Download programmaboekje - Vocaal Ensemble Tiramisu
Download programmaboekje - Vocaal Ensemble Tiramisu
Download programmaboekje - Vocaal Ensemble Tiramisu
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Mendelssohn<br />
Brahms<br />
Schumann<br />
Cornelius<br />
Mahler<br />
BACH<br />
PROGRAMMABOEKJE
2<br />
Programma<br />
Johann Sebastian Bach<br />
Singet dem Herrn<br />
Felix Mendelssohn-Bartholdy<br />
Warum toben die Heiden<br />
Johannes Brahms<br />
Schaffe in mir, Gott, ein rein Herz<br />
Pauze<br />
Johannes Brahms<br />
Nachtwache I en II<br />
Robert Schumann<br />
An die Sterne<br />
Peter Cornelius<br />
Die drei Frühlingstage<br />
Gustav Mahler<br />
bewerking: Clytus Gottwald<br />
Ich bin der Welt abhanden gekommen
Sopranen<br />
Hella van Donk<br />
Els de Heus<br />
Lisa Hinfelaar<br />
Cora de Koning<br />
Leonoor Lammens<br />
Kezia Nootenboom<br />
José van Putten<br />
Vera Schijve<br />
Alexandra Smeenk<br />
Alten<br />
Ank Hartendorp<br />
Irene Kleijwegt<br />
Martha van Krimpen<br />
Marchien Leopold<br />
Josta Onneweer<br />
Mirjam Pool<br />
Jorien Vossepoel<br />
Uitvoerenden<br />
Dirigent<br />
Niels Kuijers<br />
Tenoren<br />
Michael Aletrino<br />
René Heemskerk<br />
Bernhard Jaarsma<br />
Koos Müller<br />
Andreas Polman<br />
Bassen<br />
Wil Buitinga<br />
Wilbert van Els<br />
Cas Jönsthövel<br />
Elbert Kelholt<br />
Koen van Lee<br />
Lauwrens van der Leer<br />
Ad Leijten<br />
3
In dit Bachjaar lijkt het vanzelfsprekend om voor<br />
een koorconcert werken van Johann Sebastian<br />
Bach te programmeren. <strong>Tiramisu</strong> heeft zich echter<br />
in haar zesjarige bestaan ontwikkeld tot een koor dat<br />
vooral laat-romantisch en twintigste-eeuws repertoire<br />
zingt, met uitstapjes naar muziek uit de Renaissance.<br />
Waarom dan toch de keuze voor een Bachmotet?<br />
Allereerst natuurlijk omdat het een prachtig werk is,<br />
waarvan de technische moeilijkheid een uitdaging is<br />
voor het koor. Maar er is ook een duidelijke relatie<br />
met de overige gekozen componisten uit de<br />
Romantiek.<br />
Van Felix Mendelssohn-Bartholdy is bekend dat hij<br />
Bach's Matthäus-Passion voor het eerst weer<br />
uitvoerde, honderd jaar nadat Bach zelf het werk<br />
had uitgevoerd. Algemeen wordt aangenomen dat<br />
hij ook de herontdekker van de Matthäus-Passion<br />
was, maar dat is niet het geval. Musici uit zijn<br />
omgeving, Karl Friedrich Wilhelm Fasch en Karl<br />
Friedrich Zelter, de eerste als oprichter van de<br />
Berlijnse Zangacademie, de tweede als zijn<br />
opvolger, hadden de weg reeds voor een groot deel<br />
gebaand. Felix kreeg van jongs af aan pianoles van<br />
Zelter, die Bach's Wohltemperiertes Klavier als<br />
muzikale bijbel bij zijn onderwijs gebruikte.<br />
Ook Robert Schumann maakte al op jonge leeftijd<br />
via pianolessen kennis met Bach's composities.<br />
4<br />
B A<br />
Mendelssohn en Schumann vonden elkaar in hun<br />
gemeenschappelijke bewondering voor Bach.<br />
Samen verzorgden ze de publicatie van zijn<br />
volledige oeuvre. Schumann schreef in 1846 zelfs<br />
een fuga voor orgel op de letters B.A.C.H.<br />
Mendelssohn beijverde zich voor een standbeeld<br />
van Bach in Leipzig, waar de grote meester jaren<br />
als cantor in de Thomaskerk werkte. Om een<br />
steentje bij te dragen aan het fonds waaruit dit<br />
standbeeld betaald moest worden, gaf Mendelssohn<br />
een orgelconcert in de Thomaskerk met de<br />
belangrijkste composities van Bach. Voor dit<br />
concert, dat de aanzienlijke som van driehonderd<br />
talers opbracht, studeerde hij zo hard dat hij zelfs<br />
op straat de pedaalpassages al huppelend oefende!<br />
De onthulling van het monument in 1843 werd<br />
bijgewoond door Bach's enige in leven zijnde<br />
kleinzoon Wilhelm Friedrich Ernst Bach (1759 -<br />
1845), die hofklavecinist en muziekleraar in Berlijn<br />
was geweest.<br />
Johannes Brahms was ook als kind al via pianolessen<br />
bekend met de werken van Bach. In 1859 kreeg<br />
hij als kerstcadeau van prinses Frederike van Lippe-<br />
Detmolt de eerste zes delen van de Gesamtausgabe<br />
van Bach. Brahms was in die tijd verbonden aan het<br />
hof van Lippe-Detmolt, dat berucht stond om zijn<br />
krenterigheid. Later kwam hij er dan ook achter dat<br />
de navolgende delen op zijn naam waren besteld en
C H<br />
dat hij ze zelf moest betalen! In 1879 kreeg Brahms<br />
het aanbod van de Thomaskerk in Leipzig om<br />
cantor te worden. Hij vond het een verleidelijk<br />
aanbod om de oude positie van Bach te verwerven<br />
en overwoog serieus om erop in te gaan. Uiteindelijk<br />
wees hij het aanbod toch af omdat hij zich niet<br />
meer wilde binden. Als basis voor het laatste deel<br />
van zijn Vierde Symfonie, gebruikte Brahms het<br />
thema van het slotkoor uit Bach's cantate Nach dir,<br />
Herr, verlanget mich.<br />
Zo nam ook Peter Cornelius thema's uit de<br />
klaviersuites van Bach letterlijk over voor zijn Drei<br />
Psalmlieder opus 13. De Drei Chorgesänge opus 11,<br />
waarvan Die drei Frühlingstage het laatste lied is,<br />
zijn gemodelleerd naar werken zoals de motetten<br />
van Bach.<br />
Gustav Mahler dirigeerde muziek van Bach in de<br />
serie "Historische concerten" van de New York<br />
Philharmonic. Hij bewerkte ook een suite van Bach,<br />
die hij volgens oud gebruik vanachter het klavecimbel<br />
dirigeerde, waarbij hij de continuopartij<br />
verlevendigde met eigen improvisaties. Mahler<br />
schreef zijn Achtste Symfonie na een periode waarin<br />
hij veel muziek van Bach had bestudeerd. Het eerste<br />
deel is beïnvloed door het motet Singet dem Herrn<br />
ein neues Lied. Mahler gebruikte hier niet de<br />
gangbare sonatevorm, maar een aaneenschakeling<br />
van kortere delen waarin het koor een grote rol<br />
toebedeeld is. Over de stijl van Bach zei Mahler:<br />
"Het wonder van zijn polyfonie is ongelooflijk, niet<br />
slechts voor zijn tijd, maar voor alle tijden".<br />
Voor het eerste gedeelte van dit concert hebben wij<br />
naast Singet dem Herrn gekozen voor motetten van<br />
Mendelssohn en Brahms omdat in deze werken de<br />
invloed van Bach duidelijk te horen is. Bij Psalm 2<br />
van Mendelssohn valt de dubbelkorigheid op, met<br />
de afgewisselde tekstgedeeltes tussen het eerste- en<br />
tweede koor. Ook het contrapunt van het laatste<br />
deel is duidelijk op Bach gebaseerd. Het tweede<br />
deel van Brahms' Schaffe in mir Gott ein rein Herz<br />
is een echte fuga zoals Bach die schreef, met een<br />
steeds terugkerend thema en tegenthema,<br />
verbredingen, versnelde opeenvolgingen en<br />
orgelpunten: lange bastonen waarboven de andere<br />
stemmen in wisselende harmonieën zingen. Na de<br />
pauze is het programma samengesteld uit wereldlijk<br />
repertoire van bovengenoemde componisten met als<br />
bindende factor de tekstdichter Friedrich Rückert.<br />
Bepalend hierbij was de keuze voor de door Clytus<br />
Gottwald in 1983 vervaardigde bewerking van<br />
Mahler's Ich bin der Welt abhanden gekommen. In<br />
deze versie zijn alle orkestpartijen van dit prachtige<br />
lied voor alt en symfonieorkest uitgeschreven voor<br />
zestienstemmig koor a-cappella.<br />
5
Psalm 149, 1-3<br />
Singet dem Herrn ein neues Lied,<br />
die Gemeine der Heiligen sollen ihn loben.<br />
Israel freue sich, des, der ihn gemacht hat.<br />
Die Kinder Zion sei'n fröhlich über ihrem Könige,<br />
sie sollen loben seinen Namen im Reihen;<br />
mit Pauken und mit Harfen sollen sie ihm spielen.<br />
Koor I Choral<br />
Gott, nimm dich ferner unser an,<br />
denn ohne dich ist nichts getan<br />
mit allen unsern Sachen;<br />
Drum sei du unser Schirm und Licht,<br />
und trügt uns unsre Hoffnung nicht,<br />
so wirst du's ferner machen.<br />
Wohl dem, der sich nur steif und fest<br />
auf dich und deine Huld verlässt.<br />
6<br />
Johann Sebastian Bach (1685-1750)<br />
Johann Sebastian Bach<br />
Singet dem Herrn ein neues Lied BWV225<br />
Zingt voor de heer een nieuw lied,<br />
zingt zijn lof in de gemeenschap der heiligen.<br />
Viere Israël met vreugde zijn schepper,<br />
Sions zonen met jubel hun koning;<br />
love alles zijn naam: door een reidans, door met cither<br />
en met tamboerijn te spelen voor Hèm.<br />
God, blijf voor ons zorgen<br />
want zonder u zijn al onze<br />
inspanningen tevergeefs;<br />
Wees onze beschermer en ons licht<br />
en als onze hoop ons niet bedriegt,<br />
zult u dat ook blijven.<br />
Gelukkig hij die zich, zonder twijfel,<br />
verlaat op u en uw mildheid.
Koor II Aria<br />
Wie sich ein Vater erbarmet<br />
über seine jungen Kinderlein,<br />
so tut der Herr uns allen,<br />
so wir ihn kindlich fürchten rein.<br />
Er kennt das arm Gemächte,<br />
Gott weiß, wir sind nur Staub,<br />
gleichwie das Gras vom Rechen,<br />
ein Blum und fallend Laub!<br />
Der Wind nur drüber wehet,<br />
so ist es nicht mehr da,<br />
also der Mensch vergehet,<br />
sein End das ist ihm nah.<br />
Psalm 150, 2-6<br />
Lobet den Herrn in seinen Taten,<br />
lobet ihn in seiner großen Herrlichkeit!<br />
Alles, was Odem hat, lobe den Herrn,<br />
halleluja!<br />
Zoals een vader zich ontfermt<br />
over zijn kleine kinderen,<br />
zo doet de Heer met ons<br />
als wij Hem waarlijk vrezen.<br />
Hij kent zijn arme schepselen,<br />
God weet dat we slechts stof zijn,<br />
zoals het gras van de riek,<br />
de bloemen en het vallend gebladerte!<br />
De wind waait erover<br />
en het is al weg,<br />
zo ook is de mens vergankelijk,<br />
zijn einde is nabij.<br />
Looft de Heer om zijn daden,<br />
looft Hem om zijn mateloze grootheid!<br />
Alles wat adem heeft love de Heer,<br />
halleluja!<br />
7
Der 2. Psalm (1843)<br />
Warum toben die Heiden<br />
und die Leute reden so vergeblich?<br />
Die Könige im Lande lehnen sich auf,<br />
und die Herrn ratschlagen miteinander<br />
wider den Herrn und seinen Gesalbten.<br />
Laßt uns zerreißen ihre Bande,<br />
und von uns werfen ihre Seile!<br />
Aber der im Himmel wohnet, lachet ihrer,<br />
und der Herr spottet ihrer.<br />
Er wird einst mit ihnen reden in seinem Zorn<br />
und mit seinem Grimm wird er sie schrecken.<br />
8<br />
Felix Mendelssohn-Bartholdy (1809-1847)<br />
Felix Mendelssohn-Bartholdy<br />
Uit brief van Mendelssohn,<br />
Weimar 6-11-1821:<br />
's Middags speelde ik Goethe<br />
meer dan twee uur voor,<br />
gedeeltelijk fuga's van Bach,<br />
gedeeltelijk improviseerde ik.<br />
psalm 2<br />
Drei Psalmen op. 78<br />
Waarom razen de heidenen<br />
en praten de volken zo vergeefs?<br />
De koningen der aarde komen in opstand<br />
en de heersers spannen samen<br />
tegen de Heer en zijn gezalfde.<br />
Laat ons hun ketenen verbreken<br />
en hun boeien van ons werpen!<br />
Maar Hij, die in de hemel woont, lacht hen uit,<br />
en de Heer bespot hen.<br />
Hij zal eens tot hen spreken in zijn toorn<br />
en met zijn gramschap zal hij hen doen schrikken.
Aber ich habe meinen König eingesetzt<br />
auf meinem heiligen Berge Zion.<br />
Ich will von einer solchen Weise predigen,<br />
dass der Herr zu mir gesagt hat:<br />
Du bist mein Sohn, heute hab ich dich gezeuget;<br />
heische von mir,<br />
so will ich dir die Heiden zum Erbe geben,<br />
und der Welt Ende zum Eigentum.<br />
Du sollst sie mit eisernem Szepter zerschlagen,<br />
wie Töpfe sollst du sie zerbrechen.<br />
So lasset euch nun weisen, ihr Könige,<br />
und lasset euch züchtigen, ihr Richter auf Erden.<br />
Dienet dem Herrn mit Furcht,<br />
und freuet euch mit Zittern!<br />
Küsset den Sohn, dass er nicht zürne,<br />
und ihr umkommet auf dem Wege.<br />
Denn sein Zorn wird bald anbrennen.<br />
Aber wohl allen, die auf ihn trauen.<br />
Ehre sei dem Vater, und dem Sohne,<br />
und dem heiligen Geiste.<br />
Wie es war im Anfang,<br />
jetzt und immerdar<br />
und von Ewigkeit zu Ewigkeit.<br />
Amen!<br />
Heb ik niet mijn koning gezalfd<br />
op Sion, mijn heilige berg.<br />
Zo gewaag ik van 's Heren besluit,<br />
Dat hij tot mij sprak:<br />
Gij zijt mijn zoon, heden heb ik u verwekt;<br />
Eis van mij,<br />
en ik zal u de heidenen tot erfdeel geven<br />
en de grenzen der aarde tot uw bezit.<br />
Gij zult hen met een ijzeren scepter verpletteren,<br />
als een aarden pot zult Gij hen stukslaan.<br />
Nu dan, gij koningen, komt heden tot inzicht,<br />
laat u leren, gij rechters der aarde.<br />
Dient de Heer met ontzag,<br />
beeft, en verheugt u!<br />
Weest de zoon onderdanig, opdat hij niet toorne,<br />
en gij op uw weg niet ten gronde gaat.<br />
Want zijn toorn kan licht ontbranden.<br />
Maar gelukkig zijn allen, die op hem vertrouwen.<br />
Eer zij de Vader en de Zoon<br />
en de Heilige Geest.<br />
Zoals het was in den beginne,<br />
nu en altijd<br />
en tot in eeuwigheid.<br />
Amen!<br />
9
Psalm 51, 12-14<br />
Schaffe in mir, Gott, ein rein Herz<br />
und gib mir einen neuen gewissen Geist.<br />
Verwirf mich nicht von deinem Angesicht<br />
und nimm deinen heiligen Geist nicht von mir.<br />
Tröste mich wieder mit deiner Hilfe<br />
und der freudige Geist erhalte mich.<br />
10<br />
Johannes Brahms (1833-1897)<br />
Johannes Brahms<br />
Brahms had een vriend en<br />
vereerder, die wijnbouwer was.<br />
Aan het slot van een maaltijd ter<br />
ere van Brahms, liet de gastheer<br />
een zeer bijzondere wijn serveren.<br />
"Dit is de Brahms onder mijn<br />
wijnen", was zijn toelichting.<br />
Brahms proefde en zei: "Hmm,<br />
niet kwaad, maar ik zou nu toch<br />
graag eens uw Bach proberen".<br />
PAUZE<br />
Schaffe in mir, Gott, ein rein Herz op. 29 Nr. 2<br />
Schep mij een rein hart, o God,<br />
en vernieuw in mijn binnenste een vaste geest.<br />
Verwerp mij niet van uw aangezicht,<br />
en neem uw heilige geest niet van mij.<br />
Hergeef mij de blijdschap over uw heil,<br />
en laat een gewillige geest mij schragen.
Nr. 1 Nachtwache I<br />
Friedrich Rückert<br />
Leise Töne der Brust,<br />
Geweckt vom Odem der Liebe,<br />
Hauchet zitternd hinaus,<br />
Ob sich euch öffn' ein Ohr,<br />
Öffn' ein liebendes Herz,<br />
Und wenn sich keines euch öffnet,<br />
Trag ein Nachtwind euch<br />
Seufzend in meines zurück.<br />
Nr. 2 Nachtwache II<br />
Friedrich Rückert<br />
Johannes Brahms (1833 - 1897)<br />
Ruhn sie? rufet das Horn<br />
Des Wächters drüben aus Westen,<br />
Und aus Osten das Horn<br />
Rufet entgegen: Sie ruhn!<br />
Hörst du, zagendes Herz,<br />
Die flüsternden Stimmen der Engel?<br />
Lösche die Lampe getrost,<br />
Hülle in Frieden dich ein.<br />
Fünf Gesänge op. 104 für gemischten Chor<br />
Zachte tonen van het hart<br />
Gewekt door de adem der liefde<br />
Wordt fluisterend hoorbaar,<br />
Opdat een oor zich voor jullie opene,<br />
Een liefhebbend hart zich opene,<br />
En wanneer geen enkel hart zich voor jullie opent,<br />
Moge een avondbries jullie dan<br />
Als een zucht naar mijn hart terugleiden.<br />
Rusten zij? roept de hoorn<br />
Van de wachter ginds uit het westen,<br />
En uit het oosten roept de hoorn<br />
Terug: Zij rusten!<br />
Hoor je, twijfelend, angstig hart,<br />
De fluisterende stemmen der engelen?<br />
Doof de lamp gerust,<br />
Laat vrede je omhullen.<br />
11
Nr. 1 An die Sterne<br />
Friedrich Rückert<br />
Sterne, in des Himmels Ferne!<br />
Die mit Strahlen bess’rer Welt<br />
Ihr die Erdendämmrung hellt,<br />
Schaun nicht Geisteraugen<br />
Von euch erdenwärts,<br />
Dass sie Frieden hauchen<br />
ins umwölkte Herz?<br />
Sterne, in des Himmels Ferne!<br />
Träumt sich auch in jenem Raum<br />
Eines Lebens flüchtger Traum?<br />
Hebt Entzücken, Wonne,<br />
Trauer, Wehmut, Schmerz,<br />
Jenseits unsrer Sonne<br />
Auch ein fühlend Herz?<br />
12<br />
Robert Schumann (1810 - 1856)<br />
Robert Schumann<br />
In 1832 weigerde Heinrich Dorn<br />
Schumann verder les te geven; er<br />
was geen beginnen aan bij deze<br />
vervelende, eigenwijze leerling.<br />
Daarom was Robert nu<br />
aangewezen op Marpurgs<br />
inleiding in de muziektheorie en<br />
het Wohltemperiertes Klavier van<br />
Bach. Over dit laatste werk zegt<br />
hij:<br />
"Het is uiterst nuttig en heeft als<br />
het ware een moreel versterkend<br />
effect op de hele mens, want Bach<br />
was een man uit één stuk; bij hem<br />
is niets half of ziek, alles lijkt voor<br />
de eeuwigheid geschreven".<br />
Vier doppelchörige Gesänge für Chor a cappella op. 141<br />
Sterren aan de verre hemel!<br />
Jullie, die met stralen van een betere wereld<br />
De schemering van de aarde verlichten,<br />
Kijken niet de ogen van geesten<br />
Van jullie vandaan naar de aarde<br />
Zodat zij rust brengen<br />
In het bezwaarde hart?<br />
Sterren aan de verre hemel!<br />
Droom je in die ruimte ook<br />
De vluchtige droom van een leven?<br />
Wordt aan gene zijde van onze zon<br />
Een gevoelig hart ook gegrepen<br />
Door verrukking, gelukzaligheid,<br />
Droefenis, weemoed, pijn?
Sterne, in des Himmels Ferne!<br />
Winkt ihr nicht schon Himmelsruh<br />
Mir aus euren Fernen zu?<br />
Wird nicht einst dem Müden<br />
Auf den goldnen Aun<br />
Ungetrübter Frieden<br />
In die Seele taun?<br />
Sterne, [in des Himmels Ferne] !<br />
Bis mein Geist den Fittich hebt<br />
Und zu eurem Frieden schwebt,<br />
Hang an euch, mein Sehnen,<br />
Hoffend, glaubevoll!<br />
O ihr holden, schönen,<br />
Könnt ihr täuschen wohl?<br />
Sterren aan de verre hemel!<br />
Wenken jullie mij niet reeds nu<br />
Uit jullie verten hemelse rust toe?<br />
Zal niet eens<br />
Een onbezorgde vrede<br />
De ziel van de vermoeide mens vervullen<br />
Op de gouden velden?<br />
Sterren, [aan de verre hemel]!<br />
Tot mijn geest zijn vleugels uitslaat<br />
En naar jullie vrede zweeft,<br />
Mijn verlangen, zoek houvast bij jullie,<br />
Hopend, gelovig!<br />
O jullie lieflijken, schonen,<br />
Kunnen jullie misschien misleiden?<br />
13
Nr. 3 Die drei Frühlingstage<br />
Friedrich Rückert<br />
Jugend, Rausch und Liebe sind<br />
Gleich drei schönen Frühlingstagen;<br />
Statt um ihre Flucht zu klagen,<br />
Herz genieße sie geschwind!<br />
14<br />
Peter Cornelius (1824-1874)<br />
Peter Cornelius<br />
Onder invloed van zijn<br />
onbeantwoorde liefde voor een<br />
dochter van Friedrich Rückert<br />
begon Cornelius te schrijven aan<br />
zijn meesterwerk, de opera Der<br />
Barbier von Bagdad (1855-58).<br />
Drei Chorgesänge op. 11<br />
Jeugd, opwinding en liefde zijn<br />
Als drie mooie lentedagen;<br />
In plaats van hun verdwijnen te beklagen<br />
Hart, geniet ervan, nu het nog kan!
Ich bin der Welt abhanden gekommen<br />
Friedrich Rückert<br />
Gustav Mahler (1860-1911)<br />
Ich bin der Welt abhanden gekommen,<br />
Mit der ich sonst viele Zeit verdorben.<br />
Sie hat so lange nichts von mir vernommen,<br />
Sie mag wohl glauben, ich sei gestorben.<br />
Es ist mir auch gar nichts daran gelegen,<br />
Ob sie mich für gestorben hält.<br />
Ich kann auch gar nichts sagen dagegen,<br />
Denn wirklich bin ich gestorben der Welt.<br />
Ich bin gestorben dem Weltgewimmel [Weltgetümmel],<br />
Und ruh in einem stillen Gebiet.<br />
Ich leb in mir und [allein in] meinem Himmel,<br />
In meinem Lieben, in meinem Lied.<br />
Gustav Mahler<br />
"Het is onuitsprekelijk dat ik van<br />
Bach steeds meer leer als een<br />
kind dat aan zijn voeten zit:<br />
want mijn aangeboren manier<br />
van werken is de manier van<br />
Bach. Had ik maar meer tijd om<br />
mij helemaal in deze hogeschool<br />
te verdiepen!".<br />
Ich bin der Welt abhanden gekommen<br />
bewerking: Clytus Gottwald<br />
Ik ben van de wereld losgeraakt,<br />
Waaraan ik ooit veel tijd verdeed;<br />
Ze heeft zo lang al niets van mij vernomen,<br />
Ze denkt wellicht, dat ik gestorven ben.<br />
Het laat mij volkomen onverschillig,<br />
Of zij mij voor gestorven houdt.<br />
Ik kan zelfs niets daartegen inbrengen,<br />
Want voor de wereld ben ik werkelijk gestorven.<br />
Ik ben gestorven voor het gewoel der wereld<br />
En rust binnen een stil domein.<br />
Ik leef alleen binnen mijn hemel,<br />
Binnen mijn liefde, binnen mijn lied.<br />
15
Friedrich Rückert was in zijn tijd een veelgelezen<br />
maar omstreden dichter, wiens roem de 19e eeuw<br />
nauwelijks overleefd heeft. Veelgelezen omdat het<br />
maken, lezen, voordragen (en zingen!) van gedichten<br />
mode was, omstreden door zijn enthousiasme voor<br />
de Duits-nationale beweging die zich o.a. uitte in de<br />
Geharnischte Sonetten (1814), zijn bijdrage aan de<br />
vrijheidsoorlogen tegen de Fransen. En omstreden<br />
omdat hij een ongewoon talent voor vreemde en<br />
moeilijke talen (Perzisch, Arabisch; Rückert was<br />
professor voor Oriëntaalse talen) paarde aan de<br />
vaardigheid om moeiteloos met woorden, rijm,<br />
metrum en vorm te spelen. Deze gave werd hem in<br />
zoverre noodlottig, dat het tot een lyrische<br />
productie leidde, die de oorspronkelijkheid en de<br />
betekenis van de inhoud van de gedichten verre<br />
oversteeg. En helaas is dat aan zijn werken af en<br />
toe goed af te lezen, ook in dit programma.<br />
Onomstreden zijn zijn verdiensten voor het Duits in<br />
zijn vertalingen van Perzische literatuur (bijvoorbeeld<br />
de dichtbundel Östliche Rosen (1819)).<br />
Het dichten 'im Volkston' (en 'Volk' is hier mede<br />
bedoeld als 'niet adelijk') was in de Duitse Romantiek<br />
populair. Juist omdat belevenissen, gedachten,<br />
emoties en subjectiviteit zich uitstekend voor poëzie<br />
lenen, was de hoeveelheid nieuwe 'kunstpoëzie'<br />
enorm. - Dit hield overigens niet in dat het altijd<br />
eenvoudige, naïve gedichten waren.- De gedichten<br />
waren ook gemakkelijk te verspreiden door de<br />
nieuwe sneldrukmethoden, die resulteerden in een<br />
keur van almanaken, tijdschriften, en andere<br />
(goedkope) uitgaven voor de burgerij. Bovendien<br />
was het 'in' om juist Duitse gedichten te publiceren.<br />
De Duitse volkspoëzie uit de middeleeuwen was<br />
herontdekt (bijvoorbeeld Des Knaben Wunderhorn<br />
(1801/03)) en droeg bij aan de nationale, antinapoleontische<br />
geestdrift, die de Franse overheersing<br />
losmaakte.<br />
16<br />
Friedrich Rückert (1788-1866)<br />
De overvloed aan poëzie inspireerde componisten,<br />
niet in de laatste plaats omdat de dichter en de<br />
zanger in het ideaalbeeld van die tijd nog één en<br />
dezelfde persoon waren. Zo zijn veel dichters uit die<br />
tijd bekend gebleven. Sommigen door de kwaliteit<br />
van hun werk (bijvoorbeeld Joseph von Eichendorff,<br />
Heinrich Heine), anderen doordat juist de kwaliteit<br />
van de compositie op hun werk daarvoor gezorgd<br />
heeft. En tot die laatste categorie is ook Friedrich<br />
Rückert te rekenen, al kunnen met name de door<br />
Gustav Mahler getoonzette gedichten tot het beste<br />
gerekend worden dat Rückert geschreven heeft. De<br />
cyclus Kindertotenlieder (1833-34, respectievelijk<br />
1901-04) van Rückert/Mahler is, waarschijnlijk<br />
door de herkenbare en ongekunstelde emotionele<br />
lading, het meest bekend gebleven. Maar ook de<br />
zogeheten Rückertlieder (1901/02) van Mahler,<br />
waarvan het voor koor bewerkte 'Ich bin der Welt<br />
abhanden gekommen' op het programma staat, zijn<br />
van ongekende schoonheid doordat klank en taal<br />
volledig lijken samen te gaan. Rückert schreef het<br />
liefdesgedicht als bijlage bij één van de vele brieven<br />
die hij aan zijn toekomstige echtgenote schreef.<br />
Deze liefdesgedichten zijn gebundeld in de toen<br />
veelgelezen verzameling Liebesfrühling (1821).<br />
De tekst in het lied van Schumann ('An die Sterne')<br />
staat door zijn complexiteit al veel verder van ons af<br />
en maakt de kritiek op Rückert's werk invoelbaar.<br />
En dat terwijl de overweging van de gelovige<br />
Rückert, of achter de sterren aan de hemel ook<br />
daadwerkelijk een nieuw leven gloort, voor elke<br />
gelovige herkenbaar zal zijn.<br />
De kleinere gedichten tot slot die door Brahms en<br />
Cornelius gebruikt zijn, laten zien hoe eenvoudig de<br />
geest van de Duitse Romantiek begrijpelijk en<br />
grijpbaar gemaakt is: van onvervuld verlangen, via de<br />
kunst van het genieten, tot het vertrouwen van de<br />
gelovige christen in de beschermende macht van God.
“En wat heb jij eigenlijk met Bach?” vroeg iemand<br />
mij bij de voorbereiding van dit <strong>programmaboekje</strong>?<br />
“Ja, eh, gewoon, het is muziek die klopt, rust geeft.<br />
Het is alsof je thuis komt bij jezelf als je Bach zingt,<br />
of zoiets.”<br />
Wanneer ik als kind een langspeelplaat mocht<br />
opzetten koos ik altijd de Brandenburgse Concerten<br />
van Bach uit de verzameling met verder voornamelijk<br />
jazzrepertoire. Die keuze voor klassiek kwam<br />
ook naar voren bij pianoles, waar ik op achtjarige<br />
leeftijd mocht kiezen tussen een “licht” en een<br />
“zwaar” boek. Zonder twijfel werden het de zware<br />
“Kleine meesterstukjes uit ouden tijd” waarin ook<br />
een bekend Menuet van Bach stond. Aan het<br />
Wohltemperiertes Klavier ben ik in tegenstelling tot<br />
de beschreven componisten toen niet toegekomen,<br />
omdat ik overstapte op klarinet, waarop ik na een<br />
tijdje bewerkingen van bekende Bachmelodieën<br />
speelde. Als jongetje van twaalf werd ik gevraagd<br />
mee te zingen in het knapenkoor bij een uitvoering<br />
van de Matthäus-Passion in de grote kerk van<br />
Apeldoorn. Thuis oefenen met de plaat en toen het<br />
concert met àl die mensen en àl die aria’s …! Nu<br />
kan ik me niet meer voorstellen dat ik dat toen lang<br />
vond duren. In de Laurenscantorij heb ik de<br />
Matthäus-Passion goed leren kennen en dan wil je<br />
geen da-capo meer missen. Ook in de lessen op het<br />
conservatorium van Barend Schuurman passeerden<br />
veel werken van Bach de revue: cantates, passionen,<br />
missen, motetten. Hoe meer je Bach zingt, hoe<br />
moeilijker het eigenlijk lijkt. Moeilijk in technische<br />
zin, maar vooral moeilijk te doorgronden. Vandaar<br />
dat ik altijd enige schroom had om zelf als dirigent<br />
werken van Bach uit te voeren. Dit Bachjaar moest<br />
daar maar eens verandering in brengen. In het<br />
zomerkoor van <strong>Tiramisu</strong> hebben we een week veel<br />
“vreugde” beleefd aan het motet Jesu, meine Freude.<br />
Met mijn koor in Hardinxveld-Giessendam voer ik 2<br />
Niels Kuijers<br />
december a.s. het Weihnachtsoratorium uit, en in<br />
maart staat de Johannes-Passion op het programma<br />
in Gorinchem, met Toonkunst Gorinchem en <strong>Vocaal</strong><br />
<strong>Ensemble</strong> Cantate. Volop thuiskomen bij mezelf dus.<br />
Dat gebeurt vast ook nu bij Singet dem Herrn en bij<br />
de andere prachtige werken van dit concert. Ik hoop<br />
dat vele luisteraars en koorleden die ervaring met<br />
mij zullen delen.<br />
17
18<br />
<strong>Tiramisu</strong><br />
<strong>Vocaal</strong> <strong>Ensemble</strong> <strong>Tiramisu</strong> is een in 1994 opgericht<br />
ensemble. Het stelt zich ten doel per jaar twee<br />
speciale programma’s in korte tijd in te studeren en<br />
op concerten ten gehore te brengen. Dit programma<br />
is het dertiende project. Vorige programma’s<br />
stonden in het teken van Duitse, Franse, Italiaanse<br />
en Engelse Romantiek, Nederlandse en Amerikaanse<br />
componisten, de Tsjechische componist<br />
Martinu, de Spaanse componist Da Victoria en de<br />
Nederlandse componist Martin. Het gezelschap,<br />
waarvan de samenstelling kan wisselen, bestaat uit<br />
ervaren zangers met Niels Kuijers als vaste dirigent.<br />
Donateurs<br />
U kunt voor een bedrag van minimaal ƒ50 donateur<br />
worden van <strong>Tiramisu</strong>. Donateurs ontvangen<br />
automatisch alle aankondigingen van concerten en<br />
andere activiteiten van het koor. Donateurs hebben<br />
recht op twee gratis toegangskaarten per jaar voor<br />
zgn. donateursconcerten. Bij gebruik van een<br />
vrijkaart wordt in de pauze van het betreffende<br />
concert een stuk <strong>Tiramisu</strong>taart aangeboden.<br />
U wordt donateur door uw gegevens aan ons te<br />
overleggen of op te sturen naar:<br />
<strong>Vocaal</strong> <strong>Ensemble</strong> <strong>Tiramisu</strong><br />
van der Sluysstraat 95 e<br />
3033 SH Rotterdam<br />
(c) najaar 2000
<strong>Vocaal</strong> <strong>Ensemble</strong> <strong>Tiramisu</strong> wil de volgende mensen<br />
bedanken voor hun inzet bij het welslagen van dit<br />
project.<br />
Achtergrondinformatie<br />
Henny de Lang<br />
Drukwerk<br />
Koos Müller<br />
Fotografie<br />
Loud Mommersteeg<br />
Repetitor<br />
Marchien Leopold<br />
Vertalingen<br />
Cas Jönsthövel<br />
Vormgeving<br />
Robert Vossepoel<br />
Dankwoord Concerten voorjaar<br />
In het voorjaar zingt <strong>Vocaal</strong> <strong>Ensemble</strong> <strong>Tiramisu</strong> een<br />
programma met Franse en Italiaanse composities uit<br />
de Renaissance en uit de twintigste eeuw. Tevens<br />
vindt de première plaats van La mort des amants,<br />
een speciaal voor <strong>Tiramisu</strong> gecomponeerd werk van<br />
Patrick van Deurzen. De concerten zijn in Rotterdam,<br />
op zaterdagavond 21 april in de Bergsingelkerk<br />
en op zondagmiddag 22 april in de<br />
Lambertuskerk.<br />
19