Bouwstenen voor een krachtige leeromgeving - MBO diensten

Bouwstenen
voor een krachtige
leeromgeving
Hier hoort
het Inspiratiespel
Dit spel
lostrekken, spelen
en daarna weer
bevestigen
1

Bouwstenen
voor een krachtige
leeromgeving

Inhoud
Voorwoord 5
1 Loopbaanleren in een krachtige leeromgeving 6
2 De bouwstenen van een krachtige leeromgeving 10
3 Inspirerende praktijkvoorbeelden 18
4 Bronnen 28
Bijlage: Ontwikkelformat Krachtige Leeromgeving 29
Digitale toolbox
Een theoretisch kader dat gebruikt is bij het ontwikkelen van het format
en het bijbehorende Inspiratiespel zit in de digitale toolbox van LOB.
Deze is te vinden op www.mbodiensten.nl/lob/toolbox/praktijkleren.
Hier kun je ook o.a. het Ontwikkelformat downloaden.

Voorwoord
Binnen het middelbaar beroepsonderwijs wordt al jarenlang gewerkt aan verschillende
vormen van werkplekleren. De werkgroep Praktijkleren LOB heeft deze
ervaringen en de eigen ervaringen als uitgangspunt genomen bij het ontwikkelen
van een nieuw product voor werkplekleren en loopbaanoriëntatie.
Uit diverse onderzoeken is gebleken dat het verwerven van loopbaancompetenties
het beste in een krachtige leeromgeving kan plaatsvinden. Hoe je bestaande leeromgevingen
kunt evalueren en aan welke voorwaarden nieuwe omgevingen moeten
voldoen, lees je in deze publicatie. Je krijgt uitleg over hoe je met het Ontwikkelformat
Krachtige Leeromgeving en het bijbehorende Inspiratiespel stap voor stap
kunt zorgen voor een omgeving die inspireert tot leren, werken en kiezen.
Wil je meer weten of extra achtergrondinformatie, dan kun je terecht op de website
van MBO Diensten, project LOB. Daar vind je onder meer het theoretisch kader dat
gebruikt is bij het ontwikkelen van het format en het bijbehorende Inspiratiespel.
Verder staat in deze publicatie een lijst met de belangrijkste geraadpleegde bronnen.
We wensen je succes bij het inrichten van het praktijkleren. En veel leesplezier,
natuurlijk!
Namens de werkgroep,
Liesbeth Ruinemans, kartrekker
5

1 Loopbaanleren in een
krachtige leeromgeving
In dit hoofdstuk krijg je – kort – wat theorie. Wat is loopbaanleren/praktijkleren? En
waarom kan dit het beste plaatsvinden in een krachtige leeromgeving?
Vijf loopbaancompetenties
Wanneer over praktijkleren (ook wel werkplekleren genoemd) gesproken wordt, gaat
het impliciet ook altijd over loopbaanleren. Dit loopbaanleren zie je heel concreet
terug in het leren in de praktijk en is gebaseerd op oriëntatie door de student aan de
hand van vijf loopbaancompetenties (zoals opgesteld door Marinka Kuijpers):
• Capaciteitenreflectie: over welke capaciteiten beschik ik?
• Motievenreflectie: passen deze capaciteiten bij wat ik voor ogen heb en bij mijn
eigen drijfveren/waarden?
• Werkexploratie: welk soort werk past bij mijn wensen/waarden en wat zijn op
termijn eventuele toekomstmogelijkheden?
• Loopbaansturing: hoe geef ik vorm aan mijn loopbaan om het bovenstaande te
bereiken? Welke zaken moet ik mij nog eigen maken wat leer­ en/of werkproces
betreft?
• Netwerken: hoe bouw ik binnen mijn werkgebied contacten of een netwerk op,
gericht op een baan of verdere loopbaangerichte ontwikkeling?
Een krachtige leeromgeving
Een student kan de vijf loopbaancompetenties het beste verwerven in een krachtige
leeromgeving. Een dergelijke omgeving combineert immers het opdoen van
ervaringen in een complexe praktijksituatie met de mogelijkheid om deze ervaringen
door middel van methodische reflectie in een (theoretisch) kader te plaatsen. De
praktijksituatie is een echte werksituatie of benadert deze in een simulatieomgeving.
In alle gevallen vertegenwoordigt de praktijksituatie de rijkdom en complexiteit van
de beroepssituatie waarvoor de student wordt opgeleid en daagt deze uit om in die
situatie direct en intuïtief te handelen. Dit handelen is het onderwerp van de methodische
reflectie.
Een krachtige leeromgeving bestaat dus uit twee delen: praktijk en theorie. Waarbij
de theorie wordt gebruikt om de praktijkervaringen te toetsen en een plek te geven.
Reflectie vormt daarbij de verbindende factor.
6

Uitgangspunten
Een krachtige leeromgeving is gebaseerd op de volgende drie uitgangspunten:
1 Praktijkgestuurd leren
Het leren is praktijkgestuurd en plaatsgebonden en wordt vormgegeven door drie
partners: opleiding, bedrijf en student. Het kwalificatiedossier vormt de basis, de
praktijksetting zorgt voor de specifieke inkleuring.
2 Van sturing naar zelfsturing
De student krijgt door het werken in de opleiding en in de praktijk een duidelijk beeld
van de persoon die hij is, de persoon die hij wil worden en het soort werk en de
werkomgeving die daar bij aansluiten (loopbaancompetenties). Dit betekent dat hij
naarmate de opleiding vordert, meer invloed uit moet kunnen oefenen op de inhoud
en het verloop van de eigen studieloopbaan. Van sturing naar zelfsturing, dus.
3 Combineren van twee leerprocessen via begeleide reflectie
Een student die leert, heeft te maken met twee parallel lopende leerprocessen: het
leren op school en in de praktijk. Voor de student zijn dit twee totaal verschillende
werelden. Het leren op school en in de praktijk is zowel georganiseerd en beoogd
(formeel) als terloops en toevallig (informeel). In het verklarend leren wordt expertise
opgebouwd door te werken aan vakkennis en vakvaardigheid. Bij het ervaringsleren
wordt praktijkrepertoire opgebouwd door te werken aan teamroutine en
zelfredzaamheid. Studenten hebben zowel expertise als praktijkrepertoire nodig om
te kunnen omgaan met onzekerheden en veranderingen. Reflectie door middel van
dialoog of trialoog is de verbindende kracht tussen verklarend leren en ervaringsleren.
Uitdaging
Het laatste betekent een forse uitdaging voor de opleidingen. Zij moeten een manier
vinden om aan de hand van de belevenissen die een student opdoet in de praktijk,
de student te laten reflecteren op het geleerde. Leervragen die de student tijdens
het praktijkleren formuleert, moeten op enig moment worden geordend en aangevuld.
Dat kan in de praktijk of op school plaatsvinden. Goede afspraken hierover zijn
belangrijk. Deze manier van werken stelt de student in staat expertise en pratijkrepertoire
te integreren, met als gevolg dat hij uiteindelijk het doel van de beide
leerprocessen – het ontwikkelen van oordeelsvermogen – realiseert.
7

Ervaringsleren
Verklarend leren
Hulpmiddelen voor een krachtige leeromgeving
Hoe weet je of bestaande leeromgevingen krachtig zijn? Hoe bouw je nieuwe
krachtige omgevingen? Hoe zorg je er met andere woorden voor dat je over twee,
drie jaar nog steeds een leeromgeving hebt die een meerwaarde biedt voor school,
bedrijf en student?
Om die vragen te beantwoorden is er het Ontwikkelformat Krachtige Leeromgevingen
en het bijbehorende Inspiratiespel ontworpen. Twee instrumenten die je
helpen de juiste beslissingen te nemen en de juiste bouwstenen te vinden voor een
krachtige leeromgeving.
Het Ontwikkelformat en de LOB-scan
Het Ontwikkelformat Krachtige Leeromgeving is gebaseerd op de zogeheten ‘LOBscan
voor mbo’. Deze LOB­scan (zie de afbeelding op pagina 9) is een handig en
inspirerend hulpmiddel om een visie op LOB te formuleren, beleid op te stellen en
een implementatieplan voor LOB te ontwikkelen.
De LOB­scan bestaat uit vier pijlers (Visie & Beleid, Ontwikkeling & Begeleiding,
Organisatie en Samenwerking). Binnen deze pijlers komen in totaal elf onderdelen
aan de orde die het gehele spectrum van LOB bekleden. Bij ieder onderdeel zijn verschillende
stellingen geformuleerd. De bedoeling is om aan te geven in hoeverre een
bepaalde stelling volgens jou van toepassing is op jouw onderwijsinstelling (meer
informatie over de LOB­scan kun je vinden op de website van MBO Diensten).
Het Ontwikkelformat vormt feitelijk een uitbreiding op deze LOB­scan op de volgende
drie punten:
1 De inrichting van de leeromgeving en de pedagogisch­didactische en coachingsvaardigheden
moeten voor een krachtige leeromgeving gecombineerd worden
met duurzame samenwerking met bedrijven.
8
Praktijkleren Leren op school
Belevenissen
Praktijkrepertoire
Fragmenten
Expertise
Doorvragen tot
Leervragen
Ordenen en
Aanvullen
Oordeelsvermogen

2 Het is van belang om de economische risico’s bij een praktische leeromgeving
zorgvuldig in kaart te brengen en te delen met zakelijke partners en alert te zijn op
de noodzakelijke waterscheiding tussen publieke en private middelen.
3 Het is voor de effectiviteit van de leeromgevingen noodzakelijk dat ze zijn ingebed
in een netwerk van zowel betrokken opleidingen als betrokken bedrijven. Een leeromgeving
is pas effectief als opleidingen, bedrijven en studenten een leergemeenschap
vormen.
In het volgende hoofdstuk lees je hoe je met het Ontwikkelformat stap voor stap
kunt controleren of een bestaande leeromgeving of een nieuw te ontwikkelen leeromgeving
ook in de toekomst brengt wat je ervan verwacht.
Bij dit format hoort het zogeheten Inspiratiespel LOB in de Krachtige Leeromgeving.
Met dit Inspiratiespel kun je met je teamleden snel de wensen, vereisten en mogelijkheden
van een praktijkleersituatie in kaart te brengen. Je overlegt gezamenlijk wat
de bouwstenen moeten zijn voor een krachtige leeromgeving. De antwoorden kun je
meenemen in het Ontwikkelformat Krachtige Leeromgeving. De speelkaarten en de
spelregels van het Inspiratiespel vind je in het doosje dat bij deze publicatie hoort.
9

2 De bouwstenen van een
krachtige leeromgeving
In het vorige hoofdstuk heb je kunnen lezen waarom een krachtige leeromgeving
een effectieve bijdrage kan leveren aan loopbaanleren. In dit hoofdstuk zie je hoe je
stap voor stap met het Ontwikkelformat Krachtige Leeromgeving en het Inspiratiespel
kunt bouwen aan een krachtige leeromgeving. Het format kun je downloaden
op www.mbodiensten.nl/LOB/toolbox/praktijkleren. In de bijlage van deze publicatie
kun je zien hoe het format eruit ziet.
Met het format en het Inspiratiespel kun je alle aspecten van een succesvolle praktijkleersituatie
in beeld brengen. Deze bouwstenen zijn ondergebracht in acht aandachtsgebieden,
die je ook terugvindt in het Ontwikkelformat en het Inspiratiespel:
• Inrichting & Organisatie
• Middelen & Mogelijkheden
• Pedagogisch-didactische uitgangspunten
• Loopbaanbegeleiding via reflectie; individueel, dialoog en trialoog
• Leeromgeving
• Leer- en bedrijfsopdrachten
• Leervoorkeuren/denkgewoontes
• Moeilijke vraagstukken
De aandachtsgebieden komen hieronder aan bod. Bij elk gebied lees je waaraan je
moet denken om de leeromgeving zo krachtig mogelijk te maken. Met deze informatie
kun je het format invullen. Doe je dit na het spelen van het Inspiratiespel, dan
kun je alle wensen, vereisten en mogelijkheden van de praktijkleersituatie in kaart
brengen.
Aandachtsgebied 1: Inrichting & Organisatie
Bezint eer ge begint!
Er zijn drie vragen die je ontwikkelteam als eerste moet beantwoorden, alvorens aan
de slag te gaan met de krachtige leeromgeving. Want alleen als je de antwoorden op
onderstaande vragen hebt, kun je een inschatting maken of je over twee, drie jaar
nog steeds blij bent met je leeromgeving:
10

1 Wat kost het om een leerwerkvoorziening op te zetten?
Denk daarbij aan de kosten van het gebouw, van de inrichting en van de bezetting
ten opzichte van het verwachte gebruik.
2 Met wie kan ik deze kosten delen? Wie investeert er mee? Wie geeft er (kosten)dekkende
opdrachten?
Door het aangaan van partnerschappen en het samen exploiteren van een leergemeenschap
verdeel je ook de kosten (en de risico’s).
3 Hoe denk ik de voorziening te gebruiken?
Wordt de leeromgeving incidenteel gebruikt ­ als we een bruikbaar project hebben
of als er een cursorische activiteit wordt gevraagd ­ of structureel, als onderdeel van
opleidingen die daar kunnen oefenen? Wat betekent dit gebruik voor de druk op het
gebruik van onderhouds­ en exploitatiekosten (inclusief personeel)?
Kijk eerst of je bij een bestaande leeromgeving kunt aansluiten
Het ontwikkelen van een nieuwe leeromgeving vergt vaak een flinke investering.
Soms hangt er zelfs een economisch risico aan. Kijk dus eerst of er alternatieven
zijn voor het zelf ontwikkelen. Het verdient de voorkeur aansluiting te zoeken bij
bestaande activiteiten van bedrijven in je regio. Het loont ook de moeite om zakelijke
partners te vinden. Een krachtige leeromgeving die economisch en bedrijfsmatig rendabel
moet zijn (hotel/productieomgeving/restaurant) is over het algemeen te groot
voor een onderwijsorganisatie.
Maak een gedegen risicoanalyse
Laat de overweging of je wilt investeren in een krachtige leeromgeving afhangen van
een gedegen risicoanalyse. Daarmee breng je mogelijk negatieve budgettaire gevolgen
in kaart. Deel deze risico’s met eventuele zakelijke partners. Wees ook alert op
de noodzakelijke waterscheiding tussen publieke en private middelen.
Veranker de activiteit in de visie van het CvB
Hoe groter het draagvlak, hoe meer kans op succes. Het bestuur moet volledig achter
de beslissing staan om een leeromgeving te ontwikkelen. Gezien de mogelijke
risico’s is het belangrijk om de besluitvorming zo hoog mogelijk in de organisatie te
laten plaatsvinden.
Investeer in duurzame samenwerking
Het optimale recept voor praktijkleren is co­makership. Bedrijf en opleiding leiden
gezamenlijk op en leren van en met elkaar. Ga daarom de dialoog aan met leerbedrijven
over de inhoud, organisatie en inrichting van de leerwerkplek. Maak afspraken
over de inrichting van het leerproces, de voortgangsbewaking en de communicatie
(continue afstemming) tussen opleiding, bedrijf en student. Zorg er voor dat er een
gezamenlijke ideologie is, gestoeld op maatschappelijke betrokkenheid, trots, ondernemerschap
en het benutten van talent. Creëer een sfeer van wederzijds vertrou­
11

wen, waarin iedere betrokkene zijn verantwoordelijkheid kent en neemt. Denk met
elkaar mee en ontwikkel nieuwe, gezamenlijke concepten. Zie vooral mogelijkheden.
Stimuleer onderlinge uitwisseling van expertise.
Vorm een leergemeenschap
Het is voor de effectiviteit van de leeromgevingen noodzakelijk dat ze zijn ingebed in
een netwerk van zowel betrokken opleidingen als betrokken bedrijven. Een leeromgeving
is pas effectief als opleidingen, bedrijven en studenten een leergemeenschap
vormen.
Aandachtsgebied 2: Middelen & Mogelijkheden
Investeer met name in het begin in elkaar als partner. Dit levert op termijn veel profijt
op. Zeker als je de volgende doelen nastreeft:
• Bedrijf en onderwijsinstelling accepteren bedrijfsrisico op basis van afspraken.
• Bedrijf en onderwijsinstelling creëren een win-winsituatie.
• Inzet is uiteindelijk tenminste budgettair neutraal.
• Opleiding, bedrijfsleven en studenten werken samen op één locatie.
• Schaalgrootte en continuïteit van op te leiden studenten in een krachtige leeromgeving
is rendabel gezien de bedrijfsvoering van de opleiding en het bedrijf.
Breng alle kosten in kaart
Dit kwam al eerder onder de aandacht bij ‘Inrichting en Organisatie’ (‘Bezint eer ge
begint’). Een cruciaal onderdeel voor het slagen van de leeromgeving. Zorg er dus
voor dat je vooraf de kosten raamt als het gaat om het gebouw, de inrichting, het
onderhoud en de exploitatie (inclusief de personeelsbezetting).
Aandachtsgebied 3: Pedagogisch didactische uitgangspunten
Er zijn drie pijlers voor pedagogisch didactische aanpak:
1 perspectief/ambitie van de student
2 uitdaging, waardering en aandacht door het leerbedrijf
3 uitdaging, waardering en aandacht door school
Dit leidt tot de volgende belangrijke voorwaarden:
Zorg ervoor dat je docenten de praktijk goed kennen...
Leraren die procedurele leerprocessen begeleiden moeten studenten vanuit verschillende
rollen kunnen aanspreken (helpen, sturen, trainen en instrueren). Dit vergt
kennis van reconstructie van belevenissen van studenten in praktische situaties,
12

persoonlijke ervaring in die praktische situaties en kennis van het curriculum van de
opleiding. Investeren in deze kennis levert op termijn veel profijt op.
… en zorg ervoor dat praktijkbegeleiders, opleiders en studenten bekend zijn
met de kerntaken en werkprocessen uit het kwalificatiedossier.
Laat docenten werken in teamverband
Docenten werken per definitie in teamverband, het liefst samen met het leerwerkbedrijf.
Belangrijk hierbij is dat de docenten als team verantwoordelijk gemaakt worden
voor het leerresultaat. Er moet onderlinge afstemming zijn met het curriculum en de
uitvoering daarvan, inclusief begeleiding.
Fouten maken mag!
Van fouten leer je ontzettend veel. Zo is er de growth mindset (Dweck), een op praktijkonderzoek
gebaseerde theorie die onderscheid maakt tussen twee tegengestelde
manieren van leren. In de eerste (fixed mindset) gaat een student ervan uit dat alles
wat hij kan vastligt. Doordat de student voortdurend wordt geprezen om wat hij doet
en bereikt, pakt deze geen prikkels op om te leren en verdraagt geen kritiek. In de
growth mindset wordt elke student voortdurend geprikkeld om nieuwe manieren van
leren en nieuwe oplossingen te bedenken. Kritiek stimuleert, leren wordt een voortdurend
plezier en een continue uitdaging. Gevolg: studenten benutten hun potentieel
en presteren steeds beter. Er is overigens geen bovengrens aan het leren.
Aandachtsgebied 4: Loopbaanbegeleiding via reflectie;
individueel, dialoog en trialoog
Het doel is om de studenten van sturing naar zelfsturing te brengen. Daarbij helpt
het volgende:
Lever maatwerk aan studenten
Pas de opleiding aan aan de mogelijkheden van de student. Sluit aan bij diens beginsituatie
en zorg voor een match tussen de voorkeur en de mogelijkheden van de
student en de mogelijkheden van het bedrijf.
Zorg voor levensechte bedrijfsopdrachten die studenten (en docenten)
noodzaken te communiceren
Het hangt van de aard van de levensechte opdracht af in hoeverre studenten/docenten
met alle partijen moeten communiceren. Ze reflecteren hierbij continue op hun
eigen handelen: een voorwaarde voor zelfsturing.
13

Train docenten en praktijkbegeleiders in loopbaanbegeleiding en
reflectiegesprekken
De onderwijsinstelling heeft een wettelijke verantwoordelijkheid als het gaat om een
goede begeleiding van duaal leren. Deze methodische en resultaatgerichte begeleiding
op de werkplek, van student (dialoog) en student en begeleider (trialoog) door
de opleiding is het fundament voor succesvol leren van de student. Reflectiegesprekken
worden daarbij ingezet voor verdieping en integratie van ervaringen uit de
praktijk. Reflectie is een middel om belevenissen vanuit de praktijk om te zetten in
leervragen ten aanzien van theorie en/of praktijk. Verklarend leren en ervaringsleren
worden op deze manier met elkaar verbonden. Zo wordt reflectie geen doel op zich,
maar staat het ten dienste van het geïntegreerde leren.
Maak afspraken tussen opleiding en bedrijf over loopbaanbegeleiding
Let daarbij op aspecten als inhoud, frequentie, methodiek en eventueel te volgen
professionaliseringsactiviteiten.
14
Vakkennis
Weten hoe het zit
Teamroutine
Kunnen samenwerken
Expertise
Vakvaardigheid
De uitvoering beheersen
Reflectie
Erover kunnen
praten
Redzaamheid
Juiste keuzes kunnen
Praktijkrepertoire
Besteed ook aandacht in de begeleiding voor netwerken
Leren bouwen aan netwerken is immers leren bouwen aan het eigen loopbaanperspectief.
Aandachtsgebied 5: Leeromgeving
Maak natuurlijke koppelingen tussen theorie en praktijk
Sla steeds een brug tussen theorie en praktijk, met reflectie als verbindende factor.
Zorg er wel voor dat de samenwerking tussen opleiding en bedrijf concreet en controleerbaar
wordt vormgegeven. Stel een gezamenlijke kwaliteitsagenda op.

Zorg ervoor dat de student in het bedrijf blijvend wordt gezien als lerende
Het is goed om een student deel uit te laten maken van een arbeidsorganisatie.
Dompel hem onder in de echte praktijk die leidt tot levensechte, uitdagende ervaringen.
Maar hoe reëel de leeromgeving ook is, het blijft een leeromgeving. Daarom is
het ontwikkelingsgericht klimaat van het bedrijf net zo belangrijk als aanwezige kennis
en kunde. Studenten moeten in dat klimaat voortdurend als lerende behandeld
worden, niet als werknemer.
Daag studenten uit
Zorg voor uitdagend onderwijs en leg de lat steeds hoger. Dit stimuleert de student
om het beste uit zichzelf te halen en boven zichzelf uit te stijgen.
Laat studenten van en met elkaar leren
Zeker als je studenten van verschillende leerjaren samenbrengt, krijg je een leergemeenschap
met meerwaarde.
Investeer in instrumenten voor beoordelen en kwalificeren
Aandachtsgebied 6: Leer- en bedrijfsopdrachten
De opleiding en het bedrijf geven veel verantwoordelijkheid aan studenten door hen
leer­ en bedrijfsopdrachten te laten uitvoeren (budgettair, inhoudelijk, innovatief,
operationeel), die steeds gekoppeld zijn aan de eisen van het kwalificatiedossier. Ze
krijgen daarbij ontwikkelingsgerichte begeleiding. Daarbij helpt het volgende:
Construeer leer- en bedrijfsopdrachten op basis van levensechte werksituaties
Echte bedrijfsopdrachten zorgen voor uitermate gedreven, gemotiveerde en verantwoordelijke
studenten die bovengemiddeld presteren (hoog onderwijsrendement).
Ze zien zelf hoe zij zich kunnen verbeteren en leren mee te denken binnen bedrijfsmatige
kaders.
Voer de opdrachten uit in de praktijk
Leren in een bedrijf biedt de student unieke mogelijkheden om binnen het bedrijf
specialistische kennis en vaardigheden op te doen met betrekking tot de nieuwste
ontwikkelingen, bijvoorbeeld nieuwe methodieken, productontwikkeling als ook het
werken met de nieuwste apparatuur.
… of in een trainingsomgeving
Een alternatief vormt de uitdagende opdracht in een trainingsomgeving die een
werk­ en productieproces simuleert. Zorg er wel voor dat ook deze gesimuleerde
opdrachten beoordeeld kunnen worden op relevantie voor de opleiding en praktische
bruikbaarheid voor het bedrijf.
15

Aandachtsgebied 7: Leervoorkeuren/denkgewoontes
Houd rekening met de leervoorkeuren en de denkgewoonten van de studenten
Niet iedere student leert op dezelfde manier. Een open deur. Maar wel een waarmee
je ook bij het ontwikkelen van een leeromgeving rekening moet houden. Manon
Ruijters en Robert Jan Simons inventariseerden de volgende leervoorkeuren en
denkgewoonten.
Leervoorkeuren
• kunst afkijken, in de praktijk
• participeren, samen met anderen
• kennis verwerven, objectieve kennis
• oefenen in een veilige omgeving
• ontdekken, door onverwachte gebeurtenissen
Denkgewoonten
• Construeren t.o.v. conformeren: samenvoegen van kennis tot een nieuw geheel en
afbreken in onderdelen (hypothese).
• Interactie t.o.v. intra-actie: input van anderen gebruiken en zelf kritisch nadenken
om te komen tot een oplossing.
• Reflectie t.o.v. reproductie; vooruitzien, overzien, terugzien en mechanisch handelen,
om de oplossing daadwerkelijk te realiseren.
Aandachtsgebied 8: Moeilijke vraagstukken
Naast de zeven voorgaande aandachtsgebieden, zijn er ook nog enkele vraagstukken
waarmee je te maken krijgt bij een leeromgeving. Het middelbaar beroepsonderwijs
is immers voortdurend in ontwikkeling.
Bespreek in je team wat voor impact actuele ontwikkelingen - in het onderwijs
en op de arbeidsmarkt - hebben op de leeromgeving
De arbeidsmarkt vraagt om beroepsbeoefenaars die in staat zijn zichzelf blijvend
te ontwikkelen en zich aan kunnen passen aan veranderende werksituaties (leven
lang leren). Deze houding kun je bij de student ontwikkelen door eerder genoemde
loopbaancompetenties (zie hoofdstuk 2) te bevorderen. Maar er zijn allerlei ontwikkelingen.
Denk aan de maximale studietijd, de 30+ maatregel, de rendementsverrekening.
Belangrijke thema’s die je ook in het kader van de leeromgeving moet
bespreken met het ontwikkelteam.
16

Denk na over hoe je AVO-vakken integreert in je leeromgeving, nu er centrale
examens komen
AVO­vakken (Nederlands, rekenen, Engels) passen qua inhoud binnen beroepsgericht
opleiden. Maar er worden landelijk centrale examens ingevoerd om deze vakken te
toetsen. Wat voor effect heeft deze ontwikkeling op de krachtige leeromgeving?
17

3 Inspirerende voorbeelden
Het ‘Ontwikkelformat Krachtige Leeromgeving’ is in zes praktijksituaties getoetst.
Daarbij viel het volgende op:
• Voor een krachtige leeromgeving is meer nodig dan de inrichting van een leeromgeving
en de pedagogisch didactische en coachingsvaardigheden.
• De economische risico’s bij veel praktische leeromgevingen zijn niet of onvoldoende
in kaart gebracht, wat een aanzienlijk afbreukrisico vormt.
• Om effectief te kunnen zijn, is het noodzakelijk dat een krachtige leeromgeving
geïntegreerd is in een netwerk van betrokken opleidingen en betrokken bedrijven.
Een leeromgeving is pas effectief als opleidingen, bedrijven en studenten een
leergemeenschap vormen. De praktijkvoorbeelden vormen een voorbeeld van leergemeenschappen.
Deze en andere bevindingen hebben geleid tot de geschetste voorwaarden in
hoofdstuk 2.
Met drie van deze praktijkvoorbeelden maak je in dit hoofdstuk nader kennis:
• OmniMobilae
• De Sapfabriek
• FC Zwolle
18

Praktijkvoorbeeld 1
OmniMobilae
Peter Oude Vrielink:
‘Comfortzone, challengezone en paniekzone:
hier doorleef je ze allemaal’
‘Wat OmniMobilae zo succesvol maakt als leerwerkplaats? Ieders ambitie kan
hier volledig benut worden. Hier is zoveel ruimte, letterlijk en figuurlijk.’ Aan
het woord is Peter Oude Vrielink, directeur van buitensportgigant OmniMobilae
tussen Deventer en Zwolle. Zijn leerbedrijf biedt jaarlijks tussen de 20 en 25
studenten van Sport en Bewegen Landstede MBO een hoogwaardig opleiding
tot buitensportinstructeur/buitensportcoördinator.
Vertel eens iets over OmniMobilae en de samenwerking met Landstede MBO.
‘Wij organiseren en begeleiden activiteiten en evenementen in binnen­ en buitenland.
Met vijf vaste medewerkers en ruim dertig oproepkrachten werken we voor
ruim 20.000 bezoekers per jaar. In samenwerking met Landstede MBO bieden we
een opleiding voor studenten Sport en Bewegen. Die studenten bieden we persoonlijke
aandacht, korte lijnen en veilige en heldere werkverhoudingen.’
Is dat wat studenten aanspreekt in OmniMobilae?
‘Dat en de aard van het werk, natuurlijk. Wie een buitensportopleiding doet, vindt het
leuk wat we hier doen. Ons aanbod is divers: bootcamp, highlandgames, junglepad,
paintball, touwbanen, vlotten bouwen. Dat doen we voor bedrijven, families en
vriendenclubs. Met en zonder catering, op locatie of op eigen terrein. Juist omdat we
maatwerk leveren, krijgen studenten hier alle kansen om allround ervaringen op te
doen.’
Hoe ziet zo’n traject eruit?
‘Elke student krijgt meteen een concrete opdracht. Bijvoorbeeld: “Onderzoek of er
een klimwand moet komen en onderzoek of die op deze locatie moet komen. Vertel
me wat het kost en zoek uit in hoeveel tijd je dit zou kunnen realiseren.” Op die
manier leren studenten hoe een onderzoek wordt uitgevoerd en dat daarvoor een
19

team nodig is. Ze moeten hun resultaten ook presenteren. Dat is altijd spannend en
voor sommigen zelfs doodeng. Maar omdat ze werken vanuit hun kracht, komt het
altijd goed. Het scheelt dat we hier werken in een sfeer van onderlinge betrokkenheid.
Iedereen telt vanaf het eerste moment mee, kennis en kunde staan centraal.
Fouten zien we als een kans om iets te leren, al zijn er plekken waar geen enkele
fout gemaakt mag worden. Op de klimtoren, bijvoorbeeld.’
Waarin schuilt de winst voor Landstede MBO?
‘Het werkveld loopt traditioneel voorop, de opleiding hobbelt er achteraan. Daarmee
bedoel ik dat wij studenten kunnen laten zien wat het betekent om in dit werkveld
te werken. Dat er geld verdiend moet worden. Dat dingen onder tijdsdruk moeten
gebeuren. Dat we soms worstelen met stress of dilemma’s en dat we met z’n allen
een bepaalde verantwoordelijkheid hebben. Dit leren ze niet op school. De dingen
die ze wel op school leren, nemen ze weer mee in hun praktijkleerplaats. Die wisselwerking
tussen school en bedrijf heeft een grote meerwaarde.’
Is dat de belangrijkste reden voor OmniMobilae om samen te werken met
Landstede MBO?
‘Er zijn allerlei redenen. Ik ben ooit begonnen met praktijkleerplaatsen omdat ik vond
dat de mensen die van de opleiding af kwamen onvoldoende waren toegerust voor
dit werk. De mensen die wij nodig hebben, zijn naast uitstekende instructeurs ook
halve entertainers. Bezoekers komen hier tenslotte niet alleen om te klimmen, ze
willen ook een leuke dag hebben. Sommige mensen hebben helemaal geen zin
om actief bezig te zijn. Daar moet je wel tegen kunnen. Daarnaast verwacht ik van
mijn medewerkers dat ze met me meedenken over hoe we onze klanten nog beter
kunnen bedienen. Tot slot is de samenwerking met Landstede MBO een uitgelezen
manier om “toppers” binnen te halen en vast te houden.’
Maar de werving van nieuwe medewerkers is geen doel op zich?
‘Wij leiden hier jaarlijks 20 tot 25 studenten op. Die kunnen niet allemaal blijven. In
de praktijk vinden onze stagiairs vrij gemakkelijk een baan in de buitensportbranche.
En voor andere branches, zoals de metaalbranche. Voor die branche hebben we een
gildewerkplaatssysteem. Op regionaal en landelijk niveau probeer ik als bestuurlid
van VNO-NCW onderwijs, ondernemers en overheid meer op één lijn te krijgen. Dat
is nog best lastig. De markt is veranderd en wij ondernemers moeten een actieve
rol vervullen bij de opleiding van onze toekomstige medewerkers. Veel ondernemers
willen wel, maar schrikken terug voor de kosten. Opleiden kost geld, inderdaad.
Maar niet opleiden kost nog veel meer geld.’
20

Is er een valkuil waarvoor je opleiders en bedrijven met samenwerkingambitie
wilt waarschuwen?
‘Ja, en die valkuil heet subsidie. Partijen denken dat subsidie ze kan helpen bij hun
samenwerking. In de praktijk kosten subsidies en de verantwoordingseisen die
daarmee samenhangen meer tijd dan je ooit kunt aanwenden voor daadwerkelijke
samenwerking, innovatie en ondernemerschap. Onderzoek laat zien: 70 procent van
de innovatietijd gaat op aan verantwoording. De overheid is daarin te rigide. Verder
raad ik ondernemers en opleiders aan om de blik steeds op de lange termijn – zeg
vijf jaar vooruit – gericht te houden. Bij elk gesprek komt die horizon terug: daar willen
we naartoe, dat willen we bereiken. Houd het hele plaatje continu in beeld, met
de kaders en de grote lijnen. Anders raak je elkaar kwijt nog voor je goed en wel het
pad op bent.’
21

Praktijkvoorbeeld 2
De Sapfabriek
Miel Hooijdonk:
‘Erken de praktijkopleider als docent!’
De Sapfabriek in Ede is een echt bedrijf, dat mogelijk wordt gemaakt door
de back-up van zo’n zestig partners uit de Food Valley. Zij sponsoren bijvoorbeeld
de installaties en bieden ondersteuning bijhetopleiden. Directeur Miel
Hooijdonk vertelt wat de Sapfabriek zo succesvol maakt als leerwerkplaats. En
wat er nodig is om meer van dit soort initiatieven kansrijk te maken.
Waar komt het idee van de Sapfabriek vandaan?
‘Het idee voor de Sapfabriek is ruim zes jaar geleden ontstaan in de hoofden van
een aantal ondernemers en vertegenwoordigers van ROC A12. Samen hebben zij
het concept uitgewerkt. Die partners van het eerste uur vormen nog steeds het
bestuur. Ze hebben geen winstoogmerk, doen puur mee vanuit de overtuiging dat
de Sapfabriek kan bijdragen aan het oplossen van de krapte op de arbeidsmark. In
de Sapfabriek voeren mbo­studenten uitvoerende en ondersteunende taken uit. Studenten
van hbo en universiteit vervullen leidinggevende functies. Daarnaast biedt de
Sapfabriek zij­instromers uit Ede en Veenendaal de mogelijkheid om werkervaring op
te doen om op die manier een betere aansluiting te vinden op de arbeidsmarkt.’
Wat doet de Sapfabriek concreet?
‘We maken sap. Waarbij de nadruk ligt op het leerproces en niet op de productie.
Het zou ook wel gek zijn als we gaan concurreren met onze sponsors. Soms ontwikkelen
we ook nieuwe producten, in samenwerking met bedrijven. Met studenten
Voedingsmiddelentechnologie zijn we nu bezig met een product speciaal voor jongeren.
Dat maakt het extra leuk.’
Wat maakt de Sapfabriek zo succesvol als leerwerkplaats?
‘Studenten leren in een rijke context. Ze gaan meteen aan het werk, worden professioneel
uitgedaagd. Iedereen krijgt een verantwoordelijke rol, wordt eigenaar van zijn
eigen werk. Wat je hier leert is vak­, opleidings­ en zelfs sectoroverstijgend. Problemen
moeten binnen een bepaalde tijd worden opgelost, anders valt het proces
22

stil en komt de levering in gevaar. Hier is onmiddellijk zichtbaar wat het verband is
tussen een probleem en de totale bedrijfsvoering. Daar leren studenten veel van. En
het motiveert mensen om hun best te doen. Studenten lopen trouwens niet alleen
hier stage, maar ook bij de partners van de Sapfabriek. Van Lente Elektrotechniek en
Geveke, bijvoorbeeld. Op die manier zien ze het grotere verband, realiseren ze zich
dat hun werk slechts een stukje is van het geheel.’
Wat is de meerwaarde van de Sapfabriek voor de opleidingen?
‘Studenten leren hier veel dingen die ze niet kunnen leren in een schoolomgeving.
Neem het onderhoud van de machines: niet het meest sexy werk om te leren, maar
wel van wezenlijk belang in het bedrijfsleven. Je moet onderhoud plannen, calculeren,
onder tijdsdruk uitvoeren, de hygiëne­ en veiligheidsregels in acht nemen en ook
nog samenwerken binnen een team. In de Sapfabriek kun je niet zomaar beginnen
met sleutelen: je moet wel weten of er die dag geproduceerd wordt. En wat het kost
als machines lang stilstaan.’
Hoe verhoudt het concept van de Sapfabriek zicht tot het onderwijs van de
toeleverende opleidingen?
‘We proberen goede afspraken te maken met de onderwijsinstellingen: ROC A12
(Techniek) en AOC Groenhorst College (voedingsmiddelenindustrie). We houden
in de planning rekening met onderwijs. Op maandag bijvoorbeeld, doen studenten
Werktuigbouw onderhoud aan de lijn. Dan is er geen productie. Die dag lopen er
wel werkmeesters rond van FrieslandCampina en Heinz. Zij brengen studenten de
kneepjes van het vak bij, laten studenten inzien waarom ze doen wat ze doen. Ook
begeleiden we docenten, die veelal gewend zijn te werken met vaste curricula. Het
werk in de Sapfabriek is veel afhankelijker van wat er op een bepaald moment nodig
is. Dat vraagt een andere houding van docenten.’
Hoe hebben jullie het praktisch geregeld?
‘Twee vaste mensen van de Sapfabriek coördineren alle begeleiding. Verder wisselt
de personeelssamenstelling sterk. Op maandag is er dus werktuigbouw. Op
donderdag en vrijdag volgen studenten van Hogeschool Van Hall Larenstein hier
een module ondernemerschap. Maar dat kan zomaar veranderen. Sowieso blijven
studenten hier maar een half jaar. Dat betekent dat we twee keer per jaar met een
volledig “fris” bestand beginnen. Dat is leuk, maar ook wel eens lastig.’
En financieel?
‘De Sapfabriek is een BV. De aandelen daarvan zitten in een stichting, waarin zowel
ondernemers als opleiders vertegenwoordigd zijn. We hebben inkomsten uit onderwijs
en vanuit productie. Ook ontvangen we subsidies, bijvoorbeeld omdat we een
bijdrage leveren aan het interesseren van jongeren voor techniek. Los daarvan kost
23

deze manier van opleiden geld. Maar het bedrijfsleven ziet meteen het effect van de
inzet: de studenten van nu zijn de medewerkers van straks.’
Zijn er nog tips voor opleiders en bedrijven die een vergelijkbare samenwerking
overwegen?
‘Het is belangrijk om de bedrijvenkant als uitgangspunt te nemen. Daar is sprake van
een behoefte aan een bepaald soort medewerkers met bepaalde vaardigheden. Als
opleider zou je hierbij aan moeten sluiten. Minstens zo belangrijk vind ik dat praktijkopleiders
worden erkend als docent. Dit zijn mensen met jarenlange ervaring in de
beroepspraktijk. Die ook gewoon gerechtigd zijn om studenten op te leiden. Deze tijd
moet gewoon meetellen als erkende onderwijstijd. Blijft die erkenning uit, dan gaan
er heel wat opleidingsuren verloren. Zonde. Dit is echt een knelpunt waarvoor op
landelijk niveau een oplossing gevonden moet worden.’
24

Praktijkvoorbeeld 3
FC Zwolle
Diederik Meijntjes:
‘Bij FC Zwolle kun je van alles leren’
Studenten Zorg & Welzijn die stagelopen bij FC Zwolle? Waarom niet? De
voetballerij biedt allerlei onverwachte opleidingsmogelijkheden in de beveiliging,
supportersbegeleiding, trainingen, administratie en bedrijfsactiviteiten.
Programmamanager Diederik Meijntjes vertelt.
Een bijzondere opleidingsplaats….
‘FC Zwolle wordt als betaalde voetbalorganisatie meteen geassocieerd met opleidingen
als Sport & Bewegen. Daarmee onderhouden we nauwe banden, zonder
meer. Maar we bieden ook stageplekken voor studenten van andere opleidingen.
Zo zijn we leerwerkplaats voor de opleidingen Toerisme (Vrij & Gastvrij), Veilig & Beschermd,
Horeca, Financieel, Office & Management en Helpende Zorg & Welzijn. FC
Zwolle biedt zowel incidentele als structurele stagemogelijkheden. Bij wedstrijdgerelateerde
inzet kan het zomaar zijn dat er zeventig studenten tegelijk aan het werk
zijn. In de dagelijkse organisatie bieden we ruimte aan vijftien tot twintig stagiairs.
Dat zijn enerzijds voetbaltechnische stages, bijvoorbeeld vanuit Sport & Bewegen,
als ondersteuning bij trainingen. Anderzijds gaat het bijvoorbeeld om facilitaire, financiële
of secretariële stages. Bij FC Zwolle kun je van alles leren!’
…bij een heel betrokken organisatie.
‘Inderdaad. FC Zwolle is een sociaal bedrijf. Die betrokkenheid blijkt ook uit het project
Playing for Succes. In dat kader vangen wij basisschoolkinderen op met leer­ of
gedragsproblematiek. Meerdere dagdelen per week werken we in het stadion met
allerlei activiteiten aan het vergroten van hun eigenwaarde en het terugdringen van
hun leerachterstand. Onze spelers hebben hierin ook een rol. Het project is succesvol,
binnenkort starten we een vergelijkbaar project voor studenten in het voortgezet
onderwijs. Ik voorzie dat daar op termijn ook mogelijkheden ontstaan voor studenten
van Landstede­opleidingen gericht op onderwijs en opvoeding.’
25

Staan studenten in de rij voor een leerwerkplek bij FC Zwolle?
‘Het is niet zo dat alleen fans op een stageplek bij FC Zwolle afkomen. Wel is het zo
dat vrijwel elke stagiair tijdens de stage een bepaald “gevoel” krijgt voor FC Zwolle.
Wij zeggen altijd: FC Zwolle krijgt er met elke student een supporter bij. Daar doen
we ook veel aan. Studenten en docenten krijgen echt een kijkje achter de schermen.
Zo krijgen alle eerstejaars Office & Management tegenwoordig standaard een
rondleiding door het stadion, om op die manier aan den lijve te ondervinden wat er
allemaal komt kijken bij een organisatie voor betaald voetbal. Ons positieve imago,
mede gedragen door de goede resultaten, draagt absoluut bij aan de aantrekkingskracht
op studenten. Overigens zijn veel van onze medewerkers ooit begonnen als
stagiair bij FC Zwolle. Natuurlijk kunnen we niet iedereen plaatsen, maar er zijn zeker
mogelijkheden.’
Wat is jullie meerwaarde als praktijkleerplek voor Landstede MBO?
‘Sport in het algemeen en de professionalisering van sport in het bijzonder is een
hot item. Het betaald voetbal loopt daarin voorop. Studenten die hier stage lopen,
kunnen die kennis en ervaring inzetten bij andere sportorganisaties. Los daarvan
profiteert Landstede MBO ook van onze betrokkenheid bij het onderwijs en bij de
professionele manier waarop we studenten begeleiden. Wij zien dit als een van onze
maatschappelijke taken. FC Zwolle staat middenin de samenleving. Dat betekent dat
we evenementen organiseren, maar ook dat we jongeren ruimte bieden zichzelf te
ontwikkelen. Door onze intensieve samenwerking met het mbo beseffen wij dat er
meer in het leven is dan voetbal alleen. En, eerlijk is eerlijk, op deze manier komen
we ook in contact met excellente studenten die uitstekend bij onze organisatie passen.’
Zijn docenten voldoende toegerust om deze nieuwe manier van leren te
kunnen begeleiden?
‘Jazeker! Maar als het gaat om het denken buiten de lijnen van de eigen opleiding,
valt er nog wel winst te behalen. FC Zwolle is vol in beeld bij de opleiding Sport &
Bewegen, maar docenten van andere opleidingen realiseren zich vaak niet welke
mogelijkheden wij hun studenten te bieden hebben. Dat bewustwordingsproces
komt langzaam op gang.’
Voor welke valkuil zou je bedrijven die dit soort samenwerking overwegen
willen waarschuwen?
‘Het is geweldig leuk om opleidingsplaatsen voor studenten te creëren. En de
gemiddelde mbo­student heeft heel wat in zijn mars. Maar: studenten zijn nooit een
vervanging van bestaande werknemers. Uiteindelijk kost opleiden geld, tijd, energie
en doordachte begeleiding!’
26

Zijn er nog knelpunten waarvoor op landelijk niveau een oplossing gevonden
moet worden?
‘Een knelpunt zou ik het niet willen noemen, maar er mag wel wat meer aandacht
komen voor de wisselwerking tussen mbo­ en hbo­stagiairs. Daarmee zijn zinvolle,
uitermate leerzame constructies te realiseren. Ook vind ik dat de onderwijscultuur
wel erg gericht is op het schooljaar met zijn vastgelegde vakanties. Bedrijven kunnen
daar niets mee. Ook in het betaald voetbal zijn zomer­ en winterstop bijna niet meer
aan de orde. En wat dacht je van de recreatiebranche? Daar is het meest te leren
tijdens de schoolvakanties!’
27

4 Bronnen
Deze publicatie heeft vooral een praktische insteek. Maar om tot die praktische
insteek te komen, zijn diverse bronnen geraadpleegd. Hieronder vind je een lijst van
de belangrijkste bronnen.
Literatuurlijst
Op www.mbodiensten.nl/lob/toolbox/praktijkleren staat een literatuurlijst met geraadpleegde
publicaties. De lijst is opgesteld in een zogeheten 'SCORM'­bestand. Dat wil
zeggen dat je het bestand kunt downloaden en in je eigen elektronische leeromgeving
kunt plaatsen.
Theoretisch kader
Een samenvatting van de elementen die belangrijk zijn voor praktijkleren in een
krachtige leeromgeving, vind je in het zogeheten ‘Theoretisch kader’. Dit kader kun
je vinden in de digitale toolbox (zie hieronder).
De digitale toolbox
Voor het Stimuleringsproject Loopbaan Oriëntatie Begeleiding in het mbo is een
digitale toolbox ontwikkeld met allerlei instrumenten om Loopbaan Oriëntatie en
Begeleiding in het mbo in goede banen te leiden. Zoals publicaties met aanbevelingen
en praktijkvoorbeelden. Werkklappers met theorie en praktische lesopdrachten.
Et cetera. Voor het ontwikkelen en evalueren van krachtige leeromgevingen zitten de
volgende ‘instrumenten’ in de toolbox:
• deze publicatie met bijbehorend Inspiratiespel
• het theoretisch kader
• de literatuurlijst (deze kun je downloaden en plaatsen in je eigen elektronische
leeromgeving)
• het Ontwikkelformat Krachtige Leeromgeving
De digitale toolbox kun je vinden op www.mbodiensten.nl/lob/toolbox/prakijkleren.
28

Bijlage: Ontwikkelformat Krachtige Leeromgeving
Dit formulier kun je downloaden op www.mbodiensten.nl/lob/toolbox/praktijkleren
Inventarisatie: Praktijkvoorbeeld:
Korte beschrijving
bestaande of
gewenste situatie:
Inrichting en
organisatie:
Middelen en
mogelijkheden:
Pedagogisch-
didactische
uitgangspunten:
Loopbaanbegeleiding
via reflectie;
individueel, dialoog
en trialoog.
Leeromgeving:
Leer- en
bedrijfsopdrachten:
Leervoorkeuren/
denkgewoontes:
Moeilijke
vraagstukken
Ontwikkelformat krachtige leeromgeving
Onderwijsinstelling:
Bedrijf/onderneming:
Contactpersoon Onderwijsinstelling :
Mailadres:
Telefoon:
29

Colofon
Deze publicatie maakt deel uit van een reeks publicaties en instrumenten
die ontwikkeld zijn in het kader van het Stimuleringsproject Loopbaan Oriëntatie
Begeleiding in het mbo. Dit project is een opdracht van het ministerie van OCW.
Partners zijn: MBO Diensten, MBO Raad, SBB en Skills Netherlands. De publicatie
en het bijbehorende Inspiratiespel zijn ontwikkeld door de werkgroep Praktijkleren
LOB.
Werkgroepleden
Liesbeth Ruinemans, Landstede MBO (kartrekker)
Corry Bakker, ROC Eindhoven
Ilse Hartgers, ROC Midden Nederland (ontwikkelaar Inspiratiespel)
Marijke Mesdag, KC Handel
Will Seignette, Fundeon/SBB
Albert de Vos, ROC Zeeland
Jeanet Zwart, ECABO
Externe deskundige
Ad Hulscher, ad hulscher onderwijs+advies
Redactie en realisatie: Ravestein & Zwart,
Interviews praktijkvoorbeelden: Astrid Mensink (Mensinks Tekstfabriek)
Vormgeving: Lauwers­C
Drukwerk: Trioprint grafisch centrum
Oplage: 500
Juni 2012
30