Leiden in ontwikkeling - Bureau Zuidema

Pagina | 2
Leiden in ontwikkeling
Over leiders, leiderschap en het leiden van de ontwikkeling
Leiders staan voor de opgave om een betrouwbaar evenwicht te vinden tussen
sturen op resultaat en zorg voor mensen. Wat betekent dit in de huidige tijd van
economische crisis? Wat moeten leidinggevenden doen om vandaag de dag enerzijds
resultaten te boeken en anderzijds creativiteit en innovatie te bevorderen? Wat doen
organisaties om de (toekomstige) leiders in hun organisatie te ontwikkelen, zodat
effectief leiderschap in de toekomst wordt gewaarborgd? Tijdens dit congres gaan
we gezamenlijk op zoek naar antwoorden op bovenstaande vragen aan de hand van
interactieve presentaties en discussies, vanuit wetenschap en praktijk. We kijken hoe
we talent en gedrag van leidinggevenden kunnen ontwikkelen met oog voor
resultaat en innovatie. Leiderschap in ontwikkeling vanuit de visie dat leiders invloed
uitoefenen door samenwerking en innovatief denken te stimuleren.
In deze programmagids vindt u achtergrondinformatie bij de sprekers en het
programma. Daarnaast is een tekst opgenomen van Michaël Zeeman (1958-
2009), eerder gepubliceerd in de bundel Invloed: samenwerken en Ontwikkelen.
Zeeman gaat in zijn bijdrage "De suggestieve kracht van kunst" in op de vraag hoe
kunst een leermeester kan zijn bij het leren van mensen.
De samenwerking tussen Performa en Zuidema heeft een congres opgeleverd met
een diversiteit aan perspectieven en professionals. De programmagids levert u een
beeld op van deze samenwerking en wil een inspiratie zijn tijdens en na het congres
Leiden in ontwikkeling.
Wij wensen u een inspirerend en invloedrijk congres toe, waarin u naar huis gaat
met nieuwe gedachten en vooral nieuwe contacten...
Hans Delissen
Performa
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009
Joep Straathof
Zuidema, the influence company

Programma 7 oktober ochtend: Talent en performance
9.30 uur
Ontvangst, registratie en koffie
10.00 uur
Opening van het ochtenddeel: talent en performance
Door gastheer Joep Straathof en dagvoorzitter Loek Wijchers
Pagina | 3
Leidinggeven kent een aantal verwarrende paradoxen. Een manager moet targets
halen en goed zijn voor zijn medewerkers, hij moet zich voortdurend aanpassen aan
de veranderende omgeving, het overzicht houden, samenwerken en concurreren.
Leiderschap heeft zowel invloed op strategie als op cultuur en verbindt beide om te
komen tot resultaat en effect. Duurzame ontwikkeling van leiderschap kenmerkt zich
door een evenwichtige samenhang tussen leiden en managen. Leiderschap is dus
niet alleen inspireren of alleen resultaatgerichtheid, maar beide. Het bevat daarmee
zowel harde als meer zachte factoren. Maar hoe ziet dat eruit? Wat doen
organisaties om (toekomstige) leiders in hun organisatie te ontwikkelen, zodat
effectief leiderschap wordt gewaarborgd?
10.05 uur
Openingskeynote: Art makes life: hoe de kunst het leven maakt
Bas Heijne
In zijn keynotespeech bekijkt Bas Heijne het begrip leiderschap vanuit een
onverwachte hoek: die van de kunst. Aan de hand van voorbeelden uit de
wereldliteratuur laat hij zien hoe kunst onze blik op de wereld vormt en ons bewust
maakt van ons handelen in relatie met anderen.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 4
10.30 uur
Vijf principes van talentontwikkeling
Evert Pruis en Selwyn Jonker
Evert Pruis en Selwyn Jonker schetsen talentmanagement als een geïntegreerd
proces waarin Human Resources en de business nauw met elkaar samenwerken.
Evert reikt u daartoe vijf principes aan die Selwyn uitdiept met concrete voorbeelden
uit de leiderschapsprogramma’s bij de divisie Licht van Philips. Wij bieden
antwoorden op prikkelende vragen als: “welke leerervaring maakt op leiders de
meeste indruk?” en “welke ondersteuning kan een bedrijf leiders in ontwikkeling het
best bieden?”. Uit onze sessie neemt u concrete handvatten mee om direct toe te
passen in uw organisatie!
11.00 uur
Ontwikkeling van het middenmanagement bij drinkwaterbedrijf Vitens
Huub van Heeswijk en Eugenie Winkelman
Vitens is met ruim 5,4 miljoen klanten het grootste waterbedrijf van Nederland en wil
serieus invulling geven aan haar positie als leidend publiek drinkwaterbedrijf. Met
1700 medewerkers zorgen we voor topkwaliteit drinkwater aan 5,4 miljoen mensen.
Dat betekent dat Vitens er naar streeft om voor haar klanten de laagste tarieven van
Nederland te realiseren. Verder wil Vitens in de gehele bedrijfsvoering alle
bedrijfsprocessen efficiënter en klantgerichter inrichten. Vitens heeft bovendien de
ambitie om bij de top van meest aantrekkelijke werkgevers te horen en haar
internationale activiteiten verder uit te breiden. Om deze ambities te kunnen
waarmaken heeft Vitens de beste mensen nodig. Huub van Heeswijk en Eugenie
Winkelman laten u zien hoe management development kan bijdragen aan het
vitaliseren van de organisatie en de rol die leidinggevenden hierin spelen. Een casus.
11.25 uur PAUZE
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

11.35 uur
Polderleiderschap is geen succesvol fenomeen
Een compilatie van de uitzending van Studio E&W rondom deze stelling.
11.40 uur
Leiderschap in ontwikkeling
Resultaten van het onderzoek naar leiderschapsontwikkeling onder young
professionals
Marieke Oudshoorn & Maarten Burggraaf
Pagina | 5
Wat betekent de huidige economische crisis voor young professionals die zich in hun
organisatie wensen te ontwikkelen tot goed geëquipeerde leiders? Wat zouden
organisaties moeten doen rondom de ontwikkeling van hun young professionals om
ervoor te zorgen dat ze straks slagvaardig uit de recessie komen? Welke leervragen
en -behoeften leven bij toekomstige leiders en beslissers en wat verwachten zij van
hun organisatie? Dat onderzochten ICA en Zuidema, The influence company in de
afgelopen maanden. ICA is de overkoepelende organisatie van
bedrijfsjongerenverenigingen waar 46 bedrijven bij zijn aangesloten die samen ruim
40.000 young professionals in dienst hebben.
Aan het onderzoek deden maar liefst 293 young professionals mee vanuit zeven
organisaties (Rabobank, Stork, DSM, Arcadis, AON, SDU en VolkerWessels). Uit het
onderzoek blijkt dat young professionals voor hun ontwikkeling niet alleen focussen
op competenties die samenhangen met leiderschap in een veranderende omgeving,
maar ook en juist op competenties die te maken hebben met een leven lang (blijven)
leren.
Tijdens de presentatie van de eerste onderzoeksresultaten op het congres Leiden in
ontwikkeling, zwengelen Zuidema en ICA graag de dialoog aan tussen HR en Young
Professionals. Ziet u als HR-professional de young professionals binnen uw bedrijf als
gesprekspartner voor het vormgeven van leiderschaps-ontwikkeling? Zijn uw young
professionals consumenten van het ontwikkelingsprogramma naar leiderschap of
mede-vormgevers?
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 6
11.50 uur
Discussie: investeren in talent levert ‘talenten’ op
Een rondetafelgesprek over talent als ingrediënt voor succesvol leiderschap.
Gespreksleiders: Loek Wijchers en Joep Straathof
Met:
- Bas Heijne
- Evert Pruis
- Selwyn Jonker
- Huub van Heeswijk
- Eugenie Winkelman
- Maarten Burggraaf
- Lidewey van der Sluis.
12.10 uur
Q & A met de zaal
12.20 uur
Muzikaal intermezzo
Esther Ephraim en Peter le Feber
12.40 uur
Afsluiting van het ochtenddeel
Aansluitend lunch en gelegenheid de Performa beurs te bezoeken.
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Programma middagdeel: Innovatie
14.00 uur
Innovatie moet je sturen
Een compilatie van de uitzending van Studio E&W rondom deze stelling.
14.05 uur
Opening van het middagdeel
Loek Wijchers
14.10 uur
Innovatie begint met doelen stellen
Ruud Koornstra
Pagina | 7
Al Gore, duurzaamheid, spaar- en led-lampen, klimaat. Deze woorden hebben in de
krant plaatsgemaakt voor woorden als: crisis, groeiende staatsschuld,
jeugdwerkloosheid. In het nieuws mag de focus inmiddels van de klimaat- naar de
economische crisis verschoven zijn, het werk en de missie van duurzaam
ondernemer Ruud Koornstra gaan onverdroten voort: investeren in duurzame
projecten, waarmee geld kan worden verdiend en de wereld worden gered.
Koornstra hoopt iedereen maar vooral ondernemers te overtuigen, niet door middel
van zijn deskundigheid, reputatie, titel of komaf maar door slechts zijn ervaring met
ze te delen. Hij wil mensen ervan overtuigen dat duurzaamheid de sleutel is naar een
beter, rijker leven. Mens, natuur en milieu komen er allen beter uit. Een betere
wereld hebben we zelf in de hand. Daarover droomt hij, praat hij, schrijft hij en
daarom onderneemt hij.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 8
14.40 uur
Leiders in het muizenrad
Arend Ardon
Terwijl veel directieleden en managers zeggen dat zij ondernemerschap, proactiviteit
en innovatie willen versterken, doen zij vaak precies de dingen die dit
ondermijnen. Dat blijkt uit promotieonderzoek door Arend Ardon. Ardon noteerde
drie jaar lang honderden pagina's letterlijke gesprekken in directiekamers,
managementoverleggen en teambijeenkomsten. Uit de analyses blijkt dat managers,
in het bijzonder als zij onder druk staan, heel ander gedrag vertonen dan zij zeggen
belangrijk te vinden. Als het erop aankomt, proberen zij zo goed mogelijk 'de situatie
eenzijdig in de hand te houden': anderen overtuigen, gevoelige onderwerpen
onbespreekbaar maken en de druk opvoeren. Het gevolg: mensen zeggen ja maar
denken nee, worden reactief en voelen zich nog minder verantwoordelijk.
Ongewenste effecten, die het voor de leidinggevenden nog spannender maken. En
zo ontstaan vicieuze cirkels: leidinggevenden en medewerkers hollen achter elkaar
aan in het muizenrad.
In zijn presentatie deelt Arend Ardon de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek
en laat zien hoe we vaak met de mond belijden dat we willen veranderen en
innoveren, maar (onbewust) met ons gedrag de huidige situatie in stand houden.
Ardon laat ook zien hoe het bespreekbaar maken hiervan bijdraagt aan
veranderprocessen: begrijpen hoe we het veranderproces zelf blokkeren wint het
dan van nieuwe stappenplannen.
15.10 uur PAUZE
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 9
15.20 uur
Discussie: Innovatie moet je sturen
Een rondetafelgesprek over de stelling of innovatie stuurbaar is en wat leiders
kunnen doen om innovatie te bevorderen.
Gespreksleiders: Loek Wijchers en Joep Straathof
Met:
- Ruud Koornstra
- Arend Ardon
- Ellen Klaus
- Hylke Oldenboom.
15.40 uur
Q & A met de zaal
15.45 uur
Uitreiking van de Prof. Dr. Willem Mastenbroek Publicatieprijs 2009
Prof. Dr. Lisa van de Bunt
Ter ere van het afscheid van Prof. Dr Willem Mastenbroek als hoogleraar aan de
Vrije Universiteit stelden zijn collega’s van de Holland Consulting Group de naar hem
genoemde publicatieprijs in. Jaarlijks wordt de prijs uitgereikt aan de beste publicatie
in de online management publicatie ManagementSite.nl, met meer dan 60.000 leden
een van de grootste website op dit gebied in Nederland. De prijs richt zich op
artikelen die op Managementsite zijn geplaatst in een periode van één jaar,
uitgaande van de periode 1 juli t/m 30 juni 2008/2009. Uit alle op ManagementSite
geplaatste artikelen uit deze periode op is een shortlist geselecteerd van vijf
artikelen. In 2009 wordt de prijs voor de tweede maal uitgereikt.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 10
De genomineerde artikelen van de shortlist, in alfabetische volgorde van de
achternamen van de auteurs, zijn:
• Twee crises, door Maikel Batelaan
• Innovatie, de top 5 blokkerende managementroutines, door Guido Kerkhof en
Serge van Dam
• Daar waar regels zijn, is geen aandacht door Jaap Peters
• Plannen met ERP? Vergeet het maar! door Walther Ploos van Amstel
• Wilt u ook een virtuele kloon? door Peter van der Wel
De selectie heeft plaatsgevonden door een onafhankelijke jury, op basis van de
samengevoegde individuele voorkeuren en de sinds de oprichting voor
ManagementSite geldende plaatsingscriteria. De jury bestaat uit de voorzitter van de
jury, Prof. Dr Lisa van de Bunt, Loek Wijchers (partner HCG), drs Coert Visser MMC
(oprichter van Trainings- en adviesbureau Oplossingsgericht Veranderen en
hoofdredacteur van ManagementSite) en drs Gyuri Vergouw MMC (secretaris,
partner HCG en sinds de oprichting hoofdredacteur van Managementsite).
De winnaar van de Prof. Dr Willem F.M. Mastenbroek publicatieprijs 2009 ontvangt
een cheque ter waarde van € 1.500,--, beschikbaar gesteld door de Holland
Consulting Group. De drie best gewaardeerde artikelen ontvangen een plastiek. Meer
informatie over de artikelen en ManagementSite kunt u vinden op
http://www.managementsite.nl
16.00 uur
Afsluiting
Loek Wijchers en Joep Straathof
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

De suggestieve kracht van kunst
Michaël Zeeman (1958-2009)
Pagina | 11
Leren is geen lineair proces, leren is een opeenvolging van schokken, schokken van
verschillende hevigheid en betrekkelijk willekeurig verdeeld over een tijdsas. Leren is
vooral: ineens tot inzicht komen, soms na langdurig proberen en oefenen. Soms
ineens, overrompelend. Michäel Zeeman laat ons zien hoe kunst hierin een
leermeester kan zijn. Een letterlijke versie van de tekst zoals hij die uitsprak tijdens
het symposium van Bureau Zuidema op 15 mei 2008.
Twee jaar geleden heb ik eens een installatie bekeken van Graeme Miller, een Britse
kunstenaar. Die stond onder meer enige tijd opgesteld in een kapelletje in Dilston
Grove in Londen en heeft ook nog eens een week of wat in de schouwburg in
Rotterdam gestaan. ‘Beheld’, heette die installatie, verleden tijd van het werkwoord
‘to behold’, dat ‘waarnemen’ betekent: denk aan de uitroep ‘lo and behold!’, maar
denk ook zeker aan ‘houden’, ‘vasthouden’. In de taal resoneren associaties evenzeer
als in het beeld, beide ontketenen de stroom der herinnering.
Die installatie bestond uit tien glazen schalen, fruitschalen wellicht, die op sokkels
stonden in een donkere ruimte. Boven de schalen hing projectie-apparatuur. In een
geconcentreerde lichtbundel viel in iedere schaal een enigszins vertekend beeld van
de hemel die zich boven het hoofd van de kijker en boven het dak van de
tentoonstellingsruimte zou kunnen hebben bevonden.
Aan de rand van de schaal zagen wij afwisselend de omringende huizen-wand, een
snelweg, wat bosschages of domweg gras - we keken weliswaar naar beneden, maar
’t is alsof wij op onze rug op straat of in het veld naar boven lagen te kijken: een
stukje hemel, met de rand van ons blikveld er omheen. Tilde je zo’n schaal op, dan
hoorde je stadsgeluiden, dorpslawaai of het eindeloze gekwetter en gesnater van de
vrije natuur – totdat die geluiden ineens verscheurd en vervolgens overstemd
werden door een overkomend vliegtuig.
Laag, dat vliegtuig: net opgestegen of juist bezig te landen. Laag, dat wil zeggen:
laag voor wie zich onder zijn baan bevindt. Maar toch nog altijd griezelig hoog voor
wie aan boord is of zich in de kappen van het landingsgestel heeft verborgen.
Om die laatsten ging het in de installatie van Graeme Miller.
Miller heeft foto’s gemaakt van de plaatsen, her en der in Europa, waar gedurende
de eraan voorafgaande paar jaar pardoes verstekelingen uit de carrosserie van een
vliegtuig te pletter gevallen waren. Willekeurige plekken, willekeurige momenten.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 12
Wij, de bezoekers van zijn installatie, stonden even stil op die plekken en keken via
de schalen de vredige hemel in, precies op de plaats waar ooit zo’n verschoppeling
uit die vredige luchten was geflikkerd. De schaal die wij vasthielden, als een vangzeil
van de brandweer, had geen soelaas kunnen bieden, ’t was hooguit een graal
geweest, voor opspattend bloed. Ecce homo: zie de mens, daar komt hij door een
zuil van lucht aangesuisd, ‘lo and behold!’. De gedachten gingen onwillekeurig uit
naar die andere Icarussen. Raak.
Ik ben die installatie, de indruk die zij maakte en de subtiele manier waarop zij ons
inwijdde in een belevingswereld waar wij in het algemeen gelukkig verre buiten
blijven, nooit meer kwijt geraakt. Loop ik op straat, sta ik in iemand achtertuintje of
kan ik op een desolaat parkeerterrein even mijn autosleuteltjes niet vinden en komt
er juist op zo’n moment een vliegtuig over, dan kijk ik sindsdien een beetje beduusd
naar boven. Ook signaleer ik wat geen mens meer ziet, namelijk ieder krantenbericht
over een verstekeling die vanuit de wielkast van een vliegtuig ter aarde is gestort.
Nee, dat is geen obsessie, het is een toevoeging aan mijn bewustzijn. Eerlijk gezegd
beschouw ik die als een verrijking.
Ik vertel u erover, om twee redenen – en op die redenen ga ik zometeen wat
verder in.
De eerste is: de wonderlijke manier waarop kunst, een goed kunstwerk, een op
het eerste gezicht moeilijk toegankelijk of raar of abstract kunstwerk, een kunstwerk
dat zich lijkt te verzetten tegen ons begrip, ons in de beste gevallen iets bijbrengt.
Leren is geen lineair proces, leren is een opeenvolging van schokken, schokken van
verschillende hevigheid en betrekkelijk willekeurig verdeeld over een tijdsas. Leren is
vooral: ineens tot inzicht komen, soms na langdurig proberen en oefenen. Soms
ineens, overrompelend. Dat laatste is een opvallende eigenschap van de kunst, een
leermeester die ons bij verrassing te pakken neemt. Denk aan de voorlaatste
Biennale van Venetië, aan wat het Spaanse paviljoen daar teweeg bracht (verbatim).
De tweede is: wat wij van de kunsten leren is niet zozeer reproduceerbare kennis,
als wel een manier van kijken. Kennis kun je vergeten, kun je afleren. Een manier
van kijken niet. Kunst verziekt je leven door ervoor te zorgen dat je nooit meer naar
iets kunt kijken, zonder je te herinneren dat je daar ook anders naar kunt kijken,
namelijk op de wijze van het kunstwerk dat je zag. Het is nog dramatischer: je kunt
grote delen van de werkelijkheid niet eens zien zonder dat je er door de kunst op
geattendeerd bent. Wie dat eenmaal ervaren heeft, engageert zich voor de rest van
zijn leven met de kunst, met de beeldende kunst, de literatuur, de muziek. Het
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 13
verklaart waarom mensen die artistieke belangstelling hebben op mensen die dat
niet hebben altijd een licht verontrustende indruk maken. Zij zijn zo fanatiek:
deeltijdlezers zijn geen lezers, mensen die twee keer per jaar naar een
tentoonstelling gaan hebben sociaal plichtsgevoel, geen belangstelling. Er zit iets
missionairs in serieuze kunstliefhebbers.
De gedachte dat kunstwerken je manier van kijken en beleven drastisch en
schoksgewijs in de war sturen, met andere woorden, dat kunst een dynamische
relatie met de wereld onderhoudt, is uit de mode. Academische critici huldigen het
deftige standpunt dat een roman ‘een wereld in woorden’ is, een schilderij de
ordening van verf op linnen en dat muziek louter en alleen over muziek gaat. Zij
leggen zich erop toe zo’n kunstwerk te deconstrueren, dat wil zeggen, uit elkaar te
schroeven en op techniek en onderdelen te bestuderen. Behalve de verfhandelaar is
er echter geen zinnig mens die naar een museum gaat om studie te maken van de
daar tentoongestelde ordeningen van verf en linnen. Ook zet niemand een cd op
omdat hij zo graag iets over muziek wil horen. Integendeel, hij wil muziek horen.
Mij lucht het enorm op, dat filosofen als Martha Nussbaum de afgelopen jaren een
andere weg zijn ingeslagen. Die zien de kunst als een middel om ons te socialiseren,
dat wil zeggen, om ons bewustzijn van de wereld en de mensen om ons heen met
een paar rake klappen naar een hoger plan te tillen.
Zou er ooit iemand voor de aardigheid naar de Dapperstraat in Amsterdam-Oost zijn
gegaan als er geen dichtregel van Jacques Bloem zou hebben bestaan waarin Bloem
verkondigde in die straat ‘domweg gelukkig’ te zijn geweest, domweg gelukkig - en
dat ook nog op ‘een miezerige morgen’
Een miezerige morgen in Amsterdam: het is geen sinecure - en ‘gelukkig zijn’ is
een specialisme dat zich in het algemeen onttrekt aan de nadere precisering
‘domweg’; er worden hele krantenbijlagen aan gewijd, week in, week uit, en de
meeste damesvakbladen bestaan bij gratie van de onbedwingbaarheid van het geluk.
Bovendien, van de dichter J.C. Bloem weten wij dat hij beter getraind was in het
ongeluk en de kokette cultivering van de tegenspoed, dan in het geluk: een aartschagrijn,
de jeneverkruik altijd onder handbereik, liefst dichtend over ‘november’,
‘altijd maar weer november’, en dat alles gemarineerd in de vergeefsheid.
Niet voor het geluk geboren – en toch gelukkig in de Dapperstraat: dat willen wij
wel eens zien. En zodoende begeeft nog altijd menigeen die die regel heeft
opgevangen zich met de tram naar het Oosterpark, om daar al van verre te worden
verwelkomd door het in reusachtige letters opgemaakte en aan een gevel op de
hoek van de Dapperstraat gemonteerde gedicht. Probeer dan nog maar eens met
een lang gezicht de Dappermarkt op te lopen.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 14
Men gaat naar de Dapperstraat om een regel van Bloem te verifiëren, om de
werkelijkheid te ijken aan de poëzie. Het is uitgesloten dat bezoek af te leggen
zonder die regel paraat te hebben, liefst compleet met het hele gedicht, nog liever
aangevuld met de onherstelbare verbetering die Gerrit Komrij daar ooit van
gefabriceerd heeft. De Dapperstraat dankt haar bestaan aan Bloem, de kwaliteit van
de straat is rechtevenredig met de kwaliteit van de dichtregel.
En daar staat zij niet alleen in: voorbeelden te over. Wie durft de Sarphatistraat
nog een treurige laan te noemen, nadat Nescio heeft genoteerd iemand te hebben
gekend die die straat de mooiste straat van Europa te vinden?
‘Alleen in de details’, mijmert de Hongaarse schrijver Sándor Márai in zijn roman
Gloed, ‘alleen in de details kunnen we het essentiële verstaan, dat hebben zowel
boeken als het leven mij geleerd. Men dient daarom ieder detail te kennen,
aangezien men er nooit zeker van kan zijn welk detail belangrijk is en welk woord
vanachter de dingen oplicht.’ Om dat ‘oplichten’ gaat het: het is het licht van dat
detail, dat wij nodig hebben om de rest te kunnen waarnemen. ‘Er is’, schrijft
Gustave Flaubert in 1870 aan Guy de Maupassant, ‘in alles iets dat nog niet
onderzocht is, omdat wij eraan gewend zijn onze ogen alleen te gebruiken in dienst
van het geheugen van wat mensen voor ons hebben bedacht van datgene waar wij
naar kijken.’ Flaubert gebruikt dat inzicht als opdracht aan de schrijver: er is nog
voldoende te ontdekken. Maar wij, zijn lezers, beseffen dat het omgekeerde
minstens zo belangrijk is: de ruimte die de schrijver Flaubert voor zichzelf schept, is
complementair aan de ruimte die we voor onze waarneming over hebben, ‘zien is
kennen’ of ten minste ‘herkennen.’
Dat geldt voor de geest, dat geldt voor het gedrag, dat geldt voor de geschiedenis
– en dat geldt voor de stad. Alle grote kunst dankt daar haar capaciteit aan niet
alleen bekeken te kunnen worden, maar ook opnieuw bekeken en opnieuw
geïnterpreteerd – en datzelfde geldt vanzelfsprekend voor alle kunsten. De
populariteit, in onze tijd, van ‘de literaire reisgids’ en de ‘literaire pelgrimage’, berust
op het uitgeversinzicht zich van dit verschijnsel te bedienen, zoals ook
overzichtentoonstellingen dat doen en studies naar het Barcelona van Picasso, het
Parijs van Pisarro of het Engeland van Gainsborough. Men stuurt de reiziger op pad
met de blik van de kunsten, met diens citaten omtrent Venetië of Wenen, naar het
Dublin van James Joyce, het Berlijn van Alfred Döblin – of het Assen van Marcel
Möring.
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 16
Sebalds roman is een mompelend gesprek met de voorgangers, een gedreven
fluistersessie met de stemmen van het verleden die zijn haastige omgeving niet meer
opvangt of verstaat. Iedere steen lijkt de sluitsteen van een Fundgrube te zijn, of het
daarbij nu gaat om de stenen in het plaveisel of die in de muren. Sebald zocht de
‘genius loci’, de geest van een plek zoals die gevormd was door de geschiedenis en
zoals hij zich ophield in de ruimte.
Ik heb het voorrecht gehad dat, waar het om Sebald gaat, van nabij mee te
maken. Nu is hij een gevierd auteur, maar vijftien jaar geleden werd je weggehoond
als je het voor zijn boeken opnam. Het was in die tijd dat ik hem tot driemaal toe
heb uitgenodigd om naar Nederland te komen, tweemaal om voor een zaal, die ik in
allerijl had gevuld met mijn familie, vrienden en naaste kennissen, te komen
voorlezen en eenmaal voor een televisiegesprek. In alledrie gevallen kreeg ik te
maken met de Sherlock Holmes van de alledaagsheid, de detective van de geest van
tijd en plaats. Niets leek hem te ontgaan, dat wil zeggen, er was weinig dat hij niet
met aan argwaan grenzende belangstelling begon te onderzoeken.
Toegangskaartjes, bonnetjes voor de koffie die wij dronken, strippenkaarten, hij stak
het allemaal in zijn portefeuille en hij monsterde het met de blik van een inspecteur
die beseft de oplossing van het misdrijf nabij te zijn.
De kracht is de selectie, dat is gemakkelijk te begrijpen, en de kracht van die
selectie blijkt uit haar overtuigingskracht. De glorie van Sebald is de triomf van onze
herkenning. Hij is de gids van de flaneurs die wij allen zijn geworden, in de tijd, in de
wereld, en de willekeur van de cirkels die hij trekt is in werkelijkheid een uitgekiend
en geraffineerd programma. Op dat beeld, de flaneur die rondjes loopt en door de
omgeving te omsingelen haar betrapt, kom ik later nog terug. De schrijver is een
poreuze scout – ónze scout, die ons aansteekt met de gevolgen van zijn porositeit.
Vlak voor de jaarwisseling die ook een eeuwwisseling zou worden, ja, die zelfs een
millenniumwisseling zou zijn, reisde ik van Amsterdam naar het Zuiden. Omdat
toentertijd het gerucht ging dat vooral die millennium-wisseling een hachelijke
aangelegenheid zou worden en de mensheid niet zo gek veel ervaring heeft met
millennium-wisselingen, had ik besloten de laatste dagen van december en de eerste
van januari door te brengen in Santiago de Compostella, in Noord-Spanje. Uit de
middeleeuwse chiliastische literatuur had ik afgeleid, dat men er daar wel raad mee
wist. Bovendien heeft die stad een reputatie te verliezen als pelgrimsstad, dus als er
iets mis zou gaan dan zou Santiago de Compostella, redeneerde ik, er wel het minst
beschadigd vanaf komen. De apostel Jacobus leek mij iemand die opgewassen was
tegen de millennium-bug en zijn bijwerkingen.
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 17
Koffers gepakt, boekenkisten gevuld, de achterbak van mijn auto compact
dichtgebouwd – en tegen tienen die avond was ik gereed om op reis te gaan.
Meestal vertrek ik ’s ochtends vroeg, maar die avond kwam het mij voor dat ik net zo
goed meteen op weg kon gaan, pelgrim in auto, langs de snelwegen van het
Pieterpad naar het Zuiden. De A4 op, even later de Van Brienenoordbrug over, tegen
middernacht was ik al voorbij Gent. Het was een mooie tocht, die enkele uren later,
in mijn ééntje over de Boulevard Périphérique van Parijs, nog mooier werd – en,
hoplakee, daar was de snelweg naar Bordeaux al.
Tegen het ochtendgloren begon ik enigszins vermoeid moe te raken en trek te
krijgen in een kop koffie, in een grand crème met een nog warme en in elk geval
geurige croissant. Ik bevond mij inmiddels ter hoogte van de Franse provincie-stad
Angoulême, en dat was een extra attractie, want daar was ik nog nooit geweest. Ik
heb weliswaar veel door Frankrijk gereisd, maar ik heb mijn levenlang ook goed
bijgehouden waar ik ben uitgestapt of een hotel heb genomen. Angoulême was daar
tot dan toe niet bij.
Ik nam de afslag van de tolweg, betaalde mijn ticket, en reed de stad in. Die lag
voor mij, in de bedding die de Charente daar door een wat wonderlijk voorgebergte
heeft getrokken, en boven mij, op een grote rots, ‘in de vorm van een suikerbrood’.
Terwijl dat eigenaardige beeld zich aan mij opdrong, zonder dat ik er ook maar een
vermoeden van had waar het vandaan kwam, stuurde ik moeiteloos langs de
gestrekte fabrieksemplacementen en de parkeerterreinen voor het openbaar vervoer,
langs het station, tot ik bij de brug kwam en de weg omhoog nam naar de
bovenstad. ‘L’Houmeau’, zag ik op een bord staan: je moest ervoor naar links, maar
ik wist niet wat ‘L’Houmeau’ was. En dus reed ik maar omhoog.
Ik had geen flauw benul waar mijn beslissing dat je voor koffie en croissant het
beste in die bovenstad terecht kon op gebaseerd was. Maar het ging van een leien
dakje, parkeerplaats gevonden op een plein, uitgestapt, langs een school, een
theater en een kerk een straat ingelopen en, jawel, daar waren al sporen van
menselijke bedrijvigheid: de eerste Angoulêmers waren al op.
Terwijl ik daar zo over straat liep, maakte zich een merkwaardig gevoel van
vertrouwdheid zich van mij meester. Ofschoon ik er zeker van was nog nooit van
mijn leven in Angoulême te zijn geweest, was ik er op een raadselachtige manier
thuis. Dat lag er niet per se aan dat ik vrij gemakkelijk mijn weg kon vinden: ik ben
in veel van de Franse provinciesteden geweest en het repertoire waarlangs die
steden zich in de middeleeuwen en vooral in de negentiende eeuw, na de Revolutie,
hebben ontwikkeld, is beperkt. Ook de twintigste eeuw is, waar het om stadsuitleg
en de ontwikkeling van heilloze buitenwijken en bedrijventerreinen gaat, van een
bescheiden verbeeldingskracht gebleken. Die steden lijken, kortom, allemaal op
elkaar, en wie veel reist leert wel hoe je zo’n stad moet lezen.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 18
Maar dat was het niet. Er was een andere, aanzienlijk diepere en minder rationele
herkenning of vertrouwdheid die uit die stad oprees, alsof ik er al vele uren, ja, vele
maanden in had doorgebracht. Alsof ik niet alleen het stratenplan er snel mij weer te
binnen kon brengen, maar ook de ‘genius loci’.
Pas toen ik even later langs een drukkerij kwam, waar iemand op fraaie
Heidelberger persen rouwkaarten aan het drukken was, drong tot mij door waar die
machteloze herkenning van afkomstig was.
En het was een schokkende vaststelling: die kwam van Honoré de Balzac. Het
eerste deel van diens roman Illusions Perdues, die ik vele jaren voordien gelezen
had, speelt zich af in Angoulême, en op een vooralsnog onverklaarbare wijze had
lezing daarvan blijkbaar zo’n krachtige indruk van de atmosfeer van die stad bij mij
achtergelaten, dat ik even het idee had daar geen boek over te hebben gelezen,
maar er al eens geweest te zijn. Dat idee werd bewerkstelligd doordat ik mij
aanvankelijk dat boek niet eens voor de geest haalde. Vergelijk het met een heftige
droom waarin iemand die je kent maar niet al te dikwijls ziet of spreekt aan je
verschijnt: de eerstvolgende keer dat je hem in werkelijkheid tegenkomt is er een
moment van verwarring waarin je denkt ‘maar wij hebben elkaar toch onlangs nog
gezien?’. Jawel, jij hem, maar hij jou niet. Angoulême wist niets van mij af.
Maar ik wel van Angoulême. Het gaat mij daarbij niet om de plattegrond: die kun
je bij het Syndicaat van het Intitiatief gratis afhalen en in de anderhalve eeuw die er
sedert Balzacs tijd verstreken is, zal er vast wel eens ingegrepen zijn in het stadsplan
van Angoulême. In Illusions Perdues is Balzac er weliswaar expliciet en beslist over:
hij vertelt welke route je het best van de benedenstad naar de bovenstad kunt
nemen en hoe je de aardigste wandeling langs de rivier maakt. Maar dat is tamelijk
onbenullige, topografische informatie, die hij, naar mijn indruk, ook heeft zitten
overschrijven uit een gidsje. Veel schrijvers gaan zo te werk – en een stad lezen kan
iedereen, nu ja: iedere man.
In het tweede hoofdstuk van het eerste boek van Illusions Perdues beschrijft
Balzac in enkele alinea’s hoe de stad in elkaar zit, de stedebouwkundige verhouding
tussen benedenstad en bovenstad, de resten van de stadswallen en hoe zich langs
de rivier mettertijd de industrie heeft gevestigd en welke industrie daar vandaag de
dag, dat wil zeggen: in zijn tijd, zoal gevestigd was. Toeristische informatie uit een
verouderde gids, je hebt er vandaag niet veel meer aan en eerlijk gezegd denk ik dat
ik dat indertijd bovendien volslagen vergeten was.
In de meeste negentiende-eeuwse romans komen uitgebreide beschrijvingen voor
van straten en gebouwen, van de kleren die mensen dragen en de gezichten die zij
daarbij trekken. Wij hebben geleerd daar langs of overheen te lezen en die niet stuk
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 19
voor stuk in onze eigen verbeelding te visualiseren, laat staan ze te memoriseren. De
roman is geen reisgids, geen Burda en geen opsporingsregister.
Naar de letter zijn stadsbeschrijvingen in romans daarom veelal volslagen
redundant. Naar de letter, maar niet naar de geest. Want een stad is aanzienlijk
meer dan haar plattegrond of, sterker nog: in die plattegrond drukt zich die stad al
uit. Mijn herkenning van het reëel bestaande Angoulême op basis van mijn
vervaagde herinneringen aan de negentiende-eeuwse roman Illusions Perdues is
geen geval van fotografische overeenkomst, maar van mimetisch succes. En dat
succes betrof eerder de werking van de stad, de stad als stad, dan haar plattegrond
en logistiek: het gaat om de affiniteit die er bestaat tussen de stad zoals die in de
roman bestaat en de stad in de werkelijkheid.
Balzac geeft in Illusions Perdues de culturele dwarsdoorsnede of misschien de
sociaal-culturele van Angoulême. Het blootleggen van het mechaniek van een
specifieke stedelijke samenleving is gelijk aan het vangen van de ‘genius loci’, en die
is van langere adem dan één generatie of ‘de tijdgeest’.
Hij doet dat later, in zijn Parijse romans en in de hoofdstukken van Illusions Perdues
die in Parijs spelen, opnieuw. Ook al zijn die gesitueerd in de arbeiderswijken en de
straten met ambachtslieden van voor Baron Haussmann, zij blijven ons vertrouwd
voorkomen: de ‘Buttes de Chaumont’ van de vroege eenentwintigste eeuw
verschillen niet werkelijk van de Fauborug Saint Antoine van twee eeuwen terug.
Balzac heeft de stad gevangen, daar doet geen Dienst Stadsontwikkeling nog wat
aan af.
Nu komen wij op iets, dat mij eigenlijk al mijn hele leven bezighoudt. De vraag
waar het om gaat is: hoe komt het toch dat wanneer je werkelijk interessante
kwesties en veranderingen in geschiedenis of samenleving wilt doorgronden, de
kunst welbeschouwd veel rijkere antwoorden biedt of ten minste suggereert dan de
vakwetenschap? Dat is geen kwestie van persoonlijke gevoeligheid, van musische
ontvankelijkheid alleen, maar eigenlijk vrij gemakkelijk vast te stellen. De historische
en sociologische beschrijvingen winnen niet alleen aan zeggingskracht, maar ook aan
diepgang, wanneer zij zich oriënteren op de literatuur. Je kunt de hele Sarphatistraat
in architectonische, stedebouwkundige of sociologische termen beschrijven, maar het
wordt pas interessant als je die snuiter die Nescio nog gekend heeft erover aan het
woord laat.
In zijn nieuwe boek over de geschiedenis van de twintigste eeuw, Barbarism and
Civilization, laat de Britse historicus Bernard Wasserstein ieder hoofdstuk beginnen
met een kernachtig citaat uit de literatuur van die eeuw, hetzij een dichtregel, hetzij
een pakkende zin uit een roman: Kavafis boven hoofdstuk I, Uri Zvi Greenberg bij
hoofdstuk II, Osip Mandelsjtam bij III, T.S. Eliot bij IV en ga zo maar verder, de
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 20
internationale canon is van de partij, maar ook obscure dichters uit minder gekende
talen. Het boek zelf mag het doen met een magnifiek gedicht van Boris Pasternak.
De historicus doet, kortom, geen stap zonder de muzen of ten minste hun
vertegenwoordigers aan te roepen.
Iedereen weet dat Wasserstein in die aanpak niet alleen staat: veel historici gaan
zo te werk, sommige goede sociologen eveneens. De poëzie citaten in de
historiografie en de schilderijen waarmee zelfs schoolgeschiedenisboeken worden
verlucht zijn in veel gevallen beslist geen kwestie van ornamentiek, van een
verfraaiing die de onderstaande tekst een zekere luister moet verschaffen en de
indruk moet wekken dat de auteur niet alleen zijn vak en zijn vakliteratuur beheerst,
maar ook overigens behoorlijk belezen is.
Maar wat is het dan wél?
Het is een focus en een Leitmotiv, het is een ordeningsprincipe dat in één twee
regels, in één beeld de gedachte helpt bepalen. De samenleving en haar
geschiedenis zijn onmogelijk complexe onderwerpen om te onderzoeken, zeker in
tijden waarin er eerder te veel materiaal tot onze beschikking staat dan te weinig.
Het literaire beeld begeleidt ons bij het benaderen en het ordenen van dat materiaal,
ongeveer zoals je vroeger bij wetenschapsfilosofie leerde dat je in de
natuurwetenschappen een paradigma of ten minste een werkhypothese nodig had
om aan de slag te kunnen gaan, ja, om überhaupt iets waar te nemen tijdens je
experimenten. Wie in het wilde weg gaat zoeken, vindt niks.
Maar de literatuur is rijk, rijk aan beelden en aan suggesties. Het heeft derhalve
geen zin haar aan te wijzen als hulpwetenschap voor de sociale wetenschappen, met
de aanbeveling er een beeld uit op te delven dat bij het nadere onderzoek de
gedachten helpt bepalen. Tegenstrijdigheden en concurrerende inzichten immers te
over. Eén paradigma of werkhypothese is comfortabel, maar tien is solliciteren naar
krankzinnigheid.
Over geen onderwerp uit de geschiedenis van de twintigste eeuw, de sociologie en
de massa-psychologie, is zoveel geschreven als over de Tweede Wereldoorlog en
daarbinnen bestaat er geen deelterrein waarover zo wanhopig stemmend veel is
gepubliceerd als over de Holocaust: wij weten er alles van. Toch zijn er tegelijkertijd
geen regels zoveel geciteerd als de regels uit Paul Celans ‘Todesfuge’, dat van ‘Der
Tod ist ein Meister aus Deutschland’ en ‘de zwarte melk die wij ’s ochtends drinken
en ’s avonds' en ‘het graf dat geschoffeld werd in de wolken’: en, jawel hoor, ook
Wasserstein doet het weer.
U kent die regels allemaal, of, gezien de staat van het vaderlandse onderwijs, zij
komen u allen in enigerlei mate bekend voor. Bij alles wat wij te dier zake weten,
moeten wij onze gedachten bepalen met behulp van een reeks verpletterende
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 21
beeldspraken, uit een raadselachtig en bij nadere beschouwing buitengewoon
moeilijk te begrijpen gedicht.
Andermaal luidt de vraag: hoe komt dat?
Het is dit jaar veertig jaar geleden dat enkele opstandige studenten door de ramen
het gebouw binnendrongen, het Maagdenhuis, en pogingen deden de universiteit en
in één moeite door de samenleving geheel te hervormen. Een bloedeloze revolutie,
die met veel vrolijkheid gepaard ging en met nog meer slechte humeuren. Over die
gebeurtenissen is van alles geschreven en er zal dit jaar nog tot vervelens toe op
worden teruggekeken, want de betrokkenen van toen worden een dagje ouder en
dan ga je herinneringen ophalen aan betere tijden. Er zijn ook veel pogingen
ondernomen om te doorgronden wat die opstandelingen indertijd bewoog, waar hun
heftigheid, hun gelijkhebberigheid en hun morele energie vandaan kwamen.
In Nederland bestaat er inmiddels wel consensus over de duiding van die
gebeurtenissen: de opstandige generatie van ’68 is niet te begrijpen zonder de
gedweeë generatie van 1941-1943, de generatie die in een mengelng van
onverschilligheid en ontzetting toekeeek toen hun buren en klasgenoten bij
tienduizenden werden afgevoerd om vermoord te worden. Het engagement van ’68
is het product van het gebrek aan engagement van ’42. De morele superioriteit
gedijde op het schuldgevoel: het is inmiddels een cliché van heb ik u daar.
Maar waar komt het vandaan, heeft Ton Regtien, die het aanstichtte dat bedacht,
of Bram de Swaan, die door die ramen klom, of desnoods Paul Scheffer, die dat
vanuit de Kees Boeke-school in Bilthoven met grote opwinding, een opwinding waar
hij volgens mij nog altijd niet echt overheen is, heeft gadegeslagen?
Nee: het komt van Harry Mulisch. Die liet in zijn in 1982 verschenen roman De
aanslag zien hoe de protestbeweging van de laten jaren zestig en de jaren zeventig
in Nederland het product is van de Duitse bezetting, de verontwaardiging in ironische
travestie, de zonden der vaderen bezocht aan de kinderen. Dat boek is massaal
gelezen, het moet tot de best verkochte en meest gelezen boeken uit de na-oorlogse
Nederlandse letteren behoren. Het bevat geen theorie, geen analyse, maar een
dwingende en in mijn ogen geniale suggestie.
Dat is, achteraf beschouwd en voor wie het werk van Mulisch en zijn persoonlijke
geschiedenis kent, geen verrassing. Ik denk dat hij de woorden vond voor een breed
gedeeld gevoel, maar dat komt omdat zijn boek zo sterk is, dat het onmogelijk is je
te verplaatsen naar de tijd waarin het en zijn suggestie er nog niet waren: ‘De Stilte
van de Wereld voor Bach’, heeft de Zweedse dichter Lars Gustafsson dat genoemd,
een stilte waarin het onmogelijk is al die evergreens uit diens Passiemuziek te
neurieën of desnoods mee te zingen. Dat is een beklemmende, verbijsterende,
oorverdovende en voor ons ontoegankelijke stilte. Net zo als het ons onmogelijk is
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 22
de milde onschuld van ’68 te herbeleven die in het pre-Aanslag-tijdperk geheerst
moet hebben. De these is gemeengoed geworden en gemeengoed werd een
gemeenplaats: wij kunnen die geschiedenis niet meer zien zonder dat verband, zelfs
als wij dat verband wensen te betwisten. Het perspectief waarin wij die geschiedenis
zien ontlenen we aan een literaire suggestie, de grootste subjectiviteit, namelijk die
van de schrijver, bewerkstelligt een onontkoombare objectiviteit.
Want in dergelijke kwesties heeft de beeldtaal, de suggestieve kracht van de kunst
een onmetelijk veel diepere reikwijdte dan de geformaliseerde vragen en de
gedisciplineerde antwoorden van de sociale wetenschap en de geschiedschrijving.
Door specifiek te zijn, door aan te wijzen, door het detail te onderzoeken abstraheert
de kunst dat detail en zij maakt het tegelijkertijd concreet. Daar kan geen
samenvatting, geen schema tegenop: wij leren door in een schok die dynamiek te
zien.
Michaël Zeeman (1958 – 2009) was correspondent van de Volkskrant in Rome.
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

CV van de dagvoorzitter, sprekers en gasten
Pagina | 23
Arend Ardon (1967) is psycholoog en bedrijfskundige. Hij werkte bij High
Technology Associates (Houston), KPMG Management Consultants en als adviseur bij
Holland Consulting Group te Amsterdam. Sinds 2000 is hij als vennoot verbonden
aan Holland Consulting Group. Hij is betrokken bij veranderingsprocessen op het
gebied van strategie-implementatie, leiderschap en cultuur. Specifieke onderwerpen
zijn de versterking van ondernemerschap, klantgerichtheid en samenwerking. Hij
wordt vaak door opdrachtgevers benaderd wanneer veranderingen na diverse
interventies maar niet van de grond komen en wanneer sprake is van taaie en
moeilijk bespreekbare situaties. Ardon is als kerndocent verbonden aan de opleiding
Management Consultancy van de RSM Erasmus University. Hij schreef diverse
boeken en artikelen over verandermanagement, klantsturing, prestatiemanagement
en leiderschap. Onlangs promoveerde hij aan de Vrije Universiteit op zijn proefschrift
Moving Moments, over leiderschap en interventies in taaie veranderingsprocessen.
Zijn onderzoek kreeg veel aandacht in de landelijke dagbladen, managementbladen,
radio en televisie.
Maarten Burggraaf (1979) is voorzitter van ICA, de overkoepelende organisatie
voor bedrijfsjongerenverenigingen. Tijdens zijn management traineeship bij de
Rabobank, drie jaar geleden, is hij actief geworden binnen ICA waar 46
topwerkgevers zijn aangesloten die samen ruim 40.000 Young Professionals in dienst
hebben. Naast het voorzitterschap is hij werkzaam als accountmanager MKB bij de
Rabobank. Met ICA werkt hij aan een platform waarbinnen Young Professionals over
de schutting van hun eigen bedrijf kunnen kijken en waarbinnen inspirerende
activiteiten plaatsvinden. Het grootste evenement is de jaarlijkse Young Professional
of the Year verkiezing.
Drs. Huub van Heeswijk is senior adviseur, en managing director van MANS
Adviesgroep BV. Huub studeerde in 1993 af aan de Vrije Universiteit van Amsterdam
(Economie). Hij is opgegroeid in het midden- en kleinbedrijf. Zijn expertise ligt op
het gebied van het begeleiden van integrale organisatieveranderingen volgens het
Open Mind Management© principe en het ontwikkelen van Management
Development programma’s. Hij adviseert en traint het top- en middenkader van
middelgrote en grote organisaties, zowel in de profit als de non-profit sector. De
werkwijze van Huub van Heeswijk kenmerkt zich door zijn energieke, interactieve en
verbindende aanpak en zijn vermogen om snel te schakelen tussen verschillende
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 24
niveaus. Daarnaast is Huub van Heeswijk een ‘out of the box’ denker als het gaat om
het ontwikkelen en vormgeven van development programma’s.
Bas Heijne is schrijver en columnist. Zijn essaybundel De wijde wereld (2000) werd
genomineerd voor de AKO Literatuurprijs. In 2005 ontving hij de Henriette Roland
Holst prijs voor zijn bundel Hollandse toestanden. In 2007 verscheen Onredelijkheid,
een persoonlijke beschouwing over de nieuwe behoefte aan identiteit die Nederland
in zijn greep heeft. Hij is vast verbonden aan NRC Handelsblad, waarvoor hij onder
meer columns schrijft. In 2008 presenteerde hij het VPRO-programma Zomergasten.
Selwyn Jonker (1973) finished his Masters Degree in Mechanical Engineering with
distinction in 1998. Since then, he has held various positions within Philips in
Thailand, Taiwan, Belgium, China and The Netherlands. Currently he leads global
teams that improve and harmonize business processes in Sales & Marketing,
Finance, Supply Chain Management, Supply Base Management and Innovation
across all entities of Philips Lighting and embeds these into one global SAP system.
Prior to this, Selwyn established a new legal entity for Philips in Shanghai, China,
which has become Philips’ largest supply center for lighting solutions in projection
applications worldwide. Part of this was developing the functional and leadership
skills of the organization, that grew from 10 persons to over 600 in three years time.
Speaking Chinese fluently, he has a great passion for different cultures and
developing people to work in high performing global teams.
Ellen Klaus houdt zich na een start bij de omroepen met specialiteit pers & pr
vanuit haar eigen bedrijf bezig met het organiseren en leiden van presentaties voor
bedrijven en instellingen ten behoeve van introducties van nieuwe producten of
veranderingsprocessen. Hierbij maakt zij veelvuldig gebruik van audiovisuele
middelen om situaties te visualiseren en doelgroepen in beeld te krijgen. Ze werkte
als regisseur bij het NPS programma Van Gewest tot Gewest en studeerde
kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, met als onderwerp kunst in
de openbare ruimte. Nu werkt ze bij Kunst en Cultuur Noord-Holland als
programmamanager voor het innovatie programma Created in Noord-Holland,
waarin zij de verbinding zoekt tussen denk & maakkracht van creatieve professionals
voor vraagstukken vanuit bedrijven en instellingen.
Ruud Koornstra (1964) is directeur-aandeelhouder Tendris Holding. Hij was in
1987 mede oprichter televisieproductiemaatschappij K&B Events en Television, D&D
Producties, ID&Dtv (momenteel IDtv). Gedurende 15 jaar gaf Ruud Koornstra leiding
aan een consortium van event en televisieproductiebedrijven. Waaronder ook Praal
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 25
Media, Sleeswijk Entertainment en K&B Niehe vielen. De onderneming groeide uit tot
het tweede televisieproductie bedrijf van Nederland. Na de verkoop van de
onderneming in 1999 aan CVI (onderdeel van VNU) fuseerde het bedrijf met IDtv.
Ruud was als directeur betrokken bij de fusie en heeft gedurende 1,5 jaar mede
leiding gegeven aan de fusieonderneming ID&Dtv. In 2001 was hij mede oprichter
van Tendris Holding, een initiëringmaatschappij voor duurzame ondernemingen.
Vanuit deze ondernemingen zijn inmiddels tal van nieuwe duurzame ondernemingen
ontstaan. Waaronder Durion Energie (later Oxxio) het snelst groeiende groene
stroombedrijf van Nederland; Greencard van Visa de eerste duurzame creditcard
voor CO2 compensatie; Lemnis Lighting ontwikkeling en exploitatie van energie
zuinige verlichtingtechniek; Tendris Solutions een technologisch innovatiecentrum
voor energie en milieutechnologie. Kijk voor actuele informatie op www.tendris.nl.
Ruud is tot op heden als aandeelhouder en directeur betrokken bij Tendris. Sinds
november 2004 is Koornstra voorzitter van de Coöperatieve Vereniging NijenRoad
(zie www.nijenroad.nl). En sinds 2005 mede oprichter en lid van het Curatorium van
de Leerstoel Social Venturing aan de Universiteit van Nijenrode. Sinds mei 2006
bestuurslid van de alternatieve consumenten-organisatie Goede Waar @ Co (zie
www.goedewaar.nl). Sinds juni 2007 tevens voorzitter van Groeilink.
Hylke Oldenboom (42 jaar), webber bij personeelsbemiddelingsbureau Vitae: het
netwerk van de Nieuwe Professional. In 1993 gaat jurist Oldenboom aan de slag bij
personeelsbemiddelaar Vitae. Hij implementeert de netwerkorganisatie en maakt van
Vitae een uitgesproken werkgever. Een vraagstuk dat hem eindeloos inspireert is:
Hoe laten we mensen groeien en bloeien in verbinding met het behalen van
resultaat. In 2009 is Vitae voor de 5e keer uitgeroepen tot Beste Werkgever van
Nederland. En daarmee is Vitae hét voorbeeld hoe je als organisatie een Nieuwe
Professional bindt en gebonden houdt. Dat is een vakman m/v die zijn eigen koers
vaart, eigen verantwoordelijkheid neemt en zich bewust is van zijn waarde voor de
organisatie. Organisaties moeten daar rekening mee houden om talent te behouden.
De Nieuwe Professional zoekt een omgeving waarin hij wordt gestimuleerd zijn
talenten optimaal te benutten. Zo haalt hij het beste uit zich naar boven. De Nieuwe
Professional accepteert geen "alwetende" charismatisch leider meer. De Nieuwe
Professional heeft een leider nodig die hem helpt zichzelf te spiegelen en hem in
contact brengt met kennisdragers. Die talenten herkent en verbindt. Authenticiteit is
hierbij volgens Hylke cruciaal. Een warm hart draag Oldenboom de social
responsibility projecten van Vitae toe. In 2010 zal Vitae voor de 10e keer iets terug
doen voor de maatschappij en een bijzonder project breed ondersteunen. Het
project voor Stichting de Luchtballon won in 2007 de Gouden Giraffe.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 26
Marieke Oudshoorn (1983) is trainer/adviseur bij Bureau Zuidema en werkt vanuit
haar achtergrond in mediacommunicatie en conceptontwikkeling mee aan projecten
op het gebied van innovatie en communicatie. Afgelopen maanden heeft zij in
samenwerking met InterCompany Association en verschillende
bedrijfsjongerenverenigingen onderzocht welke aspecten voor young professionals
van belang zijn in hun leiderschapsontwikkeling en of de recessie van invloed is op
ontwikkelvragen en -behoeften.
Evert Pruis (1966) is senior leeradviseur bij EMC Leren in bedrijf. Na zijn studie
Toegepaste Onderwijskunde werkte hij nationaal en internationaal als
verandermanager en opleidingsadviseur in verschillende branches, waaronder de
(proces)industrie, finance en zakelijke dienstverlening. De laatste vijf jaar biedt hij
zich aan als projectleider voor de realisatie van omvangrijke leertrajecten zoals het
opzetten van bedrijfsacademies en talentontwikkeling programma's. Hij doet dit - uit
overtuiging - voor de financiële sector in Nederland. Juist in deze bedrijfstak ervaart
hij een grote behoefte aan een baanbrekende visie op deskundigheid en
zorgvuldigheid. Hieraan levert hij een persoonlijke, eigenzinnige en enthousiaste
bijdrage.
Prof. dr. Lidewey van der Sluis is hoogleraar Strategisch Talent Management aan
de Nyenrode Business Universiteit en directeur van het Nyenrode Center for Talent
Management & Leadership. Haar loopbaan is verankerd in de wetenschap vanuit
haar functies bij resp. de Universiteit van Amsterdam, de Erasmus Universiteit
Rotterdam, de London Business School, en de Vrije Universiteit in Amsterdam. Naast
deze academische component kent haar loopbaan een sterke praktijkcomponent
door de continue samenwerking met business partners voor wie zij al ruim 10 jaar
onderzoek- en adviesopdrachten in dienstverlenende bedrijven en
overheidsinstellingen uitvoert. Lidewey van der Sluis heeft meer dan honderd
artikelen en een handvol boeken op haar naam staan, is een veelgevraagd spreker
en geldt als een autoriteit op het gebied van strategisch talent management en
managementontwikkeling. Zij is redactielid van de toonaangevende tijdschriften
Opleiding & Ontwikkeling en Develop en ze is columnist in De Gids voor
Personeelsmanagement en Opleiding & Ontwikkeling. Naast vele andere
nevenfuncties is zij voorzitter van de beroepsvereniging voor Bedrijfsopleidingen,
Beroepsonderwijs, Volwasseneneducatie. Haar onderzoeksprojecten en
onderwijsprogramma’s zijn trendsettend en omvatten actuele kennis van en inzichten
in de dynamieken op de arbeidsmarkt. Hiermee levert zij een belangrijke bijdrage
aan de kennisontwikkeling op het gebied van arbeidsmarktmobiliteit,
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

Pagina | 27
werkgerelateerde leerprocessen, talent- en prestatiemanagement, leiderschap, en
strategisch management in de huidige kenniseconomie.
Joep Straathof (1955) studeerde Nederlands/Geschiedenis en
Theaterwetenschappen, Educational en Business Management. Als directeur van
Zuidema, The influence company, is hij betrokken bij Talent- en
Performanceverbetering en de rol van leiderschap daarbij vanuit de visie dat
ontwikkelen van talenten van mensen leidt tot groei van organisaties. Hij is
bestuurslid van NVO2, VETRON en ETDF.
Loek Wijchers is sinds 1990 vennoot van Holland Consulting Group en sinds 1998
tevens managing partner van Holland Development Center. Hij was daarvoor
werkzaam ondermeer bij de overheid en in het onderwijs. Hij verricht
advieswerkzaamheden voor het bedrijfsleven en de non-profit sector op de gebieden
sociaal beleid, human resource management, personeelsplanning en management
development. Hij ontwikkelde gespecialiseerde varianten van de Assessment Center
Methode voor selectie en voor ontwikkeling van het management-potentieel. Hij is
meer dan vijftien jaar actief geweest in verschillende functies bij Personeelszaken,
ondermeer als personeelconsulent en directeur Personeel & Organisatie. Zijn
specialismen zijn het ontwikkelen en implementeren van strategisch HRM-beleid, het
opzetten van wervings- en selectieprocedures en het invoeren van verschillende
kwaliteitsinstrumenten (beoordelen, functioneringsgesprekken, werkoverleg en
Management By Objectives). Op deze terreinen heeft hij vele grote adviesopdrachten
uitgevoerd. Hij counselt topmanagers en geeft oplossingen bij verstoorde
werkverhoudingen. Wijchers treedt geregeld op als dagvoorzitter van congressen.
Ook heeft hij zitting in jury's en panels, hij organiseert seminars en is zelf een
veelgevraagd spreker. Hij schreef honderden artikelen en 35 boeken. Hij is voorts
columnist van verschillende vakbladen waaronder Personeelbeleid. Sinds 2008 is hij
tv-presentator van het business-programma Studio E&W (RTL Nederland). Wijchers
is lid van de Nederlandse Vereniging van Personeelbeleid.
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company

Pagina | 28
Eugenie Winkelman studeerde aan HTS voor Confectie en vervolgens Arbeids- en
organisatiepsychologie. Ze werkte als trainer/adviseur bij Verstrate Training en
veranderingsbegeleiding, als organisatieadviseur bij Hydron Midden Nederland en als
manager Vitens College bij Vitens. Rode draad in haar werk zijn vraagstukken op het
snijvlak van organisatieontwikkeling, organisatieverandering en individuele
ontwikkeling van medewerkers. Vanaf de start is Eugenie Winkelman binnen Vitens
verantwoordelijk de interne bedrijfsacademie “Vitens College”. Vitens College heeft
drie belangrijke doelstellingen. Ten eerste moet het Vitens College bijdragen aan
Gezamenlijk betekenis geven aan cultuur en leiderschap. In de
ontwikkelprogramma’s van Vitens College wordt ruim aandacht besteed aan het
gewenste gedrag. Tweede doelstelling is Employability. Vergroten van inzetbaarheid
van mensen, binnen en buiten Vitens, door gericht en effectief bijdragen aan de
persoonlijke en professionele ontwikkeling (kennis en competent ies) van
medewerkers. Ten slotte werkt Vitens College aan het gewenste imago op de
arbeidsmarkt: Vitens heeft veel te bieden en loopt in technische zin voorop. Een
eigen College, als een van de instrumenten binnen een marketing portfolio, zal
bijdragen aan het gewenste imago. Eugenie is getrouwd, heeft twee zonen en een
dochter.
Leiden in ontwikkeling – 7 oktober 2009

COLOFON
Pagina | 29
Leiden in ontwikkeling
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company
Samenstelling programmagids: Jolanda Botke
Foto voorkant: Henk van Kooten (www.henkvankooten.com)
Studio E&W is een discussieprogramma op RTL Z waarin Loek Wijchers en Erik
Bremer wekelijks met gasten van gedachten wisselen over actuele stellingen over
ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Sinds eind 2008 heeft Zuidema, the influence
company samen met studie E&W een aantal uitzendingen van Studio E&W
ontwikkeld. De compilaties zijn gebaseerd op deze uitzendingen
(www.rtl.nl/financien/studioew/video).
De compilaties zijn geproduceerd door Aleid Smit Television Company (www.astc.nl).
De tekst van Michaël Zeeman is eerder gepubliceerd in de bundel Invloed:
Samenwerken en ontwikkelen. Het auteursrecht van deze tekst berust bij Bureau
Zuidema bv in Leusden. Reproductie van dit materiaal kan alleen met toestemming
van Bureau Zuidema.
Performa Uitgeverij BV
Torenstraat 144 B
2513 BW Den Haag
T (070) 310 70 11
info@performa.nl
Oktober 2009
Zuidema, The influence company
Postbus 127
3830 AC Leusden
T (033) 434 5800
info@zuidema.nl
Een conferentie van Performa Uitgeverij bv en Zuidema, The influence company