Leiden in ontwikkeling - Bureau Zuidema

Pagina | 20
internationale canon is van de partij, maar ook obscure dichters uit minder gekende
talen. Het boek zelf mag het doen met een magnifiek gedicht van Boris Pasternak.
De historicus doet, kortom, geen stap zonder de muzen of ten minste hun
vertegenwoordigers aan te roepen.
Iedereen weet dat Wasserstein in die aanpak niet alleen staat: veel historici gaan
zo te werk, sommige goede sociologen eveneens. De poëzie citaten in de
historiografie en de schilderijen waarmee zelfs schoolgeschiedenisboeken worden
verlucht zijn in veel gevallen beslist geen kwestie van ornamentiek, van een
verfraaiing die de onderstaande tekst een zekere luister moet verschaffen en de
indruk moet wekken dat de auteur niet alleen zijn vak en zijn vakliteratuur beheerst,
maar ook overigens behoorlijk belezen is.
Maar wat is het dan wél?
Het is een focus en een Leitmotiv, het is een ordeningsprincipe dat in één twee
regels, in één beeld de gedachte helpt bepalen. De samenleving en haar
geschiedenis zijn onmogelijk complexe onderwerpen om te onderzoeken, zeker in
tijden waarin er eerder te veel materiaal tot onze beschikking staat dan te weinig.
Het literaire beeld begeleidt ons bij het benaderen en het ordenen van dat materiaal,
ongeveer zoals je vroeger bij wetenschapsfilosofie leerde dat je in de
natuurwetenschappen een paradigma of ten minste een werkhypothese nodig had
om aan de slag te kunnen gaan, ja, om überhaupt iets waar te nemen tijdens je
experimenten. Wie in het wilde weg gaat zoeken, vindt niks.
Maar de literatuur is rijk, rijk aan beelden en aan suggesties. Het heeft derhalve
geen zin haar aan te wijzen als hulpwetenschap voor de sociale wetenschappen, met
de aanbeveling er een beeld uit op te delven dat bij het nadere onderzoek de
gedachten helpt bepalen. Tegenstrijdigheden en concurrerende inzichten immers te
over. Eén paradigma of werkhypothese is comfortabel, maar tien is solliciteren naar
krankzinnigheid.
Over geen onderwerp uit de geschiedenis van de twintigste eeuw, de sociologie en
de massa-psychologie, is zoveel geschreven als over de Tweede Wereldoorlog en
daarbinnen bestaat er geen deelterrein waarover zo wanhopig stemmend veel is
gepubliceerd als over de Holocaust: wij weten er alles van. Toch zijn er tegelijkertijd
geen regels zoveel geciteerd als de regels uit Paul Celans ‘Todesfuge’, dat van ‘Der
Tod ist ein Meister aus Deutschland’ en ‘de zwarte melk die wij ’s ochtends drinken
en ’s avonds' en ‘het graf dat geschoffeld werd in de wolken’: en, jawel hoor, ook
Wasserstein doet het weer.
U kent die regels allemaal, of, gezien de staat van het vaderlandse onderwijs, zij
komen u allen in enigerlei mate bekend voor. Bij alles wat wij te dier zake weten,
moeten wij onze gedachten bepalen met behulp van een reeks verpletterende
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009