijk trots op mijn associatie met Sesamstraat
en dat ik tijdig en ontijdig en gewenst en ongewenst
in huiskamers heb vertoefd en vertoef. Mensen die vroeger
kind waren en naar Sesamstraat keken, zijn nu zelf
vader en moeder en kijken met hun eigen kinderen naar
mij.’ Breed grijnzend: ‘Het belangrijkste is dat ik mij medeopvoeder
voel, of misschien waan ik mij zo. Ik vind het
heel mooi om in Sesamstraat mijn sporen achter te laten.
Vergis je niet, sporen die je bij kinderen achterlaat zijn
sporen voor het leven. Alles wat je als kind overkomt,
neem je mee. Kinderen hebben het tegenwoordig heel erg
moeilijk. Al die dwaze keuzes die er zijn, die wij ouderen
voor hen laten gebeuren.’
Je kleindochter ook?
‘Die is twee. Die heeft geen weet van mij en Sesamstraat.’
Schaterlachend: ‘Zij ziet wel dat die vrouw die Peetje uithangt,
iets weg heeft van granma. Ik wil graag granma genoemd
worden. In Suriname wordt altijd granma gezegd.
En deze grootmoeder is een moderne grootmoeder. Als
het niet lukt om mijn kleindochter te zien dan spreek ik
moderne middelen aan. We skypen! Iedere dag zijn we
even in elkaars woonkamer. Soms staat dat ding aan en
hoor ik haar opeens roepen: “GRANMA, GRANMA, WAAR
BEN JE?!” Dan moet ik komen kijken, dan wil ze me wat
vertellen. Dat is ontzettend leuk.’ Haar lach zet een vette
streep onder de laatste twee woorden.
Pedagoge
Gerda Havertong is de oudste van vijf kinderen. Ze heeft
één broer en drie zussen. Geen van hen woont nog in Suriname.
En alle vijf ‘hadden ze hun bekkie los’, zoals ze dat
omschrijft. Ze kwam naar Nederland voor haar hoofdakte
kleuterleidster en studeerde uiteindelijk af in de pedagogiek
5

6
EEN VERPLEEGHUIS VOOR DEMENTEN
IN PARAMARIBO
Gerda Havertong richtte eind 1999 de stichting Wiesje op.
Het was het jaar waarin haar moeder, Wiesje Havertong-
Nooitmeer, op 72-jarige leeftijd overleed. De stichting zet
zich in voor mensen met dementie in Suriname.
Stichting Wiesje zamelt jaarlijks geld in en heeft al veel
bereikt. Er is al een centrum voor dagopvang voor mensen
met dementie en er is ook een kenniscentrum opgericht.
Dat kenniscentrum brengt het probleem van dementie in
Suriname zo goed mogelijk in kaart en zorgt voor verspreiding
van die kennis. Een grote ambitie is de verwezenlijking
van een 24-uurs-woonvoorziening voor mensen met
dementie. In Paramaribo is al een stuk grond beschikbaar.
Als de voorbereidingen voorspoedig verlopen, kan de bouw
misschien in de eerste helft van 2012 beginnen.
De opvang van dementen is in Suriname slecht geregeld. Er
is gebrek aan alles: aan geld, deskundigheid, materieel,
huisvesting. Patiënten kunnen er in psychiatrische inrichtingen
belanden met het label ‘gek’. In het verpleeghuis
waar Wiesje Havertong-Nooitmeer verbleef,
werkten 43 personen van wie er één gediplomeerd was.
Gerda Havertong: ‘Het is een missie die ik heb en die moet
ik tot een goed einde brengen. Ik proef dat we dicht bij het
einde van de tunnel komen. Mijn voorzitterschap is niet
afgebakend in jaren, maar in wanneer we dit project kunnen
overdragen aan de Surinaamse samenleving. Die samenleving
heeft een verplichting aan landgenoten die zich
hun eigen leven niet meer kunnen herinneren.’
Zie ook www.wiesje.nl
Relevant 4/2011
met als hoofdvak onderwijskunde. Als pedagoge doceerde
ze op verschillende onderwijsniveaus in Nederland. In haar
vrije tijd zong ze altijd in bandjes en deed ze mee aan amateurtoneelvoorstellingen.
In 1980 zegde ze het onderwijs
vaarwel om als fulltime artieste aan de slag te gaan.
In haar Surinaamse nest had ze het altijd warm en goed.
Ook al hadden haar ouders het niet breed, het was altijd
prettig. Dat gevoel namen zij en haar broer en zussen mee
toen ze uitvlogen.
‘De verbazing was groot toen mijn vader op een dag alarm
sloeg. Mijn moeder was van huis weggelopen. Acht uur heeft
het geduurd voordat ze haar vonden, in een bos aan de rand
van Paramaribo, zoekend naar haar slippers op weg naar
haar zusje. Ze is in Nederland onderzocht. Dementie. Mijn
vader stond erop om in Suriname te blijven wonen. Voor ons
was het een ongelooflijke tragedie. Ineens hadden we een
zieke moeder op achtduizend kilometer afstand. Het was
heen en weer naar Paramaribo, dan die een weekje, dan
die.’
Haar vader was een en al toewijding: ‘Wellicht had hij in zijn
achterhoofd dat zij zou herstellen. Misschien was dat de
reden dat hij in Suriname wilde blijven. Hij heeft mijn moeder
twee jaar thuis verzorgd. Toen kon het niet langer en
werd ze opgenomen in een verpleeghuis. Drie keer per dag
ging hij naar haar toe. Hij kookte soepjes voor haar, waste
haar kleren. Mijn vader zei altijd: “Als het mij was overkomen
had je moeder hetzelfde gedaan.”’
Verdriet
Het laatste jaar moest haar moeder het stellen zonder de
zorg en de toewijding van haar echtgenoot. ‘Mijn vader, de
sterkste man van de wereld, ik heb hem maar twee keer
ziek meegemaakt, is een jaar eerder overleden dan mijn
moeder. Binnen twee weken was hij dood, aan de ziekte
van Kahler (kwaadaardige woekering van plasmacellen in
het beenmerg, L.E.). We waren kapot, begrepen er niets
van. Volgens een psycholoog is mijn vader doodgegaan
aan verdriet. “Hij kon niet winnen van de dementie. Op het
moment dat hij haar losliet heeft zijn geest het begeven”,
vertelde de psycholoog.’
‘Drie jaar heeft mijn moeder in dat verpleeghuis gewoond.
In het laatste jaar van haar leven, na het overlijden van
mijn vader, zijn wij, de kinderen, op en neer blijven reizen
naar Suriname. De laatste jaren herkende ze ons niet
meer. Een grappig voorval! (Nou ja, nu is het grappig, destijds
kostte het me moeite om erover te praten. Zo zie je
maar, tijd heelt wonden.) Ik kwam bij mijn moeder op bezoek
en ik zat op de bank in haar kamer. Recht boven mij
aan de muur hing een levensgrote poster met mij er op.
Mijn moeder zat op haar bed. Ik zag haar blik van mij naar
die poster gaan. Ik dacht, zal ze het nú misschien weten?
Ik zei: “Mam, wie is dit?” en ik wees een paar keer op mijn
gezicht en op die poster boven mij. Ze keek en zei: “Die
verrottigheid, ik moet de zuster vragen om die rommel weg
te halen.” Oooohhhhh, haar opmerking deed zó zeer! De
tranen schoten me in de ogen. Mijn broer en zussen hebben
me er lang mee geplaagd. Nu kan ik erom lachen.’
Zie je op tegen het ouder worden?
‘Ik heb angst dat ik dement ga worden, maar nergens
staat dat het erfelijk is. In mijn familie was mijn moeder de
eerste die dement werd. Na mijn moeder werd haar zusje

ALS ‘OUD-ACTRICE’
IN TONEELSTUK OVER
DEMENTIE
De eenakter Monologica van de jonge toneelschrijfster
Marrije Prins gaat over
dementie. Gerda Havertong speelt Hélène,
een dementerende oud-actrice van
68, die in haar zoon haar minnaar ziet
aan wie zij haar nieuwe monoloog wil
voordragen. Poal Cairo speelt Frank, haar
zoon, die al geruime tijd voor haar zorgt.
Maar hij kan dat niet meer aan en wil een
week op vakantie om tot zichzelf te komen.
Op de dag van zijn vertrek maakt hij
zich klaar voor zijn vlucht, en zij voor
haar monoloog. Beiden gaan op in hun
eigen verhaal, tot Hélène een confrontatie
afdwingt die Frank doet beseffen dat
alles anders is dan hij dacht.
Zie ook www.mconline.nl
dement. Die is ook overleden. Ik heb
dus een beetje reden om rekening te
houden met de mogelijkheid. Het ligt
in de lijn der verwachting dat ik die genen
heb. Ik ben heel erg mijn moeder,
lijk meer en meer op haar naarmate ik
ouder word. Soms loop ik mijn eigen
spiegelbeeld voorbij en denk: Je bent
bijna mama. Ik ben bezig me voor te
bereiden, maar ik kan niet duiden hoe
ik dat doe. Die voorbereiding voltrekt
zich in mijn hoofd. Ik heb boeken gelezen
van mensen die zich hadden voorbereid.
Tegen de tijd dat ze dement
raakten, waren ze hun voorbereidingen
vergeten. Dat risico loop je met
dementie.’
Ze noemt Nederland een formulierenland.
‘Papieren, papieren, papieren,
schrijven, schrijven, schrijven, praten,
praten, praten. Iedereen in mijn omgeving
kent mijn standpunten. Iedereen
weet dat ik voorstander ben van euthanasie
in een vroeg stadium van
míjn dementie. De procedures zijn zo
vervelend. Papier invullen, op gesprek.
Jongens, doe niet zo ingewikkeld! Ik
ben nu goed bij mijn hoofd. Ik zeg dat
ik het wil, dus maak het me niet te
moeilijk. Het gaat om mijn leven.’ n
PETRA DE JONG
directeur NVVE
VERLIJEREN
Al zeilend verplaatst een schip zich niet alleen voorwaarts in het water,
maar ook zijwaarts. Dit laatste heet verlijeren, de beweging in de richting
van de lijzijde, de kant die niet in de wind maar in de luwte ligt. Tijdig
bijstellen van de koers is nodig om op de juiste bestemming aan te komen.
Zo’n bijstellende beweging hebben we in het afgelopen jaar ook
gezien bij de artsenorganisatie KNMG.
Door de Week van het Voltooid Leven, georganiseerd door de NVVE, en
het burgerinitiatief voltooid leven van de initiatiefgroep Uit Vrije Wil, zag
de KNMG zich gedwongen om de rol van de arts opnieuw te bezien bij
verzoeken om hulp bij zelfdoding door oude mensen die hun leven voltooid
vinden. De artsenorganisatie heeft daarvoor in het afgelopen jaar
haar achterban geraadpleegd en is uiteindelijk gekomen met het standpunt
‘De rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde’. Een heel moedige
zet en een stap in de goede richting.
In het KNMG-standpunt staat dat de wet veel meer ruimte biedt om hulp
te verlenen bij een verzoek om levensbeëindiging dan artsen vaak denken.
Zo horen ook psychiatrische aandoeningen, dementie en voltooid
leven tot problemen die kunnen leiden tot uitzichtloos en ondraaglijk lijden
in de zin van de euthanasiewet. Daarnaast stelt de KNMG dat de
arts een morele en professionele verantwoordelijkheid heeft om de patiënt
tijdig te helpen bij het vinden van een andere arts, (ook) als die
eerste principiële bezwaren heeft tegen euthanasie of hulp bij zelfdoding.
En de arts moet goed uitleggen waarom hij het verzoek niet kan
inwilligen. In alle gevallen dient de arts te voldoen aan de eisen die aan
een goed hulpverlener worden gesteld. Zo hoort het tot de professionele
plicht om juiste informatie te verstrekken en het lijden te verzachten,
ook als de patiënt zelf, door bijvoorbeeld te stoppen met eten en drinken,
acties onderneemt om zijn leven te beëindigen.
Allemaal open deuren lijken het, maar blijkbaar was het nodig ze expliciet
te benoemen. Door de media is het standpunt dan ook opgepakt als
een koerswijziging van de KNMG. Diverse kranten spreken zelfs van een
verruiming van de wet. Het standpunt dat er in het geval van een voltooid
leven sprake moet zijn van een medische grondslag lijkt inderdaad
op verruiming. Maar formeel staat de uitspraak van de Hoge Raad in de
zaak-Brongersma nog steeds overeind, die stelt dat er sprake moet zijn
van een medisch classificeerbare aandoening of ziekte.
Het KNMG-rapport gaf ook aanleiding tot een reactie van bisschop Eijk,
zelf arts. Hij verwoordt in het Katholiek Nieuwsblad enkele essentiële
bezwaren vanuit katholiek perspectief. Hoopvol is echter dat hij stelt:
‘De overdracht van het dossier van een arts met gewetensbezwaren aan
een collega, die de zorg voor de patiënt overneemt, is in zekere mate
een vorm van medewerking aan euthanasie, maar dan in verwijderde zin
en stuit niet op onoverkomelijke ethische bezwaren.’ Een typisch geval
van (een welkom) verlijeren. n
7

8
Zelfdoding geldt als niet-natuurlijke dood
POLITIE AAN HET DOODSBED
Het gebeurt in Nederland zo’n tweehonderd keer per jaar dat iemand van boven de zeventig zichzelf doodt, zonder
hulp van derden. De politie kijkt in alle gevallen of er sprake is van een misdrijf. Dat kan schokkend zijn. Moet het?
Een zelfdoding in Zuid-Holland: twee echtelieden, beiden 80,
nemen een overdosis pijnstillers en slapen vredig in. Als hun
zoon en dochter hen de volgende dag – zoals ze hadden afgesproken
– vinden, wordt de politie gewaarschuwd. Door
een misverstand over de melding verkeren de hulpdiensten
in de veronderstelling dat er sprake is van een gevaarlijke
situatie met giftig gas. Drie wagens rukken met loeiende sirenes
uit.
Ook de brandweer stuurt drie auto’s naar het adres. Die maken
rechtsomkeert als blijkt dat het geen gevaarlijke situatie
is. Desalniettemin zijn er acht mensen bij het daaropvolgende
onderzoek betrokken. Als zij klaar zijn, laten zij de lichamen
ontkleed maar toegedekt achter. ‘Het was een optreden
met veel bombarie, maar tegenover mij en mijn broer waren
de politiemensen heel discreet’, herinnert de dochter zich.
Een andere zelfdoding, in Gelderland: een 85-jarige man, ziek
en moe van het leven, neemt een overdosis insuline en
sterft. Volgens afspraak vinden zijn huishoudelijke hulp en
haar echtgenoot hem de volgende dag. De politie wordt gewaarschuwd.
Wat zich daarna afspeelt, is voor een oude
vriend van de man aanleiding een brief te sturen aan de burgemeester.
Daarin noemt hij het politieoptreden ‘een vertoning,
waarschijnlijk zoals de politie te werk gaat bij het oppakken
van een gevaarlijke misdadiger’. Verder staat in de brief:
‘Het is verontrustend dat de politie enerzijds klaagt over gebrek
aan mankracht en middelen en anderzijds blijkbaar wel
de tijd en aandacht heeft voor een dergelijk machtsvertoon.’
Ongerust
Zonder in te kunnen gaan op details van de zelfdoding in
Gelderland, vanwege de privacy, wil de politie Gelderland-
Midden wel in algemene termen tekst en uitleg geven over
politieoptreden bij zelfdoding. Het is belangrijk dat het publiek
begrijpt wat we doen en waarom, vindt groepschef tactische
recherche Guido van de Ven.
Hij legt uit dat de politie wettelijk verplicht is onderzoek te
doen bij een niet-natuurlijke dood. In sommige gevallen zijn
het agenten van de noodhulp die als eersten ter plaatse
komen. Dat gebeurt bijvoorbeeld als de politie een melding
heeft gekregen van een ongerust familielid, buren of de
thuiszorg, omdat iemand de deur niet opendoet of niet op
telefoontjes reageert.
Van de Ven: ‘De noodhulp kan op allerlei situaties worden
afgestuurd. Ze weten nooit wat ze zullen aantreffen. Het kan
bovendien zijn dat ze al uren en uren in touw zijn of net nog
een ruzie op straat hebben moeten sussen. Dat kan hun
houding enigszins beïnvloeden. Maar ze stellen zich in alle
gevallen zo professioneel mogelijk op.’
door Els Wiegant
In de meeste gevallen belt een huisarts of de gemeentelijk
lijkschouwer de politie. Is het een natuurlijke dood, dan mag
de (waarnemend) huisarts een verklaring van overlijden afgeven,
waarna de begrafenis of crematie kan worden geregeld.
Gaat het om een niet-natuurlijke dood, dan moet de
politie samen met de lijkschouwer de doodsoorzaak vaststellen.
‘We worden geacht te onderzoeken of de dood is
veroorzaakt door een ongeluk, een misdrijf of door zelfdoding.’
Hulp bij zelfdoding is een misdrijf, waarop volgens artikel
294 van het Wetboek van Strafrecht een gevangenisstraf
van ten hoogste drie jaar of een geldboete staat. Heeft
iemand zichzelf van het leven beroofd, dan moet de politie
met zekerheid kunnen uitsluiten dat hij of zij daar hulp bij
heeft gekregen.
‘De wettelijke taak van de politie is: waarheidsvinding.
Daarom moeten wij kritisch zijn. Tegen jongere collega’s
zeg ik altijd: “Niets is wat het lijkt en zelfs dat niet.” Zit de
deur op slot, zijn er geen sporen van braak en tref je iemand
in bed aan met lege medicijndoosjes naast hem, dan
ligt zelfdoding voor de hand. Maar blijkt iemand twee kleine
injectiegaatjes in zijn onderrug te hebben, dan kan er een
misdrijf in het spel zijn. Ik heb het gelukkig nog nooit meegemaakt,
maar de politie kan om de tuin worden geleid en
daar moeten we alert op zijn.’
Bij een onderzoek zijn minimaal vier functionarissen betrokken:
een tactische en een technische rechercheur van politie,
de gemeentelijk lijkschouwer van de GGD, ook wel forensisch
arts genoemd, en de hulpofficier van justitie.
‘Die laatste is erbij omdat volgens de Wet op de lijkbezorging
alleen de hulpofficier toestemming mag geven om een
lichaam voor onderzoek te vervoeren, als dat nodig is. Bij
een onderzoek kan een stagiair meelopen en er kunnen
extra agenten ter plekke zijn om degene te horen die de
dode heeft aangetroffen. We moeten in zulke situaties aan
veel vormeisen voldoen en dan heb je algauw een hoop
mensen over de vloer.’
Lege portemonnee
Elk van deze functionarissen heeft zijn eigen taak. De technisch
rechercheur doet het technische onderzoek. Hij of zij
maakt foto’s, soms een filmpje, van de situatie en van het
stoffelijk overschot. Is er twijfel over de doodsoorzaak, dan
kan een sporenonderzoek nodig zijn en wordt de omgeving
onderzocht op vingerafdrukken bijvoorbeeld.
‘Wij zijn de De Cocks van deze wereld’, omschrijft tactisch
rechercheur Van de Ven zijn rol. ‘We kijken rond en nemen
alle details in ons op. Staan er kastladen open, ligt er een
lege portemonnee op tafel, staat een raam op een kier, zijn
HH/Thomas Schlijper

er sporen van braak? Als de thuiszorger vertelt dat
iemand al een tijd niet goed meer at, dan checken we
dat. In de meeste gevallen hoef je niet aan dat soort
informatie te twijfelen, maar zoals gezegd: niets is wat
het lijkt.’
De gemeentelijk lijkschouwer onderzoekt het lichaam
van de overledene en bekijkt of de toestand van het
lichaam overeenkomt met de vermoedelijke doodsoorzaak.
Daarvoor is het noodzakelijk dat de dode wordt
uitgekleed. ‘Weer aankleden kost veel tijd, die we niet
altijd hebben. En omdat het lichaam daarna meestal
direct wordt gewassen en opgebaard, laten we dat uit
praktische overwegingen vaak achterwege. Dat kan
voor familie best moeilijk zijn, maar we leggen dit altijd
zoveel mogelijk uit.’
Een dode aantreffen is ook voor veel politiemensen
een emotionele ervaring, zegt Guido van de Ven. ‘Ook
wij vinden het eng om de pols te voelen van iemand die
dood lijkt. Politiemensen zijn doeners en we doen misschien
wel stoer, maar dat is onze manier van verwerken,
van ermee omgaan. Voor ons is een overledene
gewoon een mens en die behandelen we met respect.’
Sporen
Op de vraag of er tijdens de politieopleiding specifieke
aandacht wordt besteed aan zelfdoding en het omgaan
met nabestaanden, antwoordt hij: ‘Mijn opleiding ligt al
even achter me. Destijds was daar niet specifiek aandacht
voor. We leerden hoe we ons moeten gedragen
op de plaats waar een dode wordt aangetroffen. Dat we
bijvoorbeeld niet met moddervoeten eventuele sporen
onbruikbaar maken. Maar dat zijn algemene regels.’
Voor de politie Gelderland-Midden was de ingezonden
brief over de zelfdoding van de 85-jarige geen aanleiding
voor aanpassing van het protocol. ‘Wat we als politie
doen bij de melding van een niet-natuurlijke dood,
staat beschreven in de wet. Dat kunnen we niet veranderen.’
Wel is de brief door de klachtencommissie van de politie
behandeld en aan de schrijver ervan is uitleg gegeven
over het politie-optreden. De betreffende leidinggevenden
zijn ook over de brief geïnformeerd. ‘We kunnen
ons voorstellen dat ons optreden nabestaanden en
betrokkenen rauw op hun dak kan vallen. Daar proberen
we ook zoveel mogelijk rekening mee te houden,
door meteen uit te leggen waarom we doen wat we
doen.’ n
ROLF VAN DER MARCK
oud-redacteur Euthanavisie
VOLLEDIG TABOE
Suriname is doordesemd van geloof. Al liet het koloniaal
bestuur pas in het midden van de achtiende eeuw
zendelingen toe, zij hebben zich met veel succes van
hun taak gekweten. Het kan niet anders gezegd worden.
Omdat zendelingen en missionarissen hun werk
koppelden aan het verschaffen van onderwijs en medische
zorg, vonden ze gemakkelijk toegang tot de
toen voornamelijk Indiaanse en Creoolse bevolking.
Die moesten dan wel hun animistische geloof afzweren
en zich bekeren. Dat betekende lang niet altijd dat
ze hun eigen goden afvallig werden en dat is merkbaar
tot op de dag van vandaag. De toeloop van Surinamers
in pinkstergemeenten of het volle evangelie
is onder andere te verklaren door vergelijkbare gebruiken
en rituelen.
God is in Suriname alom aanwezig, alles gebeurt ‘met
Gods wil’ en om de haverklap wenst Jan en alleman je
‘Gods beste zegen’ toe. Daarnaast wordt bij ziekte of
andere problemen veelvuldig teruggevallen op de bonuman
(een priester of medium van het winti-geloof
die behoort tot het cultureel erfgoed van de Afro-Surinamers)
om de goden om advies te vragen. Bij offi-
ciële vergaderingen, eerstesteenleggingen en ingebruikneming
van nieuwe gebouwen wordt dikwijls een
plengoffer aan de goden gebracht. Zulke gebruiken
zijn gewoon blijven bestaan naast het lidmaatschap
van een kerkgenootschap.
Vanuit het animistisch geloof bezien is de dood het
domein der goden waaraan je niet mag raken, waarover
je niet mag spreken, zeker niet ijdel, laat staan
spotten. Ook rationele mensen die niet al te gelovig
zijn, buigen hier in het zicht van de dood het hoofd
voor de goden. Bij begrafenissen worden in het mortuarium
voor de directe familie dikwijls oude animistische
rituelen voltrokken, waarna de dominee of de
priester in de aula de christelijke uitvaartdienst leidt.
Het wordt ook niet geaccepteerd als je zegt niet-gelovig
of, erger nog, agnost of atheïst te zijn. Dat is hooguit
bespreekbaar in een kleine kring van intimi en dan
nog met de nodige voorzichtigheid. Eens werd ik benaderd
door iemand (mij onbekend, later bleek het
een plaatselijke rechter) die niet kon en wilde accepteren
dat ik niet geloof. Sindsdien moet ik steeds opnieuw
worden bekeerd wanneer we elkaar treffen.
Waar euthanasie, vrijwillig levenseinde, hulp bij zelfdoding,
et cetera, bij de christelijke kerken al nauwelijks
bespreekbaar zijn, is dit alles vanuit het animisme
bezien volledig taboe. n
9

10
OPINIE
Naar wie luistert de dokter, behalve naar zichzelf?
ER IS ECHT ZOIETS ALS ZELFBESCHIKKING
In beslissingen over het levenseinde is ‘zelfbeschikking’ een centraal en gevreesd beginsel. Daarbij roept de
stem van de familie soms ergernis op bij artsen. In andere gevallen wordt er juist onevenredig veel gewicht
aan toegekend. door Hans van Dam
In dagblad Trouw schreef huis- en verpleeghuisarts Ester
Bertholet eerder dit jaar dat familie soms veel druk uitoefent
bij het verzoek om beëindiging van het leven van een
– veelal oudere – dierbare vader of moeder. De arts schreef
dat ze familieleden hoort en ziet lijden onder angst, machteloosheid
en misschien wel schaamte, maar dat ze de
oudere er zelf weinig over hoort. Ze hekelt de maatschappij
die ertoe zou neigen om ouderen met gebreken als
waardeloze mensen te zien die feitelijk alleen geld kosten.
Die maatschappij zou, meent ze, om díe reden hulp bij
zelfdoding mogelijk willen maken.
Bertholet verwijt haar collega’s dat ze te weinig kennis
hebben van het behandelen van ernstig lijden. Voor haar
staat vast dat lijden weggenomen kan worden, desnoods
door iemand in diepe slaap te houden tot de dood erop
volgt (palliatieve sedatie). De kop boven het artikel luidde
“‘Zelfbeschikking’ is vooral wens van de familie.” De kop
dekt de lading van dit stuk: zelfbeschikking staat tussen
aanhalingstekens (het lijkt voor de arts geen reëel begrip)
en de familie is verwijtbaar.
Relevant 4/2011
Niet ernstig genoeg
Ruim een week na deze publicatie kreeg Aafke Groenhuijzen
uit Rosmalen ruimte voor repliek in een ingezonden
brief. Zij had het artikel van Bertholet gelezen, daags na
de dood van haar man. Hij was overleden na zeer moeilijke
weken, mede doordat de huisarts het lijden niet ernstig
genoeg vond en daarom niet wilde ingaan op het verzoek
om euthanasie – toen dat nog wél had gekund. Ze eindigt
haar brief als volgt: ‘Het zijn zeker niet de verwanten die
patiënten dwingen tot een euthanasieverzoek. Arme patiënten,
ze worden zelf niet gehoord.’
Huisarts en columnist voor Het Parool, Steven van de
Vijver, bleek weer op een andere manier dan zijn collega
Bertholet te worstelen met het probleem patiënt-familie.
Hij had een patiënt met uitgezaaide longkanker overgenomen
van een collega die vanwege het geloof geen euthanasie
wilde doen. Van de Vijver stond voor een bekend dilemma:
de patiënt had haast (die bevond zich als het ware
in een brandend huis) maar zelf wilde de dokter tijd, zeker
nu hij de patiënt niet kende, en de doodswens de enige
Peter de Wit

hulpvraag was. Op zijn uitleg dat hij tijd nodig had, reageerde
de familie verbaasd. Van de Vijver concludeerde:
‘Het is niet de eerste keer dat ik mensen ontmoet voor wie
euthanasie iets is als een lekkende gootsteen. Je belt een
nummer en aan het einde van de week is het geregeld.’
Paternalistisch
In het gesprek ‘wappert’ de familie (in de woorden van Van
de Vijver) met de wilsverklaring, erop wijzend dat je in Nederland
toch recht hebt op euthanasie. Als de huisarts uitlegt
dat dat echt anders ligt, betrapt hij zichzelf op een paternalistische
toon. Maar ook hij komt tot de conclusie dat
de wens tot snelle uitvoering van euthanasie soms eerder
vanuit de familie komt dan vanuit de patiënt, ook in de situatie
die hij meemaakte. ‘Zolang ik mijn sigaretje kan roken,
kan ik het nog wel uitzingen’, zei de patiënte. Maar ze drukte
hem wel op het hart ‘geen fratsen uit te halen met pillen
of andere rotzooi om mijn leven te rekken’. Deze patiënte
had er al voor getekend dat het jaartal 2010 op haar grafsteen
zou komen staan, waarvan akte. De arts eindigt zijn
krantencolumn met de mededeling dat hij een vervolgafspraak
met de vrouw heeft gemaakt. Hieruit spreekt de
suggestie, hopelijk, dat hij door de verkrampte manier
waarop de familie praatte, kon heen kijken en met de patiënte
wilde meegaan.
De twee publicaties illustreren een probleem dat al bestaat
sinds er openlijk wordt gepraat over beslissingen rondom
de dood. In die discussie roeren zich steeds de uitersten.
Aan de ene kant is er de familie die op hoge toon, al of niet
wapperend met de wilsverklaring van een geliefd familielid,
eist dat de dokter nú overgaat tot euthanasie. Helemaal
aan de andere kant zijn er families die zich met hand en
tand verzetten tegen het beperken van de behandelingen,
zelfs in het zicht van een onafwendbare dood.
De reacties van artsen tonen ook de uitersten en alles wat
daartussen ligt. Doorbehandelen tegen beter weten in, omdat
de familie niet wil dat de behandeling wordt gestopt tot
en met het hardnekkig weigeren van euthanasie als de familie
daarom vraagt, los van wat een patiënt werkelijk wil.
En dan spelen er nog twee kwesties mee: de feitelijke
plaats van de familie en de communicatie hierover. Dat
laatste is het moeilijkst.
Vetorecht
De wil van de familie is ondergeschikt aan wat de persoon
in kwestie wil. Als het erop aan komt, speelt familie de
tweede, of misschien wel derde viool. En als dat de wens
van de patiënt is, speelt de familie helemaal geen viool. Zo
zwart op wit klinkt dat hard, maar het is wel zo en het is
goed dat het zo is. Het zou bizar zijn als familieleden het
vetorecht hadden over mijn uitdrukkelijke laatste wens. Zo
sterk geformuleerd zal iedereen dat met me eens zijn,
maar de praktijk is soms anders. Ik heb vaak meegemaakt
dat een medisch volstrekt zinloze behandeling (langdurig!)
werd volgehouden, omdat de familie niet wilde dat er zou
worden gestopt. Men kon moeder of vader nog niet missen,
bijvoorbeeld.
Andersom komt het vaak voor dat familie die aandringt op
uitvoering van euthanasie wordt weggezet, bijvoorbeeld in
een situatie dat iemand snel richting wilsonbekwaamheid
gaat (zoals de man van Aafke Groenhuijzen). In zo’n geval
verdiept de arts zich niet meer actief in wat werkelijk in zijn
patiënt leeft. Dan kan zo’n opmerking volgen als: ze zingt
het wel uit, zolang ze nog een sigaret kan roken. De arts
vraagt niet meer onder welke omstandigheden iemand het
niet meer kan uitzingen. Dat laatste vergt actief onderzoeken
naar waar voor iemand de grens ligt en, nogmaals, dat
gebeurt vaak minder naarmate de familie meer aandringt.
De gemeenschappelijke factor in beide voorbeelden is dat
de arts de beslissingen op afstand houdt die de dood
doorgang zouden verlenen of bewerkstelligen. Hiermee zeg
ik niet dat dat altijd het (onbewust) achterliggende motief
is, maar wel dat dit voorkomt. En dan betaalt de patiënt de
rekening: hij leeft langer dan hij wil of dan waarmee hij
gediend is. Dat zou niemand moeten willen. Daarom is het
zaak dat in de hectiek van deze beslissingen artsen en
hulpverleners kritischer kijken naar hun eigen emoties en
motieven.
Drammen of manipuleren
Wat Ester Bertholet zo onverbloemd laat zien, komt in vele
varianten voor: een welhaast intuïtieve angst voor zelfbeschikking
in haar zuiverste vorm. Dat wil zeggen: niet per
se buiten de naasten om, maar als het niet anders kan
wél. Want in laatste instantie telt altijd de wens van de
betrokkene. Zo zouden we recht moeten wíllen doen.
Het tweede punt betreft de communicatie. Aandringen van
familie wordt door hulpverleners vaak gevoeld en daardoor
geduid als drammen of zelfs manipuleren. Gebruik van uitdrukkingen
als ‘wapperen met wilsverklaringen’ roept al
een karikatuur op die niet getuigt van inzicht in wat werkelijk
speelt. Zogenaamd drammende familie is vaak angstig,
bijvoorbeeld over dat hun naaste wegzakt in een vorm van
lijden die hij of zij nu juist had willen vermijden. Of er
spreekt, inderdaad, onmacht uit om met de benarde of al
bijna benarde situatie om te gaan. Dit zijn maar twee van
de vele, vele mogelijkheden, maar steeds is het aan de
arts of aan een andere hulpverlener om, achter wat zich
zichtbaar voordoet, de dieper liggende gevoelens en achtergronden
te ontdekken en daar rekening mee te houden.
Aan de andere kant, een ‘overdreven’ hechten aan wat familie
zegt, of eenzijdig benadrukken dat mensen in overleg
met hun naasten moeten beslissen, kan verwijzen naar
eigen weerstanden of naar de angst om werkelijk voorrang
te geven aan zelfbeschikking. Als iemand sterft, kunnen
andere problemen van naasten op verwrongen manieren
naar buiten komen. Het is aan de arts om dat te doorzien.
Hiernaast zijn er situaties waarin een patiënt om persoonlijke
redenen geen enkele inbreng wil van kinderen of ouders,
bijvoorbeeld als deze fundamenteel andere opvattingen
hebben en ook nog dwingend zijn. Dan kan iemand,
zonder die naasten, tóch een zorgvuldig besluit nemen.
Hoge uitzondering
Kortom, er is een breed palet aan mogelijkheden, waarbinnen
het spreekwoordelijke gedram bij uitzondering voorkomt.
Het verwijst vrijwel altijd naar achterliggende gevoelens
van angst en machteloosheid. Het is aan hulpverleners
om die te begrijpen. Juist dan blijft er volop ruimte om
patiënten echt te horen en dus recht te doen. Laat zelfbeschikking
vooral zelfbeschikking blijven. Moeilijk? Soms
wel. Maar het moeilijke moet ook. n
11

12
Juriste Esther Pans: ‘Investeer in de relatie met de arts’
GEVOLMACHTIGDE ALS DE PATIËNT ZIEN
Wie een schriftelijke wilsverklaring heeft, kan een gevolmachtigde aanwijzen. Hoe werkt dat? Wat vinden artsen
ervan? Juriste Esther Pans kent de theorie en de praktijk. En ze hamert op het belang van een goede relatie met
de arts. Maar wat als dat onmogelijk is? door Fred Verbakel
Een gevolmachtigde, dat kan iemands
partner, zoon of dochter of een goede
vriend(in) zijn. Deze kent de wensen
omtrent het levenseinde van de betrokkene
en heeft de bevoegdheid om
als vertegenwoordiger op te treden
wanneer de ‘volmachtgever’ zelf niet
meer in staat is om zijn of haar belangen
bij medische beslissingen te behartigen.
NVVE-leden die in hun omgeving
niemand kunnen vinden die hier
geschikt voor is, kunnen een beroep
doen op de Gevolmachtigdendienst
van de vereniging.
Juriste Esther Pans (35) heeft een duidelijke
mening over de rol van gevolmachtigden.
Zes jaar geleden promoveerde
ze op een onderzoek naar de
normatieve grondslagen van de euthanasiewet.
Ze werkt als advocaat op het
kantoor Kennedy Van der Laan in Amsterdam,
is gespecialiseerd in het civiele
(aansprakelijkheids)recht en doet
ook medische tuchtzaken. Ze heeft bijvoorbeeld
een familie bijgestaan die
wilde dat de behandeling van een
meervoudig gehandicapt kind werd
Relevant 1/2010 4/2011
stopgezet. Dat lukte. Het medisch
tuchtcollege in Amsterdam gaf de familie
gelijk en berispte de arts wegens
verwijtbaar zinloos medisch handelen.
‘Hij was echt goed fout bezig.’
Filosofie
Esther Pans: ‘Zodra iemand niet meer
wilsbekwaam is, dus als hij of zij niet
meer in staat is zijn belangen goed te
behartigen, dan moet hij proberen iemand
te vinden die hem kan vertegenwoordigen.
Meestal zal dat iemand uit
de naaste omgeving zijn, een familielid
of een partner. Die wordt de persoonlijke
vertegenwoordiger en de
arts moet deze vertegenwoordiger eigenlijk
zien alsof het de patiënt is. Dat
is de filosofie. Er wordt alleen naar díe
persoon geluisterd, wat andere naasten
ook vinden. Hij heeft een juridische
status, hij is spreekbuis van de patiënt.’
Belangrijk is dat de patiënt, liefst
schriftelijk, aan zijn naasten en arts(en)
duidelijk maakt wie zijn belangen behartigt,
zegt Pans. ‘In de praktijk blijkt
dat artsen moeite hebben om uitsluitend
af te gaan op de aangewezen vertegenwoordiger.
Zeker als de vertegenwoordiger
van buiten komt, bijvoorbeeld
via de Gevolmachtigdendienst
van de NVVE. Van familieleden is het
heel begrijpelijk dat ze namens jou optreden;
bij een buitenstaander zal het
altijd vragen oproepen. Wat zit erachter?
Met name als het iemand is met
een sterk ideologische achtergrond.
Dus investeer in de relatie met de
arts!’
Mensen benaderen Esther Pans regelmatig
met de vraag om aan hun arts
uit te leggen wat allemaal kan. ‘Maar
daar ben ik huiverig voor, omdat artsen
totaal niet houden van juridisering.
Ze vinden het bedreigend. Daarom
leg ik patiënten, hun naasten of
gemachtigden liever uit wat hun
rechtspositie is en hoe ze hun onzekere
arts kunnen helpen. Zorg ervoor
dat hij een goede brief in z’n dossier
heeft.’ Het gaat om een subtiel samenspel,
zegt ze. ‘Zonder pressie. Als
de dokter denkt: die naasten willen

wel érg graag, dan wekt dat argwaan.
Tweespalt of geldelijk gewin werkt ook
vertroebelend. Artsen lopen niet graag
de kans dat iemand ze voor de tuchtrechter
daagt of dat ze voor de toetsingscommissie
hun gelijk moeten
uitleggen. Ze zijn bang voor hun naam
en hun positie.’ Ze vertelt dat ze heel
veel klachten hoort uit het zuiden van
het land, waar misschien het geloof
nog een sterke rol speelt. ‘Dat maakt
de taak voor gevolmachtigden ook
zwaar.’ Bij twijfel, bij tegenstrijdige signalen
zal de arts geneigd zijn geen
euthanasie te geven.
Pottenkijkers
Als de verpleging in een verzorgingshuis
tegen is, krijgt de arts het ook
moeilijk. ‘Juridisch gezien doet de mening
van al die pottenkijkers er niet
toe, het gaat om de relatie tussen
arts en patiënt, of tussen arts en gevolmachtigde
als de patiënt wilsonbekwaam
is. Maar ja, in de praktijk ligt
dat anders. Het personeel kijkt mee,
denkt mee. Het ziet iemand de hele
dag… Soms kloppen de emoties niet
meer met de uitingen. Je weet niet
wat er in iemands hoofd omgaat. Dat
iemand zit te huilen zegt niet dat hij
verdrietig is. Iemand die lacht, hoeft
niet vrolijk te zijn. Ook hier is het weer
de arts die bepaalt of er sprake is van
uitzichtloos en ondraaglijk lijden.’
Een ander probleem is dat ouderen in
een tehuis vaak een nieuwe arts krijgen,
terwijl ze met hun huisarts al een
langdurige verstandhouding hadden.
De verpleeghuisarts kent de patiënt
niet in goeden doen en kan zich minder
goed voorstellen wat het voor hem
of haar betekent totaal afhankelijk te
zijn. Cijfers laten duidelijk zien dat het
moeilijker is om in een verpleeghuis
euthanasie te krijgen dan thuis. Ook
groepspraktijken van artsen kunnen
ongunstig zijn; de persoonlijke band
kan daar verwateren als je niet oppast.
Esther Pans: ‘Dus zorg ervoor
dat alle artsen in zo’n praktijk op de
hoogte zijn van je wensen.’ Ze voegt
eraan toe: ‘Ik snap dat mensen heel
boos worden als een arts de boot afhoudt,
maar besef dat je als patiënt of
gevolmachtigde veel van iemand
vraagt. Artsen zijn allergisch voor
dwang. Vooral jonge artsen komen liever
in overleg tot een oplossing.’
De huidige euthanasiewetgeving is
tien jaar geleden ontstaan aan de
hand van rechterlijke uitspraken. Bin-
nen de wet is meer ruimte dan aanvankelijk
werd gedacht. Esther Pans
noemt het opvallend wat toetsingscommissies
tegenwoordig goedkeuren.
‘Met name bij dementie wordt
veel meer geaccepteerd. Ze weten
wat er leeft in de praktijk. Ze zijn over
het algemeen vrij progressief. Ze hebben
stapje voor stapje meer ruimte
geboden, ondanks het kille politieke
klimaat. Dat is heel moedig.’
Morele verwijsplicht
Het KNMG-standpunt van juni 2011 is
een grote stap vooruit. De organisatie
komt ook met een morele verwijsplicht
voor haar leden. Die luidt: ‘De arts behoort
de patiënt in de gelegenheid te
stellen in contact te treden met een
collega die geen principiële bezwaren
heeft tegen euthanasie en hulp bij
zelfdoding.’ (Zie ook de column van
Petra de Jong op pag. 7, red.) Wel
voegt de KNMG eraan toe: ‘Er is geen
sprake van een juridische verwijsplicht
maar wel van een morele en professionele
verantwoordelijkheid om de patiënt
tijdig hulp te verlenen bij het vinden
van een arts (bijvoorbeeld binnen
het samenwerkingsverband) die geen
principiële bezwaren heeft tegen euthanasie
of hulp bij zelfdoding.’
‘JE ZAG NIET AAN HEM OF HIJ LEED’
Als een arts principieel tegen euthanasie
is, moet hij dat in een vroeg stadium
kenbaar maken. In de praktijk
blijkt dat patiënten hun voelsprieten
moeten uitsteken als een arts zegt: ik
laat je niet in de steek. Want zo’n toezegging
kan van alles betekenen – palliatieve
zorg, morele bijstand – maar
meestal geen euthanasie.
Esther Pans verwacht dat de vraag
naar euthanasie met de vergrijzing in
een stroomversnelling raakt. ‘De jonge
ouderen van nu, laten we zeggen de
zestigers, zijn veel mondiger. Artsen
krijgen een zware dobber aan die grote
groep als die de aftakeling niet tot het
einde toe wil meemaken. Daar moeten
ze iets mee en zo staat het ook in
de wet. Artsen hebben een eigen verantwoordelijkheid,
maar ze moeten
zich ook verantwoorden tegenover de
patiënt die niet zelf over die dodelijke
middelen kan beschikken. Dat zullen
lastige gesprekken worden. Het strafrecht
is door de euthanasiewet niet
voor niets op afstand gezet.’ n
Esther Pans kent het probleem van euthanasie
en dementie van nabij. Haar grootvader begon
een jaar of zestien geleden te dementeren. Hij
behoorde tot de voorvechters van het recht op
euthanasie. Hij was al sinds de oprichting lid
van de NVVE en wilde niet dement sterven. Het
is wel gebeurd.
‘Hij was tot het eind toe gezond en vrolijk en actief. Geen arts zal dan zeggen:
we gaan de verklaring uitvoeren. Toen niet en ook nu nog niet. Ook niet als ik
toen zijn gevolmachtigde was geweest. Je zag niet aan hem of hij leed. Het lijden
moet zichtbaar zijn. Het blijft de professionele inschatting van de arts. In het
tehuis waar mijn opa zat was hij de enige die geen medicijnen slikte. Hij was heel
fit. Tot twee dagen voor zijn dood konden we nog lange wandelingen met hem
maken. Hij is 83 geworden. Daarvan is hij zes jaar lang dement geweest.’
Zou hij zijn familie die zes jaar kwalijk nemen?
‘Dat is een gewetensvraag. De persoon die hij was, zou gruwen van de persoon
die hij werd. Dat is waar. Maar de persoon die wij daar zagen lopen kreeg heel veel
aandacht. Van vrouwen met wie hij ging koffiedrinken en wandelen in de tuin. Hij
was heel geliefd. Het is een erg moeilijke inschatting. Artsen willen niet een
ogenschijnlijk gelukkige man uit de recreatiezaal plukken en een spuit in de arm
duwen met het dodelijke middel. Dat kun je je voorstellen. In de dagbehandeling
had hij het in het begin moeilijk. Hij zei een keer: “Het ontbreekt hier aan niets,
behalve aan verstand.” Hij was in het begin bij vlagen heel scherp maar over
euthanasie sprak hij niet meer.’
13

14
KORT
STEEDS MEER NEDERLANDERS
VRAGEN HULP BIJ ZELFDODING
Het aantal meldingen van euthanasie en hulp bij zelfdoding
nam in 2010 toe met 19 procent. De stijging
betekent voor artsen onder meer dat zij lang moeten
wachten op het oordeel van de toetsingscommissies.
Net als in de jaren ervoor nam het aantal meldingen vorig
jaar flink toe, zo blijkt uit het Jaarverslag 2010 van de regionale
toetsingscommissies euthanasie. De meldingen
zijn verplicht volgens de WTL, de Wet toetsing levensbeëindiging
op verzoek en hulp bij zelfdoding. In 2009 kwamen
2636 meldingen binnen; in 2010 waren dat er 3136.
Volgens het jaarverslag van de toetsingscommissies voldeed
het merendeel van de betrokken artsen aan de zorgvuldigheidseisen,
ook in de 25 gevallen waarin de stervenshulp
werd verleend aan dementerenden. Die groep op
zichzelf vertoont eveneens een stijging: 2006 telde drie
gevallen van dementie, 2009 zes. Twee psychiatrische
(depressieve) patiënten kregen vorig jaar hulp; patiënten
met kanker vormen de overgrote meerderheid (2548).
‘Voltooid leven’ komt in het jaarverslag voor, maar niet als
apart getelde categorie. Wel is bij één van de negentien
beschreven casussen (casus 11) onderzocht of sprake
was van ‘klaar met leven’, zoals de arts in deze casus zelf
had aangevoerd. Maar de kwaal die toenemende blindheid
veroorzaakte bij de bewuste vrouw – die ook andere zeer
KNMG interpreteert euthanasiewet ruimer
Het vernieuwde standpunt van artsenorganisatie
KNMG kreeg deze herfst veel aandacht
in de pers. In Trouw vertelde KNMGvoorzitter
Arie Nieuwenhuijzen Kruseman
dat de organisatie de ogen waren geopend
door zowel de NVVE als de initiatiefgroep
Uit Vrije Wil.
Dat artsen hun patiënten te vaak in de kou
laten staan, een verwijt dat vanuit de NVVE
herhaaldelijk is geuit, heeft zijn uitwerking
niet gemist. Samen met het initiatief van
Uit Vrije Wil was dat ‘voor ons aanleiding
om de praktijk van de euthanasiewet te
analyseren’, zei de KNMG-voorzitter. Het
kostte maanden onderzoek en discussie,
maar begin september was het nieuwe
standpunt klaar.
Daarin wees de artsenorganisatie erop dat
de meeste verzoeken om euthanasie worden
afgewezen: van de 8400 krijgen er
6000 geen gehoor. ‘Maar’, aldus de voorzitter
in het interview in Trouw, ‘in een kleine
2500 gevallen overleed de patiënt in de
terminale fase, nog voordat het verzoek
kon worden ingewilligd. Dat kan het gevolg
zijn van artsen of patiënten die hun wens
te laat kenbaar maken.’
Relevant 4/2011
hinderlijke kwalen had – werd door de toetsingscommissie
gezien als de ‘medisch classificeerbare’ aandoening. Dat
maakte dat de hulp bij zelfdoding als zorgvuldig werd beschouwd,
los van de vraag of er sprake was van voltooid
leven.
Een nadeel van het toegenomen werk van de toetsingscommissies
is de lange tijd die verstrijkt voordat artsen
horen wat het oordeel is. Een arts die stervenshulp verleent,
zou volgens de wet binnen enkele weken uitsluitsel
moeten krijgen – daar heeft zijn of haar praktijk ook belang
bij – maar de gemiddelde wachttijd is nu 63 dagen.
Het ministerie van VWS laat eens in de vijf jaar onderzoek
doen naar levensbeëindigend handelen door artsen: nieuwe
resultaten daarvan worden eind 2012 verwacht.
Nieuwenhuijzen Kruseman gaf toe dat artsen
onvoldoende op de hoogte zijn met de
euthanasiewet, ook doordat de gemiddelde
arts er relatief weinig mee te maken
zou krijgen, al blijkt uit gegevens van de
NVVE dat de gemiddelde arts eens in de
drie tot vijf jaar euthanasie uitvoert.
Een van de belangrijkste aanbevelingen
van de KNMG aan artsen is om tijdig contact
te zoeken met deskundigen. Ook bevat
het KNMG-standpunt de morele oproep
aan ‘weigerartsen’ om patiënten direct
door te verwijzen. (Zie ook de column van
Petra de Jong, pag. 7.)
A. Nieuwenhuijzen Kruseman
‘Veel huisartsen
weigeren’
Uit een onderzoek onder
achthonderd huisartsen in
Nederland blijkt dat ruim
een derde in de afgelopen
vijf jaar een verzoek om euthanasie
heeft geweigerd.
Het onderzoek werd uitgevoerd
door het televisieprogramma
EenVandaag en het
digitale tijdschrift Huisartsvandaag.
Bijna driekwart van de ondervraagden
zegt niet bereid
te zijn mee te werken
aan euthanasie bij patiënten
met angst voor toekomstig
ondraaglijk lijden. Maar
20 procent vindt ‘voltooid
leven’ een grond voor stervenshulp.
Intussen kwam Omroep
Max met de uitkomsten van
een enquête onder ouderen:
een derde vindt dat
mensen die uit het leven
willen stappen, ook als ze
niet ernstig ziek zijn, recht

hebben om op een humane
manier hun leven te beëindigen.
Kabinet legt advies VN
opnieuw terzijde
Twee jaar geleden uitte het
Mensenrechtencomité van
de Verenigde Naties zijn
zorg over de Nederlandse
euthanasiewetgeving: die
zorg bestaat nog steeds,
maar minister Rosenthal
van Buitenlandse Zaken
heeft de kritiek opnieuw gepareerd.
Het Nederlandse
kabinet zegt geen probleem
te zien in de huidige euthanasiepraktijk
en wijst er met
nadruk op dat, anders dan
boze tongen willen, ‘de
wens van een patiënt om
geliefden niet langer tot last
te zijn, geen geoorloofde
grond is voor een euthanasieverzoek’.
Anti-euthanasie-pastoor
wekt woede kerkbestuur
Drie van de zeven bestuursleden
van de parochie Sint
Jans Onthoofding in Liempde
zijn opgestapt. Zij protesteren
daarmee tegen
het bisdom Den Bosch, dat
niet optreedt tegen pastoor
Norbert van der Sluis. Deze
weigerde in augustus de
uitvaart te verzorgen van
een parochiaan die euthanasie
had gekregen. De
nabestaanden moesten uitwijken
naar de kerk in Sint-
Oedenrode, omdat de pastoor
zijn kerk evenmin beschikbaar
wilde stellen aan
een andere pastoor.
In de pers zei Van der Sluis:
‘Bij euthanasie moet ik nee
zeggen. Ik kan het voor
mijn geweten dan niet ver-
Norbert van der Sluis
(foto Clemens Le Blanc)
antwoorden dat ik wel een
collega zou toestaan de
mis in mijn kerk te verzorgen.’
Ook zei hij: ‘Mensen
denken dat alles maar kan
in de kerk. Maar dat is natuurlijk
niet zo.’ In de parochie
is woedend gereageerd
op de handelwijze
van de pastoor. In een reactie
zei NVVE-directeur Petra
de Jong: ‘Het lijkt wel
een kerkelijke straf die de
overledene postuum wordt
opgelegd.’
‘Donorlong na euthanasie
functioneert zeer
goed’
Artsen in het universitair
ziekenhuis in Leuven hebben
nu vier keer een transplantatie
uitgevoerd met
de donorlongen van patiënten
die euthanasie hadden
gekregen. Ook al omvatten
die maar 2,8 procent
van het totaalaantal longtransplantaties
in die periode
(2007-2009), de artsen
stellen vast dat de donorlongen
relatief zeer goed
functioneerden.
De ‘euthanasiepatiënten’
van wie de longen werden
gebruikt, hadden niet – zoals
veel andere patiënten –
ademhalingsmoeilijkheden
gehad in de stervensfase.
Dat zou de oorzaak zijn. In
Nederland, zo schrijft het
Nederlands Tijdschrift voor
Geneeskunde, zijn nog geen
transplantaties uitgevoerd
met longen van euthanasiepatiënten,
omdat het
ethisch debat hierover nog
gaande is.
Dat gaat onder andere over
de vraag hoe de procedures
van euthanasie en orgaandonatie
strikt gescheiden
zouden moeten blijven.
Reanimatie onmiddellijk
staken
Volgens nieuwe richtlijnen
van de Nederlandse Reanimatie
Raad zijn hulpverleners
niet altijd verplicht om
mensen, bijvoorbeeld na
een ernstig ongeluk, te re-
KENNIS VAN EUTHANASIEWET
BIJ VERZORGENDEN BEPERKT
KORT
‘Zorgprofessionals’, onder wie verpleegkundigen, hebben
gebrekkige kennis van de euthanasiewet. Ook onder
burgers bestaan veel misverstanden over wat mag
en niet mag. Wel waarderen de meeste Nederlanders de
euthanasiewet.
Het onderzoek waaruit dat
blijkt, het Koppel-onderzoek,
werd uitgevoerd door
het UMC Utrecht, het Erasmus
MC in Rotterdam en
het UMC Groningen. Bijna
tweeduizend burgers, achthonderd
artsen en twaalfhonderd
verpleegkundigen
en verzorgenden beantwoordden
de vragen van de
onderzoekers. Een van de conclusies luidt dat nog veel
artsen lijken te denken dat onder ondraaglijk lijden wordt
verstaan: lichamelijk lijden.
Veel van de ondervraagde burgers menen dat euthanasie
bij dementie mogelijk moet zijn en ongeveer een derde
van hen steunt het initiatief Uit Vrije Wil, voor stervenshulpverlening
door niet-artsen aan ouderen die hun leven
voltooid vinden. Van de artsen is ruim tweederde tegen
stervenshulp bij voltooid leven. En een meerderheid van
de burgers blijkt te denken dat euthanasie niet is toegestaan
bij ondraaglijk lijden met een psychische oorzaak.
Eerste hulp bij euthanasievragen
Bij twijfels en vragen over euthanasie en hulp bij zelfdoding
kunnen verpleegkundigen en verzorgenden (v & v) sinds half
juni terecht bij de SCEN-v&v-helpdesk. Van maandag tot en
met vrijdag is tussen 9.00 en 16.00 uur telefonisch advies
beschikbaar van speciaal opgeleide collega’s. Het telefoonnummer
is 020 - 592 33 48.
animeren. Ze zijn in sommige
gevallen zelfs verplicht de
reanimatie te staken.
Als het leven van de hulpverlener
zelf in gevaar komt, is
dat een geldige reden om
van reanimatie af te zien.
Ook is reanimatie niet verplicht
als ‘op basis van de
fysieke toestand van het
slachtoffer overduidelijk kan
worden vastgesteld dat reanimatie
zinloos is’.
De aanwezigheid van een
rechtsgeldige wilsverklaring
of de niet-reanimerenpenning
is in de nieuwe richtlijnen
ook voldoende reden
om reanimatie achterwege
te laten. En ziet de hulpverlener
pas tijdens het reanimeren
de penning of wilsverklaring,
dan moet de reanimatie
onmiddellijk worden
gestaakt. Als de hulpverlener
een penningdrager
reanimeert, omdat de penning
op dat moment niet
zichtbaar is, heeft dat verder
geen gevolgen.
Leden kunnen de speciale
niet-reanimerenpenning voor
€ 37,50 bestellen via ‘Mijn
NVVE’ op www.nvve.nl of via
020 - 620 06 90.
15

16
Relevant 4/2011
(Advertentie)
HELP MEE
Steeds meer mensen kiezen er bewust voor om
door middel van een schenking of legaat het
werk van de NVVE toekomst te geven, zowel vóór
als na hun levenseinde. De NVVE is door de
Belastingdienst erkend als ANBI (Algemeen Nut
Beogende Instelling), zodat donaties aftrekbaar
zijn.
Wilt u meer weten over schenkingen en legaten?
Neem dan contact op met hoofd bedrijfsvoering
Frans Janssen, tel. 020 - 531 59 17.
‘Het is hier met zoveel waarborgen omkleed’
MEESTE VERZEKERAARS ZIJN AL
VERTROUWD MET EUTHANASIE
Na euthanasie of zelfdoding hebben nabestaanden
vaak al genoeg te verwerken. Zorgen over de vraag of
verzekeringen wel zullen uitkeren, kunnen een extra
belasting zijn. Wat kunt u verwachten?
door Els Wiegant
Bij euthanasie of zelfdoding kunnen vier soorten verzekeringen
een rol spelen: levens-, overlijdensrisico-, uitvaart-
en – wanneer de zelfdoding mislukt – arbeidsongeschiktheidsverzekeringen.
Bij levens- en overlijdensrisicoverzekeringen is euthanasie
geen reden om niet uit te keren; verzekeraars betalen
gewoon. De Bond van Verzekeraars, de belangenvereniging
van vrijwel alle particuliere verzekeraars in Nederland,
stelt: ‘Euthanasie is in ons land met zoveel waarborgen
omkleed dat de dekking uit de polis bij een wettelijk
toegestane euthanasie in de praktijk niet ter discussie
staat.’
Is iemand op het moment dat hij de polis afsluit al (terminaal)
ziek, dan moet hij dat uiteraard aan de verzekeraar
melden. Anders kan de uitkering bij overlijden wel degelijk
vervallen.
Iets anders ligt het bij zelfdoding. Zelfmoord of zelfdoding
– de termen worden allebei gebruikt – kan in de polissen
van levens- of overlijdensrisicoverzekeringen worden genoemd
als reden om níet uit te keren. Doorgaans is daarbij
sprake van een ‘wachttijd’ van een tot drie jaar.
Vindt de zelfdoding ná die termijn plaats, dan keren verzekeraars
volledig uit. De ‘wachttijd’ is in de polissen
opgenomen om te voorkomen dat iemand die van plan is
uit het leven te stappen, nog snel een verzekering afsluit
om zijn nabestaanden goed verzorgd achter te laten.
Vindt een zelfdoding vóór het verstrijken van de termijn
plaats, dan wordt wel de afkoopwaarde of de premievrije
waarde van een polis uitgekeerd.
Invalide
Bij uitvaartverzekeringen is er normaal gesproken voor
zowel euthanasie als zelfdoding volledige dekking. Maar
bij zelfdoding (niet bij euthanasie) kan het zijn dat er in de
polisvoorwaarden een ‘wachttijd’ van een of twee jaar is
opgenomen. Mislukt iemands zelfmoordpoging, dan kan
hij of zij invalide raken. Voor arbeidsongeschiktheidsverzekeraars
is een zelfmoordpoging meestal reden om niet
uit te keren. De verzekerde heeft zichzelf de schade immers
doelbewust toegebracht.
Het Verbond van Verzekeraars adviseert om de polisvoorwaarden
van verzekeringen altijd goed te lezen. Is er verschil
van mening over een ingediende claim, dan kan dat
worden aangekaart bij de geschillencommissie van de
verzekeraar zelf. Komen partijen er niet uit, dan kan het
geschil worden voorgelegd aan het Klachteninstituut
Financiële Dienstverlening (Kifid) in Den Haag. n

Euthanasiewetgeving ‘opgedrongen’ aan BES-eilanden
VOORLICHTING DRINGEND GEWENST
Wie weet er precies wat de euthanasiewetgeving inhoudt? Op de eilanden Bonaire,
Sint Eustatius en Saba heerst verwarring. Maar ook irritatie over vermeend neokolonialisme.
door Marijke Hilhorst
Het Koninkrijk der Nederlanden bestaat sinds 10 oktober
2010 uit vier landen: Nederland, Aruba, Curaçao en Sint-
Maarten. In de nieuwe constellatie horen de eilanden Bonaire,
Sint Eustatius en Saba (BES) als ‘openbare lichamen’
of bijzondere gemeenten bij Nederland, niet meer bij
de Antillen. Nederlandse ministers zijn rechtstreeks verantwoordelijk
voor de BES-eilanden, die samen zo’n 20.000
inwoners tellen.
Wat vroeger in Curaçao door de zogeheten Landsregering
werd beslist, wordt nu in Den Haag beslist. De wetgeving
die uit Den Haag komt, is sinds ‘10-10-10’ op de drie eilanden
net zo geldig als hier in Nederland. Ook de euthanasiewetgeving.
Blij lijkt de bevolking daar niet mee. De grotere
invloed van Nederland wordt door sommigen gezien als
neokoloniaal. Men ervaart de wetgeving als ‘opgedrongen’.
Dat is iets heel anders dan dat zulke wetgeving het gevolg
is van een langdurig maatschappelijk proces, zoals de euthanasiewet
hier in Nederland tot stand is gekomen.
Zwijgen
Om de stemming op de BES-eilanden te peilen, vroeg Relevant
een aantal (huis)artsen en bewoners naar hun standpunt
of visie over de euthanasiewetgeving. We gingen ervan
uit dat het een moeilijk onderwerp was, maar kennelijk
ligt het zo gevoelig dat zwijgen sommige aangeschrevenen
het beste leek. Althans, dat gold voor de door ons benaderde
medici. Er kwam één, voorlopige, reactie uit die
hoek. Begin juni liet een van de aangeschreven artsen weten
‘zeer welwillend te zijn medewerking te verlenen’. Maar,
schreef hij, hij kon pas naar buiten treden met zijn standpunt
‘nadat er een aantal zaken op de rails waren gezet’.
Daarna hebben we helaas, ondanks herhaald aandringen,
niets meer vernomen.
Enkele burgers gaven wel direct en uitvoerig antwoord,
maar zij wilden dat alleen anoniem doen. Dat respecteren
we. De eilanden zijn klein, iedereen kent elkaar en de
meeste eilandbewoners zijn diepgelovig. Bijna 80 procent
is rooms-katholiek, 10 procent is evangelisch. De rest is
Jehova’s getuige, zevendedagsadventist of lid van de pinkstergemeente.
Buitenkerkelijken zijn er nauwelijks. Bonaire,
het grootste eiland van de drie, telt 24 kerkgebouwen
op ruim 14.000 mensen.
Stemming gekweekt
Een bejaarde bewoner liet weten: ‘Over het algemeen
staat men afwijzend tegenover euthanasie. De reden hiervoor
lijkt mij in hoofdzaak religieus. De kerken zijn mordicus
tegen. Vooral de lokale kranten trokken van leer toen
de kwestie ter sprake kwam tijdens de voorbereidingen
Bonaire is het grootste van
de drie BES-eilanden, die een
‘bijzondere gemeente’ van
Nederland vormen.
Bonaire
van 10-10-10. Ook bij de lokale verkiezingen werd stemming
gekweekt tegen euthanasie, abortus en het homohuwelijk.
Sommigen doen het voorkomen alsof iedereen verplicht
wordt om euthanasie te ondergaan. Ik ben bang dat
de meeste mensen nauwelijks een idee hebben van wat
de wetgeving inhoudt, omdat er geen voorlichting wordt
gegeven.’
Op onze vraag hoe tot nu toe wordt omgegaan met de
doodswens van ongeneeslijk zieke en ondraaglijk lijdende
patiënten, luidde de reactie dat ‘er alles aan wordt gedaan
om het patiënten zo comfortabel mogelijk te maken, maar
dat euthanasie, of andere ingrepen om het lijden te verkorten,
officieel althans, niet worden toegepast’.
Ook klonk een noodkreet: er is grote behoefte aan voorlichting.
‘Met name op scholen. Dan kan er straks misschien
een generatie aantreden die tenminste weet wat
de euthanasiewetgeving inhoudt, zodat het denken erover
wellicht verandert. Want het wordt vaak nog voorgesteld
als moord.’ Deze zegspersoon vroeg zich ook ernstig af of
de (huis)artsen op de BES-eilanden wel voldoende op de
hoogte zijn.
‘Niet onwelwillend’
Een hoogbejaarde man liet ons weten dat hij wel met zijn
huisarts over het sterven had gesproken. ‘Ik ben tegen
euthanasie, niet om religieuze redenen maar omdat ik er
bezwaar tegen heb dat anderen voor mij beslissen of ik
dood mag. Ik doe alles liever zelf. Mijn huisarts staat niet
onwelwillend tegenover mijn wens om hulp bij zelfdoding
te krijgen.’ Hij denkt dat artsen nu terminale patiënten
bijstaan door palliatieve zorg te verlenen.
Met de overgang van eilandgebied binnen de Nederlandse
Antillen naar bijzondere gemeente van Nederland, wordt
de BES-eilanden het nodige opgedrongen, stelt eerdergenoemde
hoogbejaarde man. ‘Een nieuw belastingstelsel,
zorgverzekering, euthanasie- en abortuswetgeving. Dat
laatste is óók zo’n heet hangijzer. Het was onwettig, maar
het werd getolereerd uit bittere noodzaak. Ik heb sterk de
indruk dat men van plan was al deze kwesties even te laten
betijen en de wetten dan zonder veel ophef gaandeweg te
gaan uitvoeren.’ Of dat op deze manier lukt, is de vraag. n
17

18
WALBURG DE JONG
voorlichter NVVE
LEESVOER VOOR ARTSEN
Er is de laatste tijd veel gesproken over de reikwijdte van de euthanasiewet.
Artsenorganisatie KNMG wees haar achterban er onlangs op
dat de wet meer ruimte biedt dan menig arts denkt. Voor artsen, patiënten
en andere geïnteresseerden is er een prima informatiebron: de
jaarverslagen van de toetsingscommissies, te lezen op www.euthanasiecommissies.nl.
Artsen die euthanasie hebben uitgevoerd of hulp bij zelfdoding gaven,
dienen dat te melden bij een van de vijf regionale toetsingscommissies.
Hun jaarverslagen geven inzicht in het aantal meldingen, de aard van
de gevallen, de oordelen van de commissies en de afwegingen daarbij.
Naast de casussen die als zorgvuldig zijn afgedaan, worden de gevallen
beschreven waarin het oordeel ‘onzorgvuldig’ was.
Ook het jaarverslag 2010 is buitengewoon interessant. Zo zijn twee
meldingen ontvangen over patiënten met een psychiatrische ziekte of
stoornis en ook meldingen van levensbeëindigend handelen bij dementie.
Maar staan er nu gevallen in van mensen met een doodswens van
wie de ouderdomskwalen op zichzelf níet tot de dood leidden? Tot voor
kort werd verondersteld dat deze categorie niet onder de euthanasiewet
viel. De Hoge Raad had immers in 2002 in de zaak-Brongersma
geoordeeld dat er sprake moet zijn van een medisch classificeerbare
ziekte wil men onder de euthanasiewet vallen. De Raad vond dat daar
bij Brongersma geen sprake van was. Weliswaar had hij ouderdomskwalen,
maar uiteindelijk was hij slechts ‘levensmoe’.
Na de Week van het Voltooid Leven, die de NVVE in februari 2010 organiseerde,
barstte de discussie weer los. De initiatiefgroep Uit Vrije Wil
deed en doet nog van zich spreken en artsenorganisatie KNMG huldigt
nu het standpunt dat mensen die niet lijden aan een ernstige ziekte
toch in aanmerking kunnen komen voor euthanasie.
Al in 2009 stond in het jaarverslag de casus van een man van boven
de tachtig die ondraaglijk leed door een combinatie van factoren. Hij
was vrijwel blind, hoorde zeer slecht en had ernstige rugklachten. Hierdoor
zat hij noodgedwongen de hele dag in zijn stoel, wachtend op
niets. De man had geen ziekte waaraan hij zou overlijden, toch werd zijn
verzoek om stervenshulp ingewilligd door zijn arts. De commissie oordeelde
dat deze had voldaan aan de zorgvuldigheidseisen.
Op een bijeenkomst sprak ik een keer een vrouw van wie de moeder in
bijna dezelfde omstandigheden verkeerde als de man uit bovengenoemde
casus. De huisarts was echter van mening dat de vrouw niet
onder de euthanasiewet viel. Ik wees haar dochter op de casus en zij
heeft deze toen voorgelegd aan de huisarts van haar moeder. Wat
bleek? De casus deed de huisarts van mening veranderen. Hij was gewoonweg
niet op de hoogte van de reikwijdte van de wet.
Ook in het jaarverslag 2010 zijn een aantal van deze situaties te vinden.
Verplicht leesvoer voor artsen dus! n
Relevant 4/2011
BRIEVEN
NIET IN HET KAMP EINDIGEN
Nu zijn wij aan de beurt, kinderen van de
Tweede Wereldoorlog, in Nederland en in
Indonesië. Nu komt de tijd dat we lichamelijk
en geestelijk achteruit kunnen
gaan. Ik ben lid geworden van de NVVE,
omdat in mijn familie dementie voorkomt.
Mijn moeder en mijn grootouders zijn aan
het eind van hun leven ernstig dement
geworden.
De ervaringen in het Jappenkamp en de
Bersiaptijd zijn voor mij zeer traumatisch
geweest. Jarenlang was ik het de baas
door het uit mijn herinnering te houden.
Tot de oorlog op mijn vijftigste in volle hevigheid
terugkwam. De angsten die ik
toen opnieuw heb doorgemaakt wens ik
mijn ergste vijanden niet toe. Maar met
veel inzet en tijd ben ik er bovenop gekomen.
En als ik straks niet sterk genoeg
meer ben, mijn dagelijkse omgeving kwijtraak,
mijn kinderen niet meer herken en
terugval in mijn jeugd, wat dan? Moet ik
dan lijdzaam afwachten of die angsten
wel of niet terugkomen? Kan een arts bepalen
hoe diep dan mijn lijden is, iemand
die zulke ervaringen niet kent?
Ik vind dat ik het recht heb om zelf mijn
eigen einde aan te geven. Ik wil mijn leven
niet beëindigen in de angsten van de
oorlog, ik wil niet eindigen in het kamp.
Evenmin wil ik dat mijn kinderen mijn
angsten nog een keer machteloos moeten
aanzien. Uit naam van mijn generatie
zou ik willen bewerkstelligen dat aantoonbare
traumatische jeugdervaringen
erkend worden als ondraaglijk lijden. Ik
hoop dat deze brief aanleiding kan zijn
om hierover een discussie op gang te
brengen.
Annelies van der Schatte, Utrecht
PUNAISES TEGEN REANIMEREN
Ik had al eerder begrepen dat men vanwege
de haast het niet al te nauw neemt
met het zoeken naar een niet-reanimerenpenning.
Daarom besloot ik al enige
tijd geleden mij actief te verweren tegen
deze diefstal van de goede dood. Op de
bijgaande foto ziet u de hiervoor door mij
gemaakte hanger-brochecombinatie die
ik bij het uitgaan altijd omdoe en vastzet.
Mogelijk hebben anderen hier ook baat
bij. Aan een plaatje van 57 bij 50 mm
(mijn oude militaire identificatieplaatje)
heb ik in een nieuw gaatje onderaan de
NVVE-penning gehangen. Op de achterkant
van het plaatje heeft een juwelier
een brochespeld gesoldeerd.
Wanneer ik de deur uitga doe ik de han-

ger om en bevestig ik met de speld de
hanger aan mijn onderhemd. Hierdoor
verhinder ik dat de hanger opzij glijdt
als ik bewusteloos op de grond mocht
vallen dan wel liggen. Op de voorkant
heb ik zes scherpe punaises geplakt
met tweecomponentenlijm. De punten
van de punaises zijn altijd naar voren
gericht en de hanger-broche bevindt
zich steeds ongeveer op het midden
van mijn borstbeen. Hiermee hoop ik
‘overenthousiaste’ reanimeerders op
een gevoelige wijze ervan te overtuigen
dat zij mij niet van mijn hartdood
mogen beroven.
A.A. Verveen, Lisse
GEEN ARTSEN MEER BELASTEN
Ik begrijp die ‘emoties’ van artsen
niet, na euthanasie bij een patiënt die
dat zó graag wil. Zij hebben hun vaak
jarenlange patiënt toch gehólpen? Ze
moeten daar juist een góed gevoel
over hebben. Ik denk eerder dat die
emoties te maken hebben met angst
voor eventuele juridische zaken of
voor het hele gedoe dat er wel degelijk
bij komt kijken.
Mijn moeder kreeg op 92-jarige leeftijd
euthanasie van haar uitstekende,
jonge arts. En echt, het neemt veel
tijd en het is voor de arts veel gedoe!
Eerst het gesprek met de patiënt. Dan
een gesprek samen met de kinderen.
Datum afspreken. Dan vóór die datum
nóg een bezoekje om zéker te weten
dat de patiënt niet van mening is veranderd.
Andere arts erbij halen en ten
slotte de dag zelf.
Het allerbeste is om de laatstewilpil
ter beschikking te stellen, in elk geval
aan mensen vanaf 70 jaar en voor erg
zieke jongere mensen, op verzoek.
Géén artsen meer belasten; zélf kunnen
handelen! En vooral veel op de
buis komen om mensen aan te raden
bij hun volle verstand een wilsbeschikking
op te stellen, die ze deponeren
Op deze pagina’s staan reacties van lezers.
De redactie behoudt zich het recht voor brieven in te korten of niet te plaatsen.
bij hun kinderen en hun arts én desnoods
bij een bevriend persoon of instantie
voor het geval er twijfel zou
kunnen ontstaan over de eigen wil of
de wens van kinderen om van pa of
moe af te komen. Dat zal maar heel
weinig nodig zijn, denk ik. Maar erover
discussiëren met je kinderen en ze ervan
overtuigen dat de mogelijkheid
van die pil je grote wens is en je ultieme
gerustheid biedt, geeft duidelijkheid
en dat is heel belangrijk!! Je kunt
ook zeggen dat je die pil per se niet
wil. Als er maar TIJDIG duidelijkheid
is, zwart op wit!!
L.I. Weterings-Berten, Wassenaar
VERDRIET EN ONMACHT
In Relevant 3 beschrijft u twee berispingen
na klachten. Ook mijn man is
doodgegaan op een vreselijke manier,
omdat artsen geen tijd of zin hadden
en alles hebben overgelaten aan vrouwen
van Icare – ondanks gesprekken
en wilsverklaring. Het enige verweer
van de artsen: we hadden niet gedacht
dat het zo vlug zou gaan. Ik ben
heel, heel boos op ze geweest en heb
ze samen met mijn kinderen heel duidelijk
gemaakt hoeveel verdriet en onmacht
dat heeft gekost. Ik heb inmiddels
een andere arts.
T. de Jong-Veld, Zuidlaren
VEEL AANDACHT VOOR
MEVROUW DE JONG
De prachtige foto van uw directeur op
het omslag van de laatste Relevant,
kennelijk in haar element, stralend
van gezondheid en geluk, is uiteraard
het eerste dat opvalt en niet direct in
negatieve zin, hoewel het toch wat
NVVE • nummer 3 • augustus 2011
Petra de Jong:
‘In 2012 is er een
levenseindekliniek’
• Ambulancebroeder pleit voor menselijkheid
• Uit Vrije Wil en het authentieke verlangen
• Onzorgvuldige artsen berispt
BRIEVEN
vreemd aandoet in relatie tot de aard
van het tijdschrift. Maar als er dan nog
eens vier keer met een foto aandacht
wordt gevraagd voor de persoon van
mevrouw De Jong, slaat de verbazing
toch wel toe. Ondergetekende is niet
het enige lid van de NVVE dat zich hierover
heeft verwonderd, andere bewoners
in dit Huis blijkt het ook te zijn
opgevallen. Ik vind het jammer en vraag
mij af hoe de redactie hierin te werk is
gegaan. Dit laat onverlet mijn waardering
voor de kwaliteiten van mevrouw
De Jong in haar functie van directeur.
F. Burgemeister-Giltay,
Rosa Spier Huis, Laren
Naschrift redactie: veel NVVE-leden
hebben op de foto’s van directeur
Petra de Jong gereageerd. Als redactie
leek het ons goed om haar persoon
een keer extra te belichten.
NET ALS HERMAN BROOD
Ondanks de vooruitgang die wordt geboekt
en de positie die ons land heeft,
is het nog lang niet goed geregeld met
euthanasie. Daar kwamen we achter
toen mijn vader, toen hij hoorde dat hij
nog maar kort te leven had en – grondig
als hij altijd te werk ging – een op
het oog waterdichte euthanasie had geregeld,
maar met één ding onvoldoende
rekening had gehouden. Hij belandde
in het ziekenhuis en daar bleek al zijn
werk vergeefs.
Zijn enige vertrouweling in het ziekenhuis,
een arts die zijn wil wel respecteerde,
was net met vakantie toen mijn
vaders einde naderde. Op een gegeven
moment bevonden we ons in de paradoxale
situatie dat mijn vader geen palliatieve
sedatie wilde, omdat hij anders
de terugkeer van zijn arts (dat zou de
volgende dag zijn) niet meer zou meemaken
om alsnog euthanasie te krijgen.
Blijven leven om dood te kunnen gaan.
Lang hierna zag ik een documentaire
over Herman Brood. Die sprong van het
Hilton Hotel om een einde te maken
aan zijn leven – dat volgens de artsen
nog maar kort zou hebben geduurd. Ik
kan de gedachte niet onderdrukken dat
mijn vader beter net als Herman Brood
had kunnen doen. Het ziekenhuis was
er hoog genoeg voor.
Hajo Rijgersberg, Bemmel
19

20
Dagboek bij stoppen met eten en drinken
PA WAS VASTBESLOTEN
De vader van Tony Martens was 76, had hart- en longkwalen en miste zijn pas gestorven vrouw, na 58 jaar samenzijn.
Maar de huisarts zag geen reden voor hulp bij zelfdoding, ook niet na herhaalde verzoeken. Daarop besloot
vader Martens te stoppen met eten en drinken. Hier volgen enkele fragmenten uit het dagboek van zijn zoon.
Dag 1, zondag 6 maart Pa vertelt ons over de ingeslagen
weg; hij stopt met eten en drinken. In de dagen
hiervoor is al veel besproken en van alles geprobeerd
via de huisarts. Hij is de rest van de dag rustig en
vastbesloten.
Dag 2, maandag 7 maart Diverse pogingen om
toch op een of andere manier een waardig einde voor Pa
te regelen lopen op niets uit. Wat je op dit moment het
liefst wilt, is een drankje of pilletje, samen met je vader
een borrel drinken en als de tijd daar is welterusten zeggen…
Heb speekselvervanger en lippencrème gekocht en uitgelegd
hoe die te gebruiken. ’s Avonds weer geprobeerd een
arts te vinden; zelfs mijn eigen huisarts gevraagd, maar
helaas, Pa voldoet niet aan de indicaties.
Dag 3, dinsdag 8 maart Weer gesprekken met
huisarts. Deze voelt een enorme druk van ons, maar kan
wettelijk en moreel niets betekenen. Hem wel gevraagd
iets voor eventuele palliatieve zorg te regelen. Ook komt
ter sprake of Pa naar een hospice wil. Pa denkt goed na,
is heel helder en weet precies wat hij wil. Zegt geen honger
te hebben, over dorst wordt niet gesproken.
Dag 4, woensdag 9 maart Pa heeft vanmorgen de
huisarts gebeld om door te geven dat hij naar een hospice
wil. Vanmiddag samen met Pa de stad in geweest om afscheid
te nemen van de schoenmakerij waar hij altijd met
plezier ging werken. Zeer vermoeid weer thuis aangekomen,
dit had hij echt alleen niet gered.
Ik hoor ’s avonds dat diverse mensen hem hebben gebeld
maar geen gehoor kregen. Om kwart voor elf stap ik in de
auto, benieuwd wat ik aan zal treffen. Als ik de straat in
rijd, zie ik licht branden en Pa gewoon in de stoel zitten.
Hij was even naar de overburen. We spreken af dat hij belt
als hij de deur uitgaat, als hij gaat slapen en als hij ’s
morgens weer wakker wordt.
Dag 5, donderdag 10 maart Pa begint last te krijgen
van pijntjes en ongemakken, belt de huisarts en
vraagt om medicatie. Hij klaagt niet gauw. Ben ’s avonds
nog even bij hem, huisarts is er ook, zegt: ik zal een pilletje
geven. Pa weigert pil, want hij wil geen water drinken.
Krijgt spuitje met prednisonol. Pa is erg moe, kan nog wel
naar boven, maar als ik vraag of ik een kussen en dekbed
zal halen, zegt hij oké.
Relevant 4/2011
door Tony Martens
Dag 6, vrijdag 11 maart Pa belt ’s morgens om
half acht: ‘Ben er nog…’ Rond half tien belt hij weer; hij
heeft nieuws. Het hospice heeft plaats en als alles geregeld
kan worden zou Pa vandaag al kunnen komen. Eindelijk
goed nieuws. Dan belt de huisarts weer: helaas voldoet
Pa nog niet aan de criteria om naar het hospice te
mogen…. Pa is boos en verdrietig. Ik bel de huisarts om
uitleg. Hij is er niet; we maken een afspraak met de vervangende
huisarts. Deze geeft een morfinepleister, morfinezetpillen
en oxazepam. Ook zal de weekendarts op de
hoogte worden gebracht.
Dag 7, zaterdag 12 maart Om 7 uur gaat de telefoon.
Hij heeft aan een stuk geslapen. De overburen, die
de afgelopen dagen veel hebben geholpen, zijn er. Als ik
om half 12 bel, klinkt hij verward en heeft het over een
borrel. Als ik later binnenkom, staat er een glas jenever
op tafel. Hij wordt kwaad als ik het glas wil wegpakken. Is
erg verward en heeft pijn. We bellen de weekendarts.
Deze komt, is niet van de situatie op de hoogte, kan niets
doen qua hospice of iets dergelijks. Schrijft morfinetabletten
en nitrazepam voor.
’s Avonds komt eigen huisarts in eigen tijd langs, schrikt
hoe hard Pa is achteruit gegaan en begint te bellen. Opname
in een hospice komt dichterbij, ook wordt thuiszorg
geregeld en nachthulp. Weer nieuwe medicijnen erbij (temazepam)
en klysma. Pa is absoluut niet meer in staat
alleen te blijven. Wijkverpleging komt ’s avonds; besluit in
overleg met de arts het klysma niet te geven en morgen
vroeg terug te komen.
Dag 8, zondag 13 maart 2011 Pa slaapt kort en
is onrustig als hij wakker wordt. Wil iedere keer naar het
toilet wat hem ontzettend veel energie kost. Geef hem om
2 uur weer oxazepam en nitrazepam. Na zijn mond te hebben
gespoeld, gaat hij weer slapen. Hij is nu totaal uitgeput
en gedrogeerd, slaapt om 11 uur ’s morgens nog.
Thuiszorg komt langs, besluit geen klysma te geven. Met
de verpleegkundige goed gesprek over euthanasie en alle
zorg die daarbij hoort.
Pa slaapt om 16.05 uur rustig in met de familie om zich
heen. n
De volledige dagboekaantekeningen van Tony Martens
kunt u vinden via www.nvve.nl/dagboekmartens.

De dokter die een gunst verleent
MEDISCHE MACHT
Jan Meulenbelt (90), in 1986 met pensioen gegaan als
hoofd kunstzaken bij de gemeente Den Haag, was met
zijn artikelen in Medisch Contact een vroege voorvechter
van euthanasie. Hij werd in 1974 lid van de NVVE.
door Jan Meulenbelt
Het werk van de dokter bestond tot voor kort louter uit
verplichtingen: voldoen aan alle redelijke verzoeken op
medisch gebied. In 2002 echter kreeg hij de bevoegdheid
iemand een gunst te verlenen, namelijk stervenshulp op
verzoek. Dat is iets wat hij kan doen of laten.
Dat de arts bij inwilliging van een verzoek om euthanasie
op de vingers wordt gekeken – ervóór door een vakgenoot,
erna door een team van vakgenoot, ethicus en jurist – vermindert
zijn ooit vanzelfsprekende autoriteit als arts. Niettemin
heeft de euthanasiewet hem gemaakt tot een autonome
instantie bij de zogenaamde ‘keuze tussen leven en
dood’, die in feite meestal een keuze is tussen ellendig
voortleven en mogen heengaan. Hij kreeg de bevoegdheid
om een verzoek tot euthanasie al of niet in te willigen.
Een gunst al of niet verlenen is een vorm van macht. Een
patiënt die in een ziekenhuis de specialist of in zijn woonwijk
de huisarts vraagt om een gunst – te weten: euthanasie
of hulp bij zelfdoding – vergroot de medische macht.
Hij maakt van zichzelf een gunsteling en van de dokter een
superieur. De arts heeft de gelegenheid zijn patiënt in
diens wellicht moeilijkste situatie in de steek te laten. Pijn
en wanhoop blijven als letsel in stand, tenzij de patiënt
‘zich van het leven berooft’ of iemand bereid vindt op hem
‘een moord’ te plegen.
Doofpot
Het feit dat er geen enkele arts verantwoordelijk is voor
het in stand blijven van het letsel betekent voor mij dat het
bestaande wettelijke verbod op hulp bij zelfdoding (anders
dan door een arts verleend) moet komen te vervallen en
dat het Openbaar Ministerie niemand meer moet vervolgen
die redelijkerwijs op de opheffing vooruitloopt.
De kans is groot dat letsel dat door toedoen van een arts
ontstaat, of blijft bestaan, geacht wordt door de beugel te
kunnen en de doofpot ingaat. Ondertussen zijn er illustere
ontwikkelingen op het gebied van de gezondheidszorg
waar patiënten paf van staan en die dokters inspireren tot
behandelingen welke zij bijna per definitie in het belang
van patiënten achten. Vondsten en technologieën zijn dermate
imponerend en verleidelijk dat het nauwelijks gepast
is er sceptisch tegenover te staan. Niettemin zijn de termen
gezondheidszorg en geneeskunde misleidende etiketten
in situaties waarin gezondheid en genezen niet
meer tot de mogelijkheden behoren. Ondertussen kan een
onjuist gekozen of onjuist toegepaste therapie of geweigerde
behandeling de doofpot ingaan, ten nadele van de
patiënt en diens dierbaren.
Ziekenhuisdirecties houden zich op de vlakte of van den
domme. Het voortbestaan van de vele mensen die door de
geneeskunde tot op hoge leeftijd niet in staat zijn gesteld
te overlijden aan een zwakte of kwaal wordt toegejuicht,
maar de toejuiching is in essentie misplaatst. Een vergroting
van de mogelijkheden tot euthanasie zou logischer
zijn. Met de belangen van drommen alzheimer-patiënten
wordt gesjoemeld.
Het jarenlange streven naar een wettelijke regeling omtrent
euthanasie had iets van een verzuim. Men bleef verzuimen
de dwaas geworden medische illusies en het falen
van ziekenhuizen aan de kaak te stellen. In de bejaardenzorg
zijn zin en onzin nauwelijks van elkaar te onderscheiden.
De schappelijke wens van de patiënt – te mogen overlijden
– werd voor een maatschappelijk probleem gehouden.
Het eigenlijke probleem echter was de laatdunkendheid
waarmee kerkelijke voorgangers, hulpverleners, juristen
en politici met het euthanasievraagstuk om mochten
gaan.
De doorgeschoten specialistencultuur heeft geleid tot oprekken
van een levenseinde met pil en operatie, sonde en
amputatie. Telkens weer leest men dat de stervenshulp
verlenende arts een zware taak op zich neemt. Mij komt
het voor dat de arts een weldaad verricht. n
Greet Egbers
21

22
IN BEELD door Marijke Hilhorst
HET GESCHENK VAN HET LEVEN
VASTKLEMMEN OF TERUGGEVEN
In Berlijn hangt het zestiende-eeuwse schilderij van Lucas
Cranach de Oudere, ‘Der Jungbrunnen’. Daarop is
te zien is hoe oude, gebrekkige vrouwen zich in karren,
op een draagbaar of op de rug van sterke mannen naar
het water laten vervoeren om daar, na het baden, als
jonge godinnen weer uit te komen. Het verlangen is niet
nieuw. Al eeuwen houden mensen zich bezig met de
vraag: hoe blijven we jong?
Twee serieuze boeken van de stapel gaan over de droom
van de eeuwige jeugd en het eindeloze leven. Het onsterfelijkheidscomité
biedt een historische terugblik op het
onderwerp en is geschreven
door de briljante Britse filosoof
John Gray; voor Eindeloos
leven voerde de Amerikaansewetenschapsjournalist
Jonathan Weiner gesprekken
met een bonte stoet geleerden
en excentriekelingen
over de mogelijkheid het
sterven uit te stellen.
Gray concludeert uiteindelijk
dat het een illusie is, zoals
ook vooruitgang en volmaaktheid
dat zijn. Hij wordt
niet voor niets de grootste
anti-utopistische denker genoemd.
Toch neemt hij het
wonderlijke streven naar het overwinnen van de dood
nauwkeurig onder de loep. En al komen de serieuze pogingen
van groeperingen in Groot-Brittannië en Rusland die
Gray beschrijft nu nogal lachwekkend over, zo waren ze
eind negentiende, begin twintigste eeuw zeker niet bedoeld,
integendeel. Gray ontleent zijn titel aan de initiatiefgroep
‘Het onsterfelijkheidscomité’. Dat comité werd in
1924 opgericht om het lichaam van Lenin zo te bewaren
dat het ongeschonden weer tot leven kon worden gebracht
als de technologie daartoe ooit bij machte zou zijn. Dat die
dag zou aanbreken, daarvan was de bolsjewistische intelligentsia
overtuigd. Omdat invriezen mislukte – de vriezer
liet het afweten – hielden ze Lenins stoffelijke resten toonbaar
door het lichaam regelmatig te balsemen.
In Groot-Brittannië waren het victoriaanse intellectuelen
die de grenzen van de dood trachtten te verleggen. Ze
deden wetenschappelijk onderzoek naar telepathie en probeerden
te bewijzen dat contact met gestorvenen wel degelijk
mogelijk was. Spiritistische seances werden niet
voor de grap gehouden, ze maakten deel uit van de wanhopige
zoektocht naar zingeving. Het was Darwin die het wetenschappelijk
bewijs had geleverd voor de evolutieleer. Er
kwam geen god meer aan te pas, en na de dood wachtte
de vergetelheid. Omdat dit voor velen een ondraaglijk vooruitzicht
was, werd dezelfde wetenschap ingezet op zoek
naar ontsnapping aan de feiten.
Relevant 4/2011
In het laatste deel van zijn indrukwekkende en vaak geestige
boek belandt John Gray in het heden, het neospiritualistische
computertijdperk, en ook dan blijkt wetenschap
nog steeds het voertuig voor
magie. De hoop op een leven
na de dood is vervangen
door het vertrouwen dat de
dood verslagen kan worden.
Hou op met dromen, roept
Gray, dat is voor onszelf en
voor de aarde beter. En realiseer
je eens dat de dood ook
een bevrijding betekent van
alle zorg. ‘De mogelijkheid
bestaat dat je gelukkiger zult
leven als je bereid bent de
dood te verwelkomen als hij
komt en hem naar je toe te
roepen als hij te lang uitblijft.
Vóór het christendom bestond er geen enkel bezwaar tegen
zelfmoord. Ons leven was van onszelf, en als we het
leven moe waren, stond het ons vrij er een eind aan te
maken. Je zou verwachten dat deze vrijheid, naarmate het
christendom in verval raakt, opnieuw wordt opgeëist. In
plaats daarvan zijn nu seculiere credo’s opgekomen, waarin
eenieders leven toebehoort aan alle anderen. Het geschenk
van het leven teruggeven omdat het niet behaagt
wordt nog steeds veroordeeld als een vorm van blasfemie,
hoewel de beledigde nu niet langer de Schepper maar het
mensdom is.’
Laat Aubrey de Grey het niet horen. Deze computerprogrammeur
met een fascinatie voor biologie is de grootste
zonderling en de meest radicale pleitbezorger van onsterfelijkheid
onder degenen die in het boek Eindeloos leven van
Jonathan Weiner aan het woord komen. Het is lastig te
beoordelen of zijn wetenschappelijke inzichten op den duur
te realiseren zullen zijn, maar hij vindt vooraanstaande geleerden
aan zijn zijde. Het zou erop neerkomen dat we het
natuurlijke verjongingsvermogen van het lichaam kunnen
overnemen. Dat kan tien, twintig jaar duren maar zeker
geen halve eeuw, voorspelt De Grey. Mocht hij voortijdig
overlijden, dan zal, geheel indachtig het idee ‘Wij zijn ons
brein’, alleen zijn hoofd het ijs ingaan. Of de tot aan zijn
middel reikende baard ook mee de vrieskist ingaat, wordt
niet vermeld.
Net als Gray komt Weiner aan het slot van zijn boek uit bij
de constatering dat een goede dood misschien wel wenselijker
is dan langer leven.
John Gray • Het onsterfelijkheidcomité. Wetenschap en het
wonderlijke streven de dood te overwinnen • Uitgeverij Ambo
• E 24,95
Jonathan Weiner • Eindeloos leven • Uitgeverij Nieuw Amsterdam
• E 22,50

Reisgids door de doolhof
van medische zin en onzin
Geen jaren aan het leven toevoegen,
maar liever leven
aan de jaren, dat
is wat dokter Luc
Bonneux propageert.Bovendien,
zegt hij, is
elke anti-aging
therapie ronduit
bedrog. Volgens
de epidemioloog
en columnist
van Medisch Contact verkeren
wij in onvoorstelbaar goede gezondheid.
Maar hoe gezond ook, dood
gaan we, al proberen media, bedrijven,
politici, milieubewegingen en ‘gezondheidsdeskundigen’
ons van het
tegendeel te overtuigen. Ze verdienen
immers aan ons.
Iedereen die in het gezond verstand
gelooft, zou En ze leefden nog lang en
gezond moeten lezen. Naast een fascinerende
tocht door de biologische
geschiedenis van ziekte en gezondheid
is het een scherpe aanklacht tegen
de gezondheidsmaffia en een
reisgids door het doolhof van medische
zin en onzin. Vooral ook dat laatste.
Zo betwist Bonneux met overtuigend
cijfermateriaal het nut van
screening op borst- en prostaatkanker
en blikt hij terug op de angst voor de
Mexicaanse griep.
Luc Bonneux • En ze leefden nog lang en
gezond. Hoe gezondheid een industrie
werd • Uitgeverij Lannoo • E 22,99
In de laatste uren niet
alleen zijn
Eerder al schreef de bekroonde
Zweedse romanschrijver Carl-Henning
Wijkmark een fictief verslag van een
symposium over de mogelijkheid van
gedwongen euthanasie
als
oplossing voor
het vergrijzingsprobleem.
De
moderne dood,
zoals het heette,
deed destijds
veel stof
opwaaien.
In Afscheid van
verspilde tijd ligt de oude acteur Hasse
op zaal 5, een afdeling voor terminale
patiënten. Hij heeft drie mannelijke
kamergenoten, een vreemdeling,
een beroepsgokker en een zwerver.
Maar die sterven eerder dan hij. Dan
zijn er alleen nog de liefdevolle verpleegsters
Angela en Brigit die er voor
hem toe doen. De eerste doet haar
naam eer aan en houdt Hasse in zijn
laatste nacht vast. ‘Dit was alles.
Nooit meer. De stem in mijn binnenste
fluistert heel zwak. Dank je, Angela.
Het eind is goed.’ Een troostrijk
portret van de dood.
Carl-Henning Wijkmark • Afscheid van
verspilde tijd • Uitgeverij De Rode Kamer
• E 15,00
Wat zou er gebeuren als
oma doodgaat
Toen ze wist dat ze borstkanker had,
bedacht Coba Meijerman (1951) dat
ze haar zes kleinkinderen moest voorbereiden
op haar dood. Omdat haar
zoektocht naar geschikte lectuur niets
opleverde, besloot ze zelf een boekje
te schrijven. Een van de kleindochters
illustreerde het. Het flinterdunne boekje
is uitsluitend bedoeld om een gesprek
op gang te brengen en het taboe
te doorbreken.
Meijerman legt
helder uit wat
doodgaan is: het
lichaam, dat ze
‘het jasje’ noemt,
blijft achter en de
ziel of ‘het voelsprietje’
gaat
weer naar een andere
plaats die
sommigen hemel noemen. Oma gaat
met de meisjes naar een kerkhof en
laat hen kennismaken met een crematorium.
Tussendoor eten ze ijsjes.
Oma Coba heeft door een ceramiste al
een urn laten maken in de vorm van
een regenboog, het symbool dat aarde
en hemel verbindt.
Coba Meijerman • Dood. Zand erover,
of toch anders? • Free Musketeers
• E 10,95
IN BEELD
Niet bang zijn, want wie
sterft gaat naar ‘Huis’
Helaas heerst nog bij veel mensen
angst en onwetendheid over het sterven
en de dood,
schrijft Marie-
Claire van Bruggen
in haar voorwoord.
Het is
haar wens die
angst weg te nemen,
zodat iedereen
van het
leven kan genieten
en in vertrouwen
sterven –
als het zover is. Want het komt,
schrijft zij, neer op naar Huis gaan.
Van Bruggen, die een opleiding tot
stervensbegeleidster heeft gevolgd,
had een zeer slechte relatie met haar
vader. Pas in de laatste week van
diens leven zijn ze nader tot elkaar
gekomen in eindeloze gesprekken,
die de auteur woordelijk weergeeft.
Ze gaan over reïncarnatie, over Thuis,
de plaats waar de volwassen zielen
naartoe gaan, de Kindersfeer waar
zieltjes van de kleintjes tot 14 jaar
zich op een volgend leven voorbereiden,
en de Diersfeer waar eerder gestorven
baasjes zich weer ontfermen
over de huisdieren.
De auteur stapt uit haar lichaam, verlaat
de aarde en spreekt met haar
vader, die nu engel is in een prachtige
tuin, over karma. Ze leert van hem
dat een ziel zeker duizend keer moet
terugkeren op aarde voordat hij alle
levenslessen heeft geleerd. Bedroefd
maar dankbaar keert Van Bruggen terug
naar de echtelijke sponde, waar
haar man nietsvermoedend ligt te slapen.
Ze heeft een nieuw helder doel
voor ogen: angst en onwetendheid
rondom de dood wegnemen.
Er zullen ongetwijfeld mensen zijn die
niemand liever dan Marie-Claire van
Bruggen (1969) aan hun bed te hebben
als ze in een hospice liggen, mits
ze net als zij het licht hebben gezien,
van sprookjes houden en in engelen
geloven.
Marie-Claire van Bruggen • De dag waarop
mijn vader een Engel werd • Uitgeverij
Eos • E 14,50
23

24
NVVE
NIEUWS
Geestdrift en daadkracht op NVVE-symposium
LANG LEVEN, MITS ‘IN DE GLORIA’
Op 19 oktober sloot de NVVE de reeks debatten over
‘voltooid leven’ af met een groot symposium waar
leden, politici, voor- en tegenstanders elkaar vol vuur
te woord stonden. Een verslag.
door Marijke Hilhorst
Het moet niet gekker worden: ruim 350 deelnemers aan
het symposium Voltooid Leven zongen woensdag 19 oktober
massaal een ‘Lang zullen ze leven in de gloria’ voor
een tweetal jarigen. En een buitenstaander die na afloop
een blik zou hebben geworpen in de foyer, had zijn wenkbrauwen
opgetrokken. Onder degenen die de hele dag
intensief bezig waren geweest met ‘vrijwillige levensbeeindiging’
– als er lang genoeg is geleefd en het ‘in de
gloria’ zijn glans heeft verloren – geen bedrukte gezichten
of sombere gesprekken. Integendeel, in kleine groepjes
werd met een glas in de hand vrolijk nagepraat, er werden
nieuwe plannen gesmeed.
Al is er veel bereikt, de klus is nog lang niet geklaard.
Tijdens het symposium werd de balans opgemaakt en
werden deelnemers aan de diverse workshops uitgedaagd
mee te denken over mogelijke acties. Erkennen
inmiddels alle partijen dat ‘voltooid leven’ iets is waar we
als maatschappij mee te maken hebben, het probleem
zal alleen maar groter worden, met 4,2 miljoen ouderen
in 2050, van wie 40 procent ouder dan tachtig.
‘Doodsverlangen is van alle tijden’, weet Hans van Dam
die een indrukwekkende inleiding hield. Getuige het luide
applaus konden veel mensen zich erin vinden. Om zijn
stelling te onderbouwen citeerde Van Dam Psalm 90, vers
10: ‘Aangaande de dagen onzer jaren, daarin zijn zeventig
jaar, of tachtig, en het uitnemendste van die is moeite en
verdriet.’ Hij zei erbij dat het in de Bijbel staat omdat het
waar is, niet dat het waar is omdat het in de Bijbel staat.
Niet iedereen ontwikkelt op hoge leeftijd een verlangen
naar de dood, maar sommige mensen wel, en die verdienen
begrip en respect voor hun wens om met humane
middelen, op hun eigen moment, het sterven ter hand te
nemen. Het leven is een recht, geen plicht. Hulpverleners
Relevant 4/2011
en politici hebben de ongeneeslijke neiging om lijden te
kwalificeren, aldus Van Dam. Ze willen ‘objectieve normen’
formuleren, maar er bestaat geen objectief lijden. Zoals er
ook geen objectieve ramp bestaat. Wel kan iemand iets
als een ramp ervaren en er zijn mensen van zeventig en
ouder voor wie het leven zelf een ramp is geworden.
Later, tijdens het afsluitende debat, onderschreef een 89jarige
precies deze woorden van Hans van Dam. Luid en
duidelijk liet ze weten niet aan noemenswaardige ziekten
of kwalen te lijden; teleurgesteld was ze dat in verschillende
workshops het woord ‘toetsing’ toch viel, terwijl het
volgens haar moet gaan over de autonomie van de mens.
‘Ik wil zelf de beslissing kunnen nemen. Alleen ikzelf.’ Ook
zij kreeg applaus. De NVVE blijft de medische, de autonome
én de hulpverlenersroute ondersteunen, omdat die,
zei directeur Petra de Jong, wel zijn te onderscheiden maar
niet te scheiden. Wel verdienen ze alle drie versterking;
daar wordt aan gewerkt.
Lode Wigersma, directeur beleid van artsenorganisatie
KNMG, deed verslag van de discussies die de afgelopen
tijd met zijn achterban zijn gevoerd. De standpunten zijn
opgeschoven in de richting van de NVVE. (Zie ook de column
van Petra de Jong en ‘Kort’, red.) Over het burgerinitiatief
Uit Vrije Wil uitte hij zijn bedenkingen. ‘Als het lijdenscriterium
komt te vervallen, betekent dat een uitholling
van de bestaande wet; het ondermijnt de zorgvuldigheidseisen.’
Aan de andere kant vindt hij wel dat ‘goed
hulpverlenerschap’ van de arts eist dat deze een patiënt
die zijn leven voltooid acht, attendeert op wat deze zelf
kan en moet doen.
Ook vindt Wigersma dat artsen tijdig een gesprek moeten
aangaan over een naderend overlijden. ‘Dat wordt nog te
vaak uitgesteld.’ Op de vraag of er een morele plicht bestaat
voor artsen om door te verwijzen, als zij zelf een
patiënt die om euthanasie vraagt en aan de criteria voldoet
niet willen helpen, antwoordde Wigersma dat het misschien
geen morele maar wel een professionele plicht is.
ChristenUnie
Levensbeschouwelijk gezien heeft Esmé Wiegman bezwaar
tegen euthanasie voor mensen die hun leven voltooid
achten. Dat is te verwachten van een kamerlid van
de ChristenUnie. Dapper vonden aanwezigen het dat ze
zich deze dag in het hol van de leeuw begaf. Wiegman
vindt, zo zei ze, levensvragen en doodsverlangen geen
individuele zaken, maar maatschappelijke kwesties. Ze
wilde vooral aandacht voor goede zorg – ‘geen kenniszorg
maar emotionele betrokkenheid’ – , behoud van menselijke
waardigheid en aandacht voor zingeving. Ze wil opkomen
voor ‘tandelozen’, in letterlijke en figuurlijke zin.
‘Sterven is veel te belangrijk om er dokters bij te betrekken.’
Met deze prikkelende stelling opende Bernard Sutter,
vicepresident van de Zwitserse organisatie Exit, zijn

etoog. Hij gunde het publiek een kijkje achter de schermen
van ’s werelds grootste zelfdodingsvereniging. Vereniging
ja, want leden helpen leden. Zwitserland kent geen
euthanasiewet; die is ook niet nodig want hulp bij zelfdoding
is er niet strafbaar. Mensen, zogenoemde Freitotbegleiter,
helpen elkaar.
Exit heeft 25 van deze vrijwilligsters – alleen vrouwen. Ze
worden met zorg geselecteerd, zijn ouder dan 45 en moeten
financieel onafhankelijk zijn. Ze krijgen een opleiding
van een jaar en worden niet betaald. Een arts schrijft het
dodelijke middel voor, de apotheek bewaart het en de patiënt
moet het zelf kunnen en willen opdrinken. Dat gebeurt
meestal thuis in aanwezigheid van familie, geliefden
en de hulpverlener. Exit helpt zo’n 330 Zwitsers per jaar.
(Het bekende Dignitas is een landgenoot, maar helpt ook
niet-Zwitsers.)
Aan het eind van de middag sloot presentator Lex Bohlmeier
het als vol en leerzaam ervaren symposium af door
te vragen naar de concrete plannen van de workshopleiders.
Het was een woelige herfstdag in Utrecht en het belooft
een spannend voorjaar te worden, want in april 2012
stelt Petra de Jong de vraag wat er van die voornemens
terecht is gekomen.
Els Borst neemt Paul van
Eerde-Award in ontvangst
De jaarlijkse Paul van Eerde-Award, uitgereikt door de NVVE,
is bestemd voor een organisatie of persoon die zich op een
bijzondere manier inzet voor dementieproblematiek. Dit jaar
ging de prijs naar oud-minister Els Borst-Eilers van D66.
Op basis van voordrachten van leden had de jury zes kandidaten
genomineerd. Leden van de NVVE konden hun stem
uitbrengen via de website en kozen in meerderheid Els
Borst. Tijdens het symposium van 19 oktober nam ze de
prijs in ontvangst: een glasobject en € 5000, te besteden
aan een doel met aandacht en/of oplossingen voor de problemen
die dementie met zich meebrengt.
De oud-minister van Volksgezondheid was in 2001 intensief
betrokken bij de kamerdebatten over de euthanasiewet en
legde daarin uit dat dementie een vorm van lijden is die
binnen de euthanasiewet valt. Artsen mogen dementiepatiënten
straffeloos helpen, niet alleen in de beginfase als zij
aan het vooruitzicht lijden, ook als zij in de eindfase zijn.
Bedankt!
NVVE
NIEUWS
Speciale website over levenseindekliniek
In Relevant is al veel geschreven over de levenseindekliniek.
Deze is bedoeld voor mensen met een stervenswens
die aan de zorgvuldigheidseisen van de
euthanasiewet voldoen. De kliniek is nog in oprichting
en zal naar verwachting in 2012 worden geopend.
Op de nieuwe website www.levenseindekliniek.nl vindt
u achtergrondinformatie, antwoord op veelgestelde
vragen en nieuws over de vorderingen. Op de site
kunt u ook zien wat er gebeurt met het vele geld dat
de leden voor de kliniek hebben gedoneerd.
Wilt u ook doneren? Dat kan op rekeningnummer
714018, ten name van de NVVE, Oprichting Levenseindekliniek
o.v.v. donatie/gift. De donaties zijn aftrekbaar
van de belasting.
Op de oproep om de levenseindekliniek te steunen,
hebt u in groten getale gereageerd.
Op 21 oktober jongstleden stond er € 494.000,-
op de rekening. Inmiddels is een projectmanager
aangesteld om het project succesvol te gaan
realiseren.
Mede namens het stichtingsbestuur Levenseindekliniek
en het bestuur van de NVVE dank ik u
hartelijk voor uw gulle gaven.
Petra de Jong, directeur
Regiobijeenkomst over
thema Wilsverklaringen
‘Als ik een wilsverklaring heb, komt het wel goed met
mijn euthanasieverzoek of behandelverbod.’ Zo wordt
vaak gedacht. Tijdens de laatste regiobijeenkomst
van 2011 legt de NVVE uit dat er meer nodig is.
Uit praktijkervaringen blijkt dat het dringend nodig is
om wilsverklaringen met familie en huisarts te bespreken.
Ook het regelen van een volmacht is zinvol.
Leden en niet-leden die hierover meer willen weten,
zijn van harte welkom op de NVVE-regiobijeenkomst
in Roermond. Er is een informatiemarkt bij over alle
keuzes omtrent het zelfgekozen levenseinde.
Ook is er een lezing (om 15.00 u, 16.00 u en 19.30
u) over het nut van de verschillende wilsverklaringen
en het tijdig invullen en bespreken ervan. Daarbij komen
onder meer de bijzondere clausules ‘voltooid
leven’ en ‘dementie’ aan de orde
Datum en locatie
• donderdag 13 december:
Theaterhotel De Oranjerie,
Kloosterwandplein 12-16,
6041 JA Roermond
25

26
NVVE
NIEUWS
Relevant 4/2011
Telefoondienst
De NVVE is op zoek naar vrijwillige medewerkers voor
de Telefoondienst in
Amsterdam
Wij zoeken vrijwilligers voor twee dagdelen per week, met
name maandag- en vrijdagmiddag. U komt te werken op
het verenigingsbureau in het centrum van Amsterdam.
Wij vragen:
• levenservaring
• goede contactuele eigenschappen
• goede taalbeheersing
• administratieve ervaring
• bezit van pc met internetaansluiting
Wij bieden:
• ruime inwerkperiode
• training en begeleiding
• deskundigheidsbevordering
• reisvergoeding
• prettige werksfeer
Informatie: Hans Maliepaard,
coördinator Telefoondienst,
via 020 - 530 49 73. Uw sollicitatie met motivatie
en cv kunt u richten aan: NVVE, t.a.v.
Hans Maliepaard, Postbus 75331, 1070 AH
Amsterdam of per e-mail: hans@nvve.nl.
Ledenondersteuningsdienst
De NVVE is op zoek naar vrijwillige medewerkers voor
de Ledenondersteuningsdienst (LOD) in
de regio Eindhoven-Helmond
De LOD bestaat uit vrijwilligers die informeren, adviseren,
ondersteunen en zo nodig bemiddelen bij vragen of
problemen rondom het vrijwillig levenseinde.
Wij vragen:
• relevante werkervaring, bij voorkeur vanuit het
maatschappelijk werk of de gezondheidszorg
• flexibele beschikbaarheid
• beschikking over een auto
• leeftijd: bij voorkeur 35 jaar of ouder
Wij bieden:
• training en begeleiding
• deskundigheidsbevordering
• reis- en onkostenvergoeding
Informatie: Ellen Rentema,
hoofd Ledendiensten, via 020 - 620 06 90.
Uw sollicitatie met motivatie en cv kunt u
mailen aan e.rentema@nvve.nl of per brief
aan Ellen Rentema, Postbus 75331,
1070 AH Amsterdam.
POST
NVVE, Postbus 75331, 1070 AH Amsterdam
TELEfOON
020 - 620 06 90 (leden),
0900 - 606 06 06 (niet-leden, h 0,10 p.m.)
Bereikbaar op werkdagen van 9.00 - 17.00 uur
INTERNET
websites: www.nvve.nl
e-mail: euthanasie@nvve.nl
WILSVERKLARINGEN
n Wilsverklaringen De NVVE geeft verschillende wilsverklaringen
uit waarin u kunt laten weten wat uw
wensen zijn omtrent uw levenseinde. Kosten h 10,voor
het hele pakket (in viervoud).
Euthanasieverzoek Hierin omschrijft u onder welke
omstandigheden u zou willen dat de arts euthanasie
toepast. Aan het euthanasieverzoek is de clausule
‘dementie’ toegevoegd.
Behandelverbod Wanneer u uw wil niet meer kenbaar
kunt maken, gelden de in deze verklaring opgenomen
wensen ten aanzien van wel of niet behandelen.
Aan het behandelverbod is de clausule
‘voltooid leven’ toegevoegd.
Volmacht Voor situaties waarin u zelf niet meer kunt
beslissen, kunt u schriftelijk iemand aanwijzen die
namens u optreedt.
n Niet-reanimerenpenning De penning is een beperkt
behandelverbod waarmee u laat weten te allen tijde
niet gereanimeerd te willen worden (h 37,50).
DIENSTEN
n Ledenondersteuningsdienst Leden van de NVVE kunnen
in een persoonlijk contact informatie en ondersteuning
krijgen bij vragen en problemen rond het
vrijwillig levenseinde.
n Gevolmachtigdendienst Voor leden die in eigen kring
geen gevolmachtigde kunnen vinden, bestaat (onder
voorwaarden) de mogelijkheid dat een vrijwillige
medewerker van de Gevolmachtigdendienst als zodanig
optreedt.
n Presentatiedienst De Presentatiedienst van de NVVE
verzorgt door het hele land lezingen, presentaties en
gastlessen over keuzes rond het levenseinde. De
lezingen kunnen worden aangepast aan de wens van
de te bezoeken organisatie. Verder staat de Presentatiedienst
met de NVVE-stand op beurzen, events
en symposia. Vanuit de stand wordt voorlichting gegeven
aan bezoekers. Deze stand kan op verzoek
van derden ook op locatie worden ingericht.
Info: Karina Scheirlinck, tel. 020 - 530 49 77, e-mail
k.scheirlinck@nvve.nl. Vergoeding in overleg.

DOCUMENTATIE
n Documentatiepakket Een uitgebreid naslag-
werk voor scholieren, studenten en andere
geïnteresseerden, inclusief de brochure Het
laatste stuk (h 6,-).
n Kwartaalblad Relevant is een voorlichtend
en opiniërend tijdschrift dat viermaal per
jaar verschijnt. Gratis voor leden. Jaarabonnement
Nederland voor niet-leden (h 10,overige
landen op aanvraag). Voor visueel
gehandicapten is Relevant op cd-rom verkrijgbaar.
n Bijsluiter Europees Medisch Paspoort (EMP)
In het EMP is geen ruimte gelaten voor wensen
omtrent het levenseinde. De NVVE geeft
bijlagen uit – opgesteld in acht talen – die
kunnen worden toegevoegd aan het EMP.
Te downloaden via www.nvve.nl/emp.
n Brochures
Dementie en het zelfgewilde levenseinde
Informatie over dementie en vragen als:
Is een dementerende wilsonbekwaam? Mag
euthanasie bij dementie? (h 3,50 leden,
h 4,50 niet-leden).
Voltooid leven. Waar praten we over? Vragen
en antwoorden, feiten, achtergronden,
jurisprudentie en uitkomsten van bijna twintig
jaar debat (h 2,50).
Als nalaten
u een zorg is
Na een overlijden moet er in korte tijd veel geregeld
worden. Dat gaat gemakkelijker als u zelf al maatregelen
heeft genomen. Veel mensen vinden het moeilijk of
onaangenaam om daar over na te denken. Toch is het
belangrijk dat op tijd te doen, want het geeft veel rust
als deze zaken van tevoren goed geregeld zijn.
U kunt de Stichting Steunfonds Humanisme benoemen
als executeur. Het Steunfonds heeft deskundige mensen
in dienst die uw laatste wens kunnen uitvoeren. Een
jarenlange ervaring met deze vorm van dienstverlening
staat borg voor zorgvuldigheid en integriteit.
JA, Ik wil meer informatie over een executeur van
het Steunfonds Humanisme
naam
adres
Dementie en euthanasie Bundeling van de
lezingen die werden gehouden tijdens het
NVVE-symposiu m Dementie en euthanasie;
er mag meer dan je denkt… (h 5,25 leden,
h 6,25 niet-leden).
Wil en wet Geeft een overzicht van de keuzes
die u kunt maken rond uw levenseinde
(h 5,- leden, h 6,- niet-leden).
Het laatste stuk Aan de hand van vragen en
antwoorden geeft deze brochure een uitgebreid
beeld van beslissingen rond het levenseinde
(h 2,- leden, h 3,- niet-leden).
Stoppen met eten en drinken Info over versterven,
de keuze voor de dood door te
stoppen met eten en drinken (h 3,- leden,
h 4,- niet-leden).
Christelijk geloof en euthanasie In discussies
lijkt het soms alsof het christelijk geloof
euthanasie volledig uitsluit. Toch is de
Bijbel daar niet zo eenduidig over (h 3,75
leden, h 4,75 niet-leden).
Het documentatiepakket en de
brochures kunnen worden besteld
via www.nvve.nl/uitgaven
of vraag een bestelformulier aan:
020 - 620 06 90
(Advertenties)
Bestuur NVVE:
DIENSTEN
mr. dr. M.F. Andriessen
(voorzitter)
drs. A. Baars-Veldhuis
(vicevoorzitter)
mr. A.V. van Nierop (secretaris)
drs. A.H.B.M. van den Wildenberg
(auditcommissie)
dr. D.J.B. Ringoir (auditcommissie)
drs. C.M.J.C. Pauw-van Doormalen
dr. ir. R.D. Woittiez
Directeur:
dr. P.M. de Jong
Steunfonds Humanisme
Het Steunfonds Humanisme is een werkstichting
van het Humanistisch Verbond. Het Humanistisch
Verbond zet zich in voor een humane, tolerante
samenleving.
Vraag gerust meer informatie, telefonisch via
nummer 020 521 90 36 of met behulp van de bon.
U kunt ook kijken op:
www.humanistischverbond.nl/steunfonds.
Kom naar de NVVE-stand en win dit
m v pc/woonplaats
‘u staat niet telefoon in uw eendje’
Stuur de bon in een envelop zonder postzegel naar: Steunfonds Humanisme, Antwoordnummer 10938, 1000 RA Amsterdam
OPROEP
Nog te vaak merkt de NVVE dat
mensen hun wilsverklaring niet tijdig
met hun arts(en) bespreken.
Dat leidt soms tot grote problemen
en/of misverstanden.
Voorkom dit en maak zo spoedig
mogelijk een afspraak met uw
(huis)arts.
(op=op)
27

Giro 5155
GIRO 5155
Kinderdromen.
Waar voor uw geld.
Het geeft een rustig gevoel alles goed geregeld te hebben in de laatste
fase van ons leven. Met enige weemoed kijken wij ook terug op onvervulde
dromen uit onze jongere jaren.
Over wat vooraf gaat aan het regelen en opmaken van ons testament heeft
Stinafo een klein overzicht gemaakt. Die brochure ‘Wat hangt samen met het
opmaken van een testament’ kunt u kosteloos ontvangen. Een telefoontje of
een kaartje waarop u aangeeft dat te willen volstaat.
Kinderdromen waar maken
Misschien wilt u dan ook helpen om dromen van kinderen te vervullen,
waarover zij alleen maar fantaseren kunnen. Het zijn dromen van kinderen
die gehandicapt door het leven moeten en aan wie zoveel ontzegd blijft. Zij
dromen ervan mee te kunnen doen, erbij te horen. Daarvoor is veel nodig!
Uw geld wordt goed besteed
Stinafo zet zich in om die gehandicapte kinderen bij te staan met hulpmiddelen,
aanpassingen en onderzoek. Maar ook met aangepaste sport, spel en
school.
Mogen zij op u rekenen?
Bedenkt u Stinafo in uw testament met een legaat of erfstelling? Uw hulp
u dat Stinafo uw bijdrage goed besteedt. Wilt u meer weten over Stinafo’s
projecten en werkwijze kijk dan op www.stinafo.nl
De kinderen zijn u zielsdankbaar.
Stichting Nationaal Fonds ‘Het Gehandicapte Kind’
Treilerdwarsweg 91
Treilerdwarsweg 91
2583 DA Den Haag
2583 DA Den Haag
(Advertentie)
Tel (070) 351 27 84
Tel (070) 351 27 84
Fax (070) 350 11 16
Fax (070) 350 11 16
info@stinafo.nl
info@stinafo.nl
www.stinafo.nl
www.stinafo.nl
21055_SNF_stinafo.indd 1 15-12-2008 14:00:55