Kunst Omdat het Moet

Nummer9080
Nummernegentienmeitweeduizendentien
Labeur en verzet in
werkkamp Neuengamme
Neuengamme, dat beruchte concentratiekamp
met meer dan 50 000 doden?
Ja, dat. Er waren daar geen vergassingen,
maar ’t was toch een heel zwaar werkkamp,
met overvolle barakken, weinig voedsel, een
terreurbewind en helse arbeid: spitten van ‘s
morgens negen tot ‘s avonds zes, het water al
op een spade diep. ‘s Avonds werden de lijken
mee naar het kamp gedragen in de lege broodmanden,
dag in dag uit, maand in maand uit. De
lichamen werden opgestapeld, en een paar keer
per week kwam een boerenkar ze ophalen. De
overlevenden liepen wondinfecties op, kregen
longontsteking doordat ze ondervoed en zonder
fatsoenlijke kleding of schoenen, dag in dag uit
in die ijskoude nattigheid moesten werken, of
raakten uitgeput door mishandeling. Twee jaar
heeft papa dat daar overleefd, tot de Duitsers
de hete adem van de geallieerden voelden,
en de bewijzen van hun verschrikkingen weg
wilden vegen en een dodenmars begonnen naar
zee… Die stoet van verzwakte mensen, die
bij bosjes vielen door ontberingen
en slagen, en met mijn papa
die het, ondanks zijn tbc, toch
overleefde… (kijkt plots op)…
weet je, toen ik daar in 95 op de
50-jarige herdenking was, heb
ik een Waal ontmoet die er toen
bij was, op de dodenmars, en
die nog de kracht had om twee
Polen op sleeptouw te nemen,
aan iedere arm een, en hen met
Scoutsliederen moed inzong, de
hele weg lang… Welnu, die Waal en ik zaten
daar toen samen aan tafel, in 95, en plots
staat er Pool naast ons, en die begint Waalse
Scoutsliederen te zingen… Luc, het greep ons
zo naar de keel dat we geen woord meer uit
konden brengen! Die twee zijn elkaar daar in
de armen gevlogen, en hebben minutenlang
geweend: de man was een van de twee Polen
die zijn Waalse vriend en redder van toen had
herkend!... Kan je nu begrijpen dat ik gruw van
het discours van mensen zoals Bart De Wever?
De Walen dat zijn broeders, geen vijanden toch!
Mijn God, als we met hen al niet samen kunnen
leven…? Neen, dat gaat er bij mij echt niet
in. Als je dat tegenover die miserie van toen
plaatst, dan is dat regionalisme toch niet te
begrijpen? En het klinkt misschien raar, maar
op die herdenking daar met die duizenden,
duizenden mensen, heerste er zo’n gevoel van
internationale broederlijkheid, van mensen op
zoek naar laatste verhalen, prentjes in de hand,
van steun en herkenning, lief en leed… dat die
herdenking daar voor mij als een eyeopener
heeft gewerkt, een begin van verwerking die
me nu nog bezighoudt. De missie om mijn pa
te herdenken is daar goed en wel geboren.
En weet je, de Duitse nabestaanden hebben
ter plaatse monumenten opgericht, en de
Duitse kinderen hebben er eigenhandig de weg
heen geplaveid, als een soort boetedoening
en uitdrukking van ‘dit mogen we nooit meer
vergeten, nooit meer laten gebeuren’… Zoveel
emotie, zo intens… Zo tastbaar bijna. Ik realiseerde
me daar voor het eerst ook dat papa een
nummer heeft gedragen, kaalgeschoren werd,
gevangeniskleren heeft gedragen, vernederd en
geslagen werd…
In het kamp bedoel je?
Ja, in Neuengamme. Maar ook dat hield hem
niet tegen. Ook daar vocht hij nog voor zijn
linkse idealen van gelijkheid en broederlijkheid.
Ook daar ging hij in het verzet, samen
met Duitse verzetsstrijders. Het was sterker
dan hemzelf, sterker dan het gevaar dat ermee
gepaard ging… Nogmaals het ideaal boven
eigen lijf en leden.
Roberts illegaal oorlogskrantje
Illegale oorlogspers
Dat was ook de reden waarom hij ooit werd
opgepakt: zijn illegale pers?
… (knikt) … Ja, hij werd in Brussel verraden,
eind juni 44. Hij was toen al twee jaar actief
in de ondergrondse, schreef en betaalde de
dienstweigeraars uit, en zoals zo vaak had hij
toen met een onbekende afgesproken, een
vrouw. Maar het was een valstrik, opgezet
‘Ik heb niemand
verraden,’ waren zijn
laatste woorden.
door de Duitsers, die de vrouw al hadden ontmaskerd…
zij moet nog teken hebben gedaan
maar papa heeft het niet begrepen, en liep
recht in de val… Daarop werd hij door de GFP
(Gruppe Geheime Feldpolizei) naar Antwerpen
gebracht, waar hij vreselijk gefolterd werd, met
Interview
elektroshocks onder andere. Het is daar dat hij
voor ’t laatst mijn mama en mij heeft gezien,
toen we hem eens linnen en tabak mochten
brengen. ‘Ik heb niemand verraden,’ waren zijn
laatste woorden. Kort daarop, eind augustus,
werd hij op transport gezet naar Duitsland…
(grijpt naar een oud Agfa Gevaert-zakje waaruit
ze een klein papiertje plukt)… En dit hier is
het allerlaatste tastbare aandenken aan hem:
een hoekje krantenpapier waarop zijn naam
staat, een adres ‘Duitschland’ en ‘alles goed’,
met op de keerzijde hetzelfde, maar dan door
een medegevangene, ene Roels, die het wél
overleefde. Dit heeft papa nog uit de trein kunnen
werpen, en de goedwillige Antwerpenaar
die het gevonden heeft, heeft het tot bij mama
gebracht. Voor mij is dit de meest kostbare
schat in de hele wereld… (overhandigt het mij
zeer voorzichtig) … Samen met dit hier: zijn
horloge, die zijn Duitse ondervragers ons terug
hebben gegeven. ‘Schade, mit so einer shönen
Frau und so einem schönen Kind’, hoorde mijn
ma hen nog zeggen. Daarna hebben we nooit
meer iets van mijn vader vernomen, laat
staan ontvangen. Het Rode Kruis,
allerlei diensten,… niemand kon
ons helpen.
Het is toen dat je moeder haar
dagboek aan hem is begonnen?
… (zoekt het tussen alle andere
documentatie) … Ja, vergeef
me, ik ben zo’n chaoot… aha,
hier is het. Ook dit koester ik
natuurlijk. En weet je, ik heb
pas onlangs eindelijk de moed
gevonden het ook te lezen. Hier,
de intro, lees zelf maar (n.v.d.r. zie p.15).
Aangrijpend, niet? En ergens schrijft ze nog over
papa: ‘Er zijn zulke mensen nodig in de oorlog
opdat we bevrijd kunnen worden van de terreur.
Alleen jammer, dat wij daarvoor zo’n hoge tol
moeten betalen…’ Maar verder, Luc, is het een
heel positief boek. Zo mooi, zo eerlijk, zoveel
liefde dat er daaruit spreekt...
Een marxistisch-katholiek
huwelijk
Het was een goede relatie, tussen je ma en
je pa?
Zeker weten, mama was de inlossing van
papa’s dromen. Zij heeft hem zo gelukkig
gemaakt, en ze zagen elkaar werkelijk doodgraag,
maar helaas, de relatie heeft slechts vier
jaar geduurd. Mijn mama vertelde me later zelfs
dat ze het een wonder vond dat ze ooit aan een
kind is geraakt. Van de vier jaar dat ze elkaar
kenden was papa één jaar ziek van tbc, één jaar
ondergedoken, en één jaar gedeporteerd. Kwam
mei’10 11